Мектеп кітапханасы жұмысын автоматтандыру

КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4

I ТАРАУ. АВТОМАТТАНДЫРЫЛҒАН ЖҰМЫС
ОРЫНДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6

1.1. Мектеп кітапханасы жұмысын автоматтандыру қажеттілігі ... ... ... ... .6
1.2. Автоматтандырылған жұмыс орындары принциптерінің
анализі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.3. АОЖ.лардың классификациясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
1.4. МҚЖБ.нің архитектурасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
1.5. Мәліметтердің реляциялық құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18

II ТАРАУ. ЖОБАЛАУ БӨЛІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25

2.1. Delphi программалау ортасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.2. MS Access.те берілгендер қорын құру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
2.3. Қосымшаның Бас формасын сипаттау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
2.4. Оқырман режимінде форманы және процедураны құру ... ... ... ... ... ..43
2.5. Кітапханашының графикалық интерфейсін құру ... ... ... ... ... ... ... ... .50
2.6. Оқырмандар жайлы берілгендерді өңдеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
2.7. Кітаптарды инвентаризациялау процедурасын құру ... ... ... ... ... ..57
2.8. Оқырманға кітаптарды беру процедурасын құру ... ... ... ... ... ... .60

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63

ӘЕДИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64

ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65

Қазiргi уақыт компьютерлердiң барлық салаларда кең қолданылуымен ерекшеленеді. Қоғам өмiрiнің қай саласы болмасын, ғылым, білім беру, техника, ауыл шаруашылығы, өндіріс, компьютер көмегiмен үлкен берiлгендердi өңдеу қажеттіліктері туындайды. Бүгінгі таңда электронды есептеуіш мәшинелерінің, ақпараттық технологиялардың даму қарқыны өте жоғары болып, олардың қолдау аясы күннен күнге арта түсуде. Компьютерлерді қолдану ғарышты, атом энергиясын бейбіт мақсатта игеру сынды күрделі салалардан бастап күнделікті адам өмірінің тіршілігінде де кең орын алуда. Мұның басты себебі, адам іс-әрекетiнiң барлық саласында компьютерді тиімді қолдана білу еңбек өнiмдiлiгiн артырудың құралы болуымен туындап отыр. Есептеуiш техниканы қолдана бiлудiң өзi бүгiнде жалпы мемлекеттiк маңызға ие болып отыр.

1. А.Я.Архангельский Delphi. Учебник по классическим версиям
Delphi-М.: Бином, 2008.
2. Бобровский С.М. Технология Delphi. Разработка приложений для
бизнеса: учеб.курс.- СПб.: Питер, 2006.
3. Камардинов О., Жантелі Х. Delphi 5.- Шымкент, Кітап, 2000.
4. Чеснокова О.В. Delphi 2007. Алгоритмы и программы.- М.: NT
Press, 2008.
5. Любавин С.А. Осваиваем Delphi Win 32.-М.: НТ Пресс, 2008.
6. Мельников С.В. Delphi и Turbo Pascal на занимательных примерах.-
СПб.: BHV- СПб, 2006.
7. Попов В.П. Delphi.-М.: Финансы и сиатистика, Издательский дом
«ИНФРА-М», 2010.
8. Фленов М. Библия Delphi. – СПб: БХВ,2004.
9. Сухарев М. Delphi. Полное руководство - Санкт-Петербург: Наука
и техника, 2008.
10. Тюкачев Н., Рыбак К., Михайлова Е. Программирование в Delphi
для начинающих. – СПб.: БХВ-Петербург, 2007.
11. Культин Н. Основы программирования в Turbo Delphi.- СПб:
БХВ,2008.
12. Борри X. Firebird: руководство разработчика баз данных. Пер. С англ.
Спб.: БХВ-Петербург, 2006. 1104 с.
13. Фленов М. Библия Delphi.- СПб.: БХВ, 2006.
14. Бакнелл Дж. Фундаментальные алгоритмы и структуры данных в
Delphi. – ДиаСофт, 2003, 560 с.
15. О. Камардинов, Х.Жантелі. Delphi - 5,6. - Шымкент, 2004ж.
16. Стивенс З. Delphi. Готовые алгоритмы. – М.: ДМК Пресс, СПб.:
Питер, 2004, 384 с.
17. Фаронов В. Delphi. Программирование на языке высокого уровны.-
М:, Питер, 2003, 639 с.

Пән: Автоматтандыру, Техника
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 63 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4

I ТАРАУ. АВТОМАТТАНДЫРЫЛҒАН ЖҰМЫС

ОРЫНДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...6

1.1. Мектеп кітапханасы жұмысын автоматтандыру
қажеттілігі ... ... ... ... .6
1.2. Автоматтандырылған жұмыс орындары принциптерінің

анализі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.3. АОЖ-лардың
классификациясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
13
1.4. МҚЖБ-нің
архитектурасы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 16
1.5. Мәліметтердің реляциялық
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18

II ТАРАУ. ЖОБАЛАУ
БӨЛІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25

2.1. Delphi программалау
ортасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.2. MS Access-те берілгендер қорын
құру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2.3. Қосымшаның Бас формасын
сипаттау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
2.4. Оқырман режимінде форманы және процедураны
құру ... ... ... ... ... ..43
2.5. Кітапханашының графикалық интерфейсін
құру ... ... ... ... ... ... ... ... ..50
2.6. Оқырмандар жайлы берілгендерді
өңдеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
2.7. Кітаптарды инвентаризациялау процедурасын құру ... ... ... ... ... ..57
2.8. Оқырманға кітаптарды беру процедурасын құру ... ... ... ... ... ... .60

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... 63

ӘЕДИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... .64

ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... 65

Кіріспе

Қазiргi уақыт компьютерлердiң барлық салаларда кең қолданылуымен
ерекшеленеді. Қоғам өмiрiнің қай саласы болмасын, ғылым, білім беру,
техника, ауыл шаруашылығы, өндіріс, компьютер көмегiмен үлкен берiлгендердi
өңдеу қажеттіліктері туындайды. Бүгінгі таңда электронды есептеуіш
мәшинелерінің, ақпараттық технологиялардың даму қарқыны өте жоғары болып,
олардың қолдау аясы күннен күнге арта түсуде. Компьютерлерді қолдану
ғарышты, атом энергиясын бейбіт мақсатта игеру сынды күрделі салалардан
бастап күнделікті адам өмірінің тіршілігінде де кең орын алуда. Мұның
басты себебі, адам іс-әрекетiнiң барлық саласында компьютерді тиімді
қолдана білу еңбек өнiмдiлiгiн артырудың құралы болуымен туындап отыр.
Есептеуiш техниканы қолдана бiлудiң өзi бүгiнде жалпы мемлекеттiк маңызға
ие болып отыр.
Жоғарғы деңгейлі программалау тілдері жарыққа шыға бастағаннан бері
көптеген программалау тілдері пайда болды. Қазіргі кезде олар процедуралык,
логикалық және объектілі - бағдарлы болып үш түрге бөлінеді. Мысалы,
дәстүрлі ("классикалық") процедуралық программалау тілдеріне - Фортран,
Бейсик, Паскаль, логикалық тілдерге - ЛИСП, Пролог тілдері жататындығы
белгілі. Есептеуіш техниканың қарқынды дамуы және программалық жабдыктауды
тиімді дайындауга қажеттілік нәтижесінде соңғы кездерде Windows ортасында
жарыкқа шыққан және объектілі - бағдарлы программалау (ОБП) негізінде
кұрылған программалау тілдері - Borland C++ for Windows, Object Pascal
және Microsoft Visual Basic, Borland Delphi визуальды программалау
жүйелері пайда болды [ 1-3].
Процедуралық программалау тілдерінде программаның жүмысы операторларды
ретімен орындау бойынша, ал логикалық программалау тілдерінде ол қатаң
логикалық ережелер негізінде орындалатындығы белгілі. Объектіге бағдарлы
оқиғалык программалау тілінде программаның жұмысы негізінен оқиғалар
тізбегінен және түрлі объектілердің осы оқиғаларға жауабынан тұрады.
Олардың визуальды түрлері - Visual Basic тілі QBasic программалау тілі,
Delphi (Дельфи) Объектілі Паскаль (Object Pascal) тілі негізінде Windows
операциялық жүйесін басшылықка апып кұрылган (visual - көзбен көру,
экрандық). Олар, әсіресе, Delphi программалау тілі - кез келген қосымшаны
дайындауға болатын жылдамдығы тез, қуатты тіл.
Дәстүрлі Паскаль оқып үйренуге жеңіл және ең жақсы құрылымдық
программалау тілі екені белгілі. Delphi-де Паскаль тілінде орындау мүмкін
және мүмкін емес күрделі процестерді программалауға болады Delphi-дің
негізгі ерекшелігі - онда қосымша кұруда компоненттік және объектілік
тәсілдер пайдаланылады (Windows ортасында пайдаланатындықтан, Delphi-де
программаны көбінесе қосымша деп атайды).
Компоненттік тәсілде әр қосымша кітапханасы программалау ортасында
дайындалып, арнайы іс-әрекеттерді орындайтын компоненттер элементтерінен
жинақталады. Олар жеткіліксіз болса, объектіні өндеуге арналған үстеме
программа кұрылады. Delphi-де қолданылатын негізгі кітапхананы визуальды
компоненттер кітапханасы (VCL, Visual Component Library) деп атайды.
Компоненттер панелінде топ - тобымен жинақталған, жүздеген кластарға
тиісті, стандартты компоненттер бар. Пайдаланушы жаңа компонент дайындап,
оны осы панельге қосуына да болады.
Delphi Windows жүйесінде программалаудың ыңғайлы құралы. Онда көптеген
операторларды пайдаланып программа дайындау, программа мәзірін құру,
анимация, мультимедиа процестерін ұйымдастыру, OLE технологиясын пайдаланып
басқа офистік қосымшаларды шақыру, олармен жұмыс істеу және т.б. іс-
әрекеттерді орындау да мүмкін. Көптеген операторлардың жазылуы Турбо
Паскальдағы сияқты.
Дипломдық жұмыста мектеп кітапханасы жұмысын автоматтандыру мәселесі
қарастырылады. Қазіргі таңда қандайда бір сала жұмысын компьютерлік
технологиялар жәрдемінде автоматтандыруға арналған көптеген арнайы
программалар мен программалық жабдықтар көптеп саналады. Мектеп кітапханасы
жұмысын автоматтандыру құралы ретінде мен Delphi визуальды программмалау
жүйесін алдым. Себебі, Delphi тиімді қосымшаларды, берілгендер қорымен
жұмыс істейтін қосымшаларды да, тез және ыңғайлы құру мүмкіндігін береді.
Жүйе қолданушы интерфейсін құрудың жетілдірілген мүмкіндіктеріне,
қолданбалы есептерді шешуге арналған көптеген функциялар, әдістер мен
қасиеттерге ие.
Delphi қосымшаларды тез құру жүйелеріне жатады. Сонымен қатар, бұл
жүйеде қазіргі заманғы Microsoft Access және Visual FoxPro сияқты БҚБЖ-
дегі мүмкіндіктер дерлік толықтай бар. Жүйе қосымшаларды саймандық
программалық құралдар жәрдемінде ыңғайлы құру, берілгендер қорына
сұраныстарды визуальды дайындау, сондай-ақ берілгендер қорына SQL-
сұраныстары тікелей жазу мүмкіндіктерін береді.
Delphi - де локаль және қашықтағы берілгендер қорларымен жұмыс
істейтін қосымшаларды құруға және берілгендер қорын Интернетте жариялауға
болады. Сондықтан да мектеп кітапханасы жұмысын автоматттандыруда
компъютерлік программалық тілдердің ішінен танымал, әрі жетілген түрі болып
саналып жүрген Borland Delphi 7.0 программалық тілі алынды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты Borland Delphi программалау ортасында
мектеп кітапханасы жұмысын автоматтандыру бағдарламасын құру болып
табылады, оны теориялық тұрғыдан негіздеп, практикада пайдаланудың
тиімділігін көрсету.
Осы программаны жетілдіре отырып оны жалпы білім беретін мектеп кітапханасы
жұмыстарында пайдалану арқылы кітапханашы жұмыстарын жеңілдетуге болады.

I ТАРАУ. АВТОМАТТАНДЫРЫЛҒАН ЖҰМЫС ОРЫНДАРЫ
1.1. Мектеп кітапханасы жұмысын автоматтандыру қажеттілігі
Кітапхана – ғасырлар бойы келе жатқан биік парасаттылық пен
білімділіктің киелі ордасы . Әсіресе, оқырман мен кітап арасындағы алтын
көпір. Қазіргі кезде адамдардың өскелең талаптарын қанағаттандыру, рухани
байлығы мен жалпы қабілетін дамытуда кітапхананың қосар үлесі зор. Соның
ішінде мектеп кітапханасы - оқушыға әдебиет таңдауға, оқырмандық
қызығушылығын кеңейтуге, мұғалімге кәсиби өсуге көмектесуші, оқуға, дүниені
тануға қозғау салушы.
Қазіргі ақпараттандыру технологиясы дамыған заманда мемлекетіміздің
болашағы – жас ұрпаққа заман талабына сай білім беруде оқытудың озық
технологияларын меңгеру қажеттілігі туып отыр.
Мектептерге оқытатын программалар, мектепті басқару жүйелерін
енгізумен қатар соңғы уақытта мектеп кітапханалары жұмыстарына компьютерлік
технологияларды енгізу маңызды мәселеге айналды.
Білім беруді жетілдірудің қазіргі заманғы кезеңі мен мектеп
кітапханалары жүйесін дамыту мектеп кітапханалары жұмысына ақпараттық
технологияларды енгізумен байланысты.
Бүгінгі таңда мектеп білім беру ісінде ақпараттық ортаны ұйымдастыруда
түбегейлі өзгерістерді жүзеге асыру қажеттіліктері пайда болды. Жалпы білім
беру мекемелерінің кітапханалары жаңа мектептің ақпараттық білім ортасы
болуы тиіс. Компьютерлердің пайда болуы мен оның адам іс-әрекетінің барлық
салаларында кең қолданылуы, компьютер жылдамдықтары мен мүмкіндіктерінің
күннен-күнге жылдам артуы, оларды мектеп кітапханасы жұмысында қолдану
нәтижесінде кітапханашының өнімсіз қол жұмысы өзгереді, электрондық
каталог, мультимедиалық және интернет – ресурстар секілді жаңа қызмет
түрлері көрсетіледі.
Кітапхана жұмысының сапасы мен тиімділігін арттыратын замануи
ақпараттық технологияларды пайдалану ақпараттық-кітапханалық қызмет
көрсетуді жаңа деңгейге көтереді.
Мектеп кітапханасының басты міндеттерінің бірі: мектеп ұжымының барлық
мүшесіне оқулық бағдарламалары, кітаптарды және ресурстарды ұсына отырып,
пайдаланушылардың ойлау және ақпараттың барлық түрін тиімді пайдалану
жүйесін дамытады.
Кітапхананың мақсаты – оқушылардың оқу дағдысын қалыптастыруға,
ақпаратқа қол жеткізуге, соның ішінде өзіне қажетті білімді іріктеп, таңдап
алуға үйрету.Ол мектеп оқытушылары мен оқушыларына біліми орта құру арқылы
ақпараттар көзінің мүмкіндіктерін аша отырып, ақпараттық мәдениетін
қалыптастыруға ықпал етеді.
Ақпараттық мәдениет – ақпаратты құрастыру, өңдеу, сақтау, іздестіру
мен пайдалану деген ұғымды білдіреді, сондай– ақ, кітапхананың ақпараттық
кеңістігінде өзінің орнын сезіне білу, өзін ақпаратты құрастырушы, тұтынушы
ретінде қабылдау, ақпараттық жағдайды түсіне білу.
Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев өзінің кезекті жолдауында
Қазақстан әлемінің бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарынан лайықты
орын алу үшін өзінің мәдениеті мен ғылымын, білімі мен білігін, рухани
байлығымен елімізді айдай әлемге паш ете білуі керек - деген болатын.
Мектепке жаңа ақпараттық технологиялардың және интернет желісінің
келуі оның білім беру мақсаттары мен міндеттерін өзгертуге алып келді.
Қазіргі таңда мектеп кітапханасының жұмысы оқушыларда қажет ақпаратты өз
бетінше іздеу, жинақтау, талдау мен бейнелеу қабілеттіліктерін қалыптастыру
мен дамытуға бағытталған.
Мектептік білімді жетілдіру ақпараттық-кітапханалық қызметтердің жаңа
түрлеріне көшу, қызмет түрлерін кеңейту мен оның сапасын көтеруді мақсат
тұтады. Мектеп кітапханасы ағымдық оқу процесін қамтамасыз ету және
оқушылардың оқуын басқарып қоймастан, бүгінгі күнде мектеп білімін
жаңалаудың ресурстық базасы, оқытушылар үшін ақпараттық орталық болып
табылады.
Кітапханашы ақпараттық ресурстар мен пән оқытушылары арасында
байланыстырушы қызметін атқаратын болды.
Мектеп кітапханасы жұмысын автоматтандырудың негізгі мақсаты- мектепті
өз уақытында сенімді және толық информациямен қамтамасыз ету үшін қажетті
жағдайларды жасау. Мектеп кітапханасы бірыңғай кітапханалық-ақпараттық
кеңістікке енуі қажет. Ал бұл бүгінгі күннің қажеттілігіне айналып отыр.
Кітапханалық технологиялар мен практикасында программалық
қамтамасыздандыруды ендіру мен дамыту кітапхана жұмысын автоматтандыру деп
аталады.
Қазіргі таңда білім беру процесінің барлық қатысушылары: педагогтар,
оқушылар, кітапханашылар баспа және электрондық ресурстар көмегімен жылдам
және толық информация алуға ұмтылады. Информацияны тез табу, оны өз
мақсатында пайдалану әрбір адамның қажетті дағдысына айналуда.
Білім беруді жетілдірудің қазіргі заманғы кезеңі мен мектеп
кітапханалары жүйесін дамыту мектеп кітапханалары жұмысына ақпараттық
технологияларды енгізумен байланысты.
Бүгінгі таңда мектеп білім беру ісінде ақпараттық ортаны ұйымдастыруда
түбегейлі өзгерістерді жүзеге асыру қажеттіліктері пайда болды. Жалпы білім
беру мекемелерінің кітапханалары жаңа мектептің ақпараттық білім ортасы
болуы тиіс. Компьютерлердің пайда болуы мен оның адам іс-әрекетінің барлық
салаларында кең қолданылуы, компьютер жылдамдықтары мен мүмкіндіктерінің
күннен-күнге жылдам артуы, оларды мектеп кітапханасы жұмысында қолдану
нәтижесінде кітапханашының өнімсіз қол жұмысы өзгереді, электрондық
каталог, мультимедиалық және интернент – ресурстар секілді жаңа қызмет
түрлері көрсетіледі.
Кітапхана жұмысының сапасы мен тиімділігін арттыратын замануи
ақпараттық технологияларды пайдалану ақпараттық--кітапханалық қызмет
көрсетуді жаңа деңгейге көтереді.
Кітапханалық технологиялар мен практикасында программалық
қамтамасыздандыруды ендіру мен дамыту кітапхана жұмысын автоматтандыру деп
аталады.
Қазіргі таңда білім беру процесінің барлық қатысушылары: педагогтар,
оқушылар, кітапханашылар баспа және электрондық ресурстар көмегімен жылдам
және толық информация алуға ұмтылады. Информацияны тез табу, оны өз
мақсатында пайдалану әрбір адамның қажетті дағдысына айналуда.
Мектептерге оқытатын программалар, мектепті басқару жүйелерін
енгізумен қатар соңғы уақытта мектеп кітапханалары жұмыстарына компьютерлік
технологияларды енгізу маңызды мәселеге айналды.

1.2. Автоматтандырылған жұмыс орындары
принциптерінің анализі

Автоматтандырылған жұмыс орны (АЖО) немесе шетел технологиясы
жұмыстық станциясы ( work station). Бұл жұмыс орны сол қолданушы
маманның немесе басқа мамандықтың жабдығының белгілі функцияларын орындау
үшін автоматтандыру қажет болады.
ПК –ге қосылатын электронды жабдықтар атап айтсақ: дискті
жинақтаушылар, баспаға шығару құрылғылары, оптикалық оқу жабдықтары немесе
штрихты кодтың санаушылары, графика жабдықтары, басқа АЖО-мен қосылады және
локальді есептеу желілерімен және т.с.с.
ПК-дің базасындағы кеңінен таралған АЖО IBM PC архитектурасы арқылы
жасалынған. АЖО негізінде есептеуіш техникадан арнайы дайындық өтпеген
қолданушыға арналған. АЖО-ның басты мақсаты мәліметтерді децентрализалды
түрде жұмыс орынарында өңдеу, өздерінің мәліметтер қорларын қолданады және
АЖО мен ПК-лердің локальді желілеріне кіру мүмкіндіктері бар, ал кейбір
кездерде қуатты ЭЕМ-дерге қосылатын глобальді есептегіш желілерге кіреді [4-
6].
Қазіргі кезде көптеген мекемелерде халықтық шаруашылықтық жүйелік
басқару концепциясы қолға алынып жатыр. Оларда локальді ақпаратты өңделіп
біткені әртүрлі дәрежелерде қаралады. Бұл жүйелерде ақпаратты төменнен-
жоғары қарай берілуінде, ақпараттың керекті бөлігін жоғарғы дәрежесіне
берілуі керек. Осылай бола тұра ақпараттың өңделген маңызды бөлігінің
нәтижесі және мәліметтер, мәліметтердің локальді қорларында сақталуы керек.
Бөлшектелінген басқарудың идеяларын жүзеге асыру үшін, басқарудың
әрбір дәрежесіне және автоматтандырылған жұмыс орындарынның пәндік
облыстарына профессионалды ПК-лердің базасын құру қажет болды. Мысалы,
экономика саласындағы АЖО-дарында жоспарлау, модельдеу, процесстерді
оптималдастыру, түлі ақпараттық жүйелерде шешім қабылдау және әртүрлі
есептерді шешу үшін қажет. Әрбір басқару объектісінің соған келетін АЖО
қарастыру керек. Бірақ та АЖО-ны құру принциптері мынадай болуы тиіс:
• Жүйелілік
• Иілгіштік
• Тұрақтылық
• Эффективтілік

Осыларға түсініктеме беріп өтейік.
Жүйелілік. АЖО-ларды жүйе ретінде қарастыру үшін қажет, оларды
құрылымдары функционалды арнау арқылы табылады.
Иілгіштік. Өзінің модульдік құрылысының барлық жүйе асты және
элементтерінің стандарттылығының арқасында, жүйе мүмкін болатын
бетбұрыстарға бейімделген.
Тұрақтылық. Принцип бойынша АЖО жүйесі басты функцияларды оған сыртқы
және ішкі, кері факторладың әсеріне қарамастан орындауы қажет.
Эффективтілік. АЖО-ның эффективтілігін жоғарыда көрсетілген
принциптердің интегралды көрсеткіш дәрежесі ретінде қарастыру қажет, олар
эксплуатациялық жүйелерге және құруға кеткен шығындарға жатқызылады. Бұл
дегеніміз оның бөлек бөліктеріндегі бұзылулары оңай жөнделуі керек, ал
жүйенің жұмыс істеу қабілеттілігі жылдам орнатылуы керек.
Қазіргі кезде мұндай гибридті интелектті құру қиынға соғады. Бірақта
осылай жасаған кезде АЖО-ны жетілдіруге және функцияландыруда мынандай
нәтиже беруі мүмкін – АЖО басқарудың эффектілігі мен еңбектің өнімді
мамандардың социалды жайлы жұмысы жақсарады. Осылай бола тұра адам АЖО-ның
жүйесінде басты буын болып қалуы тиіс.
Өндірістік мекемелерде АЖО басты құрылым болып табылады. Ол
мәліметтерді өңдеп шешім қабылдайтын, персоналды жоспарлау немесе басқару
сияқты Автоматтандырылған басқару жүйесінен (АСУ – АБЖ) тұрады. АЖО - ол
әрқашан да мамандандырылған жүйе болып табылады, АЖО-да және де техникалық
амалдар мен программалық қамтамасыз ету терімдері бар. Олар нақты
мамандарға арналған, атап айтсақ – администраторға, экономистке, инженерге,
конструкторға, проектантқа, архитекторға, дизайнерге, дәрігерге,
ұйымдастырушыға, зерттеушіге, кітапханашыға, мұражай қызметкеріне және
басқа да көп мамандарға қолдануға өте қолайлы.
Сонда да қандай да болсын маманның АЖО-сына жалпы талаптардың
қатарын ұсынуға болады. Осы талаптар оны құрған уақытта жасалуы керек,
атап кетсек:
• Ақпараттарды өңдеу амалдарының тікелей жинағы;

Қоршаған орта мен АЖО комплексінің элементтері және функция мен
оператор араларындағы рационалды орналастыру , жұмыстың жайлы жағдайын
құру, АЖО-ның жайлы құрылымы , оператор –адамның психологиялық
факторларының тіркеуі , АЖО-ның элементтер түстерінің және формаларының
тартымдылығы және т.б.
АЖО жүйесінде жұмыс істейтін ПК-дің беріктілігі және жоғары
өнімділігі;
Программаны қамтамасыз етудің шығарылатын есептердің мінездемелерімен
пара-пар келуі;
АЖО операторлар мамандығының өздерін күту шарттарының оптималдығы;
Маманның АЖО-ны жұқмысты сайман ретінде қолданып қанағаттану және
толық түрде жайлы жұмыс қамтамасыз ету факторлары .

Техникалық жүйеасты туралы жоғарыда айтылған болатын. Ортақ желіде
жұмыс жасайтын объектінің және де басқа да байланыс құралдарымен (телефон
, телекс, телефакс) , басқа да АЖО-лардың байланыс құралдары , тікелей
бейнеленген АЖО-ның , бұдан алдын көрсетілген техникалық құралдарының
терімдерін айтып кетсек болады.
Ақпараттық жүйеасты ақпараттық массивтер жатады. Олар дискті
жинаушылардағы локальді мәліметтер қорында сақталады. Осы жерге мәліметтер
қорын басқару жүйесін жатқызуға болады.
Программалық қамтамасыз ету өзіне операциялық жүйелерді , сервисті
программалар, қолданушылардың стандартты программаларын және қолданбалы
программалардың пакеттерін қосады, олар модульдік принцип бойынша
жасалынған және нақты есептің түрін шығару үшін АЖО-ның белгілеу шарты
бойынша істелінген.
Программалық қамтамассыз етуге керекті мөлшерге дейін графикалық
ақпаратпен жұмыс істеу программалар пакеттері қосылады.
АЖО-ның ұйымдық қамтамасыз етуі өзінің мақсаты ретінде
функцияландырудың ұйымдастырудың, дамуын, кадрларды даярлау, және де
администрациялау, сонғыға жатады: жұмысты жоспарлау, тіркеу, байқау,
анализ, реттеу, АЖО қолданушылардың міндеттері мен құқықтарын құжатты түрде
тіркеу.
Егер АЖО қиын болып, ал қолданушы арнайы маман болмаса, онда арнайы
үйрететін құрылғыларын қолдануғаболады. Олар қолданушыны уақыт өте
автоматтандырылған жұмыс орны ортасына кіргізе алады. АЖО –ның функцияларын
іске асырғанда(ол дегеніміз оның өзін функцияландыру). Ағымды қызмет
мақсатының методикасын табу керек, және де ақпараттық сұраныс, оны құрудағы
барлық процесстердің сценарияларын.
АЖО-ны проекттілеу тәсілі оны функцияландыру тәсілімен байланысты
болмайды. Оның себебі АЖО-ның дамыған тұрін функцияландыруы қолданушылардың
өздерімен дамыту мүмкіндігін қарастырады. АЖО-ның тілдік құралдары
қолданушының пікірі бойынша тәсілдік құралдары еске асыру болып табылады.
Ал программалықтар қолданушының тілдік құралдарын еске асырып сонғы
қолданушыға барлық іс-әрекеттерді жасауға мүмкіндік береді.
АЖО-ның құралдары қолданушының және ПЭЕМ-ның іс-әрекеттерінің бірдей
түсініп жұмыс жасау керек . Олар болмаса үйрету процесі мүмкін емес және де
диалогты ұйымдастыру , қатені табу мен оны түзеу. Егер процедураның тіл
берілген іс-қимыл қалай орындалуын көрсетіп тұрса , онда процедуралық емес
–детализациясыз не істеу керектігін көрсетеді , және қандай іс-қимылдар
оған керектігін көрсетеді. Шекті қолданушылар ақпараттық сұраныстың іске
асыру процесінің бөліктерін бөлмегендіктен , анағұрлым АЖО-ның
интеллектуалдығы жоғары болса , соғұрлым оның тілдерінде процедуралық емес
мүмкіндіктер жоғары қарастырылу керек.
АЖО-ның тілдері қолданушылық бағытталған болуы керек және кәсіптік
бағытталған болуы керек . Бұл қолданушылардың кклассификацияларының
айырмашылықтары мен байланысты , олар тек кәсіптік қажеттілікке бөлінбейді
және де жұмыстық орын иерархиясына , білімдік мөлшеріне , мәліметтерді
қолдану түрлеріне және т.с.с. Ескере кететін жағдай қарапайым тілді
қолдануда клавиатура арқылы енгізілгенде қиын емес нәтиже алу қиынға
соқпайды.
Барлық тілдердегі сияқты, АЖО тілдерінің түбірін алдын-ала табылатын
терминдер құруы қажет және солардың көмегімен жаңа терминдердің орнатылуы
тәсілдерінің бейнелері , барларды ауыстырып немесе толықтырып тұруы керек.
Бұл АЖО-ны проектілеуге әкеліп соғады , АЖО-ның терминалогиялық негізін
белгілі тәсілмен классификациялау болып табылады, ол дегеніміз тіл
құрылымының басты синтаксистік құрылым табады және терминдер мен олардың
жиынтықтарын арасындағы семантикалық байланыстарын анықтайды . Осыған орай
АЖО-ны қарапайым классификациялау қажеттігі туындайды . Мысалы , кейбір
қолданушылық өңдеу режимдерінде мәліметтерді мүмкіндігінше көрсетуі:
сандық , текстік , араласқан.
Бұдан қиынырақ жағдайда АЖО-ның классификациясы мәліметтер қорының
ұйымы мен анықталуы мүмкін. Тілдің мүмкіндіктері көбінесе ережелер тізімін
табады , соларға қарап қолданушы формальді құрылым соға алады.
Мысалы , кейбір АЖО-ларда барлық мәліметтер мен құрылымдар таблицалық
формада бекітіледі (таблицалық АЖО) немесе арнайыц операторлар түрлері
ретінде (функционалдық АЖО).
Қолданушының тілдері АЖО-ны диалог түрлеріне де бөледі. Диалогты
қолдау құралдары анықтайды , оларды қолданушы білуі керек.
АЖО-ның құрылымдары бірнеше мүмкін болатын диалогтар типтерін
қарастырады , қолданушының оқу немесе жұмыс істеу барысындағы
белсенділігіне қарамастан , және де қолданушының құралдарымен АЖО-ны
дамыту қажеттілігімен . АЖО-ны өңдеудегі көбінесе өолданылатын бар
диалогтар: диалог , талаптан . ПЭЕМ , формаларды толтыру диалогы ,
гибриті диалог, үйретілмеген қолданушы диалогы және ақпараттар кадрларын
бекіту диалогы көмегімен. Талаптандырушы ПЭЕМ диалогінде АЖО қолданушысы
толық түрде тіл құрылымын және мнемоника оқудан босатылады. Осы әдістің
модификациясының бірі меню әдісі болып табылады , ол бір немесе бірнеше
ПЭЕМ –нің ұсынған варианттарын таңдайды.
ПЭЕМ талаптандыратын форманы толтыру диалогінде қолданушы арнайы
таңдалған формаларды толтырады , олар дисплейде орналасқан , олардың
кейінгі анализі мен өңдеуінен.
Гибридті диалог қолданушы мен ПЭЕМ- мен талаптануы мүмкін.
Үйретілмеген қолданушының диалогінде ПЭЕМ-нің сұрақтарының толық
анықтылығы жасалуы керек, бұл жерде қолданушыда күмән болмауы керек оның не
істеу керектігіне.
Ақпараттық бекітілген кадрлар диалогі көмегімен ПЭЕМ жауапты
тізімдері барлардан таңдайды. Бұл жағдайда қолданушы қолданушы өте қысқа
жауаптар енгізеді , акл басты мәліметтер автоматты түрде беріледі.
Диалог типі АЖО-ның классификацциясын анықтай алады. Мысалы
үйретілмеген қолданушының диалогты құралдар АЖО-сы . АЖО-ның мұндай
классификациясы қолданушының кәсіпті бағыты классификациясымен байланысты.
Мәселен АЖО-ның меню әдісі диалогі экономист-қолданушыға лайық келмейді ,
және арнайы басқарушыға , қайталанатын операциялардың үлкен көлемді
салдарынан.
Егер автоматтандырылған жұмыс орындарын іске асыратын прогграммалық
құралдар ретінде қарастырсақ , онда АЖО классификациясы үлкен көлемді болуы
мүмкін . Олар программалау тілі бойынша классификацияланады, оларда
эксплуатациялау процесіндегі программалық жүйенің соғу мүмкіндігі,
мәліметтер қорын басқару жүйелер жиыны , қолданушылар тілдеріндегі
транслятордың немесе интерпретатордан қателерді табу және жөндеу құралдары
және т.б.
Қолданбалы программалардың пакеттерін (ҚПП) АЖО қолданылады, ол
нақты бір қосымшаға жүйелік байлау қамтамасыз ету параметрленеді . ҚПП-ның
өзінің генераторлары қолданылуы мүмкін. (қолданбалы программалардың
пакеттері).
АЖО құрамына міндетті түрде әртүрлі (ҚПП) программалық компоненттер
кіреді. Олар диалог ұйымының және басты функциялар есебін қамтамасыз
етеді , және де мәліметтер қорын жүйелік басқару , трансляторлар ,
анықтамалық жүйелер , мәліметтер , диалогтардың сценариясы , инструкциялар
басқару параметрлері , қателер тізімі және басқалар . АЖО-ның
басты компоненттері оның құрамын анықтайды және түрлі белгілерде АЖО-ның
классификациялану мүмкіндігін қамтамасыз етеді.
АЖО-ны соңғы қолданушымен дамытудағы құралдарды қолдана отырып АЖО-ны
екі үлкен классқа бөлеміз:
1) Қызмет көтсетуші
2) Интеллектуалды.
Бұл екеуі де әртүрлі қолданушыларға арналған . Бірақта АЖО-да жақсы
жұмыс істей алмайтын қолданушылар болады. Мысалы , қызмет көрсетушілер ,
(іс-қағаз жүргізушілер , секретарьлар) олар өздерінің жұмыс істеу
күштерінің функцияларына қарамастан интеллектуалды АЖО-ны қажет етпейді .
(өзінің тікелей қызметінде )
6. Қызмет көрсетуші АЖО-лар мекемелік басқару ортасында
мынадай болуы мүмкін:
• Ақпаратты-анықтамалық
• Есептеуіш
• Тексті өңдеушілер
АЖО-ны ең бірінші мәліметке бағытталған және тапсырмаға бағытталған
деп бөлуге болады.
(даталогиялық және фактологиялық)
Ақпаратты –анықтамалық АЖО –лар қандай да бір басқару процесіне қызмет
етеді. Есептеуіш АЖО-лар өзінің мазмұны бойынша әртүрлі болады және де
оларды көп мөлшердегі қолданушылар қолдана алады. Олардың көмегімен бір-
бірімен байланысты және байланысты емес ұйымды –экономикалық есептер
шешіледі, АЖО-ны функцияландыру процессінде анықталатын немесе алдын-ала
анықталған мәліметтерді өңдейді және іздейді. Текстті құрайтын АЖО-лар
болжамдар мен құрылымдардағы әртүрлі тексті ақпараттарын генерациялау және
өңдеу үшін қажет.
Даталогиялық типті интеллектуалды АЖО-лар қолданушылар тілдері мен
мәліметтер базасын кеңінен өолданудан құралған . Осылай бола тура қолданушы
өзбетінше тілдер мен мәліметтер қорын модификация жасайды және де диалогты
мүмкіндіктер арқылы түрлендіреді. Бұл АЖО-ларда білім қоры болмайды , ол
дегеніміз басқарылатын объектінің қасиеттеррінде түсіндірмемен қамтамасыз
ететін ережелер жиыны болмауынан . Білім қоры құрамды компонент ретінде
фактологиялық типті АЖО құрамына көбінесе тәжірибесі айрықша анықталатын
АЖО-лар шартына сәйкес жұмыстарға пайдасы тиеді.
Ұйымдық басқаруды автоматизациялауды іске асыратын бірнеше басты
функцияларды бөліп алайық:
• Интерпретация (жүйелер және бір-бірінің байланысын қондыру үшін
пәндік облысындағы фактілер мен мәліметтерді суреттеу және
анализ) ;
• Диагностика (басқарылатын объектінің күйін суреттеу және
анықтау , іздеу);
• Мониторинг (алынатын нәтижелерді белгілеу және АЖО-ның
функциялауын үзбей аңду);
• Жоспарлау (берілген жүйелік іс-қимылдарды қамтамасыз ету);
• Проектілеу (дамудың және қолданушылар интерфейсін қамтамасыз
ету);

1.3. АЖО-лардың классификациясы

АЖО-лар индивидуалды , топталған ұжымды болулары ықтимал. ЭЕМ-дерді
функцияландыру мақсатында ұжымды АЖО-ларды қолданылуы керек-Мамандарға
(ұжымға ) жүйедегі басқару функцияларын анықтап және мекеме АЖО-лар жұмысы
талабын күшейту керек. АЖО жүйесі Машиналық-адам бола тұрып,
ашықты және иілгішті болуы тиіс, тұрақты және әрқашан дамуға дайын болуы
керек. Мұндай жүйеде мыналар қамтамасыз етілуі қажет:
• Ақпаратты өңдейтін машиналық құралдарға мамандардың
максималды түрде жақындауы.
• Диалогты режимде жұмыс істеу.
• Эргономиканың талабы бойынша АЖО-ны жабдықтау.
• Коипьютердің жоғарғы өнімділігі.
• Ескі процесстерді максималды түрде автоматизациялау ;
жүйенің ары қарай дамуы үшін және мамандардың жұмысқа деген
ынтасын арттыратын , олардың еңбек шартына деген моральді
түрде қанағаты.
• Мамандардың өзін-өзі үйреті мүмкіндігі.
АЖО-да шығарылатын есептерді ақпараттық және есептеуіш деп бөлуге
болады.
Ақпараттық есептерге кодтау , классификация , жиын, құрылымдық ұйым ,
қатесін тексеру, сақтау , ақпаратты іздеу және беру.
Кейбір кездерде ақпараттық есептер қиын емес есептеуіштерді ,
арифметикалықтың логикалық процедурасын және текстті мінезділерді , қарым-
қатынастарды (байланыстар) қосады. Ақпараттық есептер мамандар жұмыс
уақытының үлкен бөлігін алады және еңбегі көп болады.
Есептеуіш есептер формаланған және толық формаланбаған болады.
Формаланған есептер формальді алгоритмдер базасында шығарылады және 2-топқа
бөлінеді:
1) Тікелей санақ есебі.
2) Математикалық модельдердің негізіндегі есептер.
Тікелей санақ есептері қарапайым алгоритмдердің көмегімен шығарылады.
Ал қиынырақ есептерге әртүрлі математикалық модельдерді қолдану талап
етіледі.
Соңғы кездерде сематикалық деп аталатын толық формаланбаған есептерді
шығарудағы құралдарды жасап шығаруға көп көңіл аударылып жатыр . Мұндай
есептер экономикалық обеэктілерді басқару барысында , әсіресе ақпараттық
толық емес шартында шешім қабылдауда жиі пайда болады. АЖО құрылымы ол
оның элементтері мен жүйе астылардың жиынтығы болып табылады. Қамтамасыз
ететін жүйелерге мыналарды жатқызамыз: техникалық , ақпараттық ,
программалық және ұйымдық . Бұлардан басқа бір қатар жүйе астылар бар.
Техникалық қамтамасыз ету техникалық құралдардың комплексін құрайды ,
оның негізі болып кәсіптік персоналды компьютер қызмет атқарады, ол
маманның жұмысын программистер мен операторларсыз ескеріп тұрады. Ал
топталған АЖО-ларда
(8) мұндай компьютермен 4-6 адам қолдана алады. Кәсіптік персоналды
компьютердің құрамына процессор , дисплей, клавиатура , ақпаратты магнитті
жинаушылар , баспаға шақыру құрылғылары және графты соғушылар.
Техникалық құралдардың комплексіне коммуникацәия құралдары , ол желіде
әртүрлі АЖО-лар байланысына керек және телефондық байланыс құралдары
кіреді.
Ақпараттық қамтамасыз ету бұл ақпараттың массивтері болып табылады ,
олар локальді мәліметтер қорында сақталады. Ақпарат көбінесе магниттік
дискте сақталып ұйымдастырылады, оны басқару мәліметтер қорын басқару
программалық жүйелері көмегіме,н жүзеге асады, ол және де ақпаратты енгізу
, іздеу санау , қатесін түзету және ақпараттық есептерді шығаруды
қамтамасыз етеді. АЖО-ларда бірнеше мәліметтер қоры болуы мүмкін.
Ұйымдастыру құралдары мен функцияландыруды ұйымдастыру әдістеріне ,
АЖО-ның дамуы мен жетілдірілуі және де кадрлар квалификациясын жоғарылату
мен дайындау кіреді.
Топтық және ұйымдық АЖО-лар жүйе асты ұйымдасқан қамтамасыз етулерге
АЖО-ны басқару функциялары кіреді: проектілеу , жоспарлау , санақ , байқау
, анализ , басқару , инфражүйелермен ұйымдық байланыс және т.б.
Ұйымдық қамтамасыз ету АЖО қолданушыларының міндеттерін және
құқықтарын құжатты түрде тіркелуін және анықталуын қарастырады.
Программалық қамтамасыз ету жүйелік программалық қамтамасыө етуден
және қолданбалыдан тұрады. Жүйелік қамтамасыз етудің негізі болып
оперативті жүйе және программалау жүйесі болып табылады, мысалыға , Бейсик
алгоритмдік тіл. Жүйелік программалар ақпаратты өңдеудің рационалды
технологиясын қамтамасыз етеді. Оларды қызмет көрсетуші программалар деп
атайды , бірақ АЖО олар керек болса қолданады және де олар оперативті
жүйенің мүмкіндігін ұлғайтады. АЖО желілерінде және АЖО-ның әртүрлі
арналардағы байланысын ақпараттық қамтамасыз ету байланысында программалық
құралдар қолданылады. Оларды жүйелік программалауға жатқызуға болады.
Қолданбалы программалық қамтамасыз ету қолданушылар программасын және
түрлі белгідегі қолданбалы программалар пакеттерін құрайды [7-9].
Қолданушылардың стандартты программалары алгоритмдік тілдегі (көбінесе
Бейсик) берілген есептердің программалық шешімін құрайды.
Қолданбалы программалар пакеттері (ҚПП) модульдік принцип бойынша
дайындалған және белгілі бір есепті шығаруға бағытталған . ҚПП
программалық қамтамасыз етудің проблеммалық түрінің ең бастысы болып
табылады. Олар алгоритмдерді қалыптастырады , берілген есеп түрінің шартын
өзгертеді , шешім барысын қадағалайды , алгоритмдердің қатесін тексереді
және т.б. ҚПП жұмыс барысында АЖО-да диалогты режимде іске асады.
ҚПП мысалдары : санақ жүргізу операцияларын орындайтын түрлі
құжаттарды қалыптастыру үшін ҚПП , есептерді оптимизациялау жоспарлары үшін
ҚПП, балансты есептер ҚПП-сы.
(9) ҚПП –да автоматтандырылған ақпараттық жүйелерін құруда көп көңіл
аударылады, олар түрлі бағытта болулары мүмкін: анықтамалық , таблицаны
өңдейтін , ақпараттар массивін жүргізетін , мәліметтер қорын құру мен
жүргізу , құжаттық. Графикалық ақпаратпен жұмыс атқаратын пакеттер анализ
нәтижесін анықтайды және қасиетті объектілерге процестермен компактты
түрдегі күйлерін көрсетеді.
1.2. Қазіргі кездегі мәліметтер қорын жүйелік басқару теориясы.
1.2.1. Мәліметтер қорының тұжырымдамасы (концепция).
60-жылдарда қарқынды түрде өсіп жатқан ақпараттың салдарынан арнайы
программалық комплекстерді құруға әкеліп соқты , оларды Мәліметтер қорын
жүйелік басқару деп атады. (МҚЖБ). Мұны бірінші рет іс-тәжірибеде
мәліметтер қорын ұйымдастыруда файылдық жүйені қолданды. Файылдық жүйелер
мәліметтер қорының дамуына бағыт салып және үлкен көлемдегі ақпаратты
өңдеудегі түрлі қиындықтарға әкеліп соқты. Файлдарды басқару жүйелері
мүмкіндіктері мен жабдықталмаған бірнеше қажеттіліктер тізімі:
• Файлдар терімдерінің логикалық келесілгенің қолдау.
• Мәліметті манипулирлеу тілін қамтамасыз ету.
• Әртүрлі жағдайлардан кейінгі ақпаратты қайта орнату.
• Бірнеше қолданушылардың ақиқатты параллельді жұмысы.
әліметтерді басқару жүйелерінің кейбіреулеріне ақпараттық қолданбалы
жүйе арқа сүйесе , онда бұл мәліметтерді басқару жүйесі мәліметтер қорын
жүйелік басқару (МҚЖБ) бола алады. МҚЖБ –ның басты ерекшелігі болып оның
мәліметтерді сақтайтын және процедураларды енгізу жинағы және де оның
құрылымдарын суреттеу. Файлдарды сонда сақталатын мәліметтермен
жабдықталғанның суреттеу банкі деп атады, одан кейін Мәліметтер қоры
(МҚ) д.а.

1.4. МҚЖБ-нің архитектурасы

МҚЖБ қандай да болсын қолданушыға мәліметтерге рұқсат беруі тиіс және
де білмейтіндерге мен білгісі келмейтіндер мыналар туралы:
• Олардың сипатталған және жадыда мәліметтердің физикалық түрде
орналасуы.
• Мәліметтерді мұқтаж ететін іздеу механизмдерінде.
• Көптеген қолданушылардың 1-мәліметі барлығы бірдей мұқтаж
еткен жағдайдағы қиындықтар (қолданбалыпрограммалармен):
• Рұқсатетілмеген мұқтаждық пен түзу емес жаңартулардан
мәліметтерді қорғау әдістері.
• МҚЖБ-ның көптеген функцияларын және мәліметтер қорын маңызды
түрде ұстау.

Бұл функциялардың негізгілерін орындау барысында МББ мәліметтерді
суреттеудің түрлі жолдарын пайдаалнуы тиіс. Ол суреттеуді жобалау
мәліметтер базасын ұйымдастырушыға жүктелетілдігін айта кету керек.
Пайдаланушылардан сұрақ алу нәтижесінде алынған мәліттер базанының
құрамындағы ақпарат пен болашақ қосымшаларда қажет ететін мәліметтер жайлы
өз түсініктерін біріктіре отырып мәліметтер базасын ұйымдастырушы (МБҰ)
алды мен жасалынып жатқан мәліметтер базасының бейресми суретін тұрады.
Нақты тіл , математикалық формулалар , кестелер , сызбалар мен өзге
құралдар көмегімен орындалған суретте мәліметтердің инффологиялық моделі
депп атайды (1.2. суретте , заттық сала мәліметтер базасында суреттелінетін
шындық өмір бөлігі). Мәліметтер базасын қолданушылар. Мәліметтер базасын
ұйымдастырушы. Мәліметтердің инфологиялық моделі. Заттың саланы ешбір ЭЕМ
мен МҚЖБ-сыз суреттеу . МҚЖБ-де қолданылатын модельдер мен суреттемелер
–Мәліметтердің патологиялық моделі (нақты МҚЖБ тілінде суреттеу).
Мәліметтердің физикалық моделі сақталып жатқан мәліметтерді суреттеу) –
Мәліметтер базасы .
Мұндай адамға бейімделгіш модель мәліметтерді сақтау ортасының
физикалық өлшемдеріне толығымен тәуелсіз. Ондай орта ретінде ЭЕМ емес,
адам жады қызмет етуі мүмкін. Сондықтан да инфологиялық модель шынайы
өмірдегі кей өзгерістер онда өзгерістер алып келмегенше ауыспауы керек.
Көрсетілген өзге модельдер компьютерге бейімделген болып табылады.
Олардың көмегімен МҚЖБ программалар мен пайдаланушыларға ол мәліметтердің
физикалық орналасуына көңіл бөлмей-ақ , аттары бойынша сақталынған
мәліметтерге рұқсат алуға мүмкіндік береді. Керек мәліметтерді МҚЖБ
мәліметердің физикалық моделі бойынша сыртқы есте сақтайтын жабдықтарда
іздейді.
Көрсетілген рұқсат нақты МҚЖБ көмегімен жүзеге асқандықтан , модельдер
аталған МҚЖБ-нің мәліметтерді суреттеу тілінде көрсетілуі тиіс.
Мәліметтердің инфологиялық моделі бойынша МБҰ жасайтын суретіне
мәліметтердің даталогиялық моделі деп аталынады.
Үш деңгейлік архитектура (инфологиялық , даталогиялық және физикалық)
сақталынатын мәліметтердің оларды пайдаланатын программалардан тәуелсіз
болуына жағдай жасайды. Қажет болған жағдайда МБҰ сақталынып тұрған
мәліметтерді өзге ақпарат құралдарына көшіре алады немесе мәліметтердің
физикалық моделін ғана өзгертіп , физикалық құрылымын қайта жасай алады.
МБҰ керек даталогиялық модельді қосып , жүйеге жаңа пайдаланушылардың кез-
келген санын қоса алады. Физикалық және даталогиялық модельдердің
көрсетілген өзгерістерін жүйені пайдаланушылар байқамайды. Демек,
мәліметтер тәуелсіздігі мәліметтер базасы жүйесінің қосымшалар
өзгерісінсіз дамуына мүмкіндік
жасайды.
Инфологиялық модельдеудің мақсаты-адамды құрылып жатқан мәліметтер
базасында сақталынуы тиіс мәліметті жинау мен көрсетудің ең тиімді
әдістерімен қамтамасыз ету . Сондықтан мәліметтердің инфологиялық моделін
нақты тілге ұқсас құруға тырысады. Инфологиялық модельдің негізгі
құрылымдық элементтері болып мәндер, олардың арасындағы байланыс және
олардың қасиеттері болып табылады.
Мән – ол жайлы мәліметті мәліметтер базасында сақтау тиіс кез-келген
объект. Мән ретінде адамдар, орындар, диалогтар, рейстер, талғам, түс және
т.б. қызмет атқаруы мүмкін . Мән түрі мен мән даласы сияқты ұғымдарды
ажырата білу керек. Мән түрі ұғымы бүтіннің орнына жүретін біртекті жеке
тұлғалар, заттар, оқиғалар мен идеялар жиынтығына қатысты айтылады. Мән
даласы жиынтықтағы нақты затқа қатысты болады. Мысалы, мән түрінде –қала,
ол мән даласы ретінде Мәскеу болуы мүмкін.
Атрибут –мәннің атына байланыс ерекшелігі . Оның аты нақты мән түрі
үшін қайиаланбас, ерекше болуы мүмкін, бірақ мәндердің алуан түрлерінде
бірдей болады (мысалы, түс көптеген мәліметтер үшін бірдей болуы мүмкін:
ит, автомобиль, түтін және т.б.). Атрибуттар мән туралы қандай мәлімет
жиналуы тиіс екендігін анықтау үшін қолданылады.
Мән түрлері мен атрибуттар арасында абсолютті айырмашылық жоқ. Атрибут
тек мән түрімен байланыста ғана көрінеді . Өзге контексте атрибут өзіндік
мән ретінде қызмет етуі мүмкін. Мысалы , автомобиль заводы үшін түс-өндіріс
шикізатының атрибуты ғана , ал лак бояулы фабрика үшін –мән түрі.
Кілт –мағыналары бойынша мәннің талап ерілген даласын табуға болатын
атрибуттардың ең кіші жиынтығы (минимальды). Жиынтықтан кез-келген
атрибутты игеріп , қалғандарынан мәнді анықтауға болмайтындығын мәнді
анықтауға болмайтындығын білдіреді.
Байланыс – екі немесе одан да көп мәндердің үйлесімдігі. Егер
мәліметтер базасының міндетті жеке, бір-бірімен байланысты емес
мәліметтерді сақтау болған болса , онда оның құрылымы өте қарапайым болар
еді. Мәліметтер базасын ұйымдастыруға қойылатын негізгі талаптардың бірі-
бір мәнді өзгелердің мағынасы бойынша таба алу мүмкіндігімен қамтамасыз
ету. Ол үшін олардың арасында белгілі байланыстар орнату қажет. Ал нақты
мәліметтер базасында жүздеген, тіпті мыңдаған мәндер сақталынатындықтан ,
теориялық тұрғыда олардың арасында миллиондаған байланыстар орнатылуы
тиіс. Байланыстың көп болуы инфологиялық модельдердің күрделілігін
анықтайды.

1.5 Мәліметтердің реляциялық құрылымы

60 ж. аяғында мәліметтердің түрлі кестелік даталогиялық модельдерін
қолдану мүмкіндігі яғни мәліметтерді көрсетудің дәстүрлі және табиғи
әдістерін қолдану мүмкіндіктері жайлы көптеген еңбектер жазылды. Олардың ең
көрнектісі- IВМ фирмасының директоры Э. Коддтың мақаласы. (Codd E.F. A
Relational Model of Data for large Shared Data Banks. CACM13: 6, June
1970). Онда ең алғаш рет “мәліметтердің реляциялық моделі ” термині
қолданылды [10-11].
Мамандығы бойынша математик Э. Кодд мәліметтерді өңдеу үшін көптік
теориясының (қосылу, кесіп өту , әртүрлілік, Декарт өнімі) аппатраттарын
пайдалануды ұсынды. Ол мәліметтерді көрсетудің кез-келген әдісі
математикада қатынас –relation ретінде белгілі ерекше түрдегі екі өлшемді
кестелер бірлігіне алып келетіндігін көрсетті.
Реляциялық модельдің ең кіші бірлігі аталған модель үшін жеке
атомарлық мәліметтер мағынасы . Мысалы , бір затық салада тек; есімі және
әкесінің аты бірыңғай мағына ретінде қарастырылса екіншісінде үш түрлі
мағына ретінде анықталады.
Домен деп бір түрдегі көптеген атомарлық мағыналар аталады.
Домендердің мәні келесідей: егер екі атрибуттық мағынасы бір доменнен
алынса , онда осы екі атрибут қолданған салыстырулар мәнге ие болады. Егер
екі атрибуттың мағыналары екі түрлі доменмен алынса , онда олардың
салыстыруы ешқандай роль атқармайды.
Тақырып атрибуттардың шексіз көп санынан А1, А2..., Ап тұрғандықтан ,
осы атрибуттар Аі мен оларды анықтайтын домендер Ді арасында бірмәнді
сәйкестік болады.
Дене уақыт бойынша өзгеретін көптеген кортеж атрибут мәндердің
көптеген жұптарынан (Аі: Vі) құралады. Тақырыптағы әр атрибут үшін Аі бір
жұпқа сәйкес келеді. Кез –келген тапсырылған жұп үшін атрибут мән (Аі:Vi)Vi
атрибутпен Аі байланысқан жалғыз доменнің Ді мағынасы болып табылады.
Қатыстылық дәрежесі –оның атрибуттарының саны . 1-дәрежесінің
қатынасын ұнарды , екі бинарды , үш- терларды , ал п дәрежесін –п- арды
деп атайды.
Кординальді сан немесе қатыстылық күші –оның кортеждерінің саны.
Қатынастың кардинальді саны дәрежеге қарағанда уақыт бойынша өзгереді .
Қатынас –бұл көптік , ал ереже бойынша көптік сәйкес элементтерден
құралмағандықтан , қатынастың ешбір екі кортежі уақыттың кез келген ерікті
тапсырысты сәтінде бір-бірінің қайталамасы бола алмайды. R-А1, А2,...
Ап атрибуттары мен қатынас . R қатынас көптеген атрибустары К=(Аі, Aj,
Ah) уақытқа тәуелсіз жағдай қанағаттандырылған кезде ғана R-дың мүмкін
кілтіне айналады делінеді:
Уникальдылық: уақыттың еркін тапсырысты сәтінде R-дың ешқандай екі
түрлі кортежі Ai, Aj, .., Ah үшін бір мәнге ие бола алмайды.
Минимальдылық : атрибустардың Ai, Aj,.. Ah ешбері уникальдылық
бұзылмай К-дан шығып кете алмайды.
Әр қатынас кемінде бір мүмкін кілтке ие болады, себебі оның
атрибуттарының әртүрлілігі уникальдылық шарттарына жауап береді. Мүмкін
болған кілттердің бірі (еркін түрде таңдалынған) оның бастапқы кілті
ретінде қабылданады. Өзге мүмкін кілттер (егер олар бар болса альтериативті
кілттер деп аталынады.)
Жоғарыда аталған және өзге де математикалық ұғымдар реляциялық МҚЖБ-
рін құру үшін , тиісті тілдік құралдар мен программалық жүйелерді өңдеу
үшін және мәліметтер базасын жобалаудың теориялық негізін жасау үшін
теориялық база болды. Дегенмен , реляциялық МҚЖБ-рін пайдаланушылар үшін
бұл ұғымдардың бейресми баламаларын қолдануға болады.
Қатынас кестесі (кейде Файл), Кортеж-қатар (кейәде Жазу), Атрибут,
өріс . Мұнда “ жазу” , “жазу данасын”, ал ”өріс түрі мен атын”
білдіреді.
Реляциялық мәліметтер базасы –мәліметтер базасында сақталынуы тиіс
мәліметті құрайтын қатынастар бірлігі. Дегенмен , пайдаланушылар мұндай
базаны кестелер бірлігі ретінде қабылдауы мүмкін.
Нормалану –кестені қосу , өзгерту және мәліметтерді жою кезінде ең
жақсы қасиеттерге ие екі немесе одан да көп мәліметтерге бөлінуі .
Нормаланудың негізгі мақсаты-мәліметтер базасының әр фактісі тек бір
орында көрінетін яғни мәлімет сарқылуы болмайтын жобасын алу. Бұл жадыны
үнемдеу мақсатында да, сақталынған мәліметтердің мүмкін болған
қайшылықтарын шектеу мақсатында да жасалынады.
Жоғарыда көрсетілгендей , реляциялық МБ-дағы әр кесте шартқа сай
болады яғни кестені кесіп өтетін әр қатарға бір ғана атомарлық мағына
болады және ондай мағыналардың көп болуына жол қойылмайды. Шартқа сай
келетін кез-келген кесте нормаланған деп аталады. Нормалай оған яғни
қайталанатын топтарды құрайтын кестелер реляцмялық МБ-на енгізілмейді.
Әр нормаланған кесте бастапқы нормаланған формасында кесте болып
саналады (1 НФ.) Демек, ”нормаланған” және ”1 НФ-ғы” бір мағынаны
береді. Дегенмен ”нормаланған” термині тәжірибеде көбіне тар мағынасында
яғни ”толығымен нормаланған” мағынасында қолданылады. Нормаланудың
біршама тараған формаларына кеңірек түсінік берейік.
Кесте 1 нормалы формасында ешбір қатары өзінің кез-келген өрісі
бір мағынадан артыққа ие болмай , оның кілт өрістерінің ешбірі бос
болмаған жағдайда ғана орын алады.
Кесте 2НФ-на егер ол 1НФ-ның барлық ережелеріне сай келіп, оның
бастапқы кілтке кіретін барлық өрістері бастапқы кілттен толық
функциональды тәуелділік бойынша байланыс енеді.
Кесте 3НФ-на егер 2НФ анықтамасына сай келіп , оның ешбір кілт емес
өрістері кез-келген өзге кілт емес өріске тәуелді болмаса енеді.
Осылайша , әр норманы форма кей мағынасында алдыңғысына қарағанда
біршама шектеулі болады. Бұл “(N+1)-шы нормалы формасы ” ”N-шы нормалы
формаға ” тән кей жа5ымсыз ерекшеліктерге ие болмағанымен түсіндіріледі
. (N+1) ші нормалы формаға N-шы нормалы норма мен қатысты қойылатын
қосымша шарттың жалпы мәні ол жағымсыз ерекшеліктері жоюмен анықталады.
Нормалану теориясы кестелер өрістері арасындағы тәуелділіктің болуына
негізделеді . Ондай тәуелділіктің екі түрі белгілі функциональді және көп
мәнді.
Функциональді тәуелділік . Кестенің В өрісі функциональді түрде сол
кестенің А өрісіне уақыттың кез-кекеген сәтінде А өрісінің түрлі мәндерінің
әрбірі үшін В өрісінің түрлі мағыналарының біреу ғана сәйкес келгенде
тәуелді болады. Мұнда А және В өрістері құрамды болуы мүмкін екендігін
айта кеткен жөн.
Толық функциональды тәуелділік . В өрісі құрамды А өрісіне егер ол А
өрісіне функциональді түрде тәуелді болып және А өрісінің кез-келген
көптігіне функционалды тәелсіз болған жағдайда толық функционалдық
тәуелділікке ие болады.
Көп мәнді тәуелділік . А өрісі сол кестенің В өрісін егер А өрісінің
әр мәні үшін В өрісінің сәйкес мәндерінің нақты көптігі болса анықтайды.
Клиент-Сервер технологиясы.
Бұл технологияға сиятын негізгі ой –желі бойынша берілетін мәліметтер
көлемін кішірейту , себебі негізгі уақыт жоғалту мен ақаулар иелінің
жеткіліксіз өткізгіш қабілетінен болады.
МҚЖБ-нің көпшілігі өз жұмыстарын “Клиент-Сервер ”-жүйесі бойынша екі
деңгейге бөледі. Орындалу тұрғысынан программа 2-ге бөлінген –клиенттік
және серверлік. Клиенттік бөлікте (компьютерде) сыртқы ортамен қарым-
қатынас жасалынады. Сервер –компьютерде барлық клиенттер үшін жалпы
мәліметтер орналасқан және арнаулы программа –мәліметтер базасы сервері
жұмыс істейді. Бұл программа клиент сұраныстарының орындалуын жүзеге
асырады.
Сонымен , “Клиент-Сервер” екі деңгейлік жүйесі бұл:
Клиент-өңдеу программасы , мен қатар пайдаланушылық , қолданбалы
программа.

Ең бірінші мұндай қиындықтардың қажеті қанша деген сұрақ туындауы
мүмкін . Сондықтан жетістіктеріне тоқталуды жөн көрдік.
Мәліметтердің есептеу процестеріне жақындығы сөзсіз артықшылық болып
табылады. Барлық есептер серверде орындалғандықтан , оның жылдамдығы он есе
, тіпті жүз есе артады.
Файл –серверге қарағанда клиент-сервер технологиясы пайдаланушыны
өңдеу мен мәліметті сақтаудың қауіпсіздігімен , тұрақтылығымен ,
бағыттылығымен және сенімділігімен қамтамасыз етеді. Клиент-Сервер
архитектуралы жүйелердің дамуы едәуір тексерілген фактіге міндетті қымбат
емес серверлерге қосылу баға мен ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.