Қазақстан Республикасының еңбек нарығы
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 3
1 Еңбек нарығының қызмет ету механизмінің теориялық аспект 6
1.1 Еңбек нарығы: түсінігі, элементтері, құрылымы 6
1.2 Еңбек нарығының қызмет ету ерекшеліктері 9
1.3 Еңбек нарығын дамытудың шетелдік тәжірибесі 16
2 Қазақстан Республикасында еңбек нарығының қазіргі жағдайына талдау.
20
2.1 Қазақстанның еңбек нарығындағы ағымдағы жағдайын талдау 20
2.2 Еңбек ресурстарының тиімділігін арттыру 34
3 ҚР еңбек нарығының дамуын жетілдіру жолдары 39
3.1 Еңбек нарығын мемлекеттік реттеудің бағыттары 39
3.2 Әлеуметтік тұрақтылықтың қалыптасуы және жұмыспен қамту мәселелері. 45
3.3 Халықты жұмыспен қамтуды жетілдіру жолдары. 52
Қорытындылар мен ұсыныстар 59
Пайдаланылған әдебиеттер 62
Кіріспе 3
1 Еңбек нарығының қызмет ету механизмінің теориялық аспект 6
1.1 Еңбек нарығы: түсінігі, элементтері, құрылымы 6
1.2 Еңбек нарығының қызмет ету ерекшеліктері 9
1.3 Еңбек нарығын дамытудың шетелдік тәжірибесі 16
2 Қазақстан Республикасында еңбек нарығының қазіргі жағдайына талдау.
20
2.1 Қазақстанның еңбек нарығындағы ағымдағы жағдайын талдау 20
2.2 Еңбек ресурстарының тиімділігін арттыру 34
3 ҚР еңбек нарығының дамуын жетілдіру жолдары 39
3.1 Еңбек нарығын мемлекеттік реттеудің бағыттары 39
3.2 Әлеуметтік тұрақтылықтың қалыптасуы және жұмыспен қамту мәселелері. 45
3.3 Халықты жұмыспен қамтуды жетілдіру жолдары. 52
Қорытындылар мен ұсыныстар 59
Пайдаланылған әдебиеттер 62
Еңбек нарығының экономикасы кез келген мемлекетпен экономиканың микро- және макро деңгейімен байланысты экономикалық білімнің маңызды облысы болып саналады. Еңбек нарығының мәселелрі экономикада ұзақ уақыт тарихи қарастырылмады, тек ХIХ ғ. соңында саяси жағдайы әсерінен экономикалық теорияда жаңа кезеңнің пайда болуымен, еңбек нарығының мәселесі аталған шығыс экономистердің жағынан белсенді талдана және қарастырыла басталды.
Егер Қазақстанға байланысты болса, онда экономика білімінің берілген бөлімі ұзақ уақыт талапты болмады, яғни экономика жоспарлы болды, ал одан кейін еңбек нарығының экономикасын оқу артық деп есептелінді.
Егер Қазақстанға байланысты болса, онда экономика білімінің берілген бөлімі ұзақ уақыт талапты болмады, яғни экономика жоспарлы болды, ал одан кейін еңбек нарығының экономикасын оқу артық деп есептелінді.
1 Эренберг Р. Дж., Смит Р. Дж. «Современная экономика труда :
теория и государственная политика». – Хаппер Коллинс, Колливер Пабликейшнс, 1994. – 604б.
2 Смит «Экономика труда». – Рутледж, Лондон, Нью-Йорк,
2000. – 257б.
3 Рейнольдс Л. Дж., Мастере Х.С., Мозер К.Х. «Экономика
труда» / Рейнольдс Л. Дж., Прентис-Хол, Инк., Иглуд Клифс, Нью-Джерси 07632, 1997. – 562б.
4 Карибджанова А.С. «Экономика рынка труда». - Алматы :
Алматинский институт экономики и статистики, 2000. – 84 б.
5 Закон Республики Казахстан «О занятости населения» //
Казахстанская правда 5 қаңтар 1999 ж.
6 Закон Республики Казахстан «О труде в Республике
Казахстан» - Астана: 2000 4. Постановление Президента РК «О социальном партнерстве в области социально-экономических и трудовых отношений» // Казахстанская правда, 23.12.1999 ж
теория и государственная политика». – Хаппер Коллинс, Колливер Пабликейшнс, 1994. – 604б.
2 Смит «Экономика труда». – Рутледж, Лондон, Нью-Йорк,
2000. – 257б.
3 Рейнольдс Л. Дж., Мастере Х.С., Мозер К.Х. «Экономика
труда» / Рейнольдс Л. Дж., Прентис-Хол, Инк., Иглуд Клифс, Нью-Джерси 07632, 1997. – 562б.
4 Карибджанова А.С. «Экономика рынка труда». - Алматы :
Алматинский институт экономики и статистики, 2000. – 84 б.
5 Закон Республики Казахстан «О занятости населения» //
Казахстанская правда 5 қаңтар 1999 ж.
6 Закон Республики Казахстан «О труде в Республике
Казахстан» - Астана: 2000 4. Постановление Президента РК «О социальном партнерстве в области социально-экономических и трудовых отношений» // Казахстанская правда, 23.12.1999 ж
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 3
1 Еңбек нарығының қызмет ету механизмінің теориялық аспект 6
1.1 Еңбек нарығы: түсінігі, элементтері, құрылымы 6
1.2 Еңбек нарығының қызмет ету ерекшеліктері 9
1.3 Еңбек нарығын дамытудың шетелдік тәжірибесі 16
2 Қазақстан Республикасында еңбек нарығының қазіргі 20
жағдайына талдау.
2.1 Қазақстанның еңбек нарығындағы ағымдағы жағдайын 20
талдау
2.2 Еңбек ресурстарының тиімділігін арттыру 34
3 ҚР еңбек нарығының дамуын жетілдіру жолдары 39
3.1 Еңбек нарығын мемлекеттік реттеудің бағыттары 39
3.2 Әлеуметтік тұрақтылықтың қалыптасуы және жұмыспен 45
қамту мәселелері.
3.3 Халықты жұмыспен қамтуды жетілдіру жолдары. 52
Қорытындылар мен ұсыныстар 59
Пайдаланылған әдебиеттер 62
Кіріспе
Еңбек нарығының экономикасы кез келген мемлекетпен экономиканың микро-
және макро деңгейімен байланысты экономикалық білімнің маңызды облысы болып
саналады. Еңбек нарығының мәселелрі экономикада ұзақ уақыт тарихи
қарастырылмады, тек ХIХ ғ. соңында саяси жағдайы әсерінен экономикалық
теорияда жаңа кезеңнің пайда болуымен, еңбек нарығының мәселесі аталған
шығыс экономистердің жағынан белсенді талдана және қарастырыла басталды.
Егер Қазақстанға байланысты болса, онда экономика білімінің берілген
бөлімі ұзақ уақыт талапты болмады, яғни экономика жоспарлы болды, ал одан
кейін еңбек нарығының экономикасын оқу артық деп есептелінді. Нарықтық
экономика шартында жұмыскер жолдауының шарты анықталатының, жалпы еңбек
нарығында нысандардың көбейтілу өзара әрекетімен, соның ішінде сұраныспен
және ұсыныспен анықталатын жұмысшы нақты түсіну керек.
Экономика ғылымында еңбек нарығы, еңбек ресурстарын тиімді пайдалану,
жұмыссыздық, халықты жұмыспен қамтуды зерттеу маңызды орын алады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері.Дипломдық жұмыстың мақсаты - еңбек
нарығында халықты жұмыспен қамтуды теориялық-әдіснамалық тұрғыда анықтау
және оны мемлекеттік реттеуді жетілдіру жолдарын дәлелдеу болып табылады.
Алға қойған мақсатқа сәйкес төмендегідей міндеттерді шешу қажеттілігі
айқындалады:
- еңбек нарығы, еңбекке сұраныс пен ұсыныс, жұмыссыздық, халықты
жұмыспен қамту мәселелерінің теориялық-әдістемелік негіздерін нақтылау;
- еңбек нарығының жағдайын зерттеу;
- өңірдегі өмір сүріп отырған халық арасында жұмыссыздық себептері,
жұмыспен қамтылу мәселесі туралы көзқарастарын айқындау мақсатымен
социологиялық пікір алмасулар жүргізу;
- өңірдегі еңбек нарығын реттеу үшін маңызды факторларды анықтау;
- еңбек нарығындағы сұраныс мен ұсынысты талдай отырып, жүзеге асыруға
тиісті бағыттар мен атқарылатын іс әрекеттерді тұжырымдау.
Зерттеу пәні - халықты жұмыспен қамтуды жетілдіру мен реттеуде
қалыптасатын әлеуметтік-экономикалық қатынастар жиынтығы.
Зерттеу нысаны – нарықтық экономика жағдайында Қызылорда облысында
халықты жұмыспен қамту мәселелері.
Жұмыстың теориялық және әдіснамалық негіздері. Зерттеу барысында
келтірілген теориялық және әдістемелік тұжырымдар мен қорытындылар еңбек
нарығын, оның ішінде еңбек ресурстарының жұмыспен қамтылуы мен жұмыссыздығы
проблемаларын қарастыратын ғалымдардың ғылыми еңбектері негізінде құрылады.
Жұмыспен қамту, жұмыссыздық мәселесі экономикалық ғылымның көрнекті
өкілдері К.Маркс, Т.Мальтус, Д.Кейнс, А.Пигу, М.Фридман, А. Мармас,
Д.М.Кемие, О.Филлипс, А.Оукен, П.Самуэльсон сияқты ғалымдардың
зерттеулеріне негіз болған.
Еңбек нарығы, тұрғындарды жұмыспен қамту, еңбек ресурстары және оның
сапасы мен бәсекеге қабілеттілігін арттыру мәселелерін талдауда шетелдік
ғалымдар В.С.Буланов, А.О.Котляр, И.К.Заславский, Б.Д.Бреев, В.Н.Якимов,
С.Г.Ковалев, А.И.Тучков, А.А.Никифорова еңбектері және отандық
Я.Ә.Әубәкіров, Ө.Қ.Шеденов, Б.Л.Тәтібеков, О.Сәбден, Сансызбаева Х.Н,
Б.С.Досманбетов, Ф.М.Днишев, М.К.Мелдаханова, Т.И.Есполов, А.Қошанов,
Ю.К.Шокаманов, Ұ.Р.Бекмұханбетова сияқты зерттеушілердің еңбектерінің
маңызы зор.
Зерттеудің теориялық негізін отандық және шетелдік ғалым-экономистердің
зерттеу еңбектері мен Қазақстан Республикасының заңдары, Ел басының әр
жылдағы Қазақстан халқына Жолдаулары, Қазақстан Республикасы Үкіметінің
қаулылары және басқа да ресми деректер пайдаланылды.
Негізгі теориялық тұжырымдарды анықтауда логикалық және тарихи тұтастық
қағидасы, жүйелік талдау мен болжау, экономикалық-статистикалық
салыстыру, экономикалық-математикалық үлгілеу, құрылымдық, әлеуметтік және
т.б. әдістер пайдаланылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Зерттеу барысында ғылыми жаңалық ретінде
мынадай нәтижелер алынды:
- теориялық-әдіснамалық деңгейде нарықтық экономикада халықты жұмыспен
қамтудың бағыттары мен басымдылықтары зерттелді;
- әлеуметтік-экономикалық тұрғыдан еңбек нарығының мазмұны нақтыланды;
- еңбек нарығына талдау жасалынып, Жұмыспен қамту-2020 бағдарламасы
бойынша атқарылған жұмыстар анықталды;
- өңірдегі жастардың жұмыспен қамтылу мәселелерін талдау негізінде
жастар дамуына үлес қоса алатын, қоғамдық құрылымның әртүрлі саласын
қамтитын 15 жас пен 29 жас аралығындағы жастар арасында сауалнама
жүргізіліп, оның нәтижелері бірқатар белгілері бойынша жіктеліп, өңірде
халықты жұмыспен қамтуды жетілдіруге қатысты тұжырымдар негізделді;
- еңбек нарығын заман талабына сай мемлекеттік реттеу жөнінде ұсыныстар
жасақталды;
- жастардың еңбек нарығында сұранысқа ие болатын мамандықты дұрыс
таңдау үшін Мамандық таңдау үлгісі сараланды;
- халықты жұмыспен қамтуда кәсіби бағдар беруді ұйымдастыру
шаралары ұсынылды.
Жұмыстың тәжірибелік құндылығы. Дипломдық жұмыста келтірілген
зерттеулер нәтижелері мен ұсыныстарды өңірлік еңбек нарығын мемлекеттік
реттеуде және халықтың жұмыспен қамту мәселелерін жүзеге асыруда,
мемлекеттік немесе аймақтық даму бағдарламаларын даярлауда пайдалануға
болады.
Зерттеу нәтижелері жұмыспен қамтуды үйлестіру және әлеуметтік
бағдарламалар басқармасының кешенді жұмыс жоспарын жасақтауда, жұмыспен
қамту қызметінің жұмысын жақсартуға және жұмыспен қамту саясатын жүргізудің
тиімділігін арттыруда қолданылды.
Сонымен қатар, зерттеу нәтижелері Экономикалық теория және
Экономиканы мемлекеттік реттеу курстары бойынша дәріс оқуда және
арнайы курстарға пайдалануға болады. Жүргізілген зерттеудің негізгі
нәтижелерін оқу процесінің әдістемелік қамтамасыз етудің әзірлемесінде, ЖОО
студенттері және практикадағы қызметкерлері үшін де пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың көлемі мен құрылымы кіріспе, үш тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жалпы көлемі - 64
бет (оның ішінде 5- кесте және 11-суретті қамтиды).
1 Еңбек нарығының қызмет ету механизмінің теориялық аспект
1.1 Еңбек нарығы: түсінігі, элементтері, құрылымы
Еңбек нарығы жұмыс беруші және жұмыскерлердің әрекетімен сәйкес
қоғамдық қатынастардың жүйесін ұсынады. Еңбек нарығы түсінігіне әртүрлі
анықтама беруге болады, яғни еңбек нарығы бұл:
1) еңбек нарығындағы жұмыс күшіне ұсыныс және сұраныс арасындағы
экономикалық қатынастардың жиынтығы;
2) әртүрлі экономикалық және әлеуметтік қызығушылықтарының және
функциялары қиылыстарының орны;
3) оның қызметкерлерінің өзара байланыстары (кәсіпорын
позицияларымен).
Еңбек нарығы спецификалық нарық болып саналады, келесі
ерекшеліктермен осындай категорияларға жатқызуға болады:
1) оның иесінен еңбекке меншіктің бөлінушіліксіз құқығы;
2) келісім қорытындысы кезіндегі ақшасыздық аспектілередің әрекеті және
болуы (еңбек шарты, ұжымдағы өмірдің климаты, карьералық перспективтер);
3) келісім уақыты бойынша жеткілікті жалғасушылық;
4) институционалды құрылымның үлкен санының болуы (сәйкес заңнама базасы,
жұмыс барысының реттелуі бойынша қызмет, халықтың әлеуметтік тобын
сүйемелдеу бойынша мемлекеттік бағдарламалар);
5) келісімнің жекешеленуінің жоғары дрежесі;
Еңбек нарығын басты құрастыру бөлігі болып:
1) барлық жұмыс күшін алатын біріккен ұсыныстар;
2) жалданған жұмыс күшіне толық экономикадағы жалпы талап ретінде біріккен
сұраныс саналады;
Біріккен сұраныс және біріккен ұсыныс біріккен еңбек нарығын құрайды.
Біріккен сұраныс және біріккен ұсыныс қиылыстарының жолымен бейнеленетін
бөлім икемді сұраныс деп аталады. Қиылыспайтын бөлім ағымдағы нарыққа
сәйкес келеді. Ағымдағы нарық табиғи пайда болумен (жазалық, халық
миграциясы) және механикалық пайда болумен бейнеленеді (жаңа жұмыс орын
әрекетіндегі енгізу). Айырады:
1) ашық еңбек нарығы – бұл жұмыс іздеп жүрген және дайындыққа яғни дайындық
алдына, сонымен қатар барлық экономикалық секторларға қажетсінетін
экономикалық белсенді халық;
2) жасырын еңбек нарығы – бұл экономикада формальді бос емес, сонымен қатар
өндірістің қысқарылуы немесе оның құрылымының өзгеруімен байланысты бос
емес.
Ашық еңбек нарығында жағдайды бағалау, тенденцияны талдау, және жұмыс
күшін ұсыну үшін негізгі материал болып Қазақстан Республикасының
статистикасы бойынша берілген комитеттер, жұмыс бастылығы қызметінің
қорытынды есебі саналады.
Еңбек нарығы анықтамасынан шыға, оның негізгі элементтерін құруға болады:
1) еңбек нарығының субъектілері: жұмыс беруші және жалданған жұмыс күші.
Еңбек нарығындағы қатынастардың жүйесі 3 негізгі компоненттерден
құралады:
- жалданған жұмыскер және жұмыс беруші арасындағы қатынас;
- еңбек нарығының субъектілері және әртүрлі өкілділіктермен арасындағы
қатынас (проф.союздер, жұмыс бастылығы қызметтері);
- еңбек нарығы және мемлекет субъектілері арасындағы қатынас;
2) еңбек нарығының конъюнктурасы – бұл сұраныс және ұсыныс арасындағы
арақатынас. Шаруашылықтың салалы құрылымы, техникалық негіздің даму
деңгейі, әл-әуқаттылық, өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымдық жағдайы,
интеграциялық байланыстық даму шарасының экономикалық жағдайына байланысты
құрайды. Сұраныс және ұсыныс арасындағы арақатынасқа байланысты конъюктура
еңбек тапшылық, еңбек артықшылық және тепе-тендік болуы мүмкін;
3) еңбек нарығының инфрақұрылымы – бұл мемлекеттік мекемелер, жұмыс
бастылығы әрекетінің мемлекеттік емес мекеме құрылымы кәсіпорынның кадрлық
қызметі және басқа қамтамасыздандыраты элементтер.
Еңбек нарығы экономикасының сұрақтарын микро-және макро деңгейінде
қазіргі экономикалық теория білімісіз, сонымен бірге еңбек және еңбек
ресурстарының анықтамасын шешу мүмкін емес.
Еңбек – бұл қоғамның мәдени және материалды құндылығын құру және іске
асыруға бағытталған мақсатқа лайықты қызмет.
Еңбек қызметі пайда болуының негізгі нысаны болып:
1) адами энергияларының шығындары;
2) жұмыскерлердің бір бірімен өндірістік өзара байланыс және өндіріс
қаражаттарымен жұмыскерлердің өзара әрекеттері.
Кәсіпорынның өндірістік күші өзімен жұмыс күшінің өзара әрекетін және
өндіріс қаражатын ұсынады. Өз кезіндегі өндіріс қаражаты – бұл еңбек
затының және еңбек қаражаттарының үйлестігі. Еңбек заттары бұл - еңбек
қаражатын қолдану кезіндегі адам әрекеттерінің қорытындылары.
Еңбек ресурстары – бұл еңбек әрекеттеріне интеллектуалды және
физикалық әдістермен иеленетін халықтың еңбек икемділік бөлігі, икемді
материалдық байланыстар немесе қызмет көрсетеді, яғни еңбек ресурстары
өзімен еңбек ету әдісін қосады. Шынайы және потенциалдық жұмыскерлерден
құралады.
Ұлғаю және әлеуметтік-демографиялық факторлар еңбек ресурстарының
құрамында мемлекеттік заңнамалық құжаттардың жүйесімен анықталады.
Қазақстанда заңнамаларға сәйкес еңбек етуге жарамды жас келесіде
есептелінеді: 16-63 жастағы ер адамдар, 16-58 жастағы әйел адамдар.
1993 ж. бастап Қазақстанда халық құрамында ұлтаралық топтасуды
қолдана бастады. Осы топтасуға сәйкес еңбек ресурстары келесі топтардан
құралады:
1) экономикалық белсенді емес халық - өзімен жұмыс бастылық және
жұмыссызықты қосады;
2) экономикалық белсенді емес халық – жұмыс істемейтін халық
(зейнеткерлер, мүгедектер және т.б).
Экономикалық белсенді халық – тауарды әзірлеу және қызмет көрсету үшін
жұмыс күшін ұсынуды қамтамасыздандыратын халықтың бөлігі.
Белсенді халықтың саныЖалпы саны*100%
Экономикалық белсенді емес халық – бұл жұмыс күшін құрамайтын,
сонымен қатар заңнама бойынша жұмыс басының жоғары шегінің құрылуы үшін
жасы кішілер жұмыс күшін құрамайтын халық бөлігі.
Осылайша, белсенді емес халық:
1) оқушылар және студенттер;
2) жасы бойынша зейнетақы алатындар;
3) мүгедек бойынша жәрдемақы алатындар;
4) үй шаруашылығымен шұғылданатындар;
5) жұмыс іздеп болғандар, бірақ жұмыс істеуге дайын тұрғандар.
Еңбек ресурстарын келесі топтармен құрастыруға болады:
1) жынысы бойынша;
2) жасы бойынша;
3) білім деңгейі бойынша;
4) тұратын жері бойынша;
5) сала бойынша жұмысбастылығы;
6) кәсібі бойынша.
Еңбек ресурстарының саны, сонымен қатар олардың сандық өзгерістерін
келесі көрсеткіштермен өлшеуге болады:
1) абсолюттік өсу;
Жылдың соңына халықтың саны – жылдың басына – халықтың саны:
2) жыл қатарындағы сандық өсуінің екпіні;
мұндағы n – жыл саны.
Еңбек түрлерінің топтасуы кәсіби, функционалды және салалы қағидалар
бойынша еңбек нарығын бөлуге негізделеді:
1) кәсіби белгі бойынша ғылыми, инженерлік, педагогикалық, басқарушылық,
өндірістік, дәрігерлік еңбек бөледі;
2) атқарымдық белгі бойынша мақсаттық бағыттан байланысты, өндірістің
экономикалық циклінде атқарымдық белгілер және ұсыныс саласында еңбек
бөлінеді. Жоспарлы–директивті экономикада өндірістің 3 сатысын белгіледі:
1) өндіріс;
2) бөлу;
3) қолдану.
Осыған қарағанда нарықтық экономикада экономикалық циклдің құрылымы
ауысады: өндіріс сатысында алдын ала өңдеу және оқып білу, сонымен қатар
талдау және болжамдау, кезеңі болады. Содан соң міндетті түрде зерттеу және
жаңа тауар түрлерін әзірлеу және т.б. жүргізіледі.
3) салалы белгі бойынша. Еңбекті қалыптастыру кезінде үнемі, салалы
ерекшелік негізгі өндірістік циклдің кәсіпорынында іске асырылғандар
жататынын мәлімге алынады;
4) еңбектің қолданылған қаражаты және әдісі бойынша белгілейді: қолдан
жасалған, механизацияланған, автоматталған. Осы негізде төмен
біліктіленген, орта біліктіленген, жоғары біліктіленген еңбекті белгілейді;
5) еңбек шарты және ауырлығы дәрежесінен байланысты қалыпты, орта ауырлық
және ауырлықты; стационарлық және қозғалысты, жер астындағы және жер
ұстіндегі; реттеуші және реттелмеген еңбегін айырады.
1.2 Еңбек нарығының қалыптасу механизмі
Еңбек нарығы кез келген тауарлы нарық сияқты сұранысқа және ұсынысқа
негізделген. Осы жағдайда сұраныс жұмысты орындауға және бос жұмыс орынды
алуға талап мөлшерінде алға шығады, ал ұсыныс – жұмыс орнын ауыстыруға
немесе алмаған жұмыс күші бар. Сұраныс – бұл капитал нарығында және азық-
түлік нарығында, еңбек нарығының жағдайына байланысты жұмыс күшін жалдау
туралы шешім қабылдайтын жұмыс берушілер.
Сондықтан қатынаста сұраныс кәсіпорын және ұйым жағынан, меншіктің
әртүрлігі, еңбектің өнімділік деңгейі және осы өндіріс көлемі кезінде
ваканттық жұмыс орынды толтыру мақсатында жұмысшылардың талаптарының
құрылымын және көлемін бейнелейді.
Сұраныстың нақты шамасы анықталған кезең уақытында (ай, квартал, жыл)
кәсіпорын жалдаған жұмысшылар санымен анықталады.
Сұраныс – бұл жұмыс күшіне іске асырылған немесе қанағатталған
сұраныстың шамасы. Мәлімдемелерді орындамаған бос қалған жұмыс орындарының
саны икемді емес немесе резервті сұранысты ұсынады.
Икемсіз сұраныстың шамасы жұмыскерлердің бір жағынан және жұмыс
орнының қалуы кезінде жалданғандардың жазып қойылған саналық негізінде
құрастырылады.
Бірақ кәсіпорынның және экономиканың орташа функциялануы потенциалды
сұраныстың анықтамасының қажеттілігін ұсынады.
Потенциалды сұраныс – бұл кәсіпорын даму перспектив есебімен жұмыс
күшіне сұраныс, өндірістің кеңейуі, өнім шығарудың ұлғаюы.
Жұмыс күшіне сұраныстың құрылымы өндірістік профильге сәйкес келетін
кәсіпорындағы орындалатын нақты еңбек түрлерімен анықталады, яғни жұмыс
күшіне арналған сұраныс сандық және кәсіби белгілері бойынша қатаң
дифференцияланған.
Сұраныс құрылымындағы жұмыс күшіне сұраныс жалданған біліктіленген
кәсіби деңгейдің көз қарастарымен іріленген жоспарды келесі негізгі топтар
бойынша бөледі:
1) жоғары біліктіленген жұмыс күшіне сұраныс;
2) орташа біліктіленген сұраныс;
3) төмен біліктіленген сұраныс;
4) біліктіленбеген жұмыс күші.
Сұраныстың қалыптасуы микро деңгейде басталады. Кәсіпорынның нарықтық
экономикасында өздігінен өндірістік және өтімдік стратегиясын анықтайды,
нақты нарықта өнім жасауды қамтамасыздандырады. Содан соң тұтас сұраныстың
құрылымы және көлемі микро деңгейге қалыптасады.
Тұтасқан сұранысты қалыптастырудың келесі сатысы бұл сала. Нақты
саладағы сұраныстың шамасы барлық жеке кәсіпорын сұранысының құны
ретіндегідей анықтауы мүмкін.
Экономикада сала аралық капиталдың объективті ескертілген үдерісі
болады. Одан соң тұтастық сұранысты анықтау кезінде капиталдың және
еңбектің сала аралық қозғалысы тұтас сұраныстың жалпы көлеміне әсер
етпейді.
Тұтастық сұраныста жеке меншік сектордан басқа жұмыс күшіне
мемлекеттік сұраныс бөледі, материалдық өндіріс саласындағы жұмыс күшіне
сұраныс, материалды емес саладағы жұмыс күшіне сұраныс.
Сонымен, тұтас сұранысты қалыптастыру үдерісі жұмыс күшіне
құрастырылғандардан құралады:
1) жеке меншік;
2) салалы;
3) мемлекеттік;
Жұмыс күшіне сапалы жоспарлы тұтасқан сұраныс – бұл экономика
әлеміндегі еңбек реурстарын пайдалану бойынша қоғамдық қатынасты көрсететін
экономикалық категория.
Сұраныс өзгерісіне әсер ететін факторлардың санына келтіруге болады:
1) Еңбек ақы төлеміндегі өзгерістер. Біз өзіміздің еңбек ақымызды
өзгерте алатынымызды ұсынайық, ал пайдаланған технологиялардың және құрал-
жабдықтардың деңгейі, капиталды беру шарты, өнім және сұраныс арасындағы
баға өзгермейді. Жоғарырақ еңбек ақы өндірістің жоғары құнын және жоғары
бағаны түсінеді. Сондықтан азық-түлікке сұраныс төмендейді, шығару көлемі
төмендейді, жұмыс бастылығы төмендейді. Осындай жұмыс бастылығының
қысқартылуы – масштаб тиімділігі деп аталады.
Бұдан басқа еңбек ақының өсуі кезінде жұмыскерлер жұмыс күшіне емес
көбінесе капиталға сүйенетін технологияларды қолданатын жолмен өндірістің
құнын қысқартуға тырысады, яғни жұмыс бастылығы деңгейі төмендейді. Бұл
әрекет орнын ауыстыру тиімділігі деп аталады, сондықтан капитал жұмыс күшін
ауыстырады.
Жұмыс бастылығы деңгейіне еңбек ақы төлеудің әртүрлі ставкасының әсері
сұраныспен қисығы ұсынылуы мүмкін.
Сұраныстың икімділігі еңбекке еңбек ақы төлемінің деңгейін өзгертуіне
әсер ету икемді (эластичность) деп аталады. Тура икемділік еңбек ақы төлемі
деңгейінің бір айыздық өзгеруімен шақырылған жұмыс бастылығының пайыздық
өзгеруі ретіндегідей анықталады. Егер икемділік 1 көп болса, жұмыс
бастылығы деңгейінің бір пайыздық ұлғаюы еңбек төлем ақысының өзгеруі 1%.
Егер сұраныс икемді болса онда еңбек ақы төлемі деңгейінің шарасы бойынша
жұмыскерлердің тұтас еңбектері төмендейді, сондықтан еңбек ақы төлемі
көтерілгеннен жұмыс бастылығы жылдам беріледі.
1 суретте әртүрлі икемділікпен сұраныс қисығы ұсынылған.
W
(еа)
L (жұмыс бастылығы)
Сурет 1 - Әр түрлі икемділіктегі сұраныс қисығы
Сұраныстың қисығы икемдігі әртүрлі нүктеде өзгеруі мүмкін. Мысалды
қарастырайық. Типтік сұранысты қисығын алайық. Тура сызықты сұраныс
қисығының ерекшелігі болып жұмыс бастылығы деңгейінің бірлігінде біріңғай
өзгерістерге еңбек ақы төлеу деңгейінің бір бірлігін енгізілуі саналады.
Мысалы, еңбек ақы төлеу деңгейінің төмендеуі жұмыс бастылығын 2
долларға қосымша 10 жұмыскерлерге қамтамасыздандырады. Бірақ пайыздық ара
қатынастарда біз келесілерді көреміз: базалық ставка кезінде 12 доллар 17%-
ды құрайды, еңбек ақы төлемінің 2 долларға төмендеуі, ал қосымша жалдаманың
10 жұмыскері 10 адам басты сандық кезінде 100 % сұраныстың өсуін береді.
Осылайша осы жағдайда сұраныс икемді. Қисықтың төмен бөлігінде: еңбек
ақы төлемі деңгейінің 2 долларға қысқартылуы, базалық ставка кезінде 4
доллар 50 % құрайды, ал қосымша жалдаманың 10 жұмыскері басты санында 50,
20 % өсуі, яғни сұраныс икемді емес.
Осының күшімен фирмалар еңбектің әртүрлігін пайдалана алады, сұраныс
бір бәсекелестік категорияға басқа категориялардың бағасы өзгерулері
жағынан әсер етеді. Мысалы, балашылардың еңбек ақы төлеуінің өсуі кезінде
клиенттер кірпіштен жасалған үйлерді қалауға қайта бағдар алады. Сондықтан,
тасшыларға сұраныс өседі. Басқа жағынан балташылардың еңбек ақы төлемінің
өсуі толық үй қалау көлеміне, және су құбыршыға сұраныс төмендеуі мүмкін.
Осыдан k факторының есебімен j факторына сұраныстың икемдігі, k факторы
бағасының бір пайыздық өзгерілуімен шақырылған, j факторына сұраныстың
пайыздық өзгерілуі бар.
Егер сұраныстың икемдігі k факторы бағасының есебімен j факторына
дұрыс болса, яғни бағаның өсуімен сұраныс басқаға өседі, онда екі фактор
толық ауыстырушы деп аталады.
Егер икемдігі нөлден төмен болса, яғни біреуінің бағасының өсуі басқа
сұранысқа қысқарады, онда бұл факторлар толық толықтырылатын деп аталады.
Жұмыскерлерді толықтыру және ауыстыру еңектің сұраныс шартына
байланысты екенін белгілейміз. Мысалы ересек және жас өспірім өндірістің
ауыстыру факторы болып саналады. Жас өспірімдердің еңбек ақы төлеуінің
түсуі келесі тиімділікке келеді:
1) орнын басу тиімділігі;
2) масштаб тиімділігі;
Төмен еңбек ақы төлемі барлық факторлардың соның ішінде ересектердің
жұмысбастылығы көлемін ұлғайтуға мүмкіндік береді. Егер масштаб
тиімділігінің орнын басудың тиімділігі аз болса онда жас өспірімдердің
еңбек ақы төлемдері деңгейінің өзгерістерімен бір бағыттағы ересек халықтың
жұмыс бастылығының деңгейі қозғалады және 2 топ толық ауысады. Егер масштаб
тиімділігінің орын басудың тиімділігі көп болса, онда ересек және жас
өспірімдердің еңбек ақы төлемдерінің деңгейі әр түрлі бағыттарда қозғалады
және осы жұмыскерлердің екі категориялары толық қосымшалы болады.
2) Жұмыс күшінің сұранысқа әсер ететін басқа факторлары:
а) өнімге сұраныс
Сұранысты ұлғайту кезінде өндіріс деңгейі фирманың пайданы
максималдауға тырысуы ретінде, және масштаб тиімділігі еңбек ақы төлеудің
кез келген ставкасы кезінде еңбекке сұранысты көтеру шарасы бойынша өседі.
Әзірше капиталға және еңбекке салыстырмалы бағалар өзгермейтін ауыстыру
тиімділігі болып қалады, пайда болмайды. Сұраныстың ұлғаюы еңбек ақы
төлеудің кез келген ставкасы кезінде еңбек сұранысының өсуіне келтіреді,
яғни сұраныс қисығының қозғалысын келтіреді (сурет 2).
Сурет 2 – Сұраныс қисығының қозғалысы
б) Капитал бағасының өзгерілуі
Егер капитал бағасы төмендесе, онда өндіріс шығындары сол сияқты
төмендейді. Шығындарды қысқарту өндірістің өсуімен ынталандырады.
Сондықтан, жұмыс бастылығының деңгейі еңбек ақы төлемінің кез келген
ставкасы кезінде өседі. Солайша, капитал бағасының төмендеуі кезінде
масштаб тиімділігі еңбек ақы төлеу ставкасының кез келген деңгей кезіндегі
еңбек сұраныстың өсуіне енгізеді.
25
Сурет 3 – Еңбек сұранысының өсуі
Осы компаниядан басқа арзан капиталды сезіне капитал көлемді
технологиялардың құрал-жабдықтарына алады. Сондықтан, фирмалар жұмыс
күшінің аз санын пайдаланады. Солайша, еңбекке сұраныс төмендейді, сұраныс
қисығы солға жылжиды[4].
Сурет 4 – Сұраныстың қисығының жылжуы
Яғни капитал бағасының өзгерісі сұраныстағы еңбекке 2 қарсылық етуші
тиімділікті көрсетуге келтіреді. Нарықтың конъюктурасына жиналатын шартқа
байланысты олардың ішіндегі кез келгені жоғарыда тұра алады.
Ұсыныс қисығы
Жұмыс күшін ұсыну – бұл тауар иелері контактісіне қатысатын 2 меншікті
қатынасты көрсететін экономикалық категория: кәсіпкерлікті және жалдамалы
жұмысшыны көрсетеді.
Жұмыс күшінің тұтас ұсыныстарының шамасы келесі кесте бойынша
анықталуы мүмкін:
еңбек әдісі жасында халықтың жалпы саны (16 жастан бастап зейнеткерлік
жасқа дейін);
институционалды халықты алу (арнайы медициналық мекемедегі тұлға).
Қазақстандық статистикада осы термин қолданылмайды;
жұмыс істемейтін зейнеткерлер және I-II топтың мүгедектерін алу;
еңбек әдісі жасындағы институционалды емес халыққа тең;
жұмыс істейтін зейнеткерлер және жас өспірімдерді қосу;
әлемнің жұмыс күші санына тең;
қару-жарақ күшіндегі тұлғалардың санын алу;
азаматтық жұмыс күші санына тең.
Ұсыныс өндірілген қызмет үшін алынған еңбек ақы төлеуінің шамасына
байланысты. Тәртіп ретінде сатушылар еңбек нарығындағы жетілген
бәсекелестік шартында еңбек ақы төлеудің өсу шартындағы ұсынысты ұлғайтуға
тырысады. Сондықтан еңбек сұранысының қисығына қарағанда еңбек сұранысының
қисығының басқа түрлерді қабылдайды. Сұраныс қисығының еңбекке шынайы еңбек
төлеудің жоғарылауы кезінде, еңбектің ұсыныстары өсетінін көрсетеді, ал
оның төмендеуі кезінде еңбек ұсыныстары түседі.
Еңбектің тұтас ұсынысы қоғамда П. Самуэльсон пікірі бойынша төрт
көрсеткіш ретінде анықталады:
1) халықтың жалпы санымен;
2) тұрғындардың жалпы санындағы өздігінен бос емес халықты құрайтын
бөлігі;
3) жұмыскерлер өндеген апта және жыл бойындағы сағаттың орта санымен;
4) жұмыскерлер жұмсайтын еңбектің біліктілігімен және санымен,
сапасымен;
Әйтпесе ұсыныс қисығының жеке алынған сала деңгейіне ұқсайды.
Егер барлық жұмыс берушілер хатшы референт орнын ұсынса, онда таңдау
сыйақы деңгейіне байанысты құрылады. Кез келген фирма жалпы қабылданған
біріңғай деңгейде бағаны қоюға тырысады.
Сондықтан, ұсыныс қисығы тігінен сызық түрінде алдына келеді (сурет
5).
еа
хатшылар саны
Сурет 5 – Ұсыныс қисығы
Ұсынысқа қатысты жеке деңгейде, онда мұндағы жағдай келесіде
көрсетілген. Еңбек ақы төлеудің шамасы микродеңгейге әсер етуге қабілетті,
қоғамдық өндірістегі қатысу туралы жеке адамның шешуінің әсер етуіне
қабілетті. Сондықтан жұмыс күшін ұсыну туралы шешім қабылдап отырып есептеу
керек, жеке адам оны санымен түрлендіре алады. Егер жеке адам анықталған
кезге дейін еңбек ақы төлеудің өсуімен бірге адамның сағат санын ұлғайтуға
бейімді болса, онда ол болашақта еңбек ақы төлеудің өсуі кезінде еңбекті
ұсынуды қысқартуы тиімділігіне орын береді, сондай-ақ ұлғайтылған табыстың
тиімділігіне орын береді, сондай-ақ ұлғайтылған табыстың құндылығы өседі
(табыс тиімділігі).
Сурет 6 – Табыстың құндылығы
Сұраныс және ұсыныс еңбек нарығында өзара тәуелді шама болып саналады.
еа
W2
W
W1
Жұмысшылардың
саны
W1 кезінде сұраныс үлкен болады, ал ұсыныс төмен болады, яғни жұмыс
берушілер біраз жұмысшылармен бәсекелестіреді. Бұл еңбек төлемінің өсуіне
әкеліп соғады. Осыған байланысты келесілер болуы мүмкін:
жұмысшылардың көбі нарыққа шығады (ұсыныс қисығы бойының қозғалысы)
өскен еңбек ақы төлемі, жұмыс берушілердің жұмысшылар аз санын іздейтініне
алып келеді (сұраныс қисығы бойының қозғалысы)[1].
Егер еңбек ақы төлемі W2 деңгейіне дейін көтерілсе, онда ұсыныс
сұраныста көп болады. Жұмыс берушілер аз төлей бастайды, яғни еңбек ақы
төлеуі төмендей бастайды.
Осылайша, еңбек ақы төлеу W тең болса, нарық тепе-тендік орнында
болады.
Сұраныс және ұсыныс бәсеке күресінде іске асырылады, бір жағынан
жұмысшылар арасындағы осы және басқа жұмыс орны немесе жұмысты орындау, ал
басқа жағынан өзінің сандық ретіндегідей сапалы құрамы бойынша қажетті
жұмыс күшін көңіл аударуға жұмыс берушілер арасындағы бәсекелестік күреспен
іске асырылады. Мына бәсекелестік әділ шешімі шарттардың бүтін қатар
сақтауын болжайды. Ең алдымен жұмыс күшінің мобильділігі, өндірістік күштің
орынды орналасуы. Халықтың үлкен отырықшылдылығының күшіне ұлтты
ерекшеліктерімен, шақырылған аймақтың еңбек нарығы сапалы дамыған. Жеке
аймақтық елдерде сұраныс және ұсыныс арасындағы ара қатынасқа негативті
айтылуы мүмкін. Осыдан басқа мемлекет қаржылы несиелі шараларды,
инвестициялық және салықтық саясатты, шағын кәсіпорынды құру және еңбек
ережелерінің икемдігін қолдану және басқа шараларды қолдану, жұмыс орны
жүйелерінің дамуына және сақтауына жағдай жасаушылар.
1.3 Еңбек нарығын дамытудың шетелдік тәжірибесі
Еңбек нарығының мәселелері үнемі экономистерге назар аударады.
Экономикалық ойлауда еңбек нарығы мәселелерін талдау кезіндегі бірнеше
олдар белгілі. Еңбек нарығы сұрақтарының жоспарындағы негізгі жолдарды
қарастырамыз:
1) неоклассикалық.
Еңбек нарығы еңбек нарығының баға балансына әсер етеді. Еңбек ақы сұраныс
және ұсыныс реттеушісі болып саналады. Білімдегі инвестірлеу, персоналды
оқыту қажетті болып саналады. Жұмыс күшінің бағасы сұраныс және ұсынысқа
байланысты ұлғая және кішірейе талапқа көңіл аударады, ал жұмыссыздық – бұл
еркіндік іс немесе профсоюздік іс. Жұмысыздық еңбек ақының төмендігінен
мемлекеттік жалғасуда, одан басқа ваканттық жұмыс орындары бар туралы
ақпаратты жоққа шығарамыз:
2) классикалық.
Экономика тұрақты, ал еңбек нарығы одан да тұрақтырақ. Сатушы және сатып
алушының жұмыс күші конфликтісі адамның интелектуалдылық және физикалық
әдісімен және оларды капиталға түзетуінің мойындауымен байланысты:
3) кейнсиандық.
Кейнсиандар әр уақыттағы қалыпсыздықтың пайда болуы ретіндегідей еңбек
нарығы қарастырыады. Еңбек ақысы қатаң түрде бекітілген және өзгермейді,
одан кейін ол еңбек реттеушісі болып саналмайды:
4) монетаристік.
Монетаристер қатаң бағаның пайда болуынан жұмыс күшіне шығады. Олар
жұмыссыздықтың табиғи деңгейі түсінігінен шығады яғни бұл ықтималды деңгей
экономикада тұрақтылықты қамтамасыздандырады. Еңбек нарығы салмағы үшін
монитористер орталық банктің ақшалы-несиелі саясатының құрал-жабдықтарын
пайдалануды ұсынады – есептік ставка, резервті талаптар, ашық нарықтағы
операциялар:
5) институционалистер.
Мұнда кәсіби және салалық құрамдарының талдауына, жұмыс күшінің
айырмашылығына және еңбек ақы деңгейі сәйкестігіне назар аударады. Олар
кәсіби және демографиялық топтың жеке саласы динамикасының ерекшеліктеріне
еңбек сипатын түсіндіреді. Экономика әлемі адамның тәрбиесінен және оның
қоғамдық институтына байланысты деп есептейді.
6) қазіргі заманға сай мектептер – мысалы, экономика ұсыныстары.
Осы мектептің ұсынушылары бұрыс салық салуға байланысты еңбек нарығындағы
қиыншылықтар тауары деп есептейді, неғұрлым аз төленсе соғұрлым өндірістің
белсенділігі көп болады, әрі қарай бюджетке көп түседі. Сондықтан салықтан
пайданы міндетті түрде тазалау тиіс, ал бюджет – жұмыссыздық бойынша
жәрдемақы, әлеуметтік төлеуден жұмыс істеуді әлсіретеді.
Еңбек нарығының екі негізгі типін белгілейді:
1) кәсіпорын арасындағы жұмыс күшінің мобильділігін ұсынатын;
2) кәсіпорын ішіндегі кадрлар қозғалысына негізделетін, ішкі.
Осы бөлімге қарамастан, осы және басқа еңбек нарығының типіне
кәсіпорынның саясатын бағыт көрсету кезінде еңбек нарығының ашық моделдері
болып:
- жапондық модель.
Ішкі нарықтың дамуына кәсіпорын саясатына бағыт көрсету саясатының
сипатты мысалы болып Жапон еңбек нарығы саналады. Осы әлемдегі қатынас
жүйесі өмірлік жалдамаға негізделеді. Өмірлік жалдама жүйесі еңбек ақы
төлемі, жәрдемақы, жұмыс тәжірибесінің ұлғаюы кезінде әлеуметтік төлем
түрінде материалдық мөлшерінің жоғарылуы қарастырылады. Бұл жүйе ішкі
фирмалық деңгейде топтасудың толық қалыптасуын жүргізуге мүмкіндік береді,
нарық конъюктурасымен сәйкес кәсіпорын жұмыскерлерінің кәсіби –
біліктіленген құрамына сәйкес оперативті келтіреді. Өндірістің қысқартылған
сұрақтары және сондықтан қолданылған жұмыс күші жұмыстан шығып кету арқылы
емес, жұмыс уақытының қысқартылуынан немесе жұмыскерлердің басқа (дочерния)
кәсіпорынына ауысуына байланысты шешіледі. Бірақ барлық қажеттіліктер
үнемілік персоналға жатады.
- АҚШ модельі
АҚШ еңбек нарығы моделіне арналған еңбек нарығының сипатты орталықтанбаған.
АҚШ-тың әр штаты жұмысбастылығы және жұмыс істемейтіндерге көмек туралы
өздерінің заңнамалары бар. Кәсіпорын рентабельді еместігін көрсеткен
кезде, АҚШ-та жұмыста шығуға тура келеді. Әдетте ірі компаниялар кәсіби
дайындыққа аз назар аударады. Еңбек ақысы және басқа төмендер ұзақ уақытқа
бекітілінетін контркпен құралады. АҚШ үшін кадрдың жоғары мобильділігі
сипатты. АҚШ-да эксперттердің бағасы бойынша шамамен 10% жұмыскерлер бір
жыл ішінде кәсіптерін ауыстырады. АҚШ саясатының қорытындысы – жұмыссыздық
деңгейінің жоғарылығы.
- шведтік модель.
Швеция табысы жұмыс бастылығының толық жетістігі, жұмыс бастылығының
белсенді саясатын өткізуі арқылы жұмыскерлердің кәсіби дайындығына және
жаңа жұмыс орнын құру үшін Швеция басқа елдерден қарағанда көп шығындалады.
Жұмыс бастылығының белсенді саясатын өткізу үшін шығындары 3% ВНП және 7%
бюджетті құрайды. Осы шығындар мемлекеттік айналым шығындарына тең. Егер
шығын құрамын қарастырсақ, онда ¾ шығындар белсенді саясатқа және тек ¼ -
пассивті саясатқа келіп тіреледі[2].
Еңбек нарығы дамуының приоритетін анықтау кезінде Қазақстанға
міндетті түрде өзінің еңбек нарығы мөделін жасау керек. Осыған байланысты
басқа елдердің жұмыс тәжірибелерінің маңызды екенін міндетті түрде белгілеу
керек. Бірақ, экономикалық саясаттың және әлеуметтік шарттарының менталитет
есебісіз модель үлгілері зардаптарға әкелуі мүмкін. Сол уақытта шешімді
қабылдау кезінде басқа елдердің элементтерін енгізу шешімін қабылдау
кезінде міндетті түрде жартылай емес оларды кешенді енгізеді.
Сондай-ақ, әлемдік тәжірибеде ЕНББ кеңінен пайдаланылады. ЕНББ еңбек
ресурстарын дамыту (кәсіптік оқыту және қайта даярлау), жұмыс күшіне деген
сұраныстың артуы (еңбекақыныжұмыспен қамтуды субсидиялау), еңбек нарығын
реттеуді жетілдіру (жұмыспен қамту қызметін құру, ақпараттық сүйемелдеу),
еңбек күштерін жандандыруды мемлекет іске асырып жатқан әлеуметтік қолдау
жүйесімен (құқықтар мен міндеттер немесе өзара міндеттемелер
стратегиялары, мемлекет жұмыспен қамту және оқыту бойынша жоғары сапалы
қызметтерді көрсетуге, ал ЕНББ қатысушысы жұмысты қарқынды іздеуге
міндеттенеді) байланыстыру арқылы іске асырылады.
Экономикалық тұрғыдан ЕНББ нәтижелі жұмыспен қамтудың артуын, еңбек
өнімділігін және еңбекақының өсуін, әлеуметтік тұрғыдан жұмыссыздықты
төмендетуді, еңбек белсенділігін арттыруды және адами әлеуетті дамытуды
болжайды[3].
Алғашқыда мұндай бағдарламалар экономикалық күйзеліс және
жұмыссыздықтың жоғары деңгейі кезінде қолданылды, қазіргі уақытта ауыспалы
экономикасы бар мемлекеттерде өндірістік қайта құрудың теріс әсер етуін
әлсірету және еңбек нарығынан аса ілгерілеп кеткен халықтың осал топтарын
етене орнықтыру үшін пайдаланылады.
Қазіргі уақытта әлемнің көптеген мемлекеттері, әсіресе, халықаралық
көші-қонның орталықтары болып табылатын мемлекеттер кадрлар
жеткіліксіздігін шетел қызметкерлерін тарту есебінен толықтырады. Олардың
қатарына, мәселен, АҚШ, Ресей, Испания, Канада жатады. Бұл мемлекеттерде
шетелдік қызметкерлердің үлесі жалпы еңбек ресурстары санының 15%-ын
құрайды.
Проблемалар
Оң өзгерістерге қарамастан ұлттық еңбек нарығы теңестірілмеген.
Жұмыссыздардың болуына қарамастан толықтырылмаған бос жұмыс орындары
сақталып келеді, экономика саласының мамандарға деген қажеттілігіне
объективті болжам жоқ. Еңбек ресурстарының төмен сапасына және өндіріс пен
оқытудың нақты байланысының болмауына байланысты жұмыс күшінің
жеткіліксіздігі белгіленіп отыр, бірінші кезекте бұл білікті кадрлар,
техникалық және қызмет көрсету еңбегінің қызметкерлері. Жұмыспен қамтылған
халықтың шамамен үштен бірінің кәсіптік білімі жоқ.
Осыған байланысты, білікті кадрлардың жетіспеуі шетелдік мамандарды
тарту есебінен өтеледі.
Заңсыз жұмыспен қамту кеңінен таралған жағдай болып табылады.
Қазақстанда заңсыз сектордың ауқымы көп, 15-тен 64-ке дейінгі жастағы өз
бетінше жұмыспен қамтылған халықтың үштен біріне жуығы заңсыз жұмыс
істейді[4].
2013 жылдың басындағы жағдай бойынша мемлекетіміздегі өз бетінше
жұмыспен қамтылған халықтың саны 2,7 млн. адамды немесе еңбекке қабілетті
жұмыспен қамтылған халықтың үштен бірін құрайды.
Жалпы білімнің төмен деңгейіне байланысты өз бетінше жұмыспен
қамтылған халық төмен еңбек өнімділігін көрсетеді.
Жастар (тіркелген жұмыссыз халықтың үштен бірі) және әйелдер
(ұзақмерзімді жұмыссыздық ер адамдарға қарағанда екі есе көп) арасында
жұмыссыздық үлесі жоғары болып қалып отыр.
Мүмкіндіктері шектеулі адамдар, мүгедектер, зейнеткерлік жасқа дейінгі
адамдар, бала күтімімен айналысатын әйелдер жұмысқа орналастыру кезінде
күрделі қиындық көреді.
Орта мерзімді перспективаға арналған шаралар (2020 жылға дейін):
1) білім берудің бастапқы деңгейінен кәсіптік бағдарлау жүйесін
құру;
2) білікті кадрларға деген экономика салаларының қажеттілігін
болжау тетігін әзірлеу;
3) халыққа жұмыспен қамту мәселелері, еңбек нарығындағы жағдай
туралы ақпарат беру, БАҚ арқылы мәртебесін көтеру арқылы қажетті
мамандықтарды кеңінен жария ету;
4) жұмыс орындарын құруды (тұрақты, уақытша) жоспарлауды үйлестіру;
5) Қазақстанда әлеуметтік-экономикалық жағдай үшін ғаламдық
дағдарыс мүмкін теріс салдарларын төмендету және экономикалық өсу үшін
қажетті негізді қамтамасыз ету;
6) кәсіпкерлік белсенділікті дамыту;
7) шетелдік жұмыс күшін тарту тетігін жетілдіру (қазақстандық
азаматтарды жұмысқа қабылдауды ынталандыру бойынша шараларды енгізу);
8) ішкі облыстық және ішкі аудандық көші-қонды ұйымдастыру арқылы
еңбек ресурстарын қайта бөлу;
9) өз бетінше жұмыспен айналысатын адамдардың нәтижелі жұмыспен
қамтылуын арттыру, олардың мәртебесін заңдастыру;
10) әлеуметтік қолдау шараларының бағыттылығын күшейту, масылдықты
азайту мен еңбек белсенділігін ынталандыру;
11) Ұзақ мерзімді болжамдау мен жоспарлауға негізделген ішкі көші-
қонға қатысты нақты стратегияны құрау, оның ішінде елдің кеңістік-аумақтық
даму, сондай-ақ экономикалық және еңбек мақсаттылығын ескере отырып көшіп-
қонушыларды орналастыруүшін ынталандыру жасау.
Қазақстан Республикасында еңбек нарығының қазіргі жағдайына талдау
2.1 Қазақстанның еңбек нарығындағы ағымдағы жағдайын талдау
Елдегі жоғарғы тұрмыстық деңгейді және жұмысбастылықты, сондай-ақ
әлеуметтік тұрақтылықты қамтамасыз ете отырып, еңбек нарығының тиімді
қызмет етуі экономикалық жүйенің тұрақты дамуының басты факторы екендігі
анық.
Еңбек нарығы еңбекке деген сұраныс пен ұсыныстың әсерінен қалыптасады.
Кез келген мемлекет шеңберінде жұмыссыздық халық арасында біркелкі
тарамайды. Жұмыссыздық деңгейіне ел дамуындағы әлеуметтік және аймақтық
ерекшеліктері әсер етеді. Сондықтан осы мәселе диагностикасындағы маңызды
аспектілердің бірі – ол жұмыссыздық кеңінен тараған халықтың топтарын
анықтау.
Жаңа онжылдық жаңа экономикалық өрлеу Қазақстанның жаңа
мүмкіндіктері атты Республика президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2010 жылғы 29
қаңтардағы жолдауының аса маңызды мiндетi – Қазақстанның барлық
азаматтарының өмiр сапасы мен деңгейiн жақсарту, әлеуметтiк тұрақтылық пен
қорғалуды нығайту. Ел халқы санының 2020 жылы 10%-ға өсуi үшiн мемлекет
тарапынан барлық жағдайдың жасалатыны.
Жолдауда бiздiң мемлекеттiк әлеуметтiк саясатымыздағы басты басымдық
халықтың жұмыспен қамтылуын қамтамасыз ету болып табылады.
Сондықтан мен 2020 жылға қарай жұмыссыздық деңгейi 5%-дан, ал табыстары ең
төменгi күнкөрiс деңгейiнен төмен халықтың үлесi 8%-дан аспайтын болсын
деген мiндет қоямын.
Әлеуметтiк қызметтер тек мұқтаж адамдарға көрсетiлiп, қазiргi заманғы
стандарттар мен Қазақстандағы өмiр деңгейiне сәйкес болуы керек.
2015 жылға қарай базалық зейнетақы төлемдерi ең төменгi күнкөрiс деңгейi
көлемiнiң 60%-ы деңгейiне дейiн өсiрiлiп, мемлекеттiк әлеуметтiк
жәрдемақылар мөлшерi 2010 жылмен салыстырғанда 1,2 есе арттырылуы тиiс
делінген.
Қазақстан Республикасының еңбек және әлеуметтік қорғау министірлігінің
мәліметтері бойынша 2010 жылдың 1-ші кварталында еңбек нарығында
жұмыссыздық деңгейінің төмендеуі мен еңбек ақының өсуі байқалды. Сондай-ақ
жұмыссыздық деңгейі халықтың экономикалық белсенді санына қатысы бойынша
6,9%-ға дейін төмендеді. Қазақстанда тұратын халықтың саны 15,5 млн., соның
ішінде экономикалық белсенді адамдар саны 8 млн. құрайды. Қазіргі таңда
жұмыссыздық мәселесін шешу жолдарын таңдау жайлы көптеген пікірталастар
жүргізілуде. Көптеген көзқарастардың ішінен таңдау кейнсиандық және
неоклассикалық үлгілерде тоқталды. Олардың мәні мемлекеттің араласуын қажет
етеді, бірақ әртүрлі деңгейде. Тоқтап өтетін болсақ:
Біріншіден, экомиканы дағдарысты жағдайдан шығару және өндірісті
көтеру үшін мемлекеттің белсенді қатысуы қажет. Бірақ оның қатысуы белгілі
бір шеңберде болу қажет. Мемлекет тарапынын отандық тауар өндірушіге
ынталандыруда көрінетін көмек керек. Өйткені отандық кәсіпорындар мен
ұйымдар үлкен салық ауыртпашылығынан зиян шегуде, нәтижесінде өндіріс
шығындары арта түседі, ал бұл жағдай өз кезегінде кәсіпорындарды өзінің
жұмысшыларын қысқартуға мәжбүрлейді.
Екіншіден, жұмыссыздық мәселесін мемлекет тарапынан шешу үшін
жұмыспен қамтамасыз ететін орталықтардың жұмыстарының сапасын арттыру
қажет. Көптеген кәсіпорындарда мамандандырылған кадрлардың жетіспеушілігі
жағдайында көлеңкелі экономикаға жұмыскерлердің осы категорясының ағымы
байқалады. Сондықтан өзінің кәсіпкерлік ісін қажетті деңгейге қойып алу
үшін үкімет мүмкіндіктер беруге тиісті: кәсіпкерлерді қолдау, жеке
кәсіпкерлік қызметтегі салықтарды төмендету арқылы. Сол кезде, кәсіпкерлер
арқасында ЖІӨ-ді өсіруге болады және де көлеңкелі экономика көлемі қыскара
түседі.
Түпкі мақсат – төмен жұмыссыздық пен экономикалық өсудің тұрақты
жоғары темптерін кепілдейтін, максималды икемді, бірақ мейлінше
заңдастырылған еңбек нарығын құру қажет
Қазіргі таңда еңбекке деген сұраныс анықталады: төмен рентабельді және
тиімсіз, яғни шығынды кәсіпорындарға қатысты мемлекеттік саясат арқылы;
мемлекеттік, жеке және шетел инвестициялардың көлемімен; кәсіподақтардың
белсендігі мен позициясымен; көлеңкелі экономика масштабтарымен.
Еңбек ұсынысына келесідей факторлар әсер етеді: инфляция әсерінен
тұрмыстық деңгейдің төмендеуі, халықтың белгілі бөлігінде табыстың
альтернативті көздерінің пайда болуы, еңбек ресурстары өсімшесінің табиғи
темпі, халықтың көшіп-қонуы, мемлекеттің әлеуметтік және демографиялық
саясаты.
Ұлттық еңбек нарығының институционалды құрылу барысында елімізде
бірнеше заңдар мен нормативтік актілер жасалып қабылдануда. Олардың
көпшілігі халықты әлеуметтік қорғаумен байланысты. Мемлекеттің әлеуметтік
қорғау қызметі тұрғындар жағдайының кепілі болып табылады. Әлеуметтік
кепілдемелер бере отырып мемлекет өзінің тұрғындары алдындағы басты
міндетін орындайды. Бұл Казақстан Республикасы Конституциясының өзінде
көрсетілген.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 28 бабына сәйкес Қазақстан
Республикасың азаматтарына жалақы мен зейнетақының ең төменгі мөлшеріне,
жасы келген, науқастанған, мүгедек болған, асыраушысынан айырылған жағдайда
және өзге де заңды негіздерде әлеуметтік қамтамасыздандырылуына кепілдік
беріледі[5].
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан
халқына 2006 жылғы Бәсекеге қабілетті 50 ел қатарына ену стратегиясына
сәйкес анықталған бағыттардың бірі - барлық тұрғындарға алдыңғы қатарлы
және сапалы әлеуметтік стандарттарды қамтамасыз ететін әлеуметтік
бағытталған қоғам кұру болып табылады. Сонымен бірге 2007 жылғы 28
ақпандағы Жаңа әлемдігі-жаңа Қазақстан жолдауында ел президенті нарықтың
экономиканың механизміне сәйкес келетін әлеуметтік саясат құру міндетін
үкімет алдына қояды[6].
1952 жылғы Халықаралық Еңбек Ұйымының әлеуметтік қамтамасыз етудің (ең
төменгі) минималды нормалары туралы (102) конвенциясы әлеуметтік қамтамасыз
етудегі міндетті әлеуметтік жәрдемдер тізімін анықтайды. Оның құрамына
енгендері: медициналық көмек; уақытша жұмыссыздық бойынша жәрдемақы;
жұмыссыздық бойынша жәрдемақы; қарттық бойынша зейнетақы; жұмыста алған
зияны мен жарақаты бойынша зейнетақы; отбасылық жәрдемақы; мүгедектік
бойынша зейнетақы; асыраушысын жоғалту бойынша жәрдемақы.
Жоғарыда көрсетілгеннің біріншісінен басқасы ақшалай формада жүзеге
асырылады. Берілген конвенцияны қабылдай отырып мемлекет жәрдемақының ең аз
дегенде үш түрін қолдануы қажет, сонымен бірге оған ең төменгі қамтамасыз
ету міндеті жүктеледі. Және де берілген конвенция шетел азаматтарының
теңдігін қамтамасыз етеді.
Әлеуметтік кепілдемелер - бұл азаматтардың конституциялық құқықтарын
жүзеге асыруға бағытталған заңмен көрсетілген мемлекет міндеттемелерінің
ұзақ мерзімді әрекет ету механизмі. Әлеуметтік кепілдемелердің негізі ең
төменгі әлеуметтік стандарттар болып табылады.
Ең төменгі (минималды) әлеуметтік стандарттар - бұл әлеуметтік
қорғаудың ең төменгі деңгейін бекітетін Қазақстан Республикасының
заңдарымен орнатылған нормалар мен нормативтер жиынтығы.
Мемлекеттік ең төменгі стандарттар жүйесін келесі салалардағы өзара
байланысты мемлекеттік ең төменгі әлеуметтік стандарттар құрастырады: еңбек
ақы орнату; зейнетақылық қамтамасыз ету; білім беру; денсаулық сақтау;
мәдениет; әлеуметтік қызмет көрсету; тұрғындарға коммуналдық қызмет
көрсету.
Еңбек ақы саласындағы орнатылатын ең төменгі стандарттар келесідей
болады: біріншіден, жалақының ең төменгі деңгейі; екіншіден, бюджет саласы
қызметкерлерінің еңбек ақысын өтеудің ортақ тарифті торы. Ең төменгі
(минималды) жалақы - ұдайы өндірістің қалыпты жағдайларын қамтамасыз етуге
арналған жұмысшының жалақы деңгейі. Жалақының ең төменгі деңгейі кепілді
сипатқа ие. Оның көлеміне премиялар, сыйлықтар, қосымша ақы енбейді. Ең
төменгі жалақының деңгейін анықтау әдетте өмір сүрудің ең төменгі деңгейін
есептеумен анықталады. Өмір сүрудің ең төменгі деңгейі - баға деңгейін
ескергендегі тауар мен қызметтерге минималды қажеттіліктерді
қанағаттандырудың нормативтері бойынша есептеледі. Ең төменгі жалақы
көлемінің тұтынудағы минимумға сәйкес келуі экономиканың тұрақтылығын және
өндірістің жоғары деңгейін сипаттайды. Дағдарыс жағдайында минималды жалақы
деңгейі экономикалық жағдайға байланысты бекітіледі.
Көптеген дамыған елдерде қазіргі кезде ең төменгі жалақы туралы
нормативтік актілер әрекет етеді. Заңдық бекітілген минималды жалақы АҚШ-
та, Францияда, Испанияда, Португалияда, Нидерландыда бар. Бельгия мен
Грецияда минималды жалақы Ұлттық Ұжымдық келісіммен, ал Италия, Германия,
Данияда салалық келісіммен анықталады. Ұлыбритания мен Ирландияда минималды
жалақы деңгейін жалақы бойынша арнайы кеңестер реттейді. Олар үш жақты
негізде (мемлекет, кәсіпкерлер, кәсіподақ) әрекет етеді.
Сурет-7 2011 жылғы қызметкердердің орташа айлық атаулы жалақысы
2011 жылы қызметкерлердің орташа айлық атаулы жалақысы Республика
бойынша 78 083 теңгені құрады.Бұның ішінде білім беру 49 638,денсаулық
сақтау және әлеуметтік қызметтер 55 270 теңгені құрап отыр.Өнеркісіп саласы
92 115,құрылыс 102 995 теңгені құрады[7].
2011 жылғы I тоқсанда 15 және одан жоғары жастағы экономикалық
тұрғыдан белсенді халықтың саны 8,6 млн. адамды құрады, бұл 2010 жылғы
тиісті кезеңге қарағанда 0,6%-ға көп. Республика экономикасында 8,1 млн.
адам жұмыспен қамтылды немесе 15 және одан жоғары жастағы халықтың 67,2%.
Өткен жылғы I тоқсанмен салыстырғанда олардың саны 105,2 мың адамға (1,3%-
ға) артты.
Кесте 1. 2011- 2013 жылдарда Қазақстан Республикасындағы еңбек
нарығының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
1 Еңбек нарығының қызмет ету механизмінің теориялық аспект 6
1.1 Еңбек нарығы: түсінігі, элементтері, құрылымы 6
1.2 Еңбек нарығының қызмет ету ерекшеліктері 9
1.3 Еңбек нарығын дамытудың шетелдік тәжірибесі 16
2 Қазақстан Республикасында еңбек нарығының қазіргі 20
жағдайына талдау.
2.1 Қазақстанның еңбек нарығындағы ағымдағы жағдайын 20
талдау
2.2 Еңбек ресурстарының тиімділігін арттыру 34
3 ҚР еңбек нарығының дамуын жетілдіру жолдары 39
3.1 Еңбек нарығын мемлекеттік реттеудің бағыттары 39
3.2 Әлеуметтік тұрақтылықтың қалыптасуы және жұмыспен 45
қамту мәселелері.
3.3 Халықты жұмыспен қамтуды жетілдіру жолдары. 52
Қорытындылар мен ұсыныстар 59
Пайдаланылған әдебиеттер 62
Кіріспе
Еңбек нарығының экономикасы кез келген мемлекетпен экономиканың микро-
және макро деңгейімен байланысты экономикалық білімнің маңызды облысы болып
саналады. Еңбек нарығының мәселелрі экономикада ұзақ уақыт тарихи
қарастырылмады, тек ХIХ ғ. соңында саяси жағдайы әсерінен экономикалық
теорияда жаңа кезеңнің пайда болуымен, еңбек нарығының мәселесі аталған
шығыс экономистердің жағынан белсенді талдана және қарастырыла басталды.
Егер Қазақстанға байланысты болса, онда экономика білімінің берілген
бөлімі ұзақ уақыт талапты болмады, яғни экономика жоспарлы болды, ал одан
кейін еңбек нарығының экономикасын оқу артық деп есептелінді. Нарықтық
экономика шартында жұмыскер жолдауының шарты анықталатының, жалпы еңбек
нарығында нысандардың көбейтілу өзара әрекетімен, соның ішінде сұраныспен
және ұсыныспен анықталатын жұмысшы нақты түсіну керек.
Экономика ғылымында еңбек нарығы, еңбек ресурстарын тиімді пайдалану,
жұмыссыздық, халықты жұмыспен қамтуды зерттеу маңызды орын алады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері.Дипломдық жұмыстың мақсаты - еңбек
нарығында халықты жұмыспен қамтуды теориялық-әдіснамалық тұрғыда анықтау
және оны мемлекеттік реттеуді жетілдіру жолдарын дәлелдеу болып табылады.
Алға қойған мақсатқа сәйкес төмендегідей міндеттерді шешу қажеттілігі
айқындалады:
- еңбек нарығы, еңбекке сұраныс пен ұсыныс, жұмыссыздық, халықты
жұмыспен қамту мәселелерінің теориялық-әдістемелік негіздерін нақтылау;
- еңбек нарығының жағдайын зерттеу;
- өңірдегі өмір сүріп отырған халық арасында жұмыссыздық себептері,
жұмыспен қамтылу мәселесі туралы көзқарастарын айқындау мақсатымен
социологиялық пікір алмасулар жүргізу;
- өңірдегі еңбек нарығын реттеу үшін маңызды факторларды анықтау;
- еңбек нарығындағы сұраныс мен ұсынысты талдай отырып, жүзеге асыруға
тиісті бағыттар мен атқарылатын іс әрекеттерді тұжырымдау.
Зерттеу пәні - халықты жұмыспен қамтуды жетілдіру мен реттеуде
қалыптасатын әлеуметтік-экономикалық қатынастар жиынтығы.
Зерттеу нысаны – нарықтық экономика жағдайында Қызылорда облысында
халықты жұмыспен қамту мәселелері.
Жұмыстың теориялық және әдіснамалық негіздері. Зерттеу барысында
келтірілген теориялық және әдістемелік тұжырымдар мен қорытындылар еңбек
нарығын, оның ішінде еңбек ресурстарының жұмыспен қамтылуы мен жұмыссыздығы
проблемаларын қарастыратын ғалымдардың ғылыми еңбектері негізінде құрылады.
Жұмыспен қамту, жұмыссыздық мәселесі экономикалық ғылымның көрнекті
өкілдері К.Маркс, Т.Мальтус, Д.Кейнс, А.Пигу, М.Фридман, А. Мармас,
Д.М.Кемие, О.Филлипс, А.Оукен, П.Самуэльсон сияқты ғалымдардың
зерттеулеріне негіз болған.
Еңбек нарығы, тұрғындарды жұмыспен қамту, еңбек ресурстары және оның
сапасы мен бәсекеге қабілеттілігін арттыру мәселелерін талдауда шетелдік
ғалымдар В.С.Буланов, А.О.Котляр, И.К.Заславский, Б.Д.Бреев, В.Н.Якимов,
С.Г.Ковалев, А.И.Тучков, А.А.Никифорова еңбектері және отандық
Я.Ә.Әубәкіров, Ө.Қ.Шеденов, Б.Л.Тәтібеков, О.Сәбден, Сансызбаева Х.Н,
Б.С.Досманбетов, Ф.М.Днишев, М.К.Мелдаханова, Т.И.Есполов, А.Қошанов,
Ю.К.Шокаманов, Ұ.Р.Бекмұханбетова сияқты зерттеушілердің еңбектерінің
маңызы зор.
Зерттеудің теориялық негізін отандық және шетелдік ғалым-экономистердің
зерттеу еңбектері мен Қазақстан Республикасының заңдары, Ел басының әр
жылдағы Қазақстан халқына Жолдаулары, Қазақстан Республикасы Үкіметінің
қаулылары және басқа да ресми деректер пайдаланылды.
Негізгі теориялық тұжырымдарды анықтауда логикалық және тарихи тұтастық
қағидасы, жүйелік талдау мен болжау, экономикалық-статистикалық
салыстыру, экономикалық-математикалық үлгілеу, құрылымдық, әлеуметтік және
т.б. әдістер пайдаланылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Зерттеу барысында ғылыми жаңалық ретінде
мынадай нәтижелер алынды:
- теориялық-әдіснамалық деңгейде нарықтық экономикада халықты жұмыспен
қамтудың бағыттары мен басымдылықтары зерттелді;
- әлеуметтік-экономикалық тұрғыдан еңбек нарығының мазмұны нақтыланды;
- еңбек нарығына талдау жасалынып, Жұмыспен қамту-2020 бағдарламасы
бойынша атқарылған жұмыстар анықталды;
- өңірдегі жастардың жұмыспен қамтылу мәселелерін талдау негізінде
жастар дамуына үлес қоса алатын, қоғамдық құрылымның әртүрлі саласын
қамтитын 15 жас пен 29 жас аралығындағы жастар арасында сауалнама
жүргізіліп, оның нәтижелері бірқатар белгілері бойынша жіктеліп, өңірде
халықты жұмыспен қамтуды жетілдіруге қатысты тұжырымдар негізделді;
- еңбек нарығын заман талабына сай мемлекеттік реттеу жөнінде ұсыныстар
жасақталды;
- жастардың еңбек нарығында сұранысқа ие болатын мамандықты дұрыс
таңдау үшін Мамандық таңдау үлгісі сараланды;
- халықты жұмыспен қамтуда кәсіби бағдар беруді ұйымдастыру
шаралары ұсынылды.
Жұмыстың тәжірибелік құндылығы. Дипломдық жұмыста келтірілген
зерттеулер нәтижелері мен ұсыныстарды өңірлік еңбек нарығын мемлекеттік
реттеуде және халықтың жұмыспен қамту мәселелерін жүзеге асыруда,
мемлекеттік немесе аймақтық даму бағдарламаларын даярлауда пайдалануға
болады.
Зерттеу нәтижелері жұмыспен қамтуды үйлестіру және әлеуметтік
бағдарламалар басқармасының кешенді жұмыс жоспарын жасақтауда, жұмыспен
қамту қызметінің жұмысын жақсартуға және жұмыспен қамту саясатын жүргізудің
тиімділігін арттыруда қолданылды.
Сонымен қатар, зерттеу нәтижелері Экономикалық теория және
Экономиканы мемлекеттік реттеу курстары бойынша дәріс оқуда және
арнайы курстарға пайдалануға болады. Жүргізілген зерттеудің негізгі
нәтижелерін оқу процесінің әдістемелік қамтамасыз етудің әзірлемесінде, ЖОО
студенттері және практикадағы қызметкерлері үшін де пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың көлемі мен құрылымы кіріспе, үш тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жалпы көлемі - 64
бет (оның ішінде 5- кесте және 11-суретті қамтиды).
1 Еңбек нарығының қызмет ету механизмінің теориялық аспект
1.1 Еңбек нарығы: түсінігі, элементтері, құрылымы
Еңбек нарығы жұмыс беруші және жұмыскерлердің әрекетімен сәйкес
қоғамдық қатынастардың жүйесін ұсынады. Еңбек нарығы түсінігіне әртүрлі
анықтама беруге болады, яғни еңбек нарығы бұл:
1) еңбек нарығындағы жұмыс күшіне ұсыныс және сұраныс арасындағы
экономикалық қатынастардың жиынтығы;
2) әртүрлі экономикалық және әлеуметтік қызығушылықтарының және
функциялары қиылыстарының орны;
3) оның қызметкерлерінің өзара байланыстары (кәсіпорын
позицияларымен).
Еңбек нарығы спецификалық нарық болып саналады, келесі
ерекшеліктермен осындай категорияларға жатқызуға болады:
1) оның иесінен еңбекке меншіктің бөлінушіліксіз құқығы;
2) келісім қорытындысы кезіндегі ақшасыздық аспектілередің әрекеті және
болуы (еңбек шарты, ұжымдағы өмірдің климаты, карьералық перспективтер);
3) келісім уақыты бойынша жеткілікті жалғасушылық;
4) институционалды құрылымның үлкен санының болуы (сәйкес заңнама базасы,
жұмыс барысының реттелуі бойынша қызмет, халықтың әлеуметтік тобын
сүйемелдеу бойынша мемлекеттік бағдарламалар);
5) келісімнің жекешеленуінің жоғары дрежесі;
Еңбек нарығын басты құрастыру бөлігі болып:
1) барлық жұмыс күшін алатын біріккен ұсыныстар;
2) жалданған жұмыс күшіне толық экономикадағы жалпы талап ретінде біріккен
сұраныс саналады;
Біріккен сұраныс және біріккен ұсыныс біріккен еңбек нарығын құрайды.
Біріккен сұраныс және біріккен ұсыныс қиылыстарының жолымен бейнеленетін
бөлім икемді сұраныс деп аталады. Қиылыспайтын бөлім ағымдағы нарыққа
сәйкес келеді. Ағымдағы нарық табиғи пайда болумен (жазалық, халық
миграциясы) және механикалық пайда болумен бейнеленеді (жаңа жұмыс орын
әрекетіндегі енгізу). Айырады:
1) ашық еңбек нарығы – бұл жұмыс іздеп жүрген және дайындыққа яғни дайындық
алдына, сонымен қатар барлық экономикалық секторларға қажетсінетін
экономикалық белсенді халық;
2) жасырын еңбек нарығы – бұл экономикада формальді бос емес, сонымен қатар
өндірістің қысқарылуы немесе оның құрылымының өзгеруімен байланысты бос
емес.
Ашық еңбек нарығында жағдайды бағалау, тенденцияны талдау, және жұмыс
күшін ұсыну үшін негізгі материал болып Қазақстан Республикасының
статистикасы бойынша берілген комитеттер, жұмыс бастылығы қызметінің
қорытынды есебі саналады.
Еңбек нарығы анықтамасынан шыға, оның негізгі элементтерін құруға болады:
1) еңбек нарығының субъектілері: жұмыс беруші және жалданған жұмыс күші.
Еңбек нарығындағы қатынастардың жүйесі 3 негізгі компоненттерден
құралады:
- жалданған жұмыскер және жұмыс беруші арасындағы қатынас;
- еңбек нарығының субъектілері және әртүрлі өкілділіктермен арасындағы
қатынас (проф.союздер, жұмыс бастылығы қызметтері);
- еңбек нарығы және мемлекет субъектілері арасындағы қатынас;
2) еңбек нарығының конъюнктурасы – бұл сұраныс және ұсыныс арасындағы
арақатынас. Шаруашылықтың салалы құрылымы, техникалық негіздің даму
деңгейі, әл-әуқаттылық, өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымдық жағдайы,
интеграциялық байланыстық даму шарасының экономикалық жағдайына байланысты
құрайды. Сұраныс және ұсыныс арасындағы арақатынасқа байланысты конъюктура
еңбек тапшылық, еңбек артықшылық және тепе-тендік болуы мүмкін;
3) еңбек нарығының инфрақұрылымы – бұл мемлекеттік мекемелер, жұмыс
бастылығы әрекетінің мемлекеттік емес мекеме құрылымы кәсіпорынның кадрлық
қызметі және басқа қамтамасыздандыраты элементтер.
Еңбек нарығы экономикасының сұрақтарын микро-және макро деңгейінде
қазіргі экономикалық теория білімісіз, сонымен бірге еңбек және еңбек
ресурстарының анықтамасын шешу мүмкін емес.
Еңбек – бұл қоғамның мәдени және материалды құндылығын құру және іске
асыруға бағытталған мақсатқа лайықты қызмет.
Еңбек қызметі пайда болуының негізгі нысаны болып:
1) адами энергияларының шығындары;
2) жұмыскерлердің бір бірімен өндірістік өзара байланыс және өндіріс
қаражаттарымен жұмыскерлердің өзара әрекеттері.
Кәсіпорынның өндірістік күші өзімен жұмыс күшінің өзара әрекетін және
өндіріс қаражатын ұсынады. Өз кезіндегі өндіріс қаражаты – бұл еңбек
затының және еңбек қаражаттарының үйлестігі. Еңбек заттары бұл - еңбек
қаражатын қолдану кезіндегі адам әрекеттерінің қорытындылары.
Еңбек ресурстары – бұл еңбек әрекеттеріне интеллектуалды және
физикалық әдістермен иеленетін халықтың еңбек икемділік бөлігі, икемді
материалдық байланыстар немесе қызмет көрсетеді, яғни еңбек ресурстары
өзімен еңбек ету әдісін қосады. Шынайы және потенциалдық жұмыскерлерден
құралады.
Ұлғаю және әлеуметтік-демографиялық факторлар еңбек ресурстарының
құрамында мемлекеттік заңнамалық құжаттардың жүйесімен анықталады.
Қазақстанда заңнамаларға сәйкес еңбек етуге жарамды жас келесіде
есептелінеді: 16-63 жастағы ер адамдар, 16-58 жастағы әйел адамдар.
1993 ж. бастап Қазақстанда халық құрамында ұлтаралық топтасуды
қолдана бастады. Осы топтасуға сәйкес еңбек ресурстары келесі топтардан
құралады:
1) экономикалық белсенді емес халық - өзімен жұмыс бастылық және
жұмыссызықты қосады;
2) экономикалық белсенді емес халық – жұмыс істемейтін халық
(зейнеткерлер, мүгедектер және т.б).
Экономикалық белсенді халық – тауарды әзірлеу және қызмет көрсету үшін
жұмыс күшін ұсынуды қамтамасыздандыратын халықтың бөлігі.
Белсенді халықтың саныЖалпы саны*100%
Экономикалық белсенді емес халық – бұл жұмыс күшін құрамайтын,
сонымен қатар заңнама бойынша жұмыс басының жоғары шегінің құрылуы үшін
жасы кішілер жұмыс күшін құрамайтын халық бөлігі.
Осылайша, белсенді емес халық:
1) оқушылар және студенттер;
2) жасы бойынша зейнетақы алатындар;
3) мүгедек бойынша жәрдемақы алатындар;
4) үй шаруашылығымен шұғылданатындар;
5) жұмыс іздеп болғандар, бірақ жұмыс істеуге дайын тұрғандар.
Еңбек ресурстарын келесі топтармен құрастыруға болады:
1) жынысы бойынша;
2) жасы бойынша;
3) білім деңгейі бойынша;
4) тұратын жері бойынша;
5) сала бойынша жұмысбастылығы;
6) кәсібі бойынша.
Еңбек ресурстарының саны, сонымен қатар олардың сандық өзгерістерін
келесі көрсеткіштермен өлшеуге болады:
1) абсолюттік өсу;
Жылдың соңына халықтың саны – жылдың басына – халықтың саны:
2) жыл қатарындағы сандық өсуінің екпіні;
мұндағы n – жыл саны.
Еңбек түрлерінің топтасуы кәсіби, функционалды және салалы қағидалар
бойынша еңбек нарығын бөлуге негізделеді:
1) кәсіби белгі бойынша ғылыми, инженерлік, педагогикалық, басқарушылық,
өндірістік, дәрігерлік еңбек бөледі;
2) атқарымдық белгі бойынша мақсаттық бағыттан байланысты, өндірістің
экономикалық циклінде атқарымдық белгілер және ұсыныс саласында еңбек
бөлінеді. Жоспарлы–директивті экономикада өндірістің 3 сатысын белгіледі:
1) өндіріс;
2) бөлу;
3) қолдану.
Осыған қарағанда нарықтық экономикада экономикалық циклдің құрылымы
ауысады: өндіріс сатысында алдын ала өңдеу және оқып білу, сонымен қатар
талдау және болжамдау, кезеңі болады. Содан соң міндетті түрде зерттеу және
жаңа тауар түрлерін әзірлеу және т.б. жүргізіледі.
3) салалы белгі бойынша. Еңбекті қалыптастыру кезінде үнемі, салалы
ерекшелік негізгі өндірістік циклдің кәсіпорынында іске асырылғандар
жататынын мәлімге алынады;
4) еңбектің қолданылған қаражаты және әдісі бойынша белгілейді: қолдан
жасалған, механизацияланған, автоматталған. Осы негізде төмен
біліктіленген, орта біліктіленген, жоғары біліктіленген еңбекті белгілейді;
5) еңбек шарты және ауырлығы дәрежесінен байланысты қалыпты, орта ауырлық
және ауырлықты; стационарлық және қозғалысты, жер астындағы және жер
ұстіндегі; реттеуші және реттелмеген еңбегін айырады.
1.2 Еңбек нарығының қалыптасу механизмі
Еңбек нарығы кез келген тауарлы нарық сияқты сұранысқа және ұсынысқа
негізделген. Осы жағдайда сұраныс жұмысты орындауға және бос жұмыс орынды
алуға талап мөлшерінде алға шығады, ал ұсыныс – жұмыс орнын ауыстыруға
немесе алмаған жұмыс күші бар. Сұраныс – бұл капитал нарығында және азық-
түлік нарығында, еңбек нарығының жағдайына байланысты жұмыс күшін жалдау
туралы шешім қабылдайтын жұмыс берушілер.
Сондықтан қатынаста сұраныс кәсіпорын және ұйым жағынан, меншіктің
әртүрлігі, еңбектің өнімділік деңгейі және осы өндіріс көлемі кезінде
ваканттық жұмыс орынды толтыру мақсатында жұмысшылардың талаптарының
құрылымын және көлемін бейнелейді.
Сұраныстың нақты шамасы анықталған кезең уақытында (ай, квартал, жыл)
кәсіпорын жалдаған жұмысшылар санымен анықталады.
Сұраныс – бұл жұмыс күшіне іске асырылған немесе қанағатталған
сұраныстың шамасы. Мәлімдемелерді орындамаған бос қалған жұмыс орындарының
саны икемді емес немесе резервті сұранысты ұсынады.
Икемсіз сұраныстың шамасы жұмыскерлердің бір жағынан және жұмыс
орнының қалуы кезінде жалданғандардың жазып қойылған саналық негізінде
құрастырылады.
Бірақ кәсіпорынның және экономиканың орташа функциялануы потенциалды
сұраныстың анықтамасының қажеттілігін ұсынады.
Потенциалды сұраныс – бұл кәсіпорын даму перспектив есебімен жұмыс
күшіне сұраныс, өндірістің кеңейуі, өнім шығарудың ұлғаюы.
Жұмыс күшіне сұраныстың құрылымы өндірістік профильге сәйкес келетін
кәсіпорындағы орындалатын нақты еңбек түрлерімен анықталады, яғни жұмыс
күшіне арналған сұраныс сандық және кәсіби белгілері бойынша қатаң
дифференцияланған.
Сұраныс құрылымындағы жұмыс күшіне сұраныс жалданған біліктіленген
кәсіби деңгейдің көз қарастарымен іріленген жоспарды келесі негізгі топтар
бойынша бөледі:
1) жоғары біліктіленген жұмыс күшіне сұраныс;
2) орташа біліктіленген сұраныс;
3) төмен біліктіленген сұраныс;
4) біліктіленбеген жұмыс күші.
Сұраныстың қалыптасуы микро деңгейде басталады. Кәсіпорынның нарықтық
экономикасында өздігінен өндірістік және өтімдік стратегиясын анықтайды,
нақты нарықта өнім жасауды қамтамасыздандырады. Содан соң тұтас сұраныстың
құрылымы және көлемі микро деңгейге қалыптасады.
Тұтасқан сұранысты қалыптастырудың келесі сатысы бұл сала. Нақты
саладағы сұраныстың шамасы барлық жеке кәсіпорын сұранысының құны
ретіндегідей анықтауы мүмкін.
Экономикада сала аралық капиталдың объективті ескертілген үдерісі
болады. Одан соң тұтастық сұранысты анықтау кезінде капиталдың және
еңбектің сала аралық қозғалысы тұтас сұраныстың жалпы көлеміне әсер
етпейді.
Тұтастық сұраныста жеке меншік сектордан басқа жұмыс күшіне
мемлекеттік сұраныс бөледі, материалдық өндіріс саласындағы жұмыс күшіне
сұраныс, материалды емес саладағы жұмыс күшіне сұраныс.
Сонымен, тұтас сұранысты қалыптастыру үдерісі жұмыс күшіне
құрастырылғандардан құралады:
1) жеке меншік;
2) салалы;
3) мемлекеттік;
Жұмыс күшіне сапалы жоспарлы тұтасқан сұраныс – бұл экономика
әлеміндегі еңбек реурстарын пайдалану бойынша қоғамдық қатынасты көрсететін
экономикалық категория.
Сұраныс өзгерісіне әсер ететін факторлардың санына келтіруге болады:
1) Еңбек ақы төлеміндегі өзгерістер. Біз өзіміздің еңбек ақымызды
өзгерте алатынымызды ұсынайық, ал пайдаланған технологиялардың және құрал-
жабдықтардың деңгейі, капиталды беру шарты, өнім және сұраныс арасындағы
баға өзгермейді. Жоғарырақ еңбек ақы өндірістің жоғары құнын және жоғары
бағаны түсінеді. Сондықтан азық-түлікке сұраныс төмендейді, шығару көлемі
төмендейді, жұмыс бастылығы төмендейді. Осындай жұмыс бастылығының
қысқартылуы – масштаб тиімділігі деп аталады.
Бұдан басқа еңбек ақының өсуі кезінде жұмыскерлер жұмыс күшіне емес
көбінесе капиталға сүйенетін технологияларды қолданатын жолмен өндірістің
құнын қысқартуға тырысады, яғни жұмыс бастылығы деңгейі төмендейді. Бұл
әрекет орнын ауыстыру тиімділігі деп аталады, сондықтан капитал жұмыс күшін
ауыстырады.
Жұмыс бастылығы деңгейіне еңбек ақы төлеудің әртүрлі ставкасының әсері
сұраныспен қисығы ұсынылуы мүмкін.
Сұраныстың икімділігі еңбекке еңбек ақы төлемінің деңгейін өзгертуіне
әсер ету икемді (эластичность) деп аталады. Тура икемділік еңбек ақы төлемі
деңгейінің бір айыздық өзгеруімен шақырылған жұмыс бастылығының пайыздық
өзгеруі ретіндегідей анықталады. Егер икемділік 1 көп болса, жұмыс
бастылығы деңгейінің бір пайыздық ұлғаюы еңбек төлем ақысының өзгеруі 1%.
Егер сұраныс икемді болса онда еңбек ақы төлемі деңгейінің шарасы бойынша
жұмыскерлердің тұтас еңбектері төмендейді, сондықтан еңбек ақы төлемі
көтерілгеннен жұмыс бастылығы жылдам беріледі.
1 суретте әртүрлі икемділікпен сұраныс қисығы ұсынылған.
W
(еа)
L (жұмыс бастылығы)
Сурет 1 - Әр түрлі икемділіктегі сұраныс қисығы
Сұраныстың қисығы икемдігі әртүрлі нүктеде өзгеруі мүмкін. Мысалды
қарастырайық. Типтік сұранысты қисығын алайық. Тура сызықты сұраныс
қисығының ерекшелігі болып жұмыс бастылығы деңгейінің бірлігінде біріңғай
өзгерістерге еңбек ақы төлеу деңгейінің бір бірлігін енгізілуі саналады.
Мысалы, еңбек ақы төлеу деңгейінің төмендеуі жұмыс бастылығын 2
долларға қосымша 10 жұмыскерлерге қамтамасыздандырады. Бірақ пайыздық ара
қатынастарда біз келесілерді көреміз: базалық ставка кезінде 12 доллар 17%-
ды құрайды, еңбек ақы төлемінің 2 долларға төмендеуі, ал қосымша жалдаманың
10 жұмыскері 10 адам басты сандық кезінде 100 % сұраныстың өсуін береді.
Осылайша осы жағдайда сұраныс икемді. Қисықтың төмен бөлігінде: еңбек
ақы төлемі деңгейінің 2 долларға қысқартылуы, базалық ставка кезінде 4
доллар 50 % құрайды, ал қосымша жалдаманың 10 жұмыскері басты санында 50,
20 % өсуі, яғни сұраныс икемді емес.
Осының күшімен фирмалар еңбектің әртүрлігін пайдалана алады, сұраныс
бір бәсекелестік категорияға басқа категориялардың бағасы өзгерулері
жағынан әсер етеді. Мысалы, балашылардың еңбек ақы төлеуінің өсуі кезінде
клиенттер кірпіштен жасалған үйлерді қалауға қайта бағдар алады. Сондықтан,
тасшыларға сұраныс өседі. Басқа жағынан балташылардың еңбек ақы төлемінің
өсуі толық үй қалау көлеміне, және су құбыршыға сұраныс төмендеуі мүмкін.
Осыдан k факторының есебімен j факторына сұраныстың икемдігі, k факторы
бағасының бір пайыздық өзгерілуімен шақырылған, j факторына сұраныстың
пайыздық өзгерілуі бар.
Егер сұраныстың икемдігі k факторы бағасының есебімен j факторына
дұрыс болса, яғни бағаның өсуімен сұраныс басқаға өседі, онда екі фактор
толық ауыстырушы деп аталады.
Егер икемдігі нөлден төмен болса, яғни біреуінің бағасының өсуі басқа
сұранысқа қысқарады, онда бұл факторлар толық толықтырылатын деп аталады.
Жұмыскерлерді толықтыру және ауыстыру еңектің сұраныс шартына
байланысты екенін белгілейміз. Мысалы ересек және жас өспірім өндірістің
ауыстыру факторы болып саналады. Жас өспірімдердің еңбек ақы төлеуінің
түсуі келесі тиімділікке келеді:
1) орнын басу тиімділігі;
2) масштаб тиімділігі;
Төмен еңбек ақы төлемі барлық факторлардың соның ішінде ересектердің
жұмысбастылығы көлемін ұлғайтуға мүмкіндік береді. Егер масштаб
тиімділігінің орнын басудың тиімділігі аз болса онда жас өспірімдердің
еңбек ақы төлемдері деңгейінің өзгерістерімен бір бағыттағы ересек халықтың
жұмыс бастылығының деңгейі қозғалады және 2 топ толық ауысады. Егер масштаб
тиімділігінің орын басудың тиімділігі көп болса, онда ересек және жас
өспірімдердің еңбек ақы төлемдерінің деңгейі әр түрлі бағыттарда қозғалады
және осы жұмыскерлердің екі категориялары толық қосымшалы болады.
2) Жұмыс күшінің сұранысқа әсер ететін басқа факторлары:
а) өнімге сұраныс
Сұранысты ұлғайту кезінде өндіріс деңгейі фирманың пайданы
максималдауға тырысуы ретінде, және масштаб тиімділігі еңбек ақы төлеудің
кез келген ставкасы кезінде еңбекке сұранысты көтеру шарасы бойынша өседі.
Әзірше капиталға және еңбекке салыстырмалы бағалар өзгермейтін ауыстыру
тиімділігі болып қалады, пайда болмайды. Сұраныстың ұлғаюы еңбек ақы
төлеудің кез келген ставкасы кезінде еңбек сұранысының өсуіне келтіреді,
яғни сұраныс қисығының қозғалысын келтіреді (сурет 2).
Сурет 2 – Сұраныс қисығының қозғалысы
б) Капитал бағасының өзгерілуі
Егер капитал бағасы төмендесе, онда өндіріс шығындары сол сияқты
төмендейді. Шығындарды қысқарту өндірістің өсуімен ынталандырады.
Сондықтан, жұмыс бастылығының деңгейі еңбек ақы төлемінің кез келген
ставкасы кезінде өседі. Солайша, капитал бағасының төмендеуі кезінде
масштаб тиімділігі еңбек ақы төлеу ставкасының кез келген деңгей кезіндегі
еңбек сұраныстың өсуіне енгізеді.
25
Сурет 3 – Еңбек сұранысының өсуі
Осы компаниядан басқа арзан капиталды сезіне капитал көлемді
технологиялардың құрал-жабдықтарына алады. Сондықтан, фирмалар жұмыс
күшінің аз санын пайдаланады. Солайша, еңбекке сұраныс төмендейді, сұраныс
қисығы солға жылжиды[4].
Сурет 4 – Сұраныстың қисығының жылжуы
Яғни капитал бағасының өзгерісі сұраныстағы еңбекке 2 қарсылық етуші
тиімділікті көрсетуге келтіреді. Нарықтың конъюктурасына жиналатын шартқа
байланысты олардың ішіндегі кез келгені жоғарыда тұра алады.
Ұсыныс қисығы
Жұмыс күшін ұсыну – бұл тауар иелері контактісіне қатысатын 2 меншікті
қатынасты көрсететін экономикалық категория: кәсіпкерлікті және жалдамалы
жұмысшыны көрсетеді.
Жұмыс күшінің тұтас ұсыныстарының шамасы келесі кесте бойынша
анықталуы мүмкін:
еңбек әдісі жасында халықтың жалпы саны (16 жастан бастап зейнеткерлік
жасқа дейін);
институционалды халықты алу (арнайы медициналық мекемедегі тұлға).
Қазақстандық статистикада осы термин қолданылмайды;
жұмыс істемейтін зейнеткерлер және I-II топтың мүгедектерін алу;
еңбек әдісі жасындағы институционалды емес халыққа тең;
жұмыс істейтін зейнеткерлер және жас өспірімдерді қосу;
әлемнің жұмыс күші санына тең;
қару-жарақ күшіндегі тұлғалардың санын алу;
азаматтық жұмыс күші санына тең.
Ұсыныс өндірілген қызмет үшін алынған еңбек ақы төлеуінің шамасына
байланысты. Тәртіп ретінде сатушылар еңбек нарығындағы жетілген
бәсекелестік шартында еңбек ақы төлеудің өсу шартындағы ұсынысты ұлғайтуға
тырысады. Сондықтан еңбек сұранысының қисығына қарағанда еңбек сұранысының
қисығының басқа түрлерді қабылдайды. Сұраныс қисығының еңбекке шынайы еңбек
төлеудің жоғарылауы кезінде, еңбектің ұсыныстары өсетінін көрсетеді, ал
оның төмендеуі кезінде еңбек ұсыныстары түседі.
Еңбектің тұтас ұсынысы қоғамда П. Самуэльсон пікірі бойынша төрт
көрсеткіш ретінде анықталады:
1) халықтың жалпы санымен;
2) тұрғындардың жалпы санындағы өздігінен бос емес халықты құрайтын
бөлігі;
3) жұмыскерлер өндеген апта және жыл бойындағы сағаттың орта санымен;
4) жұмыскерлер жұмсайтын еңбектің біліктілігімен және санымен,
сапасымен;
Әйтпесе ұсыныс қисығының жеке алынған сала деңгейіне ұқсайды.
Егер барлық жұмыс берушілер хатшы референт орнын ұсынса, онда таңдау
сыйақы деңгейіне байанысты құрылады. Кез келген фирма жалпы қабылданған
біріңғай деңгейде бағаны қоюға тырысады.
Сондықтан, ұсыныс қисығы тігінен сызық түрінде алдына келеді (сурет
5).
еа
хатшылар саны
Сурет 5 – Ұсыныс қисығы
Ұсынысқа қатысты жеке деңгейде, онда мұндағы жағдай келесіде
көрсетілген. Еңбек ақы төлеудің шамасы микродеңгейге әсер етуге қабілетті,
қоғамдық өндірістегі қатысу туралы жеке адамның шешуінің әсер етуіне
қабілетті. Сондықтан жұмыс күшін ұсыну туралы шешім қабылдап отырып есептеу
керек, жеке адам оны санымен түрлендіре алады. Егер жеке адам анықталған
кезге дейін еңбек ақы төлеудің өсуімен бірге адамның сағат санын ұлғайтуға
бейімді болса, онда ол болашақта еңбек ақы төлеудің өсуі кезінде еңбекті
ұсынуды қысқартуы тиімділігіне орын береді, сондай-ақ ұлғайтылған табыстың
тиімділігіне орын береді, сондай-ақ ұлғайтылған табыстың құндылығы өседі
(табыс тиімділігі).
Сурет 6 – Табыстың құндылығы
Сұраныс және ұсыныс еңбек нарығында өзара тәуелді шама болып саналады.
еа
W2
W
W1
Жұмысшылардың
саны
W1 кезінде сұраныс үлкен болады, ал ұсыныс төмен болады, яғни жұмыс
берушілер біраз жұмысшылармен бәсекелестіреді. Бұл еңбек төлемінің өсуіне
әкеліп соғады. Осыған байланысты келесілер болуы мүмкін:
жұмысшылардың көбі нарыққа шығады (ұсыныс қисығы бойының қозғалысы)
өскен еңбек ақы төлемі, жұмыс берушілердің жұмысшылар аз санын іздейтініне
алып келеді (сұраныс қисығы бойының қозғалысы)[1].
Егер еңбек ақы төлемі W2 деңгейіне дейін көтерілсе, онда ұсыныс
сұраныста көп болады. Жұмыс берушілер аз төлей бастайды, яғни еңбек ақы
төлеуі төмендей бастайды.
Осылайша, еңбек ақы төлеу W тең болса, нарық тепе-тендік орнында
болады.
Сұраныс және ұсыныс бәсеке күресінде іске асырылады, бір жағынан
жұмысшылар арасындағы осы және басқа жұмыс орны немесе жұмысты орындау, ал
басқа жағынан өзінің сандық ретіндегідей сапалы құрамы бойынша қажетті
жұмыс күшін көңіл аударуға жұмыс берушілер арасындағы бәсекелестік күреспен
іске асырылады. Мына бәсекелестік әділ шешімі шарттардың бүтін қатар
сақтауын болжайды. Ең алдымен жұмыс күшінің мобильділігі, өндірістік күштің
орынды орналасуы. Халықтың үлкен отырықшылдылығының күшіне ұлтты
ерекшеліктерімен, шақырылған аймақтың еңбек нарығы сапалы дамыған. Жеке
аймақтық елдерде сұраныс және ұсыныс арасындағы ара қатынасқа негативті
айтылуы мүмкін. Осыдан басқа мемлекет қаржылы несиелі шараларды,
инвестициялық және салықтық саясатты, шағын кәсіпорынды құру және еңбек
ережелерінің икемдігін қолдану және басқа шараларды қолдану, жұмыс орны
жүйелерінің дамуына және сақтауына жағдай жасаушылар.
1.3 Еңбек нарығын дамытудың шетелдік тәжірибесі
Еңбек нарығының мәселелері үнемі экономистерге назар аударады.
Экономикалық ойлауда еңбек нарығы мәселелерін талдау кезіндегі бірнеше
олдар белгілі. Еңбек нарығы сұрақтарының жоспарындағы негізгі жолдарды
қарастырамыз:
1) неоклассикалық.
Еңбек нарығы еңбек нарығының баға балансына әсер етеді. Еңбек ақы сұраныс
және ұсыныс реттеушісі болып саналады. Білімдегі инвестірлеу, персоналды
оқыту қажетті болып саналады. Жұмыс күшінің бағасы сұраныс және ұсынысқа
байланысты ұлғая және кішірейе талапқа көңіл аударады, ал жұмыссыздық – бұл
еркіндік іс немесе профсоюздік іс. Жұмысыздық еңбек ақының төмендігінен
мемлекеттік жалғасуда, одан басқа ваканттық жұмыс орындары бар туралы
ақпаратты жоққа шығарамыз:
2) классикалық.
Экономика тұрақты, ал еңбек нарығы одан да тұрақтырақ. Сатушы және сатып
алушының жұмыс күші конфликтісі адамның интелектуалдылық және физикалық
әдісімен және оларды капиталға түзетуінің мойындауымен байланысты:
3) кейнсиандық.
Кейнсиандар әр уақыттағы қалыпсыздықтың пайда болуы ретіндегідей еңбек
нарығы қарастырыады. Еңбек ақысы қатаң түрде бекітілген және өзгермейді,
одан кейін ол еңбек реттеушісі болып саналмайды:
4) монетаристік.
Монетаристер қатаң бағаның пайда болуынан жұмыс күшіне шығады. Олар
жұмыссыздықтың табиғи деңгейі түсінігінен шығады яғни бұл ықтималды деңгей
экономикада тұрақтылықты қамтамасыздандырады. Еңбек нарығы салмағы үшін
монитористер орталық банктің ақшалы-несиелі саясатының құрал-жабдықтарын
пайдалануды ұсынады – есептік ставка, резервті талаптар, ашық нарықтағы
операциялар:
5) институционалистер.
Мұнда кәсіби және салалық құрамдарының талдауына, жұмыс күшінің
айырмашылығына және еңбек ақы деңгейі сәйкестігіне назар аударады. Олар
кәсіби және демографиялық топтың жеке саласы динамикасының ерекшеліктеріне
еңбек сипатын түсіндіреді. Экономика әлемі адамның тәрбиесінен және оның
қоғамдық институтына байланысты деп есептейді.
6) қазіргі заманға сай мектептер – мысалы, экономика ұсыныстары.
Осы мектептің ұсынушылары бұрыс салық салуға байланысты еңбек нарығындағы
қиыншылықтар тауары деп есептейді, неғұрлым аз төленсе соғұрлым өндірістің
белсенділігі көп болады, әрі қарай бюджетке көп түседі. Сондықтан салықтан
пайданы міндетті түрде тазалау тиіс, ал бюджет – жұмыссыздық бойынша
жәрдемақы, әлеуметтік төлеуден жұмыс істеуді әлсіретеді.
Еңбек нарығының екі негізгі типін белгілейді:
1) кәсіпорын арасындағы жұмыс күшінің мобильділігін ұсынатын;
2) кәсіпорын ішіндегі кадрлар қозғалысына негізделетін, ішкі.
Осы бөлімге қарамастан, осы және басқа еңбек нарығының типіне
кәсіпорынның саясатын бағыт көрсету кезінде еңбек нарығының ашық моделдері
болып:
- жапондық модель.
Ішкі нарықтың дамуына кәсіпорын саясатына бағыт көрсету саясатының
сипатты мысалы болып Жапон еңбек нарығы саналады. Осы әлемдегі қатынас
жүйесі өмірлік жалдамаға негізделеді. Өмірлік жалдама жүйесі еңбек ақы
төлемі, жәрдемақы, жұмыс тәжірибесінің ұлғаюы кезінде әлеуметтік төлем
түрінде материалдық мөлшерінің жоғарылуы қарастырылады. Бұл жүйе ішкі
фирмалық деңгейде топтасудың толық қалыптасуын жүргізуге мүмкіндік береді,
нарық конъюктурасымен сәйкес кәсіпорын жұмыскерлерінің кәсіби –
біліктіленген құрамына сәйкес оперативті келтіреді. Өндірістің қысқартылған
сұрақтары және сондықтан қолданылған жұмыс күші жұмыстан шығып кету арқылы
емес, жұмыс уақытының қысқартылуынан немесе жұмыскерлердің басқа (дочерния)
кәсіпорынына ауысуына байланысты шешіледі. Бірақ барлық қажеттіліктер
үнемілік персоналға жатады.
- АҚШ модельі
АҚШ еңбек нарығы моделіне арналған еңбек нарығының сипатты орталықтанбаған.
АҚШ-тың әр штаты жұмысбастылығы және жұмыс істемейтіндерге көмек туралы
өздерінің заңнамалары бар. Кәсіпорын рентабельді еместігін көрсеткен
кезде, АҚШ-та жұмыста шығуға тура келеді. Әдетте ірі компаниялар кәсіби
дайындыққа аз назар аударады. Еңбек ақысы және басқа төмендер ұзақ уақытқа
бекітілінетін контркпен құралады. АҚШ үшін кадрдың жоғары мобильділігі
сипатты. АҚШ-да эксперттердің бағасы бойынша шамамен 10% жұмыскерлер бір
жыл ішінде кәсіптерін ауыстырады. АҚШ саясатының қорытындысы – жұмыссыздық
деңгейінің жоғарылығы.
- шведтік модель.
Швеция табысы жұмыс бастылығының толық жетістігі, жұмыс бастылығының
белсенді саясатын өткізуі арқылы жұмыскерлердің кәсіби дайындығына және
жаңа жұмыс орнын құру үшін Швеция басқа елдерден қарағанда көп шығындалады.
Жұмыс бастылығының белсенді саясатын өткізу үшін шығындары 3% ВНП және 7%
бюджетті құрайды. Осы шығындар мемлекеттік айналым шығындарына тең. Егер
шығын құрамын қарастырсақ, онда ¾ шығындар белсенді саясатқа және тек ¼ -
пассивті саясатқа келіп тіреледі[2].
Еңбек нарығы дамуының приоритетін анықтау кезінде Қазақстанға
міндетті түрде өзінің еңбек нарығы мөделін жасау керек. Осыған байланысты
басқа елдердің жұмыс тәжірибелерінің маңызды екенін міндетті түрде белгілеу
керек. Бірақ, экономикалық саясаттың және әлеуметтік шарттарының менталитет
есебісіз модель үлгілері зардаптарға әкелуі мүмкін. Сол уақытта шешімді
қабылдау кезінде басқа елдердің элементтерін енгізу шешімін қабылдау
кезінде міндетті түрде жартылай емес оларды кешенді енгізеді.
Сондай-ақ, әлемдік тәжірибеде ЕНББ кеңінен пайдаланылады. ЕНББ еңбек
ресурстарын дамыту (кәсіптік оқыту және қайта даярлау), жұмыс күшіне деген
сұраныстың артуы (еңбекақыныжұмыспен қамтуды субсидиялау), еңбек нарығын
реттеуді жетілдіру (жұмыспен қамту қызметін құру, ақпараттық сүйемелдеу),
еңбек күштерін жандандыруды мемлекет іске асырып жатқан әлеуметтік қолдау
жүйесімен (құқықтар мен міндеттер немесе өзара міндеттемелер
стратегиялары, мемлекет жұмыспен қамту және оқыту бойынша жоғары сапалы
қызметтерді көрсетуге, ал ЕНББ қатысушысы жұмысты қарқынды іздеуге
міндеттенеді) байланыстыру арқылы іске асырылады.
Экономикалық тұрғыдан ЕНББ нәтижелі жұмыспен қамтудың артуын, еңбек
өнімділігін және еңбекақының өсуін, әлеуметтік тұрғыдан жұмыссыздықты
төмендетуді, еңбек белсенділігін арттыруды және адами әлеуетті дамытуды
болжайды[3].
Алғашқыда мұндай бағдарламалар экономикалық күйзеліс және
жұмыссыздықтың жоғары деңгейі кезінде қолданылды, қазіргі уақытта ауыспалы
экономикасы бар мемлекеттерде өндірістік қайта құрудың теріс әсер етуін
әлсірету және еңбек нарығынан аса ілгерілеп кеткен халықтың осал топтарын
етене орнықтыру үшін пайдаланылады.
Қазіргі уақытта әлемнің көптеген мемлекеттері, әсіресе, халықаралық
көші-қонның орталықтары болып табылатын мемлекеттер кадрлар
жеткіліксіздігін шетел қызметкерлерін тарту есебінен толықтырады. Олардың
қатарына, мәселен, АҚШ, Ресей, Испания, Канада жатады. Бұл мемлекеттерде
шетелдік қызметкерлердің үлесі жалпы еңбек ресурстары санының 15%-ын
құрайды.
Проблемалар
Оң өзгерістерге қарамастан ұлттық еңбек нарығы теңестірілмеген.
Жұмыссыздардың болуына қарамастан толықтырылмаған бос жұмыс орындары
сақталып келеді, экономика саласының мамандарға деген қажеттілігіне
объективті болжам жоқ. Еңбек ресурстарының төмен сапасына және өндіріс пен
оқытудың нақты байланысының болмауына байланысты жұмыс күшінің
жеткіліксіздігі белгіленіп отыр, бірінші кезекте бұл білікті кадрлар,
техникалық және қызмет көрсету еңбегінің қызметкерлері. Жұмыспен қамтылған
халықтың шамамен үштен бірінің кәсіптік білімі жоқ.
Осыған байланысты, білікті кадрлардың жетіспеуі шетелдік мамандарды
тарту есебінен өтеледі.
Заңсыз жұмыспен қамту кеңінен таралған жағдай болып табылады.
Қазақстанда заңсыз сектордың ауқымы көп, 15-тен 64-ке дейінгі жастағы өз
бетінше жұмыспен қамтылған халықтың үштен біріне жуығы заңсыз жұмыс
істейді[4].
2013 жылдың басындағы жағдай бойынша мемлекетіміздегі өз бетінше
жұмыспен қамтылған халықтың саны 2,7 млн. адамды немесе еңбекке қабілетті
жұмыспен қамтылған халықтың үштен бірін құрайды.
Жалпы білімнің төмен деңгейіне байланысты өз бетінше жұмыспен
қамтылған халық төмен еңбек өнімділігін көрсетеді.
Жастар (тіркелген жұмыссыз халықтың үштен бірі) және әйелдер
(ұзақмерзімді жұмыссыздық ер адамдарға қарағанда екі есе көп) арасында
жұмыссыздық үлесі жоғары болып қалып отыр.
Мүмкіндіктері шектеулі адамдар, мүгедектер, зейнеткерлік жасқа дейінгі
адамдар, бала күтімімен айналысатын әйелдер жұмысқа орналастыру кезінде
күрделі қиындық көреді.
Орта мерзімді перспективаға арналған шаралар (2020 жылға дейін):
1) білім берудің бастапқы деңгейінен кәсіптік бағдарлау жүйесін
құру;
2) білікті кадрларға деген экономика салаларының қажеттілігін
болжау тетігін әзірлеу;
3) халыққа жұмыспен қамту мәселелері, еңбек нарығындағы жағдай
туралы ақпарат беру, БАҚ арқылы мәртебесін көтеру арқылы қажетті
мамандықтарды кеңінен жария ету;
4) жұмыс орындарын құруды (тұрақты, уақытша) жоспарлауды үйлестіру;
5) Қазақстанда әлеуметтік-экономикалық жағдай үшін ғаламдық
дағдарыс мүмкін теріс салдарларын төмендету және экономикалық өсу үшін
қажетті негізді қамтамасыз ету;
6) кәсіпкерлік белсенділікті дамыту;
7) шетелдік жұмыс күшін тарту тетігін жетілдіру (қазақстандық
азаматтарды жұмысқа қабылдауды ынталандыру бойынша шараларды енгізу);
8) ішкі облыстық және ішкі аудандық көші-қонды ұйымдастыру арқылы
еңбек ресурстарын қайта бөлу;
9) өз бетінше жұмыспен айналысатын адамдардың нәтижелі жұмыспен
қамтылуын арттыру, олардың мәртебесін заңдастыру;
10) әлеуметтік қолдау шараларының бағыттылығын күшейту, масылдықты
азайту мен еңбек белсенділігін ынталандыру;
11) Ұзақ мерзімді болжамдау мен жоспарлауға негізделген ішкі көші-
қонға қатысты нақты стратегияны құрау, оның ішінде елдің кеңістік-аумақтық
даму, сондай-ақ экономикалық және еңбек мақсаттылығын ескере отырып көшіп-
қонушыларды орналастыруүшін ынталандыру жасау.
Қазақстан Республикасында еңбек нарығының қазіргі жағдайына талдау
2.1 Қазақстанның еңбек нарығындағы ағымдағы жағдайын талдау
Елдегі жоғарғы тұрмыстық деңгейді және жұмысбастылықты, сондай-ақ
әлеуметтік тұрақтылықты қамтамасыз ете отырып, еңбек нарығының тиімді
қызмет етуі экономикалық жүйенің тұрақты дамуының басты факторы екендігі
анық.
Еңбек нарығы еңбекке деген сұраныс пен ұсыныстың әсерінен қалыптасады.
Кез келген мемлекет шеңберінде жұмыссыздық халық арасында біркелкі
тарамайды. Жұмыссыздық деңгейіне ел дамуындағы әлеуметтік және аймақтық
ерекшеліктері әсер етеді. Сондықтан осы мәселе диагностикасындағы маңызды
аспектілердің бірі – ол жұмыссыздық кеңінен тараған халықтың топтарын
анықтау.
Жаңа онжылдық жаңа экономикалық өрлеу Қазақстанның жаңа
мүмкіндіктері атты Республика президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2010 жылғы 29
қаңтардағы жолдауының аса маңызды мiндетi – Қазақстанның барлық
азаматтарының өмiр сапасы мен деңгейiн жақсарту, әлеуметтiк тұрақтылық пен
қорғалуды нығайту. Ел халқы санының 2020 жылы 10%-ға өсуi үшiн мемлекет
тарапынан барлық жағдайдың жасалатыны.
Жолдауда бiздiң мемлекеттiк әлеуметтiк саясатымыздағы басты басымдық
халықтың жұмыспен қамтылуын қамтамасыз ету болып табылады.
Сондықтан мен 2020 жылға қарай жұмыссыздық деңгейi 5%-дан, ал табыстары ең
төменгi күнкөрiс деңгейiнен төмен халықтың үлесi 8%-дан аспайтын болсын
деген мiндет қоямын.
Әлеуметтiк қызметтер тек мұқтаж адамдарға көрсетiлiп, қазiргi заманғы
стандарттар мен Қазақстандағы өмiр деңгейiне сәйкес болуы керек.
2015 жылға қарай базалық зейнетақы төлемдерi ең төменгi күнкөрiс деңгейi
көлемiнiң 60%-ы деңгейiне дейiн өсiрiлiп, мемлекеттiк әлеуметтiк
жәрдемақылар мөлшерi 2010 жылмен салыстырғанда 1,2 есе арттырылуы тиiс
делінген.
Қазақстан Республикасының еңбек және әлеуметтік қорғау министірлігінің
мәліметтері бойынша 2010 жылдың 1-ші кварталында еңбек нарығында
жұмыссыздық деңгейінің төмендеуі мен еңбек ақының өсуі байқалды. Сондай-ақ
жұмыссыздық деңгейі халықтың экономикалық белсенді санына қатысы бойынша
6,9%-ға дейін төмендеді. Қазақстанда тұратын халықтың саны 15,5 млн., соның
ішінде экономикалық белсенді адамдар саны 8 млн. құрайды. Қазіргі таңда
жұмыссыздық мәселесін шешу жолдарын таңдау жайлы көптеген пікірталастар
жүргізілуде. Көптеген көзқарастардың ішінен таңдау кейнсиандық және
неоклассикалық үлгілерде тоқталды. Олардың мәні мемлекеттің араласуын қажет
етеді, бірақ әртүрлі деңгейде. Тоқтап өтетін болсақ:
Біріншіден, экомиканы дағдарысты жағдайдан шығару және өндірісті
көтеру үшін мемлекеттің белсенді қатысуы қажет. Бірақ оның қатысуы белгілі
бір шеңберде болу қажет. Мемлекет тарапынын отандық тауар өндірушіге
ынталандыруда көрінетін көмек керек. Өйткені отандық кәсіпорындар мен
ұйымдар үлкен салық ауыртпашылығынан зиян шегуде, нәтижесінде өндіріс
шығындары арта түседі, ал бұл жағдай өз кезегінде кәсіпорындарды өзінің
жұмысшыларын қысқартуға мәжбүрлейді.
Екіншіден, жұмыссыздық мәселесін мемлекет тарапынан шешу үшін
жұмыспен қамтамасыз ететін орталықтардың жұмыстарының сапасын арттыру
қажет. Көптеген кәсіпорындарда мамандандырылған кадрлардың жетіспеушілігі
жағдайында көлеңкелі экономикаға жұмыскерлердің осы категорясының ағымы
байқалады. Сондықтан өзінің кәсіпкерлік ісін қажетті деңгейге қойып алу
үшін үкімет мүмкіндіктер беруге тиісті: кәсіпкерлерді қолдау, жеке
кәсіпкерлік қызметтегі салықтарды төмендету арқылы. Сол кезде, кәсіпкерлер
арқасында ЖІӨ-ді өсіруге болады және де көлеңкелі экономика көлемі қыскара
түседі.
Түпкі мақсат – төмен жұмыссыздық пен экономикалық өсудің тұрақты
жоғары темптерін кепілдейтін, максималды икемді, бірақ мейлінше
заңдастырылған еңбек нарығын құру қажет
Қазіргі таңда еңбекке деген сұраныс анықталады: төмен рентабельді және
тиімсіз, яғни шығынды кәсіпорындарға қатысты мемлекеттік саясат арқылы;
мемлекеттік, жеке және шетел инвестициялардың көлемімен; кәсіподақтардың
белсендігі мен позициясымен; көлеңкелі экономика масштабтарымен.
Еңбек ұсынысына келесідей факторлар әсер етеді: инфляция әсерінен
тұрмыстық деңгейдің төмендеуі, халықтың белгілі бөлігінде табыстың
альтернативті көздерінің пайда болуы, еңбек ресурстары өсімшесінің табиғи
темпі, халықтың көшіп-қонуы, мемлекеттің әлеуметтік және демографиялық
саясаты.
Ұлттық еңбек нарығының институционалды құрылу барысында елімізде
бірнеше заңдар мен нормативтік актілер жасалып қабылдануда. Олардың
көпшілігі халықты әлеуметтік қорғаумен байланысты. Мемлекеттің әлеуметтік
қорғау қызметі тұрғындар жағдайының кепілі болып табылады. Әлеуметтік
кепілдемелер бере отырып мемлекет өзінің тұрғындары алдындағы басты
міндетін орындайды. Бұл Казақстан Республикасы Конституциясының өзінде
көрсетілген.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 28 бабына сәйкес Қазақстан
Республикасың азаматтарына жалақы мен зейнетақының ең төменгі мөлшеріне,
жасы келген, науқастанған, мүгедек болған, асыраушысынан айырылған жағдайда
және өзге де заңды негіздерде әлеуметтік қамтамасыздандырылуына кепілдік
беріледі[5].
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан
халқына 2006 жылғы Бәсекеге қабілетті 50 ел қатарына ену стратегиясына
сәйкес анықталған бағыттардың бірі - барлық тұрғындарға алдыңғы қатарлы
және сапалы әлеуметтік стандарттарды қамтамасыз ететін әлеуметтік
бағытталған қоғам кұру болып табылады. Сонымен бірге 2007 жылғы 28
ақпандағы Жаңа әлемдігі-жаңа Қазақстан жолдауында ел президенті нарықтың
экономиканың механизміне сәйкес келетін әлеуметтік саясат құру міндетін
үкімет алдына қояды[6].
1952 жылғы Халықаралық Еңбек Ұйымының әлеуметтік қамтамасыз етудің (ең
төменгі) минималды нормалары туралы (102) конвенциясы әлеуметтік қамтамасыз
етудегі міндетті әлеуметтік жәрдемдер тізімін анықтайды. Оның құрамына
енгендері: медициналық көмек; уақытша жұмыссыздық бойынша жәрдемақы;
жұмыссыздық бойынша жәрдемақы; қарттық бойынша зейнетақы; жұмыста алған
зияны мен жарақаты бойынша зейнетақы; отбасылық жәрдемақы; мүгедектік
бойынша зейнетақы; асыраушысын жоғалту бойынша жәрдемақы.
Жоғарыда көрсетілгеннің біріншісінен басқасы ақшалай формада жүзеге
асырылады. Берілген конвенцияны қабылдай отырып мемлекет жәрдемақының ең аз
дегенде үш түрін қолдануы қажет, сонымен бірге оған ең төменгі қамтамасыз
ету міндеті жүктеледі. Және де берілген конвенция шетел азаматтарының
теңдігін қамтамасыз етеді.
Әлеуметтік кепілдемелер - бұл азаматтардың конституциялық құқықтарын
жүзеге асыруға бағытталған заңмен көрсетілген мемлекет міндеттемелерінің
ұзақ мерзімді әрекет ету механизмі. Әлеуметтік кепілдемелердің негізі ең
төменгі әлеуметтік стандарттар болып табылады.
Ең төменгі (минималды) әлеуметтік стандарттар - бұл әлеуметтік
қорғаудың ең төменгі деңгейін бекітетін Қазақстан Республикасының
заңдарымен орнатылған нормалар мен нормативтер жиынтығы.
Мемлекеттік ең төменгі стандарттар жүйесін келесі салалардағы өзара
байланысты мемлекеттік ең төменгі әлеуметтік стандарттар құрастырады: еңбек
ақы орнату; зейнетақылық қамтамасыз ету; білім беру; денсаулық сақтау;
мәдениет; әлеуметтік қызмет көрсету; тұрғындарға коммуналдық қызмет
көрсету.
Еңбек ақы саласындағы орнатылатын ең төменгі стандарттар келесідей
болады: біріншіден, жалақының ең төменгі деңгейі; екіншіден, бюджет саласы
қызметкерлерінің еңбек ақысын өтеудің ортақ тарифті торы. Ең төменгі
(минималды) жалақы - ұдайы өндірістің қалыпты жағдайларын қамтамасыз етуге
арналған жұмысшының жалақы деңгейі. Жалақының ең төменгі деңгейі кепілді
сипатқа ие. Оның көлеміне премиялар, сыйлықтар, қосымша ақы енбейді. Ең
төменгі жалақының деңгейін анықтау әдетте өмір сүрудің ең төменгі деңгейін
есептеумен анықталады. Өмір сүрудің ең төменгі деңгейі - баға деңгейін
ескергендегі тауар мен қызметтерге минималды қажеттіліктерді
қанағаттандырудың нормативтері бойынша есептеледі. Ең төменгі жалақы
көлемінің тұтынудағы минимумға сәйкес келуі экономиканың тұрақтылығын және
өндірістің жоғары деңгейін сипаттайды. Дағдарыс жағдайында минималды жалақы
деңгейі экономикалық жағдайға байланысты бекітіледі.
Көптеген дамыған елдерде қазіргі кезде ең төменгі жалақы туралы
нормативтік актілер әрекет етеді. Заңдық бекітілген минималды жалақы АҚШ-
та, Францияда, Испанияда, Португалияда, Нидерландыда бар. Бельгия мен
Грецияда минималды жалақы Ұлттық Ұжымдық келісіммен, ал Италия, Германия,
Данияда салалық келісіммен анықталады. Ұлыбритания мен Ирландияда минималды
жалақы деңгейін жалақы бойынша арнайы кеңестер реттейді. Олар үш жақты
негізде (мемлекет, кәсіпкерлер, кәсіподақ) әрекет етеді.
Сурет-7 2011 жылғы қызметкердердің орташа айлық атаулы жалақысы
2011 жылы қызметкерлердің орташа айлық атаулы жалақысы Республика
бойынша 78 083 теңгені құрады.Бұның ішінде білім беру 49 638,денсаулық
сақтау және әлеуметтік қызметтер 55 270 теңгені құрап отыр.Өнеркісіп саласы
92 115,құрылыс 102 995 теңгені құрады[7].
2011 жылғы I тоқсанда 15 және одан жоғары жастағы экономикалық
тұрғыдан белсенді халықтың саны 8,6 млн. адамды құрады, бұл 2010 жылғы
тиісті кезеңге қарағанда 0,6%-ға көп. Республика экономикасында 8,1 млн.
адам жұмыспен қамтылды немесе 15 және одан жоғары жастағы халықтың 67,2%.
Өткен жылғы I тоқсанмен салыстырғанда олардың саны 105,2 мың адамға (1,3%-
ға) артты.
Кесте 1. 2011- 2013 жылдарда Қазақстан Республикасындағы еңбек
нарығының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz