Кәсіпкерлікті мемлекеттік басқару

ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕРДІҢ ЖӘНЕ ШАРТТЫ БЕЛГІЛЕРДІҢ
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 КӘСІПКЕРЛІКТІ МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
8
1.1 Кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік басқарудың мәні мен теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8
1.2 Кәсіпкерлікті мемлекеттік басқарудың нысандары мен рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
16
1.3 Шағын және орта кәсіпкерлікті мемлекетпен басқарудағы шетелдік тәжірибелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
21

2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТТІҢ ДАМУЫНДАҒЫ БАСҚАРУДЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

28
2.1 Қазақстандағы кәсіпкерлік қызметтің дамуына баға беру ... ... ... ... ... ... 28
2.2 «Даму» кәсіпкерліктің қолдау қоры» АҚ . Қазақстан Республикасындағы шағын және орта кәсіпкерлікті қолдау қоры ... ... ... ... ...
35
2.3 Кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеуді талдау ... ... ... ... ... ... ... ...
43
3 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КӘСІПКЕРЛІК САЛАСЫН ДАМЫТУДА МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІН ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ... ... ... ... ... 54
3.1 Индустриалды . инновациялық дамудағы шағын және орта кәсіпкерлік мәселелері және оларды шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
54
3.2 Кәсіпкерлік саласын мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
61
3.3 Кәсіпкерлік саласын басқару мен қаржыландыру іс.шараларын жүзеге асыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
72
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 80
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 83

ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕРДІҢ ЖӘНЕ ШАРТТЫ БЕЛГІЛЕРДІҢ
ТІЗІМІ

ШОК .шағын және орта кәсіпкерлік
ШОБ шағын және орта бизнес
ШӘБ. шағын бизнес әкімшілігін

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Кәсіпкерлік саласын дамыту қазіргі әлемдік жаһандану жағдайында еліміздің экономикасын тұрақты дамуын және бәсекеге қабілеттікті көтеруде маңызы зор.
Басқару - бұл қоғамның экономикалық зандарының өзгеруі және іске асырылуын ұйымдастыратын, ұйымдастырушылық-экономикалық, әлеуметтік қатынастардың нысандары, халық шаруашылығы экономикасының және оның жеке салаларының даму пропорциялары анықталатын буын.
Кәсіпкерлікті басқару жетекші қағидалар негізінде жүзеге асырылады. Басқару қағидалары – бұл қызметті жүзеге асыратын басқару органдары мен адамдардың өз қызметінде жетекшілік ететін негізгі ережелері.

1. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы, Егеменді Қазақстан, 2014 ж. 18 қаңтар, №11 (28235)
2. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы, Егеменді Қазақстан, Астана, 2012 ж. 14 желтоқсан
3. Найт. Ф. Понятие риска и неопределенности // Тезис. Вып. 5. 1994. С. 14
4.Шумпетер Й.А. Теория экономического развития. М.: Прогресс, 1983.
5. Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия. 2-е изд. исп. И доп. Москва,-2003
6. Дүйсембаев К.Ш. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау.Алматы “Экономика”, 2002
7.Семенова В.М. Экономика предприятия. Москва, 1998 г.
8. Кейлер В.А. Экономика предприятия. Москва,1999 г.
9. Грибов В.Д. Экономика предприятия. Москва. 1998 г.
10. Грузинов В., Грибов В. Предпринимательство формы и методы организации предпринимательской деятельности // Экономика предприятия.-М.,1996
11. Мамыров Н.К., Смагулова Н.Т. и др. Основы предпринимательства. Алматы: Экономика,-1997 г.
12. Бердалиев К. Менеджмент.Алматы “ Экономика”, 2005
13. Сейдахметов А.С., Елшібекова Қ.Ж., Ізмаханова А.Қ. Кәсіпкерлік: Оқулық. Қазақстан Республикасы Жоғары оқу орындарының қауымдастығы.-Алматы.: “Экономика”, 2011. -344 б.
14. Жаркымбаева А.С. Привлечение инностранных инвестиций
15. Климкин С.И. Правовые формы предпринимательства в РК.- Алматы, 2000
16. Основы предпринимательской деятельности: Финансовый менеджмент.// под. Ред. В.М. Власовой М., 2001
17. Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің ресми Интернет - ресурсы www.stat.gov.kz
18. Ресми интернет ресурстары www.gis.damu.kz
19. Интернет ақпарат көзі: HYPERLINK "http://www.nif.kz-ҚР-ның" www.nif.kz-ҚР-ның Ұлттық инновациялық Қорының ақпарат көздері, HYPERLINK "
20. Н.Н. Кадерова, А.А. Макенова, Ж.М. Әбуова: Инвестицияларды қаржыландыру және несиелеу.Оқулық.-Алматы: ТОО “Ptins-S”, 2011. -570 б.
21. ҚР-да шағын кәсіпкерлікті 2007-2009ж. Мемлекеттік дамыту және қолдау бағдарламасы, Егемен Қазақстан, 11 мамыр, 2008 ж.

Пән: Менеджмент
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 98 бет
Таңдаулыға:

М а з м ұ н ы
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕРДІҢ ЖӘНЕ ШАРТТЫ БЕЛГІЛЕРДІҢ
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
Кіріспе 4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
1 КӘСІПКЕРЛІКТІ МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
Кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік басқарудың мәні мен теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
1.2 Кәсіпкерлікті мемлекеттік басқарудың нысандары мен
рөлі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .
1.3 Шағын және орта кәсіпкерлікті мемлекетпен басқарудағы шетелдік
тәжірибелері 21
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .

2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТТІҢ ДАМУЫНДАҒЫ
БАСҚАРУДЫҢ ҚАЗІРГІ
ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
2.1 Қазақстандағы кәсіпкерлік қызметтің дамуына баға 28
беру ... ... ... ... ... ...
2.2 Даму кәсіпкерліктің қолдау қоры АҚ - Қазақстан Республикасындағы
шағын және орта кәсіпкерлікті қолдау қоры ... ... ... ... ... 35
2.3 Кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеуді 43
талдау ... ... ... ... ... ... ... ...
3 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КӘСІПКЕРЛІК САЛАСЫН ДАМЫТУДА МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІН54
ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ... ... ... . ... ...
3.1 Индустриалды – инновациялық дамудағы шағын және орта кәсіпкерлік
мәселелері және оларды шешу 54
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.2 Кәсіпкерлік саласын мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
3.3 Кәсіпкерлік саласын басқару мен қаржыландыру іс-шараларын жүзеге
асыру 72
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...80
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
Пайдаланылған әдебиеттер 83
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕРДІҢ ЖӘНЕ ШАРТТЫ БЕЛГІЛЕРДІҢ
ТІЗІМІ

ШОК –шағын және орта кәсіпкерлік
ШОБ шағын және орта бизнес
ШӘБ- шағын бизнес әкімшілігін
АҚШ –Америка Құрамы Штаты
АДБ - Азия даму банкінің
ШКС - шағын кәсіпкерлік субъектілері
МЖӘ - мемлекеттiк-жекеменшік әріптестік
ҰИҚ –ұлттық инновациялық қор
ҮИИДБ - Үдемелі индустриальды- иновациялық даму бағдарламасы
ІЖӨ - жалпы ішкі өнім
ЖШС - жауапкершілігі шектеулі серіктестік
КҚО - Кәсіпкерлікті қолдау орталығы
ТМД - Тәуелсіз Мемлекеттер Одағы
ОҚО - Оңтүстік Қазақстан облысы
ЕО - Европалық Одақ
ШКС - шағын кәсіпкерлік субъектілері
МНҰ - микро несиелеу ұйымдары

КІРІСПЕ

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Кәсіпкерлік саласын дамыту қазіргі
әлемдік жаһандану жағдайында еліміздің экономикасын тұрақты дамуын және
бәсекеге қабілеттікті көтеруде маңызы зор.
Басқару - бұл қоғамның экономикалық зандарының өзгеруі және іске
асырылуын ұйымдастыратын, ұйымдастырушылық-экономикалық, әлеуметтік
қатынастардың нысандары, халық шаруашылығы экономикасының және оның жеке
салаларының даму пропорциялары анықталатын буын.
Кәсіпкерлікті басқару жетекші қағидалар негізінде жүзеге асырылады.
Басқару қағидалары – бұл қызметті жүзеге асыратын басқару органдары мен
адамдардың өз қызметінде жетекшілік ететін негізгі ережелері.
Кәсіпкерлікте басқару процесі бір-бірімен байланысып жатқан өндірісті
жобалау, жоспарлау, ұйымдастыру кезеңдерін қамтиды. Жобалау кезеңі
кәсіпкерлікті басқаруда маңызды, міндетті болып табылады және әр кезеңде
бірыңғай мақсатқа жету үшін кәсіпкерліктің өнімділігі мен құндылығын,
оларды пайдалану тиімділігін сақтау, жоғарылату міндеттері шешіледі.
Басқару процесіндегі аталған кезеңдердің айқындылығын мойындай отырып,
қазіргі уақытта басқарудың экономикалық әдістерін ұстанумен ғана түбегейлі
табыстарға жетуге болады.
Кәсіпкерлікті басқару үрдісі кәсіпкерлік саясатын жүргізудің жүйелі
бағыттарын қалыптастыруды талап етеді. Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік
басқарудың қызметтері барлық кәсіпкерлік иеленушілері үшін міндетті
ережелерді жасау; ережелердің орындалуын қадағалау; ережелердің орындалуын
қамтамасыз ететін процедураларды жасау.
Кәсіпкерлік саласын басқарудың мақсаты – оны дамытуды жетілдіре
отырып, еліміздің экономикасының өсуіне серпін беру.
Қазақстандағы кәсіпкерліктің дамуы өте өзекті мәселелердің бірі болып
табылады, сондықтан да бұл мәселені үкіметтік, банктік және т.б. еліміздің
ірі органдары бірнеше рет шешуге тырысқаны да кездейсоқ емес. Қазақстандық
кәсіпкерлерді толғандыратын негізгі мәселелер: салық және кеден
заңнамаларының жетілмегендігі, несие қорларына қол жеткізудің қиындығы,
тендерлердің көзбояушылықпен өткізілетіндігі және бақылаушы органдардың
шектен тыс әрекеттері, және т.б.
Елбасы Н.Ә.Назарбаев 2014 жылғы 17 қаңтардағы “Қазақстан жолы – 2050:
Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ” атты Қазақстан халқына Жолдауында:
шағын және орта бизнес 2050 жылға қарай Қазақстанның ішкі жалпы өнімінің
қазіргі 20 пайызы орнына кемінде 50 пайызын өндіретін болады - деп атап
көрсетілген [1].
Кәсіпкерлік — ел экономикасының жандануы мен одан әрі карай дамып,
тұрақты өсуінін қамтамасыз етілуін іске қосушы тұтқасы ретінде бизнестің әр
алуан түрлері мен ұйымдық формаларынан тұратын нарыктық шаруашылықты
қалыптастыру мен оның жүмыс істеуінде үлкен маңызға ие. Ол өзінің
икемділігіне жөне өзгермелі нарықтық жағдайларға тез бейімделуіне
байланысты теңдессіз артықшылыктарының негізінде нарықтық экономиканың
икемді және нәтижелі секторына, сонымен қатар маңызы құрылымдық жөне
бәсекелестік нарықтық механизмнің маңызды интеграциялық элементке жатады.
Шағын және орта кәсіпкерлікті дамытудың нәтижесінде ұсақ және орта сериялы
өндірістер негізінде нарықгы тауар және қызметтермен толтыру, жергілікті
шикізат ресурстары мен өндіріс калдықтарын кеңінен пайдалану, қоғамның
"орта сыныбын" қалыптастыру және халықты жұмыспен камту.
Үкімет органдары шағын кәсіпкерлікті дамытуға айтарлықтай серпін
беретін шаралар қабылдады. Олар: өндіріспен айналысатын шағын кәсіпкерлік
субъектілерін алғашқы үш жыл ішінде жылжымайтын мүліктермен құқықты тіркеу
үшін төлемнен босатылуы; өндірістік қызметпен айналысатын шағын кәсіпкерлік
субъектілеріне жер учаскелерін, жер пайдалану актісін бергені үшін төлемді
өндірусіз беру; электр, жылу қуаты, сумен жабдықтау және канализация
жөніндегі қосылған қуат үшін, мемлекеттің қатысуымен екінші дәрежелі
банктерден есеп-шоттар ашу жөніндегі төлемдерден босатылды. Осы шаралар
өзінің оң нәтижелерін көрсетуде.
ҚР Президентінің Қазақстан-2050 стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің
жаңа саяси бағыты атты Қазақстан халқына Жолдауында: Отандық кәсіпкерлік
жаңа экономикалық бағыттың қозғаушы күші болып табылады.Шағын және орта
бизнестің экономикадағы үлесі 2030 жылға қарай, ең аз дегенде, екі есе
өсуге тиіс – деп атап көрсетілген [2].
Мұнда президентіміз елдің алдына қойған міндеттердің өзіне тән ұлттық
бірлігін, әлеуметтік әділеттілігін және бүкіл халықтың әл-ауқаттылығы
болатын тәуелсіз, өркендеген және түрақты Қазақстанды құруды айқындап отыр.
Бұл еңбегінде алдағы отыз жылдың ішінде басшылыққа алатын жеті ұзақ
мерзімді мақсаттарды белгілеп берді. Соның ішіндегі ең негізгілердің бірі
де отандық кәсіпкерлердің дамуына байланысты. Отандық кәсіпкерлік дамыған
жағдайда ғана экономикамыз өсіп, сауда қарым-қатынасы ілгерілеп, халықтың
жағдайы жақсарады. Демек халықтың әл-ауқатын көтеріп, тұрмысын түзейтін
бірден-бір жол - ол кәсіпкерлік қызметін дамыту. Бұл сала нарықтық
қатынастарды тұрғылықты түрде өрлетіп, алға жетелеп отыратын қуатты буын.
Орта дәрежедегі кәсіпкерлер мемлекеттің өсіп-өркендеуіне оң ықпал
ететіндіктен, бүгінгі таңдағы экономикада шағын бизнеске басты орын
берілетінін әлемдік тәжірибе айқын көрсетіп отыр.
Бүгінде елімізде жастардың кәсіпкерлік істерді бастауына ықпал ету,
оларға ұйымдастырушылық, құқықтық шаралар бойынша кеңестер беру, ауыл, қала
жастарына жан-жақты ақпараттық, техникалық, әдістемелік қолдау көрсетуге
баса мән беріліп келеді
Мемлекеттік рұқсат беру жүйесін жетілдіру мен оңтайландыру және
жеке кәсіпкерлік субъектілерінің қызметін мемлекеттік бақылау мен қадағалау
саласындағы мемлекеттік саясат пен ведомствоаралық үйлестіруді, сондай-ақ
жеке кәсіпкерлікті қолдау мен дамыту шараларын іске асыру қолға алынуда.
Жоғарыда талаған мәселелер тақырыптың қазіргі таңда өзекті екендігін
айқындай түседі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Кәсіпкерліктің теориялық және әдістемелік
әзірлемесін жасауда, шағын және орта бизнесті дамытуда үлес қосқан шетелдік
ғалымдар У.Изард, Ж.Р. Будвиль, Э.Бувер, С.Р. Денисон, К.Ричардсон,
П.Ромер, Дж.Фридман.
Шағын және орта бизнесті дамытудың қазіргі заманғы экономикалық және
басқарушылық мәселелерін әзірлеуге көптеген қазақстандық және ресейлік
ғалымдар елеулі үлестерін қосты: У.Ж.Алиев, Р.А.Алшанов, Л.М.Борисова,
В.И.Видяпин, А.И.Гаврилов, А.Г. Гранберг, Я.Н.Дранев, Т.А.Есиркепов, Р.С.
Каренов, М.Б.Кенжегузин, Г.А.Калиев, Е.Г.Коваленко, А.К.Кошанов,
Р.С.Куватов, К.К.Кубаев, Г.А. Морозова, Б.С.Мырзалиев, В.А. Онучак, К.А.
Сагадиев, О.С.Сабден, А.А.Сатыбалдин, У.К.Щеденов және басқалары.
Диссертациялық жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Қазақстандағы
кәсіпкерлік саласын дамыту мәселелері мен кәсіпкерліктің қызметін басқаруды
жетілдірудің бағыттарын анықтау және оларды басқаруда тиімді
ұйымдастырушылық-экономикалық механизмдерін анықтай отырып, олардың
тәжірибеде іске асырылуын нарықтық экономика заңдарына негіздеу болып
табылады.
Осы мақсатқа жету үшін жүмыста төмендегі мәселелер бойынша талдау
жүргізілді:
- кәсіпкерліктің дамуы мен қалыптасуын басқаруда отандық және шетел
тәжірибесін зерттей отырып, оның даму тенденциялары мен артықшы-лықтарын
айқындау;
- кәсіпкерлікті дамыту жағдайларын макроэкономикалық талдау, басқару-
дың тұрақтылығын экономикалық бағалау;
- кәсіпкерлік саласын басқарудағы мемлекеттің ролін айқындау;
- экономиканың негізгі өзегі болып табылатын кәсіпкерліктің бәсекеге
қабілеттілігін инновациялық даму негізінде арттыру үрдістерін анықтау;
- кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау шараларын мен қаржыландыру
мүмкіндіктерін қарастыру болып табылады.
Зерттеу пәні кәсіпкерліктің саласын басқарудың және оны жетілдіру
шаралары болып табылады.
Зерттеу объектісі ретінде Қазақстанның кәсіпкерлік нысандары қызметін
басқарудың мәселелері алынып отыр.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негіздері ретінде кәсіпкерлік
қызметін басқару механизмінің теориясы мен тәжірибесі бойынша отандық және
шетел ғалымдарының еңбектері, ҚР үкіметінің заңдық және бағдарламалық
құжаттары, ғылыми-зерттеу, жобалау мекемелерінің зерттемелері, Даму
Кәсіпкерлікті дамыту қоры АҚ-ның мәліметтері, Қазақстан Республикасының
статистика агентігінің материалдары мен арнайы нормативтік құжаттары және
бағдарламалары әдістемелік негіз болды.
Диссертациялық зерттеудің ғылыми жаңалығы зерттеу жұмысының ғылыми
жаңалығы төмендегідей негізгі нәтижелерді айқындайды:
- кәсіпкерлік саланы басқарудың теориялық-әдістемелік аспектілері
ғылыми тұрғыдан зерттелінген;
- шетелдік және отандық тәжірибесін зерттей отырып, кәсіпкерлік
қызметін басқарудың жүйелерін дамытудың негізгі тенденциялары айқындалып,
даму бағыттары мен мүмкіндіктері бағаланған;
- Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлікті басқарудың тұрақтылығы
бағаланып, экономикалық жағдайына талдау жүргізілген;
- кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік басқарудағы факторлар мен жағдайлар
анықталған;
- шағын кәсіпорындардың бәсекеге қабілеттілігін инновациялық даму
негізінде арттыру үшін инновацияны топтау, жаңалық пен жаңа ережелердің
дәрежесі, инновациялық мүмкіндіктері ұсынылған;
Зерттеу жұмысының ғылыми және тәжірбиелік маңыздылығы. Ғылыми
зерттеудің негізгі жағдайларын жүзеге асыру Қазақстан Республикасында
кәсіпкерлік саласын басқаруды қамтамасыз ететін экономикалық тетігін
анықтауға және диссертациялық зерттеудегі қорытындылар мен нәтижиелер
негіз болады.
Диссертация материалдары әдіснамалық және әдістемелік құралдар дайындау
мен экономика және менеджмент мамандығының Кәсіпкерлік негіздері,
Менеджмент, Кәсіпорын экономика пәндерін оқыту процесінде пайдалануға
болады
Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу (апробациясы). Диссертациялық
зерттеудің негізгі нәтижелері халықаралық ғылыми-тәжірибелік
конференцияларда: 1) Өңірлердегі кәсіпкерлік саласын дамытудағы мәселелер
Қазақстан-2050 Индустриальды-инновациялық даму стратегиясын жүзеге
асырудың өңірлік мүмкіндіктері Халықаралық ғылыми-практикалық конференция
жинағы, Түркістан, 2013 ж. 2) Қазақстандағы кәсіпкерлік саласын дамыту
мен мемлекеттік басқарудың рөлі Жас ғалым ғылыми-практикалық
конференция жинағы, Түркістан, 2014ж. 3) Қазақстандағы кәсіпкерлікті
мемлекеттік басқарудың мәселелері, ХҚТУ Хабаршысы, №1(88,) наурыз-сәуір,
2014 ж. Зерттеу жұмысының негізгі мәселелер мен ұсыныстары автордың
мақаларында көрініс тапқан.
Зерттеу нәтежиелерінің жариялануы. Диссертация тақырыбы бойынша жалпы
көлемі 1,2 б. т. болатын 3 мақала, ғылыми басылымдарда баспадан шықты.
Диссертация құрылымы мен көлемі. Диссертация кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Магистрлік
диссертация барлығы 84 бетті қамтиды.

1 КӘСІПКЕРЛІКТІ МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік басқарудың мәні мен теориялық
негіздері

Кәсіпкерлік туралы теориялық тұжырымдама алғашқы рет 1725-1730 жылдары
Ричард Кантиллионның еңбектерінде баяндалды. Кейінгі 250 жыл шегінде
кәсіпкерлік теория әр түрлі ғалымдар мен экономистердің еңбектерінде
дамыды, олар бірте-бірте кәсіпкерлік - бұл адамның тәуекел мен жаңашылдықка
деген бейімділігі ғана емес, сонымен катар, жаңа кәсіпорын кұруды
білдіретін ұғым деген пікірге келді.
Алғашқыда "кәсіпкерлік" термині тәуекел сөзімен, ал кәсіпкердің өзі
тауарды өндіру мен өткізуде белгілі бір тәуекел мен жауапкершілікті өз
мойнына алғанмен байланыстырылды. Мысалы, 1725 жылы Кантиллион
кәсіпкерлікті, өз мойнына тәуекелді алумен байланыстырды, сонымен қатар ол
капитал салушы кәсіпкерлер мен өз еңбегін, қорларын қолданушылар деп
қарастырып, ажыратып отырды). Ол кәсіпкерді өзіне-өзі жүмыс орнын жасайтын
адам ретінде карастырды. Адамды белгілі бір төлемақы, сыйақы ұшін жүмыс
істеу кднағаттандырмаса, ол өз ойларын жүзеге асыру жолдарын іздей
бастайды, сөйте келе ол кәсіпкерге айналады. Кантиллионның пікірінше,
кәсіпкерлердің басты ерекшелігі олардың тұрлаусыз жағдайларда жұмыс
істеулері.
Кейінірек ХVIII-ғасырдың екінші жартысында Квисней сияқгы физиократтар
кәсіпкерлік тұжырымдамасын кеңейте түсті [3]. Олар Кантиллион сияқты
кәсіпкерлерді тұрлаусыздық иелері деп санады, бірақ ілгері жылжи отырып,
бұл анықтамаға өндіріс үрдісін енгізді, демек сонымен бірге кәсіпкерлердің
пайда табуы үшін белгілі экономикалық қорларға ие болу қажеттілігі де
енгізілді. Олардың түсінігінше, кәсіпкер өнім өндірісін ұйымдастыру, жаңа
әдістерді енгізу және жаңа өткізу нарықтарын іздестіруі кажет.
Басқа бір физиократ, дін қызметшісі Николас Бауде өндірушілер мен
фермерлер топтарының гүлденуі, олардың жаңалықтарға, яғни жаңартушылықка
және менеджментке деген бейімділіктеріне байланысты деп санады. Н.Бауде
еңбек өнімділігінің ұлғаюындағы ғылым мен технологияның маңыздылығына
әрдайым ерекше көңіл аударып отырды. Ол кәсіпкер мен меншіктенушінің өзара
айырмашылықтары бар деп ұйғарды. Меншіктенушілер кәсіпкерді металмен
қамтамасыз етеді, олар өз кезегінде, бұл қаржы құралдардың шикізат алуға
жөне жүмысшыларға еңбек ақы төлеуге пайдалана отырып, тәуекелге барады.
Тек 1810 жылы Жан Батист Сэй алғашқы рет кәсіпкерліктің рөлі мен мәнін
негізгі өндіріс факторларының бірі дәрежесіне дейін көтерді, ол
индустриялық төңкеріспен қатар, кәсіби менеджменттік төңкерістің де сап ете
қалатынын айтты. Сэйдің айтуынша, "Өндіріс шеберлері" келесі қасиеттер мен
дарындарға ие болуы қажет екендігін баса көрсетті :
- Төлем қабілетті, тәртіпті, сақ, адал және тұрақты болуы;
- Қарыз түрінде капитал тарта білу және несиені уакытындақайтара білу;
- Өз бойына әділеттілік, бизнесті жете білушілік пен табандылықсияқгы
моральдық қасиеттерді калыптастыру;
- Сол немесе басқа тауардың ерекшелігі мен маңыздылығын, оны өндіру
әдістері мен болжамды сүранысын жеткілікті дәрежеденақты бағалай білу
жағдайында болу.
Кәсіпкерлер әрдайьм алдына қойылған мақсаттарды және эко-номикалық
көрсеткіштерді қадағалауды көздей отырып, керекті қызметкерлерді тарта
білулері, кажетті материалдарды ала білулері және сатып алушыларды таба
білулері керек, сонымен қатар, басқаша айтқанда олар әкімшілік ету мен
басқару шеберлігіне ие болулары керек. Олар өнімді сатудан бұрын, оның
бағасы мен құнын дұрыс есептей білулері керек. Көрсетілген сипаттамалардан,
Жан Батист Сэйдің кәсіпкерді қарапайым емес, дарынды менеджер ретінде
көрсеткені көрініп тұр.
Й.Шумпетер 20 ғасырдың басында кәсіпкерлердің инновацияны тарату
жолымен жетуге болатын экономикалық даму теориясын қалыптастырды. Кәсіпкер
деп барлық бизнесмендерді емес, жаңа өндірістің негізін салушылар немесе
жаңа технологияны қолданатындарды түсінді. Й.Шумпетер теориясында
инновациялық жобаларға несиелік эмиссияны салу жолымен өнеркәсіптік
саясатты жүргізу механизмі негізделген. Й.Шумпетер инновация - өндірістік
факторлардың ғылыми ұйымдастырылған комбинациясы, қозғаушы кәсіпкерлік күш
деп анықтама берді [4].
Экономикалық феномен ретіндегі кәсіпкерлік бизнестің категориясына
жатады, шаруашылық практикада болса, оларды көбіне теңестіріп қарастырады.
Бизнестің кәсіпкерліктен аясы кең, себебі нарықтық экономиканың барлық
қатысушы жақтарының арасында пайда болатын қарым-қатынастарды қамтиды, тек
кәсіпкерді ғана емес, сонымен катар, тұтынушы, жалдамалы жұмысшы және
мемлекеттік құрылымдарды қамтиды.
Қазіргі уақыттағы алдыңғы қатарлы ғылыми-техника дамудың теоретик
Кристофер Фримен және менеджмент теоретигі Питер Друпердің айтулары бойынша
кәсіпкерліктің кезектілік теориясынан ұсынған, оны алғаш зерттеген
Шулепеттер болып табылады. Теорияның мәні кәсіпкерлік экономикалық дамуда
қозғалатын өзіндік элемент. Сонымен, қәзіогі ұрпақ кәсіпкерліктің алғашқы
пайда болу төңірегіндегі сұрақтарын бірнеше рет қпрпстыруларына тура келеді
[5].
Кәсіпкерлік - әлеуметтік ұғым ретінде көп уақыттын белгілі,ибірақ бұл
терминнің нақты мазмұнын әртүрлі сатыда мамандар әртүрлі талқыланған
болатын, бұл ХХ ғасырдың ортасында ғана кәсіпкерлік терминдері қалыптаса
бастады.
Кәсіпкерлік ұғымының дамуына жоғарыда атап кеткендей белгілі экономист
Ричард Кантильон (1680-1735ж.) үлкен үлесін қосты. Ол кәсіпкерлік
терминнің әкесі болып саналады. Өйткені Ричард Кантильон кәсіпкер деп
тәуекел жағдайында жұмыс істейтін адамды, яғни тауарды белгілі бағамен
сатып алып, белгісіз бағамен сататын саудагер, ферма, қолөнерші және басқа
да кіші меншік иелері деп түсінген болатын. Жалпы сауданың табиғаты туралы
очерктер деген кітабында Ричард Кантильон: кәсіпкердің барлық әлеуметтік
топтарына тән қызметтерді ерекше бөліп көрсете отырып, экономикалық
жағдайда теңестіру, нарықтық жағдайда алдын ала білу керектігін атап
көрсетті.
Ричард Кантильон экономикалық игіліктерді нақта құнын анықтайтын жер
мен еңбекті байлықтың қайныр көзі деп ақындады,сонымен кәсіпкерліктің
обьективтік және субьективті жағын көрсетті. Мұндағы обьективті жағы, ол
кәсіпкердің тауарға қалыптасатын сұраныс пен ұсыныстың жағдайын есепке алуы
және сол тауарларды ұсыну мүмкіндкгі , ал субьективтік жағы ол – нарықтағы
сұраныс пен ұсыныс атқаратын пайдалану және коньюктуралып ақпараттық
өзіндік білім ретінде пайдалану, ол үшін кәсіпкер ерекше сый алады ол –
баға айырмасының нәтижесі деп көрсеткен [6,7].
И.Тюнен кәсіпкерлік қызметті қалдықты, қауіп – қатерлі ойламаған
табысты алуға бағыттылғын әрекет деп анықтап, кәсіпкер табыс алу үшін
иновацияны ылғида қолданбайды деп көрсеткен. Ол кәсіпкерлік әрекетке әсер
ететін факторларды бөлді: өндірісті, қаржық басқару, нарықты –
коньюктуралы, құқықтық, техникалық факторлар ретінде қарастырды.
Француз экономисі Ж.Б.Сэй Саяси экономия трактаты деген кітабында
Ричард Кантильон тұжырымдамасының негізгі ұғымдарынасүйене отырып
кәсіпкерлік әрекеті – жер, еңбек капиталдың - өндірістік үш факторының
бірігу ретінде қарастырады. Оның ойы бойынша кәсіпкер өндіріс факторларын
басқарушы, әрі олардың басын бір жерге қосатын ұйымдастырушысы болып
табылады [8].
Кәсіпкерлік табыс табу мақсатында еңбек ету, қызмет көрсету және өнім
тұлғаның азаматтар немесе азаматтар тобының жеке тәуекелі мен жеке мүліктік
жауапкершілігі арқылы жүзеге асыратын жеке инициативаны сипаттайтын
бизнестің динамикалық элементі болады. Осы орайда, түтынушы, еңбек және
мемлекеттік түрлерімен қатар кәсіпкерлік бизнестен сөз қозғауға болады.
Кәсіпкерлік философиясы дегеніміз ол еркін индивидуализм, оның басты
ерекшелігі - жеке талпыныс есебінен жеке өркендеуді қамтамасыз ету, алайда
қоғам мүддесіне қайшы келмейді. Бір жақтың баю мүмкіндіктері келесі жақтың
әлсіздіктері кедергісіне тап болмауы керек. Дәулетті адам ғана меценат
демеуші, қайырымды бола алады. Өз пайдасын көздей отырып, кәсіпкерлер қоғам
игілігіне қызмет жасайды.
Кәсіпкерліктің дамуы дегеніміз экономиканың рационализациялануы,
бәсекеге қабілеттіліктің артуы, қолданылмайтын немесе аз қолданылатын
ресурстар балластынан қол үзу, қоғамның басты потенциалы болған адамның
толыққанды өз мүмкіншіліктерін іске асыруы. Осыған байланысты,
кәсіпкерлік социалистік немесе капиталистік бола алмайды. Ол бизнестің,
нарықтық экономиканың ажырамас бөлігі болып табылады, еркін нарық
экономикасы мен қогамның демократиялануы бекіген жерде дами алады.
Кәсіпкерлікке жасалған кез-келген қысым адамдарды құлға айналдырудың
негізін құрайды.
Кәсіпкерлік - прогрессивтік әдіс, тәсіл, сонымен қатар өндірістің накты
иесін талап ететін шаруашылық жүргізудің сапалық тұрғыдан жаңа тиімді түрі
болып табылады. Осылайша бизнестің, шаруашылық жүргізу типі мен өмір
салтының элемент, экономикалық категориясы сипатында болады.
Экономикалық белсенділіктің ерекше формасы ретінде кәсіпкерлік
-экономиканың әрі мемлекеттік әрі жеке секторында іске асуы мүмкін. Осы
негізде мынадай деп бөлінеді:
а) мемлекеттік кәсіпкерлік
ә) жеке кәсіпкерлік
Мемлекеттік кәсіпкерлік (заңнамаға сай) мемлекеттік мүлікті басқаруда
өкілетті болған немесе жергілікті басқару органдары (муниципалды мекеме)
сынды мемлекеттік басқару органдары тарапынан қүрылған мекеме атынан
экономикалық белсенділікті іске асырудың формасы деп есептеледі. Осы тектес
мекеме меншігі, мемлекеттік немесе муниципалды меншік бөлігін, бюджеттік
қаржы, т.б. көздер бөлігін ерекшелеу формасы. Мүндай мекемелердің маңызды
ерекшелігіне олардың өз меншігіндегі мүлік бойынша міндеттемелеріне жаңа
беретіндігі жатады (олардың міндеттемелері бойынша мемлекет жауап бермейді,
олар да мемлекеттік міндеттемелер бойынша жауап бермейді).
Жеке кәсіпкерлік, кәсіпкер немесе мекеме (егер де осы сипатта тіркелген
жағдайда) экономикалық белсенділікті жүзеге асырудың формасы болып
табылады.
Табыс түсіруге бағытталған инициативтік қызмет формасы ретінде
кәсіпкерлік (кәсіпкерлік табыс) мыналарды қарастырады:
Тікелей өндіріс функцияларын жүзеге асыру, яғни тауар (өнім) өндірісі
мен қызмет көрсету (мысалы, машина жасау фирмасы, туристік компания,
конструктурлық бюро);
2. Делдалдық функцияларды атқару, яғни нарыққа тауардың
шығарылуы және осындай тауар өндірушісінен оның түтынушысына
(қолайлы түрде) өткізілуіне дейінгі кезеңмен байланысты қызмет көрсету.
типінің ерекше мәнінің барлығын көрсетеді, себебі қоғамдық байлық (қоғамның
әрбір мүшесі өмірінің сапасы мен деңгейінің жалпы нәтижесі) материалдық
өндіріс саласы мен ғылыми-техникалық және қызмет көрсету салаларынының
жағдайына тәуелді болады. Басқа тараптан, іс жүзінде осы кәсіпкерлік
типінен жасалған қоғамдық қатынас приоритеттік мәнге ие емес, қоғам
кәеіпкерлік қызметтің екінші түрінің дамуына да септігін тигізеді, яғни
делдалдықты атаған жөн, ең алғашқы себебі, өмір сапасы мен деңгейі,
қоғамның әрбір мүшесінің жағдайы айтарлықтай деңгейде делдалдық саланың
крғамдағы даму деңгейіне тәуелді (сатып алушыға қолайлы сауданың
ұйымдастырылуы, жарнама, тауарды үйге жеткізу, тауарға пошта, телефон т.б.
арқылы тапсырыс жасау) болады, осы жағдай өндірістік мақсат тауарларының
түтынушыларына да қатысты деп есептеледі.
Кәсіпкерлік қызметтің мазмұны және оның қайта өндіру үрдісінің негізгі
кезеңдерімен байланысына тәуелді кәсіпкерліктің әрқилы түрін бөліп қарайды:
өндірістік, коммерциялық, қаржылық, делдалдық, сақтандыру.
Кәсіпкер коммерциялық кәсіпкерлікте сатып алушыға, түтынушыға басқа
түлғадан алынған дайын тауарларды сататын коммерсант, саудагер рөлін
атқарады. Мұндай кәсіпкерлікте табыс сатып аланатын бағадан құралады. Егер
де тауар заңды негізде алынса, сауда - коммерциялық кәсіпкерлікті
спекуляция деп атап қатаң сынауға болады. Заңға қайшы, қайта сату
ережелерін бұзатын сауда жасалған мезетте ғана заңсыз, қылмыстық
спекуляциядан сөз қозғауға болады.
Қаржылық кәсіпкерлік - сатып алушыға сатылатын немесе кредитке
ұсынылатын ақша және бағалы қағаздардың сату-сатып алу нысаны сипатындағы
коммерциялық кәсіпкерліктің ерекше формасы.
Өндірістік кәсіпкерліқ негізінен тауарлар мен қызмет көрсетуді өндіру
мен тұтынуға, коммерциялық – оларды айырбастыу мен тұтынуға; қаржылық –
айналысқа, құндар айырбасына байланысты жүзеге асырылады. Кәсіпкерліктің
бұл түрлерінің ұйымдастырылуы мен қызмет етуіне байланысты әрқайсысының
өзіне тән ерекшеліктері болғанымен,олардың барлығы бірін – бірі толықтырып
тұрады [9].
Сақтандыру кәсіпкерлігі болжамдалмаған апаттар нәтижесінде ықтимал
шығынның белгілі мөлшердегі өтемақысы үшін мүлік, қүндылық, өмір
сақтанушысына кепілдік береді [10]. Мүлік, денсаулық, өмір сақтандырылуы
белгілі жағдайларда ғана төлем жасайтын сақтандыру жарнасын алуға
негізделетін ерекше қаржылық-кредиттік кәсіпкерліктің формасына жатады.
Себебі, мұндай жағдайлардың көрініс табу ықтималдығы төмен болғандықтан,
жарналардың қалған бөлігі кәсіпкерлік табысын құрайды [11].
ҚР Азаматтың кодексіне сай кәсіпкерлік қызметтің үйымдастырушылық-
құқықтық формалары белгіленген. Қазақстанда кәсіпкерліктің 3 негізгі
формасы бар. Жалпы Қазақстанда кәсіпкерлік қызметтің субъектілері заң
жүзінде белгіленген. Олар: ҚР азаматтары мен заңды тұлғалар, сондай-ақ
шетелдік жеке және заңды тұлға резиденттер болып табылады. Кәсіпкерлік
қызметпен айналысатын жеке түлға — азамат заңды тұлға құрып немесе құрмай-
ақ айналыса беруіне болады. Ал ұжымдық кәсіпорындар, кооперативтер немесе
әкімшілік-аумақтық кәсіпкерлік қызметтері өз меншіктерінің негізінде заңды
тұлға құру арқылы кәсіпкерлікпен айналысады.
Сонымен ҚР-ғы кәсіпкерлік қызмет екі түрге бөлінеді деп айта аламыз.
Оны шағын және орта бизнес, яғни тек кәсіпкерлік, сондай-ақ мемлекеттік
кәсіпкерлікке бөлу кәсіпкерліктің экономикалық негізінің заңды маңызын
білуге және реттеуге есебін тигізеді. Кәсіпкерліктің түрлері заңдар арқылы
белгіленеді, сондықтан олар оның қүқықтық негізі болып табылады. Мысалы,
заң жүзінде кәсіпкерліктің түсінігі берілген және жоғарыда аталған
субъектілерден басқа да қызмет түрлері мен субъектілерге мыналар жатады:
- иновациялық қызмет;
- ойын кәсіпкерлігі;
- шоу кәсіпкерлігі
- венчурлық фирмалар;
Субъектілер:
- заңды тұлға қүрайтын жеке адамдар;
- қызметкерлердің орташа жылдық саны 50 адамнан аспайтын;
- активтерінің жалпы қүны орта есеппен бір жыл ішінде алпыс
мыңеселенген есептік көрсеткіштен аспайтын кәсіпкерлік қызмет пен
айналысатын заңды тұлғалар болып саналады.
Қазіргі таңда шағын және орта кәсіпкерліктің нақты анықтамасы және
деңгейін белгілейтін көрсеткіштер шағын кәсіпкерлікте 50, орта
кәсіпкерлікте 250 адамға дейін жұмысшылар болады деп көрсетеді. Шағын және
орта кәсіпкерлік - бұл ірі кәсіпорындардың шағын түрі емес. Сондықтан
оларды өз ерекшеліктеріне сай танып білуіміз қажет. Кәсіпкерліктің ұйымдық
-құқықтық нысандары және ерекшеліктері 1.1- суретке сәйкес.
Шағын және орта кәсіпкерліктің артықшылықтары:
Шағын және орта кәсіпкерлікте кәсіпкерлік иесі кәсіпкерлік қызметті
басқарудан толығымен жауапты және іскерлік саясатын өзі анықтайды;
Кәсіпкерлікті басқарушы ешкімге тәуелді болмағандықтан шешім
қабылдауда өзін еркін сезінеді. Сондықтан да, олар әр жылдан, әрі
жағдайға қарай әрекет ете алады;
Шағын және орта кәсіпкерлікте басқарушы проблемаларды алдын-ала
біліп, оны шешу жолдарын қарастыра алады. Бұл өз
кезегінде келешекте үлкен қаржылық немесе т.б. шығындарға
ұшыраудан құтқарады.
Шағын және орта кәсіпкерлікте кәсіпкерлік иесі кәсіпкер әрі басқарушы
болғандықтан белгілі бір қауіп қатерге барады. Бұл ерекшелік
оны кәсіби басқарушыдан түбегейлі ажыратып тұрады. Өйткені кәсіби
басқарушыныңжетістікке жете алмауы, оның тек жұмысынан немесе жалақысынан
айрылуына себеп болуы мүмкін, алайда ол басқа жүмысқа ауысып кете алады.
Бірақ та кәсіпкер мұндай жағдайда тек материалдық шығынға ғана ұшырап
қоймай, ол сонымен қатар рухани күйзеліске ұшырайды.Сондықтан
да ол жүмысты бар ықыласымен және күшінің жеткенінше
орындайды. Бұл өз кезегінде өнімнің және қызметтің тиімді әрі сапалы
болуына итермелейді. Кәсіпкерліктің ұйымдық-құқықтық нысандары және
ерекшеліктері сурет 1.1-де көрініс тапқан.
Шағын және орта кәсіпкерліктің кемшіліктері:
- жеке қаржылық бөлімі болмайды және басқа қаржылық альтернативалар
құру немесе несие алу шарттары қиын.
- сенімсіздік жөнінде де келеңсіз жайттар кездесіп отырады.Өйткені
несие кәсіпкерлікке емес кәсіпкерге беріледі. Сондықтан оның орынды
жұмсалуы да маңызды.

Нысаны Қатысыушалар статусы Қатысушылар (мүшелер)
№ саны
1. Толық (ТС) Тек жеке тұлға Екеуден кем емес
2. Коммандитті Толық серіктестіктер (тек Екеуден кем емес, және
(сенім) жеке тұлғалар); салымшыларбір толық серіктестен
серіктестік(КДС) (жеке және заңды тұлғалар)және бір салымшыдан
кем емес
Жауапкершілігі Жеке және заңды тұлғалар; 1 және одан жоғары
3. шектеулі ЖШС жалғаз қатысушысы
серіктестік(ЖШС) ретінде бір тұлғадан
тұратын басқа шаруашылық
серіктестік бола алмайды
4. Қосымша Жеке және заңды тұлғалар; 1 және одан жоғары
жауапкершілігі ЖШС жалғыз қатысушысы
бар серіктестік ретінде бір тұлғадан
(ҚЖС) тұратын басқа шаруашылық
серікетстік бола алмайды
5. Акционерлік қоғамЖее және заңды тұлғалар 1 және одан жоғары
(АҚ)
6. Өндірістік
кооператив (ӨК) Жеке тұлғалар 2-ден кем емес және
одан жоғары
Мемлекеттік Мемлекеттік басқару Меншік иесімен
7. кәсіпорын органдары анықталады

Ескерту: әдебиеттер негізінде автормен құрастырылған

Сурет 1.1 Коммерциялық ұйымдардың ұйымдардың - құқықтық нысандарына
тән белгілер

Несие алу қиындығы өз алдына, оны қайтару мәселесі тағы бар.
Қайтараалмаған жағдайда дүние мүлкімен қоса атақ абыройынан да
айрылады.Сондықтан кәсіпкер несие алудан да тайсақтайды.
Шағын және орта кәсіпкерлікте маманданған сатушы және арнайы сату
бөлімі жоқ. Оларқалауынша өз өнімін немесе қызметін жарнамалай
сатудан соң түрліқызметтер көрсете алмайды және несие бере
алмайды. Мұның бәрі қаржы тапшылығына байланысты.
Шағын және орта кәсіпкерлік қымбат, аралас сату каналдарын
және сауда делдалдарын пайдалана алмайды. Оның орнына алушылармен тікелей
өздері байланыс жасайды.
Шағын және орта кәсіпкерлік жүйелі түрде нарыққа зерттеу жүргізе
алмайды. Сондықтанда нарықты зерттеуге сүйенетін келешекке
бағытталған сұраныс тек кәсіпкердің жеткіліксіз болжамымен көзқарасына
сүйенеді. Бұл қателікке апарып соқтыруы ғажап емес.
- жалпы ШОК субъектілері өз өнімдерін экспортқа шығарулары
өтеқиын. Өйткені шетелдік нарыққа шығу көп қаражат талап етеді.
- ШОК өзіне қажетті материалдар мен шикізаттарға сүранысты көбірек
жасай алмайды. Қажетті материалға деген тапшылық немесе оның бағасының
өзгеруі өндірілген өнімнің өзіндік құнының жоғарылап кетуіне соқтырады.
Шағын кәсіпкерлік басқалар сияқты, меншік иесінің шешімі арқылы не
болмаса мемлекеттік немесе муниципиалдық кәсіпорынның еңбек ұжымының шешімі
арқылы құрылады.
Отандық практикаға сүйене отырып, шағын кәсіпорын құруды ынталандыратын
бірнеше факторларды көрсетуге болады:
- жеке инициатива;
- мемлекеттік сектордың қайта қүрылуы;
- демонополизация;
- жекешелендіру;
- жұмыс күшінің босатылуы;
- франчайзингілік тораптардың пайда болуы және дамуы;
Қазақстан Республикасының Конституциясында “ ... әркімнің кәсіпкерлік
қызмет еркіндігіне, өз мүлкін кез-келген заңды кәсіпкерлік қызмет үшін
еркін пайдалануға құқығы бар. Монополистік қызмет заңмен реттеледі әрі
шектеледі.Шынайы еме бәсекеге тыйым салынады” деп ерекше атап көрсетілген.
Жеке кәсіпкерлік- бұл жеке кәсіпкерлік қызметке негізделген және жеке
кәсіпкерлік субъектілерінің атынан олардың тәуекелімен және мүліктік
жаапкершілігімен жүзеге асырылатын, табыс табуға бағытталған.
Дара кәсіпкерлік-жеке тұлғалардың өз меншігіне негізделген, олардың
тәуекелімен және өз мүліктік жауапкершілігімен жүзеге асырылатын, табыс
табуға бағытталған жеке тұлғалардың ынталы қызметі [12].
Бірлескен кәсіпкерлік бірнеше дара кәсіпкерлерге тиесілі жалпы мүлік
құқығы(немесе мүлікті бірігіп пайдалануға және иеленуге рұқсат ететін құқық
негізде) болуына байланысты жүзеге асырылады. Бірлескен кәсіпкерлік
түрлері:
- ерлі-зайыптылардың жалпы бірлескен меншігі негізінде жүзеге асылатын
ерлі-зайыптылардың кәсіпкерлік қызметі;
- шаруа(фермерлік) қожалығынң немесе жекешелендірілген тұрғын үйге
деген жалпы бірлескен меншік негізінде жүзеге асырылатын отбасылық
кәсіпкерлік;
- ҚР азаматтық заңнамасына сәйкес жалпы үлестік меншік негізінде жүзеге
асырылатын қарапайым жай серіктестік қарапайым жай серіктестік.
Осылайша дара кәсіпкелер тек шағын және орта кәсіпкерлер субъектілеріне
ғана жатқыза алады [12].
Кәсіпкерлік жеке тұлғаны кұрметтеу, өзін-өзі көрсетіп беки түсу,
адамдардың шығармашылық потенциалын жүзеге асыру, олардың қызмет саласын
айқындау және шаруашылық жүргізудің типі ретінде көрініс табу сынды ортаны
қалыптастырады. Кәсіпкерлік қоғамды демократиялан-дырудың нәтижесі бола
отырып, адамдардың психологиясы мен экономикалық қүрылымдарға ену
мүмкіндігіне сай қоғам мен босау үрдісіне септігін тигізеді, өмір сүру
салты мен ойлау типін қалыптастырады. Кәсіпкерліксіз бизнес болмайды, бұл
тек оның жүйелі элементі ғана емес, сонымен қатар даму факторы болып
есептеледі.

2. Кәсіпкерлікті мемлекеттік басқарудың нысандары мен рөлі

Шағын және кәсіпкерлік қызметті тиімді басқару арқылы экономиканы
дамыту маңызды мәселелердің бірі болып табылады. Шағын кәсіпорындар – заң
жағынан ерікті, слыстырмалы түрде капитал мен тауарлар, қызмет пен қамту
көлемі шағын компаниялар. Шағын және орта бизнес кешендері деп халықаралық
тәжірибеде қамту саны 500 дейінгі кәсіпорындарда айтады. Шағын бизнес
кешенінің әлеуметтік – экономикалық нақтылығы, біріншіден, оның иесі мен
отбасы мүшелерінің еңбегіне, жалдамалы еңбекті пайдалануға негізделген. Ал
өндірістік басқару кызметін кәсіпорын иесі жүзеге асырады.
Шағын кәсіпорын шағын бизнестің клеткасы болып табылады. Осыдан шағын
кәсіпорындарлың жиынтығын құрайтын экономикалқ ерекше екендігі анықталады.
Сондықтан шағын өндірістің техникалық ұйымдастыру жағын, шағын бизнес оның
әлеуметтік – экономикалық өлщеміне жатады және осы жағынан шағын бизнес
ұғымымен сәйкес келеді.
Қазақстан Республикасында нақты кезеңде нарықтық шаруашылықта шағын
және орта кәсіперлікті, шағын бизнесті дамыту ерекше мәнге иеленеді [13].
Экономикадағы жұмыссыздық мәселлесін азайта отырып, шағын кәсіпкерлік жаңа
жұмыс орындарын жасауға мүмкіндік береді. Шағын бизнес бәсекелік ортаны
қалыптастыруға елеулі үлес қосады, бұл елдің жоғары монополияланған
экономика үшін ең маңызды жағдай болып табылады.
Шағын кәсіпкерлік - бұл нарықтық экономиканың субъектілері ретінде
болатын тәуелсіз шағын және орта кәсіпорындардың жиынтығы [14]. Бұл
кәсіпорындар монополиялық бірлестіктердің құрамына кірмейді және оларға
қатысты шаруашылық қатынаста бағынышты немесе тәуелді жағдайды иеленеді.
Шағын және орта бизнесті басқару үрдісі – асқан сезгіштікті және
білімділікті қажет етеді. Шағын бизнес араласатын экономиканың қай-қай
базасы болсын, кәсіпкерден тәуекелшілдікпен қатар, сақтақты талап етеді.
Кәсіпкер өз шағын бизнесін бәсекеден қорғау, несие алуда дағдарысқа ұшырау
қаупінен сақтану үшін іс қимылын алдын – ала талдап, есептейді. Сөйтіп,
тәуекел етуге жауапкершілікті кушейту мен бақылау жұмыстарын жүргізу –
басты мақсат болып табылады.
Шағын және орта бизнеске өндірістік тәуекел басым болып келеді.
Өндірісте өнім немесе қызмет түрінің бағасы, сапасы, еңбек, материалдық
шығындардың көлемі анықталғандықтан, өндірістік тәуекел өте жоғары деңгейде
болады.Қаржы, инвестициялық, несие, нарықтық тәуекелде өндірістік
тәуекелден кем болмайды. Өндірістік тәуекелдің құрамдас бөлігіне шаруашылық
келісім шартқа отыру, нарық конъюнктурасының өзгеруі, бәсекелестің күшеюі,
күтілмеген шығындардың пайда болуы, кәсіпорында кездесетін мүлікті
жоғалтуларда кездесіп отырады. Мұнда жетілмеген маркетингттік саясат та өз
кесірін тигізуі әбден мүмкін. Сондықтан, өнім өткізу нарығын дұрыс таңдай
алмау, бәсекелестер мен теріс пиғылды бәсекелестер жқніндегі мардымсыз
ақпараттар шағын және орта бизнестің тез ыдырауына ықпалын тигізеді. Деме,
нақты сақтандыру шараларын жан-жақты қарастыру кәсіпкер қызметінде жемісті
нәтижеге қол жеткізетіні анық[15]
Кәсіпкерлікке тән тағы бірсипат – шаруашылық жүргізудегі тәуекелге бел
бууы, іске кірісер алдында болашақ бұлдыр қиялдарды болжап білу және оны
шеше алу [16]. Шаруашылықтың қауіп қатері, тәуекелдің негізінде мүмкін
болатын және шын мәніндегі шығындыр мен нәтижелердің ара қатынасы жатады.
Шағын және орта кәсіпорындар ірі фирманы дамытуда кішірейтілген үлгі
немесе аралық кезең болып табылмайды, ерекше белгілерімен даму заңдары бар
ерекше үлгі болып табылады. Олар үшін басқарудағы қолданылатын экономикалық
әдістерге де ерекшеліктер тән. Оларға келесілерді жатқызуға болады:
- басқарудағы орталықтандырудың жоғары дәрежесі. Жеке меншік өз
қолына қаржылық, экономикалық, әлеуметтік міндеттер мен
уәкілдіктерді шоғырландырады;
-стратегиялық басқару жүйесінің жоқтығы. Басқарушы күнделікті қолма-
қол басқарудың міндеттерін шешумен айналысады және кәсіпорындарды дамытудың
орта және ұзақ мерзімді жоспарыларымен айналысуға жағдайын жасайды;
- сыртқы ортадан жоғары тәуелдәләк: банктерден, ірі кәсіпорындардан,
мемлекеттік әкімшіліктен, ғылыми зертханалардан, кеңес беру фирмаларынан;
- қаржылық қорлардың тапшылығы. Соған қарамастан шағын кәсіпорындарға
тән белгілер: нарық талаптарына тез реакциясы; маманданудың жоғары
деңгейі; перспективтік бағыттарға қорларды жұмылдыру мүмкіндігі.
Қазіргі таңда Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың кәсіпкерлік қызметті дамытуға
қолдауы көп, оның ішінде ерекше тоқталған мәселелердің бірі өңірлік даму
міндеттері аясында шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту және оны басқару
тиімділігін қамтамасыз ету болып табылады. Жүктелген бірқатар міндеттер
шешімін күтіп тұр:
1. Мемлекеттік басқару жүйесін жаңарту жөніндегі бірінші кезектегі іс-
шаралар жоспарын бекітіп алу.
2. Мемлекеттік аппарат қызметінің кәсіпқойлығын, тиімділігін және оның
үйлесімділігін мейлінше арттыру.
3. Мемлекеттік басқару процестері мен рәсімдерін, сондай-ақ мемлекеттік
қызметтер көрсетуді сапалы түрде жетілдіру.
Жалпы, мемлекеттік басқару жүйесінің әрбір деңгейінің өзіне тән
басқарудың мақсаттары және міндеттері болатыны баршаға аян. Қазақстан
егемендігін жариялағалы мемлекеттік аппаратты жаңарту саласында ұдайы
реформалар жүзеге асыруда. Өйткені, еліміз КСРО-дан басқару органдарының
бір-бірінің қызметін қайталау, басқару деңгейлері ара-сында
жауапкершіліктің анық межеленудің болмауы сияқты бұрынғы жүйенің жағымсыз
жақтарын мұраланды. Осы мәселелерді тиімді шешу үшін еліміздің басқару
жүйесінде айтарлықтай істер тынды-рылуы тиіс екендігі белгілі. Мәселен,
кезең-кезеңімен орталықсыздандыру, басқару деңгейлерінің функцияларын қатаң
анықтау, жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін дамыту жөніндегі жұмыстарды
атқару өзектілігі күннен күнге артуда
Қазақстан Республикасы Президенті жанындағы Мемлекеттік Басқару
Академиясы негізінде ұлттық менеджерлер даярлайтын жаңа тұрпаттағы білім
ордасы қалыптастырылуда. Соған сәйкес, мемлекеттік қызметкерлердің
біліктілігі мен кәсіпқойлығын үнемі арттыру мәселесі шешілмек. Мұнда
ынталандыру тетіктерін қолданған тиімдірек деп есептейміз. Еңбекақы төлеу
жүйесін одан әрі жетілдіру әрбір мемлекеттік қызметші жұмысының тиімділігін
арттырумен байланысты болады.
Нәтижесінде шағын ғана мемлекеттік басқару органдарын қалыптастыру,
олардың жұмысының тиімділігін арттыру, мемлекеттік қызметтің мәртебесін
одан әрі нығайту және мемлекеттік органдарда жұмыс істеу үшін жоғары кәсіби
кадрларды тарту мүмкін болады
Кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік басқару кәсіпкер үшін міндетті
ережелер жасау, олардың орындалуын қадағалау, ережелердің орындалуын
қаматамасыз ететін процедуралар жасау болып табылады.
Шағын және орта ксәіпкерлікті мемлекеттік басқарудың басты мақсаты –оны
дамытуды жетілдіре отырып, еліміздің экономикасына жаңаша нақты серпін
беру.
Шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту – кез келген ел экономикасының
негізі. Дамыған елдердің тәжірибелеріне қарасақ, шағын және орта бизнесті
қалыптастыру мен дамыту экономиканы нығайту үшін қолайлы алғышарттар
жасайды. Оларда салалық және өңірлік монополизм жойылады, нарықта тауарлар
мен қызметтер көбейеді, жаңа жұмыс орындары ашылады, ғылыми-техникалық
прогрестің жетістіктері өмірге енгізіледі, қоғам тұрақтылығының кепілі
болып табылатын орта қалыптасады. Нәтижесінде шағын және орта кәсіпкерлік
тартымды сипатқа ие болып, нарық экономикасының қажетті бір элементіне
айналады.
Әлемдік тәжірибені зерделей зерттегенде шағын бизнестің нарықтық
экономикада жетекші сектор болып табылатындығын айқын аңғаруға болады.
Экономикалық өсімді, жалпы ұлттық өнімнің құрылымы мен сапасын айқындауда
бұл саланың ерекшелігі өте маңызды. Дамыған елдердің экономикасының шағын
және орта деңгейдегі шаруашылықтардың үлесі тоқсан пайыздан асады. Осы
шаруашылықтар ЖІӨ-нің елу пайызын өндіріп барлық жүмысшылырдың сексен
пайызын жұмыспен қамтып, жыл сайын еңбек нарығында қалыптасатын барлық жаңа
жұмыс орындарының жетпіс бес пайызын қамтамасыз етеді. Мемлекеттің шағын
және орта бизнесті дамытуды ынталандыруға ден қоюы ірі кәсіпорындардың
жедел дамуына қуатты серпін береді. Ірі өндірістерге қарағанда, шағын
кәсіпкерліктің бірқатар артықшылықтары бар екенін де айту керек.
Экономиканың құрылымдық қайта құруларында оның көріністерін жазбай
тануға болады: кәсіпкерлердің нарықтық таңдау жасауына мүмкіндік мол,
қосымша жұмыс орындарын ашуға да оңтайлы, жұмсалған шығындардың қайтарымы
да тез, тұтынушылар сұранысына да жедел бейімделіп кетуге болады.
Шағын бизнес нарықты тауарлар мен қызметтермен молықтыруға жағдай
жасайды. Салалық және аумақтық монополизм қармағына түсіп қалмайды. Ең
бастысы – бәсекелестік деңгейін арттыруға жол ашады. Сондықтан дамыған
нарықтық экономикасы бар елдерде кәсіпкерліктің, әсіресе, шағын және орта
бизнес сияқты түрлеріне деген қызығушылық азайуының орнына арта түсуде.
Мұны бизнестегі жеке сектордың кеңеюі де растайды, бұл елдерде сол
экономикасының анағұрлым үлкен секторын алап жатыр және оның үлесіне ЖІӨ
мен экономикалық белсенді тұрғындардың айтарлықтай бөлігі келеді. Сондай-
ақ, шағын кәсіпкерлік халықты жұмысқа орналастыру саласында да ерекше
әлеуетке ие, өндіріске қосымша жұмыс күштерін тартуға да оң ықпал етеді.
Ірі өндіріс орындарында оралымсыздық салдарынан мұндай мүмкіндік бола
бермейді. Бір жағынан технологиялық ерекшеліктер де үлкен кәсіпорындардың
мүмкіндігін шектейді. Ол, ең алдымен, электроника, кибернетика, информатика
салаларында және де бірқатар ғылыми – техникалық прогрестің біршама маңызды
бағыттары бойынша іске асыруда едәуір маңызы зор. Жаңа техниканы
мамандандыру мен пайдалануда кіші кәсіпкерлік ірі корпорациялардың
монопольді ұстанымдарына кедергі келтіретін мықты бәсекелес ретінде шыға
алады.Ол жаңа жұмыс орнын құрай отырып, халықты қамту мәселесін шешуге
көмектеседі.
Бизнестің кәсіпкерліктен аясы кең, себебі нарықтық экономиканың барлық
қатысушы жақтарының арасында пайда болатын қарым-қатынастарды қамтиды, тек
кәсіпкерді ғана емес, сонымен катар, тұтынушы, жалдамалы жұмысшы және
мемлекеттік құрылымдарды қамтиды.
Шағын және орта бизнес табыс табу мақсатында еңбек ету, қызмет көрсету
және өнім тұлғаның азаматтар немесе азаматтар тобының жеке тәуекелі мен
жеке мүліктік жауапкершілігі арқылы жүзеге асыратын жеке инициативаны
сипаттайтын бизнестің динамикалық элементі болады. Осы орайда, түтынушы,
еңбек және мемлекеттік түрлерімен қатар кәсіпкерлік бизнестен сөз қозғауға
болады.
Бизнестің элементі ретінде кәсіпкерлікті еңбектен, шаруашылық
жүргізуден, иемденуден бөліп қарауға болмайды. Еңбексіз бизнес жүзеге
аспайды. Еңбек пен кәсіпкерлік - материалдық және рухани игіліктерді
өндіруге мақсатты бағытталған үрдістері саналады, егер кәсіпкерлік үшін
еңбек оның дамуы мен өмірлік игіліктерді құрудың қайнар көзі есептелсе,
кәсіпкерлік - саналы компонентпен еңбекті шығармашылық түрғыдан өнімділігін
арттырудың қүралы, қызығушылығы мен тікелей еңбектің соңғы нәтижесіне
тиесілі себепті аталған қызметті таңдап алған субъектілердің өз-өзіне
бағытталған міндеттеуін сипаттайтын қызметтің сапалық, мазмұндык тұсы деп
саналады.
Ішкі (субъективтік) - шаруашылық субъект ретінде кәсіпкердің қар-жылық
қызметінде ескерілуі мүмкін емес жеке ресурстан жасалатын шығындар. Бұған
кәсіпкердің қалыпты пайдасы мен баламалы шығындар кіреді. Баламалы шығындар
- рента, капитал өсімдері, жалақы ретінде көрініс табатын жеке ресурстарды
(мүлік, еңбек, капитал) баламалы пайдалану нәтижесіндегі ықтимал максималды
табыстар. Қалыпты табыс - нақты шаруашылық саласында кәсіпкерді қалдыруға
жеткілікті кәсіпкерлік қабілеттіліктердің іске асуының минималды сыйы.
Шағын және орта бизнес табысы мен шығыны оның шешімімен қосарлана
жүретін тәуекел мен белгісіздіктің нәтижесі болып табылады. Шығын өндіріс
факторларының жеткілікті түрдегі белгілі сатып алу айырмашылығы мен
нәтижедегі өнімді сатуға болатын белгісіз құнға тәуелді болады.
Әлемдік тәжірибеде көрсеткендей, шағын бизнес елдің нарықтық
экономикасын қалыптастыруда, өндірісті жандандыруда, тұрғындардың
экономикалық белсенділігін арттыруда және елдің даму процесінде өте маңызды
роль ойнайды. Себебі ол экономикалық құрылымды жетілдіреді, жаңа
кәсіпорындармен жұмыс орындарын ашады, шығындардың тез орын толтырылуын
қамтамасыз етеді және тұрғындардың жұмысбастылық мәселелерін шешеді.
Кәсіпкерлікті дамытуға мемлекет айрықша мүдделі. Өйткені, осы арқылы
қаншама түйінді проблемалардың шешімін табуға болады. Соның ішінде жұмыспен
қамту, әсіресе, жастарға жұмыс тауып беру мәселесі шешімін тез табады. Іс
жүзіндегі шағын кәсіпорындарда жаңадан жұмыс орындарын құру арқылы және
халықтың өз бетінше әрекет етуін кеңейту арқылы мыңдаған адамды жұмыспен
қамтуға мүмкіндік туады. Ішкі нарықты энергия тасығыш және басқа да өктем
әлемдік конюнктурадан тыс дамытуға мүмкіндік болады. Бюджетке шағын
кәсіпкерліктен түсетін салықтық түсімдерді ұлғайту арқылы әлеуметтік
бағдарламалардың орындалуын қамтамасыз етуге болады. Инновациялық және
жоғары технологиялық салаларда шағын кәсіпкерліктің иығына артылар салмақ
та жеңіл емес. Бизнесті электронды түрде жүргізу үшін біртұтас ақпараттық
кеңістік құру да маңызды. Ғылымды терең түрде қолдануды талап ететін
салаларда кәсіпкерлік қызметті оңтайлы қолдану арқылы жетістіктерге жетуге
болады. Халықаралық ынтымақтастық және іскер кооперация арқылы ел
экономикасына инвестиция тартуды еселей түсудің де мүмкіндігі жетіп
артылады. Ірі кәсіпорындар жұмысын шағын кәсіпорындармен субконтрактылық
және басқа да кооперациялық байланыстар арқылы оңтайландыруға әбден
мүмкіндік бар. Кәсіпкерлік қызметтің отбасылық түрін нығайтуға да
болғандай. Әлеуметтік әріптестікті дамыту арқылы билікпен, кәсіпкерлермен
және ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.