Дебиторлық қарыздар есебін ұйымдастыру
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1. Дебиторлық қарыздар есебін ұйымдастырудың теориялық негіздері.
1.1 Дебиторлық қарыздар есебін ұйымдастырудың мақсаты ... ... ... ... .5
1.2 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қарызы бойынша есеп айырысудың есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.3 Басқадай дебиторлық қарыздар мен берілген аванс бойынша есеп айырысудың есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
2 . «Юникс» ЖШС дебиторлық қарыздары көрсеткіштерін талдау
2.1 «Юникс» ЖШС басқару құрылымы және дебиторлық
қарыздары көрсеткіштерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2.2 Дебиторлық қарыздың құрамы мен құрылымын талдау ... ... ... ... ..28
2.3 Дебиторлық және кредиторлық қарыздың ара қатынасын
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
3. Дебиторлық қарыздар есебінің аудитін ұйымдастыру және басқару
3.1 Дебиторлық қарыздар, оларды жіктеу және түгендеудің аудиті ... 37
3.2 Сатып алушылармен,тапсырыс берушілер және еншілес, тәуелді серіктестіктер дебиторлық қарыздарының аудиті ... ... ... ... ... ... ..43
3.3 Басқадай дебиторлық қарыздар есебінің аудиті ... ... ... ... ... ... ... ... 47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
1. Дебиторлық қарыздар есебін ұйымдастырудың теориялық негіздері.
1.1 Дебиторлық қарыздар есебін ұйымдастырудың мақсаты ... ... ... ... .5
1.2 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қарызы бойынша есеп айырысудың есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.3 Басқадай дебиторлық қарыздар мен берілген аванс бойынша есеп айырысудың есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
2 . «Юникс» ЖШС дебиторлық қарыздары көрсеткіштерін талдау
2.1 «Юникс» ЖШС басқару құрылымы және дебиторлық
қарыздары көрсеткіштерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2.2 Дебиторлық қарыздың құрамы мен құрылымын талдау ... ... ... ... ..28
2.3 Дебиторлық және кредиторлық қарыздың ара қатынасын
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
3. Дебиторлық қарыздар есебінің аудитін ұйымдастыру және басқару
3.1 Дебиторлық қарыздар, оларды жіктеу және түгендеудің аудиті ... 37
3.2 Сатып алушылармен,тапсырыс берушілер және еншілес, тәуелді серіктестіктер дебиторлық қарыздарының аудиті ... ... ... ... ... ... ..43
3.3 Басқадай дебиторлық қарыздар есебінің аудиті ... ... ... ... ... ... ... ... 47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Қазіргі экономикалық жағдайда ақшалай қаражаттарды орынды пайдалану және барлық есеп айырысуларды тиімді жүргізу кәсіпорынға қосымша пайда әкеледі. Барлық кәсіпорындар өндірістік және шаруашылық қызметін жүргізу барысында басқа кәсіпорындармен, ұйымдармен, кәсіпорын жұмысшыларымен және жеке тұлғалармен қарым қатынасқа түседі. Бұл қарым қатынастар өнім өндіру және оны өткізу барысында әртүрлі ақшалай есеп айырысуларға негізделеді. Барлық міндеттемелердің өтелуі бойынша және төлемдердің төленуі бойынша есеп айырысулар банк мекемесі арқылы жүзеге асады. Қазіргі уақытта кәсіпорындар арасында нақты ақшамен есеп айырысулар шектелген және олар қатаң регламенттелген..
1. Баймұханова С.Б. Қаржылық есеп (оқулық). Алматы 2007ж
2. Ә.Әбдіманапов «Бухгалтерлік және қаржылық есеп принциптері» Оқулық. Алматы, 2006
3. Әбдішүкіров Р., Мырзалиев Б. «Кәсіпкерлік қызметте бухгалтерлік есепті ұйымдастыру». Оқу құралы, Алматы, 2006
4. Толпаков Ж.С. Бухгалтерский учет (учебник) Караганда 2004г
5. Назарова В.Л. «Шаруашылық жүргізуші субьектілердегі бухгалтерлік есеп» Алматы экономика 2005ж.
6. В.В. Радостовец «Бухгалтерский учет на предприятиях», Алматы, 2002г.
7. Приказ МФ РК от 23.05.2007 г. № 185. Об утверждении типового плана счетов бухгалтерского учета. ББ, №30, июль 2007 .- 49 с.
8. Мырзалиев Б.С., Әбдішүкіров Р.С. Бухгалтерлік операцияларды жүргізудің әдістері (практикум). Алматы 2006ж
9. В.В. Радостовец «Теория и отраслевые особенности бухгалтерского учета», Алматы, 2000г.
10. №235-111 ҚР «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік» туралы Заңы 28.02.2007ж.
11. Салина А.П. «Принципы бухгалтерского учета» (учебное пособие) – Алматы: Экономика 2003г
12. Кеулімжаев Қ.К., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.А., Жантаева А.Ә.«Қаржылық есеп» Алматы: экономика, 2001
13. Радостовец В.К. Финансовый и управленческий учет на предприятии. Алматы. Центраудит, 1997г.
2. Ә.Әбдіманапов «Бухгалтерлік және қаржылық есеп принциптері» Оқулық. Алматы, 2006
3. Әбдішүкіров Р., Мырзалиев Б. «Кәсіпкерлік қызметте бухгалтерлік есепті ұйымдастыру». Оқу құралы, Алматы, 2006
4. Толпаков Ж.С. Бухгалтерский учет (учебник) Караганда 2004г
5. Назарова В.Л. «Шаруашылық жүргізуші субьектілердегі бухгалтерлік есеп» Алматы экономика 2005ж.
6. В.В. Радостовец «Бухгалтерский учет на предприятиях», Алматы, 2002г.
7. Приказ МФ РК от 23.05.2007 г. № 185. Об утверждении типового плана счетов бухгалтерского учета. ББ, №30, июль 2007 .- 49 с.
8. Мырзалиев Б.С., Әбдішүкіров Р.С. Бухгалтерлік операцияларды жүргізудің әдістері (практикум). Алматы 2006ж
9. В.В. Радостовец «Теория и отраслевые особенности бухгалтерского учета», Алматы, 2000г.
10. №235-111 ҚР «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік» туралы Заңы 28.02.2007ж.
11. Салина А.П. «Принципы бухгалтерского учета» (учебное пособие) – Алматы: Экономика 2003г
12. Кеулімжаев Қ.К., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.А., Жантаева А.Ә.«Қаржылық есеп» Алматы: экономика, 2001
13. Радостовец В.К. Финансовый и управленческий учет на предприятии. Алматы. Центраудит, 1997г.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Дебиторлық қарыздар есебін ұйымдастырудың теориялық негіздері.
1.1 Дебиторлық қарыздар есебін ұйымдастырудың мақсаты
... ... ... ... .5
1.2 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қарызы бойынша есеп
айырысудың есебі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .9
1.3 Басқадай дебиторлық қарыздар мен берілген аванс бойынша есеп
айырысудың есебі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...14
2 . Юникс ЖШС дебиторлық қарыздары көрсеткіштерін талдау
2.1 Юникс ЖШС басқару құрылымы және дебиторлық
қарыздары көрсеткіштерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
2.2 Дебиторлық қарыздың құрамы мен құрылымын
талдау ... ... ... ... ..28
2.3 Дебиторлық және кредиторлық қарыздың ара қатынасын
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
3. Дебиторлық қарыздар есебінің аудитін ұйымдастыру және басқару
3.1 Дебиторлық қарыздар, оларды жіктеу және түгендеудің аудиті ... 37
3.2 Сатып алушылармен,тапсырыс берушілер және еншілес, тәуелді
серіктестіктер дебиторлық қарыздарының аудиті ... ... ... ... ... ... ..43
3.3 Басқадай дебиторлық қарыздар есебінің
аудиті ... ... ... ... ... ... ... . ...47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. 55
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 58
Кіріспе
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Қазіргі экономикалық жағдайда
ақшалай қаражаттарды орынды пайдалану және барлық есеп айырысуларды тиімді
жүргізу кәсіпорынға қосымша пайда әкеледі. Барлық кәсіпорындар өндірістік
және шаруашылық қызметін жүргізу барысында басқа кәсіпорындармен,
ұйымдармен, кәсіпорын жұмысшыларымен және жеке тұлғалармен қарым қатынасқа
түседі. Бұл қарым қатынастар өнім өндіру және оны өткізу барысында әртүрлі
ақшалай есеп айырысуларға негізделеді. Барлық міндеттемелердің өтелуі
бойынша және төлемдердің төленуі бойынша есеп айырысулар банк мекемесі
арқылы жүзеге асады. Қазіргі уақытта кәсіпорындар арасында нақты ақшамен
есеп айырысулар шектелген және олар қатаң регламенттелген..
Сәйкесінше осы қосымша табысты алу үшін кәсіпорынның уақытша бос
тұрған ақшалай қаражаттарын оңтайлы орналастыру туралы үнемі ойланып жүру
деген принципке сүйенгені жөн. Ғылыми жұмыстың тақырыбының өзектілігін
осыдан-ақ көруге болады.
Шаруашылық қорлардың үнемі айналым жасап отыруынан әртүрлі есеп
айырысуларды үздіксіз жүзеге асырып отыруға тура келеді. Есеп айырысу
операцияларын дұрыс ұйымдастыру кәсіпорынын қорларының айналымдылығын
жылдамдатады. Ондағы келісімдік және есеп айырысу тәртібін және
кәсіпорынның қаржылық жағдайын жақсартады.
Ақшалай қаражаттар – бұл кез келген деңгейдегі және түрдегі
міндеттемелерін жабуды қамтамасыз ете алатын кәсіпорынның ең өтімді
активтері және кәсіпорынның қаржылық ресурсы болып табылады.
Дебиторлық қарыздар – бұл қысқа мерзімді өтімді активтер, ол тауарды
несиеге өткізуден пайда болады және өзінің құрамына ақша өнімдері, тауарлар
мен қызметтер және басқа ақшалай емес өзге компаниялар активін ұсына алады.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың басқа заңды немесе жеке тұлғалардан оларға
сатқан тауарлары, көрсеткен қызметтері сондай-ақ аванс ретінде алдын ала
төлеген төлемдері үшін алашақ борыштары – Дебиторлық борыштары деп аталады.
Осы кәсіпорындар мен ұйымдарға берешек борышы бар заңды және жеке тұлғалар
дебиторлар болып табылады. Өтелетін алынатын уақытына қарай алынуға
тиісті дебиторлық борыштар ағымдағы алынуға тиісті борыштар және ұзақ
мнрзімді алынуға тиісті борыштар болып екіге бөлінеді. Бұл борыштардың
есебі Алынуға тиісті шоттар бөлімінің шоттарында есептеледі.
Есеп беретін уақыттан кейінгі бір жыл ішінде алынатын өтелінетін
дебиторлық борыштар ағымдағы активтер қатарында есептеледі. Олардың
катарына жататындар:
- ағымдағы активті сатып алуға төленген аванстық алдын ала
төленген төлем;
- тапсырылған берілген шоттар бойынша алынуға тиісті борыштар;
- вексельдер бойынша алынуға тиісті борыштар;
- негізгі ұйымдар мен оның еншілес серіктестігі арасындағы түрлі
операциялар негізінде туындаған дебиторлық борыштар;
- ұйымның лауазымды адамдарының тұлғаларының дебиторлық борышы:
- басқадай дебиторлық борыштар.
Кәсіпорынның балансындағы алынған вексель деп аталатын бабындағы
сома басқа заңды немесе жеке тұлғалардың ұйымға вексель бойынша төлейтін
ресми берешегі болып есептелінеді. Алынуға тиісті шоттар бойынша шоттар
дебиторлық борыштар иелік ету хұқығымен қоса, заңды құқығымен байланысты
актив болып саналады. Қорытындылап айтатын болсақ дебиторлық борыш
дегеніміз, бұл – иелік ету құқығын қосқандағы заңды құқықтармен байланысты
активте қамтылған алдағы уақыттағы экономикалық тиімділік.
Ұйымның қаржы жағдайын сипаттайтын көрсеткіштердің қатарына
дебиторлық борыштардың айналымы жатады. Яғни дебиторлық борыштардың
есептелген уақыты мен өтеу уақытының арасындағы мерзім күндерінің саны.
Ұйымның дебиторлық борышы оған байланысты кіріс танылған жағдайда ғана
анықталады.
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Дебиторлық қарыздардың бухгалтерлік есебі
және аудит мәселелері қазақстандық ғалымдар В.К.Радостовец, К.Ш.Дүйсенбаев,
М.С.Ержанов, А.А.Сатмурзаев, Қ.Кеулимжаев, С.Баймұханова, Б.Оразбекұлы,
Б.С.Мырзалиев, Н.Құдайбергеновтың еңбектерінде қарастырылған.
Бұл жұмыстың мақсаты мен міндеті дебиторлық қарыздардың есебін
жүргізудегі процедураларды анықтау, шоттардағы аудиторлық тексерудің
бағдарламасын жасау және кәсіпорындардың дебиторлық қарыздар көрсеткіштерін
өткен кезеңмен салыстыра отырып талдау жасау болып табылады.
Жұмыстың теориялық және әдістемелік негіздері: Жұмысты орындау
барысында қаржылық есеп пәні бойынша теориялық мәліметтер, талдаудың
салыстыру және ұқсас факторларды топтастыру әдістері қолданылды. Жұмыс
нормативті құжаттардың, мерзімді баспасөзде жарияланған әр түрлі
авторлардың, мерзімді баспалардың және бухгалтерлік есеп, аудит,
экономикаға байланысты әдебиеттер негізінде жазылды.
Дипломдық жұмыстың нысаны: Дипломдық жұмыс Юникс ЖШС бухгалтерлік
есеп мәліметтері негізінде жазылған.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, 3 бөлімнен
және қорытындыдан тұрады. Бірінші бөлімде дебиторлық қарыздардың есебі,
ал екінші бөлімде Юникс ЖШС мекемесінің қаржылық-экономикалық
көрсеткіштерін талдау мәліметтері көрсетілген. Үшінші бөлімде дебиторлық
қарыздардың аудиті туралы мәселелері қарастырылған.
1 . Дебиторлық қарыздар есебін ұйымдастырудың теориялық негіздері.
1. Дебиторлық қарыздар есебін ұйымдастырудың мақсаттары
Дебиторлық қарыз деп – белгілі бір қарым-қатынасқа байланысты заңды
және жеке тұлғалардың шаруашылық субъектісінің алдындағы сатып алған
тауарлары, субъектінің оларға көрсеткен қызметтері үшін, сондай-ақ
жұмысшылар мен қызметкерлердің субъектіден аванс ретінде алған немесе
несиеге, қарызға алған тауарлары мен материалдары үшін қайтаруға тиісті
қарыздарын айтады. Осы субъектіге берешек қарызы бар кәсіпорындар мен
ұйымдар, сондай-ақ жеке тұлғалар дебиторлар болып табылады [1].
Дебиторлық қарыз екі немесе одан да көп тұлғалар арасындағы мүліктік
байланыстың азаматтық-құқықтық міндеттерінің бірі болып табылады.
Дебиторлық қарыз — бұл өнеркәсіпке өзге занды тұлғалар мен азаматтардың
қоятын қарыз сомасы. Қолма-қол емес есептесу құрылымы барысында дебиторлық
қарыз өнеркәсіптің шаруашылық әрекетінің объективті процесін білдіреді.
Дебиторлық қарыз пайда болу ерекшелігіне байланысты және шешуге
жатпайтын немесе ақталмайтын болып екіге бөлінеді. Өнеркәсіптің шешімін
табуға болатын қарызы өнеркәсіптің өндіріс жоспарының орындалуы
барысындағы, белгілі бір есеппен құрылған формалар болып табылады(қойылған
талаптарға байланысты туындаған қарыздар артылып жіберілген тауарлар үшін
мерзімі келмей төлемі талап етілсе). Шешімін табу мүмкін емес немесе
аяқталмайтын дебиторлық қарыз есептік және қаржылық тәртіпті бұзған
жағдайда, есеп жүргізу кезіндегі кемшіліктер, материалды
құндылықтарды босату кезіндегі бақылаудың әлсіреуі және ұрлық жасалу
нәтижесінде пайда болады. Дебиторлық қарыз халықаралық және қазақстандық
бухғалтерлік есеп стандарттарына сәйкес сатып алушының (дебитордың)
компанияға жатқызған қарыз сомасы болып табылады. Дебиторлық қарыз —
айналым капиталының негізгі компоненті. Бір өнеркәсіп тауарларын екінші
өнеркәсіпке сату барысында сатылған тауардың төлемі тез арада жасалмайды
деген сөз.
Дебиторлық қарыз — иелік ету құқығын ендіретін заңдылық құқықтармен
байланысты өнеркәсіптің активі болып табылады. Тұтас алғанда активке мүлік,
мүліктік заттар және субъект кұқырын құрайтын бағасы енеді. Активке
жатқызылатын болашақ экономикалық пайда субъектінің ақша құралдары құрамына
енетін потенциалды, тікелей немесе қосымша салым. Осыған байланысты
дебиторлық қарыз болашақ экономикалық пайда активке ендіріледі және иелік
ету құқығымен байланысатын занды құқықтар. Дебиторлық карыз активтерінің үш
түрлі ерекше мінездемелері бар :
- ол ақша құралдарын өсіруге жағдай жасайтын тікелей және жанама
жағдайды қамтамасыз ететін болашақ пайданы ендіру;
- активтер шаруашылық субъектіні басқаратын
- ресурстарды білдіретін активтер болып есептелінеді.
Пайдаға немесе потенцилады қызметтерге деген құқықтар занды түрде болуы
керек немесе оларды алу мүмкіндігі занды түрде дәлелді болуы қажет. Мысалы
активті сату фактісі тұрғысында сатушының дебиторлық қарызы пайда болады.
Алып-сату келісім шарты мүмкін деген болашақ пайданы анықтауға мүмкіндік
береді. Бірақ сатып алу мен дебиторлық қарызды өтеу үшін белгілі бір сома
төлемесе, онда сатушы факт түрінде ресурстарды, яғни потенциалды түсімдерді
бақылау құқығынан айрылмайды, демек актив осыған байланысты актив бола
алмайды; активтерге болашақта түсетін, осы шақта өнеркәсіп бақылауындағы
емес пайда жатпайды. Осы тұста бухгалтерлік немесе өзге де шаруашылық
операциялар өтеді деген шешімі шешуші сәт болып табылады [2].
Фирманың келісім-шартқа қоюын бухгалтердің бақылауындағы фирмаға
болашақта пайда түсуі мүмкін деген фактісі болады. Тек бухгалтер ғана фирма
активінің көрсетілуін жеткілікті немесе жеткіліксіз мағынадағы жағдай
екенін анықтай алады. Егер бір жыл мерзімнің аралығында сома толығымен
алынбаса, дебиторлық қарыз ағымдағы актив құрамына еңдіріледі. Сонымен
қатар бір жылдан астам мерзім бойына есептелетін дебиторлық қарыз ұзақ
мерзімді активтер құрамына "дебиторлық қарыз" статьясына ендіріледі.
Шаруашылықтың жоспарлық әкімшілік құрылымы тұсында Қазақстан
Республикасында 1997 жылға дейінгі бухгалтерлік есеп құрылымында актив
деген түсінікке өнеркәсіпке жататын барлық шаруашылық құралдар ендірілді.
Қазақстанның қазіргі есепке қатысты етекшелігі — бұл болашақта пайда болады
делінетін белгілі шығындар болып табылады. Осыдан барып, активтерге
салынған шығындарды, соның ішінде дебиторлық қарыздарды өшіріп тастаудың
қажеттілігі туындайды. Осыған байланысты, бухғалтерлік есептерде акдіа
төлеу емес осы төлемдерге пайда болу немесе жоқ құқықтар қарастырылады.
Берілген есептік кезеңнің кірістері барлық уақытта шығындармен сәйкес болуы
керек, өйткені сол шығындарға байланысты пайда алынады [3].
Қазіргі кезенде дебиторлық қарыз есебінің халықаралық құрылымға өтуіне
байланысты төмендегі түрлерін атап көрсетуге болады: сатып алушылар мен
тапсырыс берушілердің дебиторлық қарызы, тәуелді серіктестіктердің занды
тұлғалармен бірге бақыланатын және өзгедей дебиторлық қарыздар, болашақ
кезендер шығындары, берілген аванстар бойынша дебиторлық қарыздар [4].
Есеп беретін уақыттан кейінгі бір жыл ішінде алынатын дебиторлық
қарыздар ағымдағы активтер қатарында есептелінеді. Олардың қатарына
жататындар:
- ағымдағы активтерді сатып алуға төленген аванстық төлем;
- тапсырылған шоттар бойынша алынуға тиісті қарыздар;
- вексельдер бойынша алынуға тиісті қарыздар;
-негізгі шаруашылық серіктестігі мен оның еншілес серіктестігі
арасындағы түрлі операциялар негізінде туындаған дебиторлық қарыздар;
- акционерлік қоғамның лауазымды адамдарының дебиторлық қарызы;
- басқадай дебиторлық қарыздар.
Қазақстан Республикасы Бухгалтерлік есеп және аудит жөніндегі Ұлттық
комиссиясының 1996 жылғы №2 Қаржылық есепті дайындау мен ұсынуға арналған
тұжырымдамалық негіздер туралы деп аталатын қаулысына сәйкес Дебиторлық
қарыз иелік ету құқықтарымен қоса, заңды құқықтарына байланысты актив болып
саналады. Яғни дебиторлық қарыз дегеніміз бұл иелік ету құқын қосқандағы
заңды құқықтармен байланысты активте қамтылған болашақтағы экономикалық
тиімділік болып табылады.
Бір жылдан астам уақыт бойы алынбаған дебиторлық қарыздар ұзақ
мерзімді активтердегі Ұзақ мерзімді дебиторлық қарыздар бабына енгізілуі
мүмкін.
Дебиторлық қарыздар есебіне мына төмендегі аталған есептілік
тіркелімдер регистрлер, құжаттар пайдаланылады:
1 сурет- Дебиторлық қарыздар есебінің құжат айналымы.
Ескерту- әдебиет көздерін зерттеу негізінде құрастырылған
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер және басқадай дебиторлармен есеп
айырысудың есебі бойынша жоғарыда аталып өткен регистрлерден басқа
дебиторлық қарыздардың есебіне аналитикалық есептің карточкаларын, ажырату
қағаздарын, бухгалтерлік анықтамаларды және тағы да басқа құжаттарды
қолданған дұрыс болып табылады [6]. Жалпы есеп регистрлерін толтыру
шаруашылық операцияларының мазмұнын сипаттайтын бухгалтерлік жазулардың
жиынтығын анықтау үшін керек. Котировка деп аталатын бұл процедура
корреспонденцияланатын шоттардың мәнін ашатын корреспонденциялар құруды
білдіреді және де бұл дұрыс көрсетіліп, бөлімдері бойынша топтастырылуы
тиіс. Бүгінгі таңда шоттар корреспонденциясын көрсетудің жеңіл нысаны
ретінде компьютерлік өңдеулермен белгілі бір бағдарламалық пакеттер
қолданылуда. Айта кететін жағдай, көптеген ағылшын тілдес мемлекеттерде,
мысалы, АҚШ-та біртұтас шоттар жоспары жоқ. Әрбір корпорацияның мамандары
өздеріне ыңғайлы, тиімді деп санайтын жоспарды өздері құрайды. Бір жағынан
бұндай шешім бухгалтер мамандарының әдістемелік шешімдер таңдауында біршама
тәуелсіздігін көрсетсе, екінші жағынан мәліметтерді сәйкестендіруде немесе
мамандардың бір кәсіпорыннан екіншісіне ауысуы кезінде қиындық туғызады.
Алайда кәсіпорындардағы құрылатын шоттар жоспарына халықаралық стандарттар
мен ұлттық кәсіби бірлестіктермен қалыптасқан белгілі бір бухгалтерлік
стандарттар ықпалын тигізеді [7].
Шетелдік сатушылар, сатып алушылардың сатып алған тауарлары үшін
төлемдерін карточкалардың көмегімен аударып, есеп айырысуға мүмкіндік
береді. Бұл жағдайда сатып алушы несие берушімен несиелік келісім шартқа
тұрып, несиелік карточка алады және оны сатып алу кезінде қолданады. Егер
сатушы ақша орнына карточка алса онда ол несие берушіге шот жазып береді,
ол шотта сатып алу барысындағы несиелік карточканың штампы мен сатып
алушының қолы тұрады. Содан кейін сатушы шотты несие берушіге жіберіп, одан
тиесілі ақшаны алады. Мәміледе несие берушілердің қатысуы сатушы үшін
экономикалық жағынан тиімді, өйткені оған сатып алушы үшін несие алудың
қажеті жоқ. Несиелік карточкалар бойынша сату есебін жүргізудің екі тәсілі
бар [8].
Бірінші жолы – сатушы несие беруші компанияның төлемін күтуі керек.
Екінші жолы – сатушы сату барысында бірден ағымдағы шотқа квитанцияны
енгізеді.
Соңғы тәсіл банк жүйесімен байланысты несиелік карточкамен
жүргізілетін сатуға тән, ыңғайлы тәсіл болып келеді. Басты нәрсе – сату
уақытысын анықтау болып табылады, яғни сатып алушыларға тиеліп немесе
жөнелтілген тауарлар жұмыстар, қызметтер қашан сатылады деп танылуында.
Бухгалтерлік есептің көзқарасынан қарағанда тауарлардың тиелуі мен сатып
алушыға қаржылық және есеп айырысу құжаттарының ұсынылуы сатылған тауарлар
деп танылады. Ондай сатылған тауарлар үшін әзірге ақша қаражаттары келіп
түспегеннің өзінде табыс көрсетілетін болса сәйкесінше салық төлеу қажет.
Бұл жағдайда сатып алушы төлемді кешіктіруі мүмкін немесе тіпті төлемеуі де
мүмкін. Осымен қатар бухгалтерлік есепті халықаралық стандартқа сәйкес
жүргізу міндеттемелердің орындалуының бұл жолын, келісім шарттың
орындалуына жауапты түрде қатысушының араласуын талап ететіндігін көрсетіп
отыр. Осыған орай компьютерлік технология берілген әдістің барлық іс-
әрекеттерін автоматты түрде есептеуге мүмкіндік береді.
Дебиторлық қарыздар субъектілердің қаржы шаруашылық қызметіндегі
бухгалтерлік есептің шоттар тізбесіндегі шоттарында есептелінеді:
1210 – Сатып алушылар мен тапсырысшылардың қысқа мерзімді дебиторлық
берешегі;
1220 – Еншілес ұйымдардың қысқа мерзімді дебиторлық берешегі;
1230 – Қауымдастырылған және бірлескен ұйымдардың қысқа мерзімді
дебиторлық берешегі;
1240 – Филиалдар мен құрылымдық бөлімшелердің қысқа мерзімді
дебиторлық берешегі;
1270 – Алуға қысқа мерзімді сыйақылар;
1280 – Өзге қысқа мерзімді дебиторлық берешек
1290 – Күмәнді талаптар бойынша резерв;
1420 – Қосылған құн салығы
1610 – Берілген қысқа мерзімді аванстар;
1620 – Алдағы кезеңдердің шығыстары;
1630 – Өзге қысқа мерзімді активтер;
2110 – Сатып алушылар мен тапсырысшылардың ұзақ мерзімді дебиторлық
берешегі;
2120 – Еншілес ұйымдардың ұзақ мерзімді дебиторлық берешегі;
2130 – Қауымдастырылған және бірлескен ұйымдардың ұзақ мерзмді
дебиторлық берешегі;
2140 – Филиалдар мен құрылымдық бөлімшелердің ұзақ мерзімді
дебиторлық берешегі;
2170 – Алуға арналған ұзақ мерзімді сыйақылар;
2180 – Өзге ұзақ мерзімді дебиторлық берешек;
2910 - Берілген ұзақ мерзімді аванстар;
2920 – Алдағы кезеңдердің шығыстары;
2940 – Өзге ұзақ мерзімді активтер және т.б.
1.2. Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қарызы бойынша есеп
айырысудың есебі
Сатып алушылар мен және тапсырыс берушілермен есеп айырысу есебі
бухгалтерлік есеп шоттарының жұмыс жоспары тізбесінде мынадай шоттарында
жүреді:
1210 - Сатып алушылар мен тапсырысшылардың қысқа мерзімді дебиторлық
берешегі, онда бір жылға дейін мерзімі бар сатылған өнім және көрсетілген
қызметтер үшін сатып алушылармен және тапсырысшылармен есеп айырысу бойынша
операциялар және сатып алушылармен тапсырысшылардың өзге қысқа мерзімді
дебиторлық берешегі көрсетіледі;
2110 - Сатып алушылар мен тапсырысшылардың ұзақ мерзімді дебиторлық
берешегі, онда сатылған активтер мен бір жылдан асатын мерзімде
көрсетілген қызметтер үшін сатып алушылармен және тапсырысшылармен есеп
айырысу бойынша операциялар көрсетіледі.
1130 – Өтеуге дейін ұсталынатын қысқа мерзімді инвестициялар, онда
ұйым берген қарыздар мен дебиторлық берешекті қоспағанда, өтеу мерзімі
басталғанға дейін ұйым иелік етуге берік ниетті және қабілетті тіркелген
немесе анықталатын төлемдерді және тіркелген өтеу мерзімі бар қысқа
мерзімді қаржы активтері есепке алынса, 2020 – Өтеуге дейін ұсталатын ұзақ
мерзімді инвестициялар есепке алынады;
2030 – Сатуға арналған қолда бар ұзақ мерзімді қаржылық
инвестициялар, онда мынадай санаттарға кірмеген қаржы активтері есепке
алынады:
- ұйым берген қарыздар мен дебиторлық берешек;
- өтеуге дейін ұсталатын инвестициялар.
Сатып алушалырмен тапсырыс берушілермен есеп айырысу бойынша
бухгалтерлік есепте келесідей жазулар беруімізге болады:
Сатылған өнімнің, тауардың, атқарылған жұмыстың, көрсетілген қызметтің
өзіндік құнына сәйкес 7010 шоты дебеттеліп, 1320 шоты кредиттеледі.
Егерде алынуы тиіс шоттар алғашқыда шетел валютасымен, содан соң
теңгемен көрсетілсе, онда олардың есептік кезеңінің соңына пайда болған оң
айырмасы 1210 шоттың дебетінде және 6250 шоттың кредитінде көрсетіледі, ал
теріс айырмасы 7430 шоттың дебетінде және 1210 шоттың кредитінде көрініс
табады.
1 кесте- Сатып алушылардың және тапсырысшылардың дебиторлық
қарыздарының есебі бойынша операциялар
№ Шоттар
Шаруашылық операциялардың мазмұны корреспонденциясы
Дт Кт
1 Сатып алушылар және тапсырыс берушілерден 1040 1210
есеп айырысу шотына ақша қабылданды
2 Тауар-материалдық қорларды жеткізіп беруге 3510 1210
алынған аванстар
3 Сатып алушылар және тапсырыс берушілерге 1210 1320
дайын өнімдер жіберілді
4 Дайын өнімді көрсеткен қызметті орындалған 1210 6010
жұмысты сатып алушының шотына қосылуы
5 Негізгі құралдардың, материалдық емес 1210 6210
активтердің есептен шығуынан түскен табыс
6 Бағамдық айырмадан түскен табыс 1210 6250
7 Негізгі емес қызметтен түскен табыстар 1210 6280
8 Қосымша құнға салынған салық 1210 3130
9 Сатылған тауарларды қайтару 6010 1210
10 Бірлесіп бақыланатын заңды тұлғаларға қарыз3330 1210
Ескерту- әдебиет көздерін зерттеу негізінде құрастырылған
Күмәнді қарыздар резервтерінің есебі. Күмәнді қарыз болып белгіленген
мерзімде берілмеген қарыздар есептеледі және олар қажетті уақыт ішінде
өтелмеген дебиторлық қарыздар, сондай-ақ тиісті кепілдіктермен қамтамасыз
етілмеген қарыздар болып есептелінеді. Күмәнді қарыздар бойынша резервтер
жылдың аяғында дебиторлық қарыздарды тізімдеу деректерінің негізінде
жасалады [9].
Егерде шығыстар салыстырмалы қағидасы бойынша бағаланса және
солармен байланысты шығыстар сол өнімнің сатылған кезеңіне жатқызылса, онда
күмәнді қарыздар болуы ықтимал. Бұндай шығындар негізінен жыл соңында
жасалған түгендеу нәтижесінде анықталуы мүмкін және ол 1290 – Күмәнді
талаптар бойынша резерв деген шотында көрініс табады. 1290 – Күмәнді
талаптар бойынша резерв , онда күмәнді талаптар бойынша резервтерді құруға
және оның қозғалысына байланысты операциялар көрсетіледі.
Қаржылық есеп беруде дебиторлық қарыздар бойынша резервтері шегеріліп
көрсетіледі. Егер де шаруашылықтар бұндай резерв қорларын жасамаса, онда
сенімсіз деп танылған қарыздар кезеңдік шығыстарында есептен шығарылады.
Шаруашылық субъектісі күмәнді қарызды есептеу үшін өзінің есептік
саясатында қолданылып жүрген бағалаудың бір тәсілін таңдап алуға құқылы. Ол
тәсіл сатылған өнімнің, орындалған жұмыстың, көрсетілген қызметтің пайыздық
деңгейінен немесе төлемнің мерзімі бойынша анықталуы мүмкін. Шаруашылық
субъектісі өзінің жылдық нәтижесінде пайда болған күмәнді қарыздарын,
төленбеген шоттарын талдайды. Содан соң сол өткен жылдың нәтижесін шартты
түрде төрт кезеңге бөліп әрбір кезеңде сатылған өнімнің көлемін және
соларға тиесілі қарыздарын анықтайды.
Төлем мерзімі бойынша шоттарды есептеу әдісі негізінен жалпы
дебиторлық қарыздың белгілі бір пайыздық бөлігінің күдікті деп танылуын
көрсетеді. Бұл белгілі бір пайыздың бөлігін табу үшін алынуға тиісті
шоттарын олардың категориясы бойынша жіктеуді ұсынады:
төлеу мерзімі жетпеген шоттар;
төлеу мерзімі 1-30 күннің аралығанда жасалатын шоттар;
төлеу мерзімі 31-60 күннің ішінде жасалатын шоттар;
төлеу мерзімі 61-90 күннің ішінде жасалаьтын шоттар;
төлеу мерзімі 90 күннен жоғары шоттар.
Әрбір категория үшін күмәнді қарыздың болжамдық пайызы анықталады.
Қазақстан Республикасы заңына сәйкес талап ету мерзімі өтіп кеткен
дебиторлық борыштар үмітсіз қарыз -деп танылады. Ал үмітсіз қарыздар
сомалары күмәнді қарыздарға жасалған резерв есебінен есептен шығарылады
[10].
Кәсіпорын күмәнді қарызды есептеу үшін өзінің есеп саясатында қолданып
жүрген бағалаудың бір тәсілін таңдап алуға құқылы. Ол тәсіл сатылған
өнімнің, орындалған жұмыстың, көрсетілген қызметтің пайыздық деңгейінен
немесе төлемнің мерзімі бойынша анықталуы мүмкін. ЖШС-сі өзінің жылдық
нәтижесінде пайда болған күмәнді қарыздарын, төленбеген шоттарын анықтайды.
Мысалы, жыл бойында сатылған өнімнің көлемі 3128,4 мың тенге. Енді осы
сатылған өнімді төрт кезеңге бөліп, күмәнді қарыздың деңгейі қай қезеңге
көбірек келетіндігін анықтаймыз.
2 кесте - Күмәнді қарыздың төрт кезеңі
Кезеңдері Сатылған өнімнің Күмәнді қарыздың Пайызы
көлемі, мың тенге сомасы, мың тенге
1 2 3 4=3:2х100%
1-тоқсан 782,1 17 2,17
2-тоқсан 815,9 14 1,72
3-тоқсан 579,6 32 3,62
4-тоқсан 950,8 29 3,05
жылдық 3128,4 81 2,64
Ақпарат көзі: Юникс ЖШС-нің 2012жылдың қаржылық мәліметтерінен алынды
Кестеде келтірілген мәліметтердің көрсеткішінен біз күмәнді қарыздың
резерві 82,59 мың тенге құрағанын көреміз. (3128,4х2,64): 100%.
Әрбір категория үшін күмәнді қарыздың пайызы анықталады.
Мысалы: Түгендеу нәтижесінде төленбеген дебиторлық қарыздың деңгейі 1021
мың тенгеге жеткен. Енді осыларды төлем мерзімі бойынша мынадай етіп бөлуге
болады:
бірінші категория - 340 мың тенге;
екінші категория - 134 мың тенге;
үшінші категория - 249 мың тенге;
төртінші категория - 211 мың тенге;
бесінші категория - 87 мың тенге.
Енді талап етілетін күмәнді соманы анықтаудың кестесін келтіреміз,
оның категориясы бойынша болжамдық пайызы өткен жылдың тәжірибесінің
негізінде анықталады.
Сонымен, топшылаған күмәнді қарыз сомасы 187,24 мың тенге құраған.
Күмәнді қарыздың бұл әдісі бірінші әдіске қарағанда анағұрлым дәлірек
және объективті мәлімет беретін сияқты.
3 кесте - Күмәнді қарыздың объективі мәліметі
Дебиторлық Сомасы, мың тенге Күмәнді қарыз деп Талап етілетін
қарыздың төлеу саналатын, күмәнді сомасы,
мерзімі болжамдық % мың тенге
Төлем мерзімі 340 11 37,40
жетпеген
1-30 күннің 134 8 10,72
аралығындағы
31-60 күннің 249 23 57,27
аралығындағы
60-90 күннің 211 19 40,09
аралығындағы
90 күннен жоғары 87 48 41,76
Жиыны 1021 187,24
Ақпарат көзі: Юникс ЖШС-нің 2012жылдың қаржылық мәліметтерінен алынды
Егер сатып алушының дебиторлық қарызы үмітсіз қарыз ретінде есептен
шығарылып, белгілі бір уақыт өткеннен кейін бұл қарыз сомасы өтелінсе,
бухгалтерлік есепте келесідей жазу жазылады:
Дт Күмәнді қарыздар бойынша резервтер шоты
Кт Алынуға тиісті борыштар шоты
Егер де күмәнді қарыздар бойынша резервтер бірінші рет
қалыптастырылатын болса, онда ол қаржылық есеп беруде кезеңдік шығыстар
ретінде көрсетіледі, яғни есепті кезеңнің шығыстарын өсіреді. Демек,
күмәнді қарыздарды қалыптастырған кезде 7210 дебеттеліп, 1290 шоты
кредиттеледі. Ал егер де дебиторлық қарыздар күмәнді қарыздардың есебінен
есептен шығарылса, онда 1290 шоты дебеттеліп, 1210,1220,1230,1240 шоттары
кредиттеледі, бірақ бұл жерде ҚҚС есепке алынбайды, яғни қарыздың таза
сомасы ғана алынады. Ал салық сомасы 3130 шоттың дебетінде және
1210,1220,1230,1240 шоттарының кредитінде көрініс табады [11].
Егер де төлем сатып алушылардан алынса, сенімсіз ретінде есептен
шығарылған дебиторлық қарыздар есептік кезеңде табыс сомасы ретінде
танылады да, ол 1040, 1050 шоттарының дебеті бойынша 6160 шоттың кредиті
бойынша көрініс табады. Олардың ҚҚС сомасы да 1040, 1050 шоттарының дебеті
бойынша 3130 шоттың кредиті бойынша көрініс табады. 1290 шоты бойынша
аналитикалық есеп әрбір күмәнді талаптар бойынша тізімдемеде жүреді.
3. Басқадай дебиторлық қарыздар мен берілген аванс бойынша есеп
айырысудың есебі.
Еншілес тәуелді серіктестіктердің дебиторлық қарыздарының есебі.
Еншілес тәуелді серіктестіктердің дебиторлық қарыздарын есепке алу үшін
шоттардың жұмыс жоспарының тізбесінде 1220 – Еншілес ұйымдардың қысқа
мерзімді дебиторлық берешегі, 1230 – Қауымдастырылған және бірлескен
ұйымдардың қысқа мерзімді дебиторлық берешегі, 1240 – Филиалдар мен
құрылымдық бөлімшелердің қысқа мерзімді дебиторлық берешегі; 2120 –
Еншілес ұйымдардың ұзақ мерзімді дебиторлық берешегі, 2130 –
Қауымдастырылған және бірлескен ұйымдардың қысқа мерзімді дебиторлық
берешегі, 2140 – Филиалдар мен құрылымдық бөлімшелердің қысқа мерзімді
дебиторлық берешегі шоттарында қарастылады [12].
1220 – Еншілес ұйымдардың қысқа мерзімді дебиторлық берешегі,
онда бір жылға дейін мерзімі бар сатылған өнім және көрсетілген қызметтер
үшін сатып алушылармен және тапсырысшылармен есеп айырысу бойынша
операциялар және сатып алушылар мен тапсырысшылардың өзге қысқа мерзімді
дебиторлық берешегі көрсетіледі.
1230 – Қауымдастырылған және бірлескен ұйымдардың қысқа мерзімді
дебиторлық берешегі, онда бір жылға дейін мерзімі бар іске асырылған
активтер және көрсетілген қызметтер үшін қауымдастырылған және бірлескен
ұйымдардың өзге қысқа мерзімді дебиторлық берешегі көрсетіледі.
1240 – Филиалдар мен құрылымдық бөлімшелердің қысқа мерзімді
дебиторлық берешегі, онда филиалдардың шоттарына ақша қаражаттарының түсуі
және есептен шығуы жөніндегі операциялар жәнефилиалдар мен құрылымдық
бөлімшелердің өзге қысқа мерзімді дебиторлық берешегі көрсетіледі.
2120 – Еншілес ұйымдардың ұзақ мерзімді дебиторлық берешегі, онда
сатылған активтер мен бір жылдан асатын мерзімде көрсетілген қызметтер үшін
еншілес ұйымдармен есеп айырысу бойынша операциялар және еншілес ұйымдардың
өзге де ұзақ мерзімді дебиторлық берешектері көрсетіледі.
2130 – Қауымдастырылған және бірлескен ұйымдардың ұзақ мерзімді
дебиторлық берешегі, онда сатылған активтер мен бір жылдан асатын мерзімде
көрсетілген қызметтер үшін қауымдастырылған және бірлескен ұйымдармен есеп
айырысу операциялар және бірлескен ұйымдардың өзге де ұзақ мерзімді
дебиторлық берешектері көрсетіледі.
2140 – Филиалдар мен құрылымдық бөлімшелердің ұзақ мерзімді
дебиторлық берешегі, онда филиалдар мен құрылымдық бөлімшелердің ұзақ
мерзімді дебиторлық берешегі есепке алынады.
Бұл шоттарда еншілес, тәуелді және бірлесіп бақыланатын заңды
тұлғалардың ағымдағы дебиторлық қарыздары жинақталып көрсетіледі.
Еншілес кәсіпорындардың дебиторлық қарызы 1220,1230,1240 шоттарында
көрсетілсе, ал олардың кредиторлық қарызы 3320,3330,3340 шоттарында
көрсетіледі.
Бас және еншілес тәуелді серіктестіктердің арасында жасалған есеп
айырысулар 3320,3330,3340 және 1220,1230,1240 шоттары бойынша салыстырылып,
тексеру актісінің негізінде дебиторлық және кредиторлық қарыздары жабылуы
мүмкін, ол кезде өтелген дебиторлық қарыз сомасына 3320,3330,3340 шоттары
дебеттеліп, 1220,1230,1240 шоттары кредиттеледі. 1220,1230,1240 шоттардың
дебеті мен кредиті бойынша жасалатын шоттардың корреспонденциясын кесте
түрінде келтірейік.
4 кесте- Еншілес тәуелді серіктестіктердің дебиторлық
қарыздарының есебі бойынша операциялар
№ Шаруашылық операцияларының мазмұны Шоттар корреспонденциясы
Дт Кт
1 Еншілестәуелді серіктестіктерге 1220, 6010
материалдар мен сатып алынған 1230,
тауарлар босатылды 1240
ҚҚС сомасына 1220,1230,1240 3130
2 Еншілестәуелді серіктестіктер 1220, 1230, 6010, 6210
дайын өнімдерді, негізгі құралдарды1240
және материалдық емес активтерді
босатты
3 Еншілестәуелді серіктестіктердің 10401220,1230,1240
қарыздары есеп айырысу шотына келіп
түсті
Ескерту- әдебиет көздерін зерттеу негізінде құрастырылған
Есеп айырысу шоттары арқылы кәсіпорынның және еншілес
серіктестіктердің есеп айырысуы жүргізіліп қана қоймайды, сонымен қатар бір
еншілес тәуелді серіктестіктің екінші бір серіктестікпен есеп айырысуы да
жүргізіледі. Бұл жағдайда мәлімдемелер үш данада жазылады.
Еншілес тәуелді серіктестіктердің кредиторлық қарыздарын есепке алу
үшін, мына төмендегі синтетикалық шоттар пайдаланылады: 3320 – Еншілес
ұйымдарға берілетін қысқа мерзімді кредиторлық берешек, 3330 –
Қауымдастырылған және бірлескен ұйымдарға қысқа мерзімді кредиторлық
берешек, 3340 – Филиалдарға және құрылымдық бөлімшелерге қысқа мерзімді
кредиторлық берешек шоттарында жүргізіледі [13].
Кәсіпорындар қаржылық есеп беруді жасаған кезде 3320, 3330, 3340
шоттары және 1220, 1230, 1240 шоттары бойынша өзара жабылады немесе
жойылады, немесе олардың қалдықтары тепе-теңдігін сақтайды.
Басқадай дебиторлық қарыздар мен берілген аванс бойынша есеп
айырысудың есебі. Қазақстанның халық шаруашылығында кассалық операцияларды
жүргізудің уақытша тәртібіне сәйкес шаруашылық субъектілері кассалық қызмет
көрсетуді жүзеге асыратын банк мекемесімен келісім бойынша субъект бастығы
белгілеген мөлшерде және мерзімге операциялық, шаруашылық және басқа
шығындар үшін қолма-қол ақшаны есеп беруге кассадан береді. Есеп беруге
берілген қолма-қол ақшаның жұмсалмаған бөлігі алынған мерзімі аяқталғаннан
кейінгі 3 күннен кешіктірместен кассаға қайтарылуға тиіс. Қолма-қол ақшаны
есеп беруге алған тұлға жұмсалған со-малар туралы есептемені мерзім
аяқталғаннан кейінгі 5 күннен кешіктірместен субъектінің бухгалтериясына
өткізуге міндетті. Қолма-қол ақша қаражаттарын есеп беруге беру тек
кәсіпорын қызметкерлеріне және бұрын есеп беруге берілген ақшалар бойынша
толық есеп бергенде жүргізіледі. Есеп беру сомаларын жұмсау туралы
есептемені белгіленген уақытта тапсырмаған және аванстың пайдаланылмаған
қалдығын кассаға қайтармаған тұлғалардан бухгалтер занда көзделген тәртіпке
сәйкес аталған борышты жалақысынан ұстап қалуға құқылы. Есеп беретін
сомалардың жоғарғы үлес салмағы қызмет бабындағы іссапарға қатысты болады.
Қолма-қол ақшаларды берудің және оларды іссапар шығыстары үшін пайдаланудың
тәртібі қолданыстағы зандармен реттеледі [14]. Іссапарга жіберілген
қызметкердің:
іссапар орнына дейінгі және одан кері қарай тұрақты жұмыс орнына
дейінгі жол жүру шығындарын;
тұрғын үй-жайды жалдау шығындарын;
тәулік ақысын;
ұсынылған құжаттарға (сақталым, кеңсемен, офиспен сөйлесудің шоты
жэне т.б.) сәйкес өзге шығындарын шаруашылық субъектісі өтейді.
Жол жүру шығындары жолаушыларды сақтандыру жөніндегі сақтандыру
төлемдерін, билеттерді алдын ала сату қызметіне төлемді, көрпе-жастық
пайдалану ақысын қоса алғанда, әуемен, теміржолмен, су және жалпы
пайдаланудағы автомобильмен (таксиден басқа) жол құны мөлшерінде өтеледі.
Іссапар орнына жетудің және қайтудың жол жүру құжаттары болмаған жағдайда,
шығындар көлікпен жол жүрудің ең теменгі құны бойынша өтеледі.
Тұрғын үй-жайын жалдау жөніндегі шығындар мейманханадағы орынды сақтау
құнын қоса алғанда, ұсынылған құжатгар негізінде (люкс нөмірінен басқа)
өтеледі. Егер құжаттар өткізілмесе, үй-жайды жалдау жөніндегі шығындар
норманың 50 пайызы мөлшерінде өтеледі.
Қызмет бабындағы іссапардың тәулік ақысы қызметкер іс-сапарда болған
әрбір күнге айлық есептік көрсеткіштің 50 пайызы мөлшерінде төленеді.
Іссапарға жіберілген адам тұрақты тұратын жеріне күнделікті қайтып келе
алатындай жерге жіберілсе, тәулік ақы төленбейді.
Қызметкер іссапардан оралғаннан кейінгі 3 күннің ішінде іс-сапарға
байланысты жұмсалған сомалар аванстық есептеме тапсыруға міндетті. Аванстық
есептемеге қоса берілетіндер: белгіленген тәртіппен ресімделген іссапар
куәлігі, жол жүру құжаттарының түбіршегі, үй-жайды жалдау туралы құжаттар
(шоттар).
Басшылар іссапарға байланысты белгіленген нормадан тыс қосымша
төлемдерді кәсіпорын қарамағында қалған пайда есебінен жүргізуге рұқсат
етеді [15].
Қызметкерді шетелге іссапарға жіберген кезде шетелдік валютадағы
іссапар шығындарын өтеудің тиісті нормаларын басшылыққа алу керек.
Қызметкерлердің және басқа да тұлғалардың қарыздарының есебіне мына
төмендегі аталған есептілік тіркелімдер регистрлер, құжаттар
пайдаланылады[16]:
2 сурет - Қызметкерлердің және басқа да тұлғалардың қарыздары бойынша
есеп құжаттары
Ескерту- әдебиет көздерін зерттеу негізінде құрастырылған
Есеп беретін адамдармен есеп айырысудың жинақтамалы есебі 1250 –
Қызметкерлердің қысқа мерзімді дебиторлық берешегі шотында жүргізіледі.
Шот активтік, дебеттік сальдосы есеп беретін субъектіге берешек сомасын
көрсетеді. Шоттың дебеті бойынша өндіріп алынған артық шығыс сомасы мен
шығыс касса ордері негізінде есеп беруге қайтадан берілген сомалар
көрсетіледі. Кредиті бойынша аванстық есептемеге сәйкес пайдаланылған
сомалар мен кіріс касса ордері бойынша пайдаланылмағандар ретінде
көрсетілген сомалар көрсетіледі.
Шаруашылық шығындарына, операция мұқтаждықтарына, іссапарларға есеп
беруге қолма-қол ақшалар берілгенде
Дт 1250 Кт І010, 1020
Аударым жолымен есеп беруге сомалар берілді (ұшаққа би-
лет сатып алу)
Дт 1250 Кт 1040, 1050
Жол жүру билеттері сатып алынды және чекпен төленді
Дт 1250 Кт 1070
Есеп беретін тұлға сатып алған ТМҚ кіріске алынды
Дт 1310-1350,1320, 1330, Кт 1250
Аванстық есептемелер тапсырылған бойда есеп беру сома-
ларын есептен шығару
Дт 7210, 8040, Кт 1250
Есеп беретін сомалар бойынша
Дт 1420 Кт 1250
Жұмсалмаған есеп беру сомаларын қайтару
Дт 1010, 1020 Кт 1250
Жұмсалмаған есеп беру сомаларын жалақыдан ұстап қалу
Дт 3350 Кт 1250
Есеп беретін тұлға алдындағы кәсіпорынның берешегі (ар-
тық шығын өтелмейді)
Дт 1250 Кт 3390
2. Юникс ЖШС дебиторлық қарыздары көрсеткіштерін талдау
2.1 Юникс ЖШС мекемесінің басқару құрылымы және дебиторлық
қарыздары көрсеткіштерін талдау
Юникс ЖШС технико-экономикалық сипаттамасы. Тассай табиғи шөлмектегі
ауыз суын Қазақстан территориясындағы ірі өндірушілерінің бірі болып
табылатын Юникс ЖШС шығарады. Кәсіпорын Оңтүстік Қазақстан облысы Сайрам
ауданында орналасқан, осы көркем және экологиялық таза Тассай шатқалында
табиғи ауыз суын өндіреді.
Бір немесе бірнеше тұлғалармен құрылған серіктестік жауапкершілігі
шектеулі серіктестік болып табылады. Оның жарғылық капиталы құрылтай
құжаттарымен белгіленетін үлестерге бөледі. Серіктестік өз қызметін ірі
бизнестің субъектісі ретінде жүзеге асырады.
Юникс жауапкершілігі шектеулі серіктестігі ірі бизнестің
субъектісі болып табылады, яғни кәсіпкерлік қызметпен айналысуға құқылы,
бір жылғы активтерінің құны айлық есептік көрсеткішінің 325 мың есесі
болады.
Юникс ЖШС түрінде, енді серіктестік деп аталатын, өзін-өзі
қаржыландыру толық шаруашылық есеп принципінде қызмет етеді және заңды
тұлға болып табылады. Оның жеке балансы, Қазақстан банктерінде жеке шоты
өзінің атауы жазылған мөрі мен мөртабаны бар, ол банктерден қарыз алуға,
сондай-ақ Жарғыға сәйкес Қазақстан Республикасының заңдары бойынша заңды
тұлғаларға рұқсат етілген басқа да операцияларды жүзеге асыра алады.
Кәсіпорында негізгі бір зауыт бар. Ол зауыттың құрылымы төмендегідей:
1. Негізгі технологиялық цехтар:
- №1 ,2 ,3 ,4 , цехтар кешенді құн қондырғысы;
- Пластик ыдыстарды жасау бойынша цех;
- минералды суды салқындататын цех;
2. Көмекші цехтар:
- Тауарлы шикізаттық цех;
- Электроцех;
- Зауыттық лаборотория;
- Ауамен қамтамасыз ету үшін ауа компрессоры;
3. Жалпы зауыттық шаруашылықтар:
- Әскериленген ведомствалық күзет;
- Тауарлы-көліктік басқару;
- Өрттен құтқарушы топ;
- Материалды ресурстарды басқару бөлімі;
Кәсіпорында қызметкерлер үшін толық және өнімді еңбек етуі үшін
жағдайлар жасалынған- асхана жұмыс істейді, медпункт қалыпты қызмет етеді.
Құйылып жатқан минералды судың күнделікті санитарлық-химиялық және
микробиологиялық бақылауын ҚР стандарттау, метрология және сертификаттау
комитетімен аттестацияланған өндірістік лаборатория жүргізеді КФОАО
НацЭкС 3.09.2004 ж.
Кәсіпорын қызметтеріне сәйкес қолданатын заңдар:
Қазақстан Республикасында жауапкершілігі шектеулі
серіктестіктерді реттейтін негізгі заңдық актілер тізбесі:
- ҚР Агентігінің ЖШС-ті қолдау мәселелері жөніндегі ҚР Үкіметінің
қаулысы. 26.04.99 ж. № 475
- Кәсіпорын мәселелері жөніндегі ҚР Үкіметінің қаулысы. 08.04.97
ж. № 499
- Кәсіпорынды және кәсіпкерлікті дамыту мен қолдаудың 2001-2002
жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасы. ҚР Президентінің 2001
жылғы 7 мамырдағы Жарлығы.
Жүйені тұрғызу барысында құқықтық құжаттарға: тапсырушы мен
атқарушының келісім-шарты, жүйені тұрғызушылар арасындағы құжаттар кіреді.
Ал, жобаны енгізу кезінде оған мынадай құжаттар жатады: жасалып жатқан жүйе
деңгейінің мінездемесі, ақпарат жүйесі бөлімдерінің құқығы, ақпаратты
өңдеудегі жеке құжаттардың құқықтық орындамасы, техникалық құралдарды
қолдану кезіндегі қолданушылардың құқықтық қатынасы.
Юникс ЖШС-нің негізгі қызметінің мақсаты жарғылық қызметтен таза
табыс алу болып табылады.
Жаңа экономикалық қатынастар, әртүрлі меншіктердің үлгідері,
бухгалтерлік есеп стандарттарына көшуіне байланысты жаңа бухгалтерлік есеп
саясатын ұйымдастыруды талап етеді. Осыған орай ХҚЕС Есеп саясаты және
олардың қолдану тәсілдері жөнінде ресми құжат қабылданған. Стандартқа
жазылған есеп саясатының маңызы шаруашылық субъектілердің қаржылық
нәтижеге жету мақсаты әсер етуші және кәсіпорын басшыларының таңдап алған
тәсілдері мен ереже-әдістері болып табылады.
Кәсіпорынның есеп саясаты бухгалтерлік есептің дұрыс ұйымдастыруына және
қаржылық қорытынды есеп көрсеткіштерінің маңызы мен қалыптасуына әсер етуші
процесс. Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы Қазақстан
Республикасының заңы мен Бухгалтерлік есеп принциптерінде кәсіпорын өзінің
есеп саясатын құруы барысында бұйрық немесе жарлық бойынша қажетті құжаттар
тізімін бекітуі керек. Бұл бекітілген құжаттардың қатарына мыналар жатады:
- бухгалтерлік есептің уақтылы және есеп берудің толық тиісті
талаптарына сәйкес жүргізілуі;
- бухгалтерлік есеп жұмысын жүргізуде қолданылатын синтетикалық және
аналитикалық шоттарының жұмыс жоспары;
- алғашқы есеп құжаттарының типтік нысандары;
- ұйымның ішкі бухгалтерлік қорытынды есеп құрудағы құжат нысандары;
- актив пен міндеттемелер түгендеуін төкізу тәртібі;
- актив пен міндеттемелерді бағалау әдістері;
- құжат айналымы ережелері мен есеп ақпараттарын өңдеу технологиясы;
- шаруашылық операцияларды бақылау тәртібі;
- бухгалтерлік есепті ұйымдвстыруға қажетті басқа шешімдер.
Кәсіпорынның қабылдаған есеп саясаты сол ұйымдағы бухгалтерлік есептің
маңызды мәселелерінің бірі. Кез келген ұйымның өзінің қызметін іске асыру
үшін таңдап бекіткен есеп саясаты толықтылық, уақыттылық, сақтық, қарама-
қайшылықсыздығы мен орындылық талаптарына сай болу қажет.
Көрсетілген талаптарының әрқайсысының мазмұнын қарастырайық.
Толықтылық. Кәсіпорынның таңдап алған есеп саясаты оның объектілерді
есептеу жолын толық қамтамасыз етуі керек.
Уақыттық. Кәсіпорынның шаруашылық әрекетінің фактілері бухгалтерлік
есеп пен бухгалтерлік есеп беруде уақытында көрініс табуы қажет.Ешқандай
операциялар бухгалтерлік есеп шоттарында тіркеу барысында кешіктірілмей
немесе орындалмай тұрып есепке алынбайды.
Сақтық. Қолданылатын есеп әдістері бухгалтерлік есепке адынуға тиісті
кірістер мен табыстарға қарағанда, жасырын резервтердің жасалуына жол
бермей, шығындар мен міндеттемелерді айқын бейнелеуге дайын болуды
қамтамасыз ету керек, яғни есепке алынған немесе алуға нақтылы мүмкіндік
бар болатын кірістер алынады.
Қарама-қайшылықсыздығы. Есептің таңдалынған әдістері - әр айдың соңғы
күнтізбелік еүніне айналымның аналитикалық есебі мен шоттар бойынша
қалдықтардың синтетикалық есеп мәліметтерінің теңдігін қамтамасыз етіп
отыруы қажет.
Орындылық. Кәсіпорынның есеп саясаты бухгалтерлік есепті орынды және
үнемді жүргізуді қамтамасыз етуі керек.
Кәсіпорынның есеп саясаты сол кәсіпорында қолданылатын бухгалтерлік есеп
жүйесінің тұтастығын және оны құраушы әдістемелік, техникалық,
ұйымдастырушылық жақтардың барлығын қамтиды.
Есеп саясатының әдістемелік жағына мына элементтер кіреді: мүлік
пен міндеттемелерді бағалау әдістері, мүліктің әрбір түрлері бойынша тозуын
есептеу әдістері, табысты есептеу әдістері және тағы сол сияқты.
Есеп саясатының техникалық жағдайы бухгалтерлік есепті жүргізу
үлгілерін, бухгалтерлік қызметті ұйымдастыру шараларын, олардың басқару
жүйесіндегі орнын, басқадай элементтермен өзара байланысын т.б.
қарастырады.
Есеп саясатының ұйымдастырушылық жағы бухгалтерлік есептің негізгі
ережелерін, заңдылықтарын, ғылыми жағдайларын, жүйелерін қарастырады.
Юникс ЖШС-нің есеп саясаты осы ұйымның құрылған уақытынла
дайындалған. Оны дайындаумен Юникс ЖШС-тің бас бухгалтері айналысқан.
Дайындалған есеп саясатын ЖШС-тің басшысы өзінің бұйрығымен бекіткен.
Бұйрықтың құрамында есеп саясатының есеп беру жылына қабылданған
барлық пунктерінің мазмұны толық ашылып жазылған.
Юникс ЖШС-нің есеп саясатына енгізілген өзгертулер осы
ұйымның бұйрығымен рәсімделеді. Юникс ЖШС-нің қабылдап, бекіткен
есеп саясаты сол ұйымның қызмет атқаруы барысында қолданылады.
Есептер тізімі, олардың міндеті, кіріс және шығыс ақпарат, сондай-ақ,
қолданушы төмендегі кестеде келтірілген. Юникс ЖШС-нің басқару
құрылымы:
3 сурет- Юникс ЖШС қызметінің құрылымы
Юникс ЖШС есептілік мәліметтерін талдау негізінде ағымдағы активтер
сомасындағы дебиторлық қарыздарының үлесін талқылайтын болсақ, келесі кесте
түрінде көрсетуімізге болады:
5 кесте – Юникс ЖШС ағымдағы активтер сомасындағы дебиторлық
қарыздарының үлесі
№ Ағымдағы активтердің Сомасы (мың т) Үлес салмағы (%)Ауытқу
аталуы 4-3
2011 2012 2011 2012
2 3 4 5 6 7
1 Қысқа мерзімді 3520,159 1181,18466,3 58,2 -2338,975
дебиторлық берешектер
2 Ақша қаражаттары 1107,200 614,122 20,9 30,3 -493,078
3 Ағымдағы салықтық 678,110 232,957 12,8 11,5 -44,511
активтер
Барлығы 5305,469 2028,263100 100 -3277,206
Ақпарат көзі: Юникс ЖШС-нің 2011-2012жылдың қаржылық мәліметтерінен
алынды
Кесте мәліметтерінен көріп отырғандай, Юникс ЖШС ағымдағы
активтерінің құны жылдың басында 44511 теңгеге азайды. Оның ішінде қысқа
мерзімді дебиторлық қарыздар 493078 теңгеге төмендеді. Қысқа мерзімді
дебиторлық қарыздардың үлес салмағы 66,3% -тен 58,2 %-ке дейін қысқарды.
Осы нәтижелерге кәсіпорынның айналым активтерінің қысқаруы едәуір әсер
етті деп айта аламыз.
Юникс ЖШС-нің 2012 жылдың басындағы және аяғындағы дебиторлық
қарыздарының құрамы мен құрылымын жеке-жеке талдауды келесі кесте түрінде
көрсетуімізге болады.
6 кесте- Юникс ЖШС-нің 2012 жылдың басындағы және аяғындағы
дебиторлық қарыздарының құрамы мен құрылымы
№№ Дебиторлық Жылдың басындағы Жылдың аяғындағы Жылдық Құрылы
қарыздар өзгерісмының
+,- өзгеру
і
Сомасы, Үлес Сомасы, тгҮлес
тг салмағы салмағы%
%
1 Алынуға тиісті766396 21,8 130642 11,06 -635754-5,24
шоттар
2 Басқада 1794160 50,9 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Дебиторлық қарыздар есебін ұйымдастырудың теориялық негіздері.
1.1 Дебиторлық қарыздар есебін ұйымдастырудың мақсаты
... ... ... ... .5
1.2 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қарызы бойынша есеп
айырысудың есебі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .9
1.3 Басқадай дебиторлық қарыздар мен берілген аванс бойынша есеп
айырысудың есебі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...14
2 . Юникс ЖШС дебиторлық қарыздары көрсеткіштерін талдау
2.1 Юникс ЖШС басқару құрылымы және дебиторлық
қарыздары көрсеткіштерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
2.2 Дебиторлық қарыздың құрамы мен құрылымын
талдау ... ... ... ... ..28
2.3 Дебиторлық және кредиторлық қарыздың ара қатынасын
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
3. Дебиторлық қарыздар есебінің аудитін ұйымдастыру және басқару
3.1 Дебиторлық қарыздар, оларды жіктеу және түгендеудің аудиті ... 37
3.2 Сатып алушылармен,тапсырыс берушілер және еншілес, тәуелді
серіктестіктер дебиторлық қарыздарының аудиті ... ... ... ... ... ... ..43
3.3 Басқадай дебиторлық қарыздар есебінің
аудиті ... ... ... ... ... ... ... . ...47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. 55
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 58
Кіріспе
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Қазіргі экономикалық жағдайда
ақшалай қаражаттарды орынды пайдалану және барлық есеп айырысуларды тиімді
жүргізу кәсіпорынға қосымша пайда әкеледі. Барлық кәсіпорындар өндірістік
және шаруашылық қызметін жүргізу барысында басқа кәсіпорындармен,
ұйымдармен, кәсіпорын жұмысшыларымен және жеке тұлғалармен қарым қатынасқа
түседі. Бұл қарым қатынастар өнім өндіру және оны өткізу барысында әртүрлі
ақшалай есеп айырысуларға негізделеді. Барлық міндеттемелердің өтелуі
бойынша және төлемдердің төленуі бойынша есеп айырысулар банк мекемесі
арқылы жүзеге асады. Қазіргі уақытта кәсіпорындар арасында нақты ақшамен
есеп айырысулар шектелген және олар қатаң регламенттелген..
Сәйкесінше осы қосымша табысты алу үшін кәсіпорынның уақытша бос
тұрған ақшалай қаражаттарын оңтайлы орналастыру туралы үнемі ойланып жүру
деген принципке сүйенгені жөн. Ғылыми жұмыстың тақырыбының өзектілігін
осыдан-ақ көруге болады.
Шаруашылық қорлардың үнемі айналым жасап отыруынан әртүрлі есеп
айырысуларды үздіксіз жүзеге асырып отыруға тура келеді. Есеп айырысу
операцияларын дұрыс ұйымдастыру кәсіпорынын қорларының айналымдылығын
жылдамдатады. Ондағы келісімдік және есеп айырысу тәртібін және
кәсіпорынның қаржылық жағдайын жақсартады.
Ақшалай қаражаттар – бұл кез келген деңгейдегі және түрдегі
міндеттемелерін жабуды қамтамасыз ете алатын кәсіпорынның ең өтімді
активтері және кәсіпорынның қаржылық ресурсы болып табылады.
Дебиторлық қарыздар – бұл қысқа мерзімді өтімді активтер, ол тауарды
несиеге өткізуден пайда болады және өзінің құрамына ақша өнімдері, тауарлар
мен қызметтер және басқа ақшалай емес өзге компаниялар активін ұсына алады.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың басқа заңды немесе жеке тұлғалардан оларға
сатқан тауарлары, көрсеткен қызметтері сондай-ақ аванс ретінде алдын ала
төлеген төлемдері үшін алашақ борыштары – Дебиторлық борыштары деп аталады.
Осы кәсіпорындар мен ұйымдарға берешек борышы бар заңды және жеке тұлғалар
дебиторлар болып табылады. Өтелетін алынатын уақытына қарай алынуға
тиісті дебиторлық борыштар ағымдағы алынуға тиісті борыштар және ұзақ
мнрзімді алынуға тиісті борыштар болып екіге бөлінеді. Бұл борыштардың
есебі Алынуға тиісті шоттар бөлімінің шоттарында есептеледі.
Есеп беретін уақыттан кейінгі бір жыл ішінде алынатын өтелінетін
дебиторлық борыштар ағымдағы активтер қатарында есептеледі. Олардың
катарына жататындар:
- ағымдағы активті сатып алуға төленген аванстық алдын ала
төленген төлем;
- тапсырылған берілген шоттар бойынша алынуға тиісті борыштар;
- вексельдер бойынша алынуға тиісті борыштар;
- негізгі ұйымдар мен оның еншілес серіктестігі арасындағы түрлі
операциялар негізінде туындаған дебиторлық борыштар;
- ұйымның лауазымды адамдарының тұлғаларының дебиторлық борышы:
- басқадай дебиторлық борыштар.
Кәсіпорынның балансындағы алынған вексель деп аталатын бабындағы
сома басқа заңды немесе жеке тұлғалардың ұйымға вексель бойынша төлейтін
ресми берешегі болып есептелінеді. Алынуға тиісті шоттар бойынша шоттар
дебиторлық борыштар иелік ету хұқығымен қоса, заңды құқығымен байланысты
актив болып саналады. Қорытындылап айтатын болсақ дебиторлық борыш
дегеніміз, бұл – иелік ету құқығын қосқандағы заңды құқықтармен байланысты
активте қамтылған алдағы уақыттағы экономикалық тиімділік.
Ұйымның қаржы жағдайын сипаттайтын көрсеткіштердің қатарына
дебиторлық борыштардың айналымы жатады. Яғни дебиторлық борыштардың
есептелген уақыты мен өтеу уақытының арасындағы мерзім күндерінің саны.
Ұйымның дебиторлық борышы оған байланысты кіріс танылған жағдайда ғана
анықталады.
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Дебиторлық қарыздардың бухгалтерлік есебі
және аудит мәселелері қазақстандық ғалымдар В.К.Радостовец, К.Ш.Дүйсенбаев,
М.С.Ержанов, А.А.Сатмурзаев, Қ.Кеулимжаев, С.Баймұханова, Б.Оразбекұлы,
Б.С.Мырзалиев, Н.Құдайбергеновтың еңбектерінде қарастырылған.
Бұл жұмыстың мақсаты мен міндеті дебиторлық қарыздардың есебін
жүргізудегі процедураларды анықтау, шоттардағы аудиторлық тексерудің
бағдарламасын жасау және кәсіпорындардың дебиторлық қарыздар көрсеткіштерін
өткен кезеңмен салыстыра отырып талдау жасау болып табылады.
Жұмыстың теориялық және әдістемелік негіздері: Жұмысты орындау
барысында қаржылық есеп пәні бойынша теориялық мәліметтер, талдаудың
салыстыру және ұқсас факторларды топтастыру әдістері қолданылды. Жұмыс
нормативті құжаттардың, мерзімді баспасөзде жарияланған әр түрлі
авторлардың, мерзімді баспалардың және бухгалтерлік есеп, аудит,
экономикаға байланысты әдебиеттер негізінде жазылды.
Дипломдық жұмыстың нысаны: Дипломдық жұмыс Юникс ЖШС бухгалтерлік
есеп мәліметтері негізінде жазылған.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, 3 бөлімнен
және қорытындыдан тұрады. Бірінші бөлімде дебиторлық қарыздардың есебі,
ал екінші бөлімде Юникс ЖШС мекемесінің қаржылық-экономикалық
көрсеткіштерін талдау мәліметтері көрсетілген. Үшінші бөлімде дебиторлық
қарыздардың аудиті туралы мәселелері қарастырылған.
1 . Дебиторлық қарыздар есебін ұйымдастырудың теориялық негіздері.
1. Дебиторлық қарыздар есебін ұйымдастырудың мақсаттары
Дебиторлық қарыз деп – белгілі бір қарым-қатынасқа байланысты заңды
және жеке тұлғалардың шаруашылық субъектісінің алдындағы сатып алған
тауарлары, субъектінің оларға көрсеткен қызметтері үшін, сондай-ақ
жұмысшылар мен қызметкерлердің субъектіден аванс ретінде алған немесе
несиеге, қарызға алған тауарлары мен материалдары үшін қайтаруға тиісті
қарыздарын айтады. Осы субъектіге берешек қарызы бар кәсіпорындар мен
ұйымдар, сондай-ақ жеке тұлғалар дебиторлар болып табылады [1].
Дебиторлық қарыз екі немесе одан да көп тұлғалар арасындағы мүліктік
байланыстың азаматтық-құқықтық міндеттерінің бірі болып табылады.
Дебиторлық қарыз — бұл өнеркәсіпке өзге занды тұлғалар мен азаматтардың
қоятын қарыз сомасы. Қолма-қол емес есептесу құрылымы барысында дебиторлық
қарыз өнеркәсіптің шаруашылық әрекетінің объективті процесін білдіреді.
Дебиторлық қарыз пайда болу ерекшелігіне байланысты және шешуге
жатпайтын немесе ақталмайтын болып екіге бөлінеді. Өнеркәсіптің шешімін
табуға болатын қарызы өнеркәсіптің өндіріс жоспарының орындалуы
барысындағы, белгілі бір есеппен құрылған формалар болып табылады(қойылған
талаптарға байланысты туындаған қарыздар артылып жіберілген тауарлар үшін
мерзімі келмей төлемі талап етілсе). Шешімін табу мүмкін емес немесе
аяқталмайтын дебиторлық қарыз есептік және қаржылық тәртіпті бұзған
жағдайда, есеп жүргізу кезіндегі кемшіліктер, материалды
құндылықтарды босату кезіндегі бақылаудың әлсіреуі және ұрлық жасалу
нәтижесінде пайда болады. Дебиторлық қарыз халықаралық және қазақстандық
бухғалтерлік есеп стандарттарына сәйкес сатып алушының (дебитордың)
компанияға жатқызған қарыз сомасы болып табылады. Дебиторлық қарыз —
айналым капиталының негізгі компоненті. Бір өнеркәсіп тауарларын екінші
өнеркәсіпке сату барысында сатылған тауардың төлемі тез арада жасалмайды
деген сөз.
Дебиторлық қарыз — иелік ету құқығын ендіретін заңдылық құқықтармен
байланысты өнеркәсіптің активі болып табылады. Тұтас алғанда активке мүлік,
мүліктік заттар және субъект кұқырын құрайтын бағасы енеді. Активке
жатқызылатын болашақ экономикалық пайда субъектінің ақша құралдары құрамына
енетін потенциалды, тікелей немесе қосымша салым. Осыған байланысты
дебиторлық қарыз болашақ экономикалық пайда активке ендіріледі және иелік
ету құқығымен байланысатын занды құқықтар. Дебиторлық карыз активтерінің үш
түрлі ерекше мінездемелері бар :
- ол ақша құралдарын өсіруге жағдай жасайтын тікелей және жанама
жағдайды қамтамасыз ететін болашақ пайданы ендіру;
- активтер шаруашылық субъектіні басқаратын
- ресурстарды білдіретін активтер болып есептелінеді.
Пайдаға немесе потенцилады қызметтерге деген құқықтар занды түрде болуы
керек немесе оларды алу мүмкіндігі занды түрде дәлелді болуы қажет. Мысалы
активті сату фактісі тұрғысында сатушының дебиторлық қарызы пайда болады.
Алып-сату келісім шарты мүмкін деген болашақ пайданы анықтауға мүмкіндік
береді. Бірақ сатып алу мен дебиторлық қарызды өтеу үшін белгілі бір сома
төлемесе, онда сатушы факт түрінде ресурстарды, яғни потенциалды түсімдерді
бақылау құқығынан айрылмайды, демек актив осыған байланысты актив бола
алмайды; активтерге болашақта түсетін, осы шақта өнеркәсіп бақылауындағы
емес пайда жатпайды. Осы тұста бухгалтерлік немесе өзге де шаруашылық
операциялар өтеді деген шешімі шешуші сәт болып табылады [2].
Фирманың келісім-шартқа қоюын бухгалтердің бақылауындағы фирмаға
болашақта пайда түсуі мүмкін деген фактісі болады. Тек бухгалтер ғана фирма
активінің көрсетілуін жеткілікті немесе жеткіліксіз мағынадағы жағдай
екенін анықтай алады. Егер бір жыл мерзімнің аралығында сома толығымен
алынбаса, дебиторлық қарыз ағымдағы актив құрамына еңдіріледі. Сонымен
қатар бір жылдан астам мерзім бойына есептелетін дебиторлық қарыз ұзақ
мерзімді активтер құрамына "дебиторлық қарыз" статьясына ендіріледі.
Шаруашылықтың жоспарлық әкімшілік құрылымы тұсында Қазақстан
Республикасында 1997 жылға дейінгі бухгалтерлік есеп құрылымында актив
деген түсінікке өнеркәсіпке жататын барлық шаруашылық құралдар ендірілді.
Қазақстанның қазіргі есепке қатысты етекшелігі — бұл болашақта пайда болады
делінетін белгілі шығындар болып табылады. Осыдан барып, активтерге
салынған шығындарды, соның ішінде дебиторлық қарыздарды өшіріп тастаудың
қажеттілігі туындайды. Осыған байланысты, бухғалтерлік есептерде акдіа
төлеу емес осы төлемдерге пайда болу немесе жоқ құқықтар қарастырылады.
Берілген есептік кезеңнің кірістері барлық уақытта шығындармен сәйкес болуы
керек, өйткені сол шығындарға байланысты пайда алынады [3].
Қазіргі кезенде дебиторлық қарыз есебінің халықаралық құрылымға өтуіне
байланысты төмендегі түрлерін атап көрсетуге болады: сатып алушылар мен
тапсырыс берушілердің дебиторлық қарызы, тәуелді серіктестіктердің занды
тұлғалармен бірге бақыланатын және өзгедей дебиторлық қарыздар, болашақ
кезендер шығындары, берілген аванстар бойынша дебиторлық қарыздар [4].
Есеп беретін уақыттан кейінгі бір жыл ішінде алынатын дебиторлық
қарыздар ағымдағы активтер қатарында есептелінеді. Олардың қатарына
жататындар:
- ағымдағы активтерді сатып алуға төленген аванстық төлем;
- тапсырылған шоттар бойынша алынуға тиісті қарыздар;
- вексельдер бойынша алынуға тиісті қарыздар;
-негізгі шаруашылық серіктестігі мен оның еншілес серіктестігі
арасындағы түрлі операциялар негізінде туындаған дебиторлық қарыздар;
- акционерлік қоғамның лауазымды адамдарының дебиторлық қарызы;
- басқадай дебиторлық қарыздар.
Қазақстан Республикасы Бухгалтерлік есеп және аудит жөніндегі Ұлттық
комиссиясының 1996 жылғы №2 Қаржылық есепті дайындау мен ұсынуға арналған
тұжырымдамалық негіздер туралы деп аталатын қаулысына сәйкес Дебиторлық
қарыз иелік ету құқықтарымен қоса, заңды құқықтарына байланысты актив болып
саналады. Яғни дебиторлық қарыз дегеніміз бұл иелік ету құқын қосқандағы
заңды құқықтармен байланысты активте қамтылған болашақтағы экономикалық
тиімділік болып табылады.
Бір жылдан астам уақыт бойы алынбаған дебиторлық қарыздар ұзақ
мерзімді активтердегі Ұзақ мерзімді дебиторлық қарыздар бабына енгізілуі
мүмкін.
Дебиторлық қарыздар есебіне мына төмендегі аталған есептілік
тіркелімдер регистрлер, құжаттар пайдаланылады:
1 сурет- Дебиторлық қарыздар есебінің құжат айналымы.
Ескерту- әдебиет көздерін зерттеу негізінде құрастырылған
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер және басқадай дебиторлармен есеп
айырысудың есебі бойынша жоғарыда аталып өткен регистрлерден басқа
дебиторлық қарыздардың есебіне аналитикалық есептің карточкаларын, ажырату
қағаздарын, бухгалтерлік анықтамаларды және тағы да басқа құжаттарды
қолданған дұрыс болып табылады [6]. Жалпы есеп регистрлерін толтыру
шаруашылық операцияларының мазмұнын сипаттайтын бухгалтерлік жазулардың
жиынтығын анықтау үшін керек. Котировка деп аталатын бұл процедура
корреспонденцияланатын шоттардың мәнін ашатын корреспонденциялар құруды
білдіреді және де бұл дұрыс көрсетіліп, бөлімдері бойынша топтастырылуы
тиіс. Бүгінгі таңда шоттар корреспонденциясын көрсетудің жеңіл нысаны
ретінде компьютерлік өңдеулермен белгілі бір бағдарламалық пакеттер
қолданылуда. Айта кететін жағдай, көптеген ағылшын тілдес мемлекеттерде,
мысалы, АҚШ-та біртұтас шоттар жоспары жоқ. Әрбір корпорацияның мамандары
өздеріне ыңғайлы, тиімді деп санайтын жоспарды өздері құрайды. Бір жағынан
бұндай шешім бухгалтер мамандарының әдістемелік шешімдер таңдауында біршама
тәуелсіздігін көрсетсе, екінші жағынан мәліметтерді сәйкестендіруде немесе
мамандардың бір кәсіпорыннан екіншісіне ауысуы кезінде қиындық туғызады.
Алайда кәсіпорындардағы құрылатын шоттар жоспарына халықаралық стандарттар
мен ұлттық кәсіби бірлестіктермен қалыптасқан белгілі бір бухгалтерлік
стандарттар ықпалын тигізеді [7].
Шетелдік сатушылар, сатып алушылардың сатып алған тауарлары үшін
төлемдерін карточкалардың көмегімен аударып, есеп айырысуға мүмкіндік
береді. Бұл жағдайда сатып алушы несие берушімен несиелік келісім шартқа
тұрып, несиелік карточка алады және оны сатып алу кезінде қолданады. Егер
сатушы ақша орнына карточка алса онда ол несие берушіге шот жазып береді,
ол шотта сатып алу барысындағы несиелік карточканың штампы мен сатып
алушының қолы тұрады. Содан кейін сатушы шотты несие берушіге жіберіп, одан
тиесілі ақшаны алады. Мәміледе несие берушілердің қатысуы сатушы үшін
экономикалық жағынан тиімді, өйткені оған сатып алушы үшін несие алудың
қажеті жоқ. Несиелік карточкалар бойынша сату есебін жүргізудің екі тәсілі
бар [8].
Бірінші жолы – сатушы несие беруші компанияның төлемін күтуі керек.
Екінші жолы – сатушы сату барысында бірден ағымдағы шотқа квитанцияны
енгізеді.
Соңғы тәсіл банк жүйесімен байланысты несиелік карточкамен
жүргізілетін сатуға тән, ыңғайлы тәсіл болып келеді. Басты нәрсе – сату
уақытысын анықтау болып табылады, яғни сатып алушыларға тиеліп немесе
жөнелтілген тауарлар жұмыстар, қызметтер қашан сатылады деп танылуында.
Бухгалтерлік есептің көзқарасынан қарағанда тауарлардың тиелуі мен сатып
алушыға қаржылық және есеп айырысу құжаттарының ұсынылуы сатылған тауарлар
деп танылады. Ондай сатылған тауарлар үшін әзірге ақша қаражаттары келіп
түспегеннің өзінде табыс көрсетілетін болса сәйкесінше салық төлеу қажет.
Бұл жағдайда сатып алушы төлемді кешіктіруі мүмкін немесе тіпті төлемеуі де
мүмкін. Осымен қатар бухгалтерлік есепті халықаралық стандартқа сәйкес
жүргізу міндеттемелердің орындалуының бұл жолын, келісім шарттың
орындалуына жауапты түрде қатысушының араласуын талап ететіндігін көрсетіп
отыр. Осыған орай компьютерлік технология берілген әдістің барлық іс-
әрекеттерін автоматты түрде есептеуге мүмкіндік береді.
Дебиторлық қарыздар субъектілердің қаржы шаруашылық қызметіндегі
бухгалтерлік есептің шоттар тізбесіндегі шоттарында есептелінеді:
1210 – Сатып алушылар мен тапсырысшылардың қысқа мерзімді дебиторлық
берешегі;
1220 – Еншілес ұйымдардың қысқа мерзімді дебиторлық берешегі;
1230 – Қауымдастырылған және бірлескен ұйымдардың қысқа мерзімді
дебиторлық берешегі;
1240 – Филиалдар мен құрылымдық бөлімшелердің қысқа мерзімді
дебиторлық берешегі;
1270 – Алуға қысқа мерзімді сыйақылар;
1280 – Өзге қысқа мерзімді дебиторлық берешек
1290 – Күмәнді талаптар бойынша резерв;
1420 – Қосылған құн салығы
1610 – Берілген қысқа мерзімді аванстар;
1620 – Алдағы кезеңдердің шығыстары;
1630 – Өзге қысқа мерзімді активтер;
2110 – Сатып алушылар мен тапсырысшылардың ұзақ мерзімді дебиторлық
берешегі;
2120 – Еншілес ұйымдардың ұзақ мерзімді дебиторлық берешегі;
2130 – Қауымдастырылған және бірлескен ұйымдардың ұзақ мерзмді
дебиторлық берешегі;
2140 – Филиалдар мен құрылымдық бөлімшелердің ұзақ мерзімді
дебиторлық берешегі;
2170 – Алуға арналған ұзақ мерзімді сыйақылар;
2180 – Өзге ұзақ мерзімді дебиторлық берешек;
2910 - Берілген ұзақ мерзімді аванстар;
2920 – Алдағы кезеңдердің шығыстары;
2940 – Өзге ұзақ мерзімді активтер және т.б.
1.2. Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қарызы бойынша есеп
айырысудың есебі
Сатып алушылар мен және тапсырыс берушілермен есеп айырысу есебі
бухгалтерлік есеп шоттарының жұмыс жоспары тізбесінде мынадай шоттарында
жүреді:
1210 - Сатып алушылар мен тапсырысшылардың қысқа мерзімді дебиторлық
берешегі, онда бір жылға дейін мерзімі бар сатылған өнім және көрсетілген
қызметтер үшін сатып алушылармен және тапсырысшылармен есеп айырысу бойынша
операциялар және сатып алушылармен тапсырысшылардың өзге қысқа мерзімді
дебиторлық берешегі көрсетіледі;
2110 - Сатып алушылар мен тапсырысшылардың ұзақ мерзімді дебиторлық
берешегі, онда сатылған активтер мен бір жылдан асатын мерзімде
көрсетілген қызметтер үшін сатып алушылармен және тапсырысшылармен есеп
айырысу бойынша операциялар көрсетіледі.
1130 – Өтеуге дейін ұсталынатын қысқа мерзімді инвестициялар, онда
ұйым берген қарыздар мен дебиторлық берешекті қоспағанда, өтеу мерзімі
басталғанға дейін ұйым иелік етуге берік ниетті және қабілетті тіркелген
немесе анықталатын төлемдерді және тіркелген өтеу мерзімі бар қысқа
мерзімді қаржы активтері есепке алынса, 2020 – Өтеуге дейін ұсталатын ұзақ
мерзімді инвестициялар есепке алынады;
2030 – Сатуға арналған қолда бар ұзақ мерзімді қаржылық
инвестициялар, онда мынадай санаттарға кірмеген қаржы активтері есепке
алынады:
- ұйым берген қарыздар мен дебиторлық берешек;
- өтеуге дейін ұсталатын инвестициялар.
Сатып алушалырмен тапсырыс берушілермен есеп айырысу бойынша
бухгалтерлік есепте келесідей жазулар беруімізге болады:
Сатылған өнімнің, тауардың, атқарылған жұмыстың, көрсетілген қызметтің
өзіндік құнына сәйкес 7010 шоты дебеттеліп, 1320 шоты кредиттеледі.
Егерде алынуы тиіс шоттар алғашқыда шетел валютасымен, содан соң
теңгемен көрсетілсе, онда олардың есептік кезеңінің соңына пайда болған оң
айырмасы 1210 шоттың дебетінде және 6250 шоттың кредитінде көрсетіледі, ал
теріс айырмасы 7430 шоттың дебетінде және 1210 шоттың кредитінде көрініс
табады.
1 кесте- Сатып алушылардың және тапсырысшылардың дебиторлық
қарыздарының есебі бойынша операциялар
№ Шоттар
Шаруашылық операциялардың мазмұны корреспонденциясы
Дт Кт
1 Сатып алушылар және тапсырыс берушілерден 1040 1210
есеп айырысу шотына ақша қабылданды
2 Тауар-материалдық қорларды жеткізіп беруге 3510 1210
алынған аванстар
3 Сатып алушылар және тапсырыс берушілерге 1210 1320
дайын өнімдер жіберілді
4 Дайын өнімді көрсеткен қызметті орындалған 1210 6010
жұмысты сатып алушының шотына қосылуы
5 Негізгі құралдардың, материалдық емес 1210 6210
активтердің есептен шығуынан түскен табыс
6 Бағамдық айырмадан түскен табыс 1210 6250
7 Негізгі емес қызметтен түскен табыстар 1210 6280
8 Қосымша құнға салынған салық 1210 3130
9 Сатылған тауарларды қайтару 6010 1210
10 Бірлесіп бақыланатын заңды тұлғаларға қарыз3330 1210
Ескерту- әдебиет көздерін зерттеу негізінде құрастырылған
Күмәнді қарыздар резервтерінің есебі. Күмәнді қарыз болып белгіленген
мерзімде берілмеген қарыздар есептеледі және олар қажетті уақыт ішінде
өтелмеген дебиторлық қарыздар, сондай-ақ тиісті кепілдіктермен қамтамасыз
етілмеген қарыздар болып есептелінеді. Күмәнді қарыздар бойынша резервтер
жылдың аяғында дебиторлық қарыздарды тізімдеу деректерінің негізінде
жасалады [9].
Егерде шығыстар салыстырмалы қағидасы бойынша бағаланса және
солармен байланысты шығыстар сол өнімнің сатылған кезеңіне жатқызылса, онда
күмәнді қарыздар болуы ықтимал. Бұндай шығындар негізінен жыл соңында
жасалған түгендеу нәтижесінде анықталуы мүмкін және ол 1290 – Күмәнді
талаптар бойынша резерв деген шотында көрініс табады. 1290 – Күмәнді
талаптар бойынша резерв , онда күмәнді талаптар бойынша резервтерді құруға
және оның қозғалысына байланысты операциялар көрсетіледі.
Қаржылық есеп беруде дебиторлық қарыздар бойынша резервтері шегеріліп
көрсетіледі. Егер де шаруашылықтар бұндай резерв қорларын жасамаса, онда
сенімсіз деп танылған қарыздар кезеңдік шығыстарында есептен шығарылады.
Шаруашылық субъектісі күмәнді қарызды есептеу үшін өзінің есептік
саясатында қолданылып жүрген бағалаудың бір тәсілін таңдап алуға құқылы. Ол
тәсіл сатылған өнімнің, орындалған жұмыстың, көрсетілген қызметтің пайыздық
деңгейінен немесе төлемнің мерзімі бойынша анықталуы мүмкін. Шаруашылық
субъектісі өзінің жылдық нәтижесінде пайда болған күмәнді қарыздарын,
төленбеген шоттарын талдайды. Содан соң сол өткен жылдың нәтижесін шартты
түрде төрт кезеңге бөліп әрбір кезеңде сатылған өнімнің көлемін және
соларға тиесілі қарыздарын анықтайды.
Төлем мерзімі бойынша шоттарды есептеу әдісі негізінен жалпы
дебиторлық қарыздың белгілі бір пайыздық бөлігінің күдікті деп танылуын
көрсетеді. Бұл белгілі бір пайыздың бөлігін табу үшін алынуға тиісті
шоттарын олардың категориясы бойынша жіктеуді ұсынады:
төлеу мерзімі жетпеген шоттар;
төлеу мерзімі 1-30 күннің аралығанда жасалатын шоттар;
төлеу мерзімі 31-60 күннің ішінде жасалатын шоттар;
төлеу мерзімі 61-90 күннің ішінде жасалаьтын шоттар;
төлеу мерзімі 90 күннен жоғары шоттар.
Әрбір категория үшін күмәнді қарыздың болжамдық пайызы анықталады.
Қазақстан Республикасы заңына сәйкес талап ету мерзімі өтіп кеткен
дебиторлық борыштар үмітсіз қарыз -деп танылады. Ал үмітсіз қарыздар
сомалары күмәнді қарыздарға жасалған резерв есебінен есептен шығарылады
[10].
Кәсіпорын күмәнді қарызды есептеу үшін өзінің есеп саясатында қолданып
жүрген бағалаудың бір тәсілін таңдап алуға құқылы. Ол тәсіл сатылған
өнімнің, орындалған жұмыстың, көрсетілген қызметтің пайыздық деңгейінен
немесе төлемнің мерзімі бойынша анықталуы мүмкін. ЖШС-сі өзінің жылдық
нәтижесінде пайда болған күмәнді қарыздарын, төленбеген шоттарын анықтайды.
Мысалы, жыл бойында сатылған өнімнің көлемі 3128,4 мың тенге. Енді осы
сатылған өнімді төрт кезеңге бөліп, күмәнді қарыздың деңгейі қай қезеңге
көбірек келетіндігін анықтаймыз.
2 кесте - Күмәнді қарыздың төрт кезеңі
Кезеңдері Сатылған өнімнің Күмәнді қарыздың Пайызы
көлемі, мың тенге сомасы, мың тенге
1 2 3 4=3:2х100%
1-тоқсан 782,1 17 2,17
2-тоқсан 815,9 14 1,72
3-тоқсан 579,6 32 3,62
4-тоқсан 950,8 29 3,05
жылдық 3128,4 81 2,64
Ақпарат көзі: Юникс ЖШС-нің 2012жылдың қаржылық мәліметтерінен алынды
Кестеде келтірілген мәліметтердің көрсеткішінен біз күмәнді қарыздың
резерві 82,59 мың тенге құрағанын көреміз. (3128,4х2,64): 100%.
Әрбір категория үшін күмәнді қарыздың пайызы анықталады.
Мысалы: Түгендеу нәтижесінде төленбеген дебиторлық қарыздың деңгейі 1021
мың тенгеге жеткен. Енді осыларды төлем мерзімі бойынша мынадай етіп бөлуге
болады:
бірінші категория - 340 мың тенге;
екінші категория - 134 мың тенге;
үшінші категория - 249 мың тенге;
төртінші категория - 211 мың тенге;
бесінші категория - 87 мың тенге.
Енді талап етілетін күмәнді соманы анықтаудың кестесін келтіреміз,
оның категориясы бойынша болжамдық пайызы өткен жылдың тәжірибесінің
негізінде анықталады.
Сонымен, топшылаған күмәнді қарыз сомасы 187,24 мың тенге құраған.
Күмәнді қарыздың бұл әдісі бірінші әдіске қарағанда анағұрлым дәлірек
және объективті мәлімет беретін сияқты.
3 кесте - Күмәнді қарыздың объективі мәліметі
Дебиторлық Сомасы, мың тенге Күмәнді қарыз деп Талап етілетін
қарыздың төлеу саналатын, күмәнді сомасы,
мерзімі болжамдық % мың тенге
Төлем мерзімі 340 11 37,40
жетпеген
1-30 күннің 134 8 10,72
аралығындағы
31-60 күннің 249 23 57,27
аралығындағы
60-90 күннің 211 19 40,09
аралығындағы
90 күннен жоғары 87 48 41,76
Жиыны 1021 187,24
Ақпарат көзі: Юникс ЖШС-нің 2012жылдың қаржылық мәліметтерінен алынды
Егер сатып алушының дебиторлық қарызы үмітсіз қарыз ретінде есептен
шығарылып, белгілі бір уақыт өткеннен кейін бұл қарыз сомасы өтелінсе,
бухгалтерлік есепте келесідей жазу жазылады:
Дт Күмәнді қарыздар бойынша резервтер шоты
Кт Алынуға тиісті борыштар шоты
Егер де күмәнді қарыздар бойынша резервтер бірінші рет
қалыптастырылатын болса, онда ол қаржылық есеп беруде кезеңдік шығыстар
ретінде көрсетіледі, яғни есепті кезеңнің шығыстарын өсіреді. Демек,
күмәнді қарыздарды қалыптастырған кезде 7210 дебеттеліп, 1290 шоты
кредиттеледі. Ал егер де дебиторлық қарыздар күмәнді қарыздардың есебінен
есептен шығарылса, онда 1290 шоты дебеттеліп, 1210,1220,1230,1240 шоттары
кредиттеледі, бірақ бұл жерде ҚҚС есепке алынбайды, яғни қарыздың таза
сомасы ғана алынады. Ал салық сомасы 3130 шоттың дебетінде және
1210,1220,1230,1240 шоттарының кредитінде көрініс табады [11].
Егер де төлем сатып алушылардан алынса, сенімсіз ретінде есептен
шығарылған дебиторлық қарыздар есептік кезеңде табыс сомасы ретінде
танылады да, ол 1040, 1050 шоттарының дебеті бойынша 6160 шоттың кредиті
бойынша көрініс табады. Олардың ҚҚС сомасы да 1040, 1050 шоттарының дебеті
бойынша 3130 шоттың кредиті бойынша көрініс табады. 1290 шоты бойынша
аналитикалық есеп әрбір күмәнді талаптар бойынша тізімдемеде жүреді.
3. Басқадай дебиторлық қарыздар мен берілген аванс бойынша есеп
айырысудың есебі.
Еншілес тәуелді серіктестіктердің дебиторлық қарыздарының есебі.
Еншілес тәуелді серіктестіктердің дебиторлық қарыздарын есепке алу үшін
шоттардың жұмыс жоспарының тізбесінде 1220 – Еншілес ұйымдардың қысқа
мерзімді дебиторлық берешегі, 1230 – Қауымдастырылған және бірлескен
ұйымдардың қысқа мерзімді дебиторлық берешегі, 1240 – Филиалдар мен
құрылымдық бөлімшелердің қысқа мерзімді дебиторлық берешегі; 2120 –
Еншілес ұйымдардың ұзақ мерзімді дебиторлық берешегі, 2130 –
Қауымдастырылған және бірлескен ұйымдардың қысқа мерзімді дебиторлық
берешегі, 2140 – Филиалдар мен құрылымдық бөлімшелердің қысқа мерзімді
дебиторлық берешегі шоттарында қарастылады [12].
1220 – Еншілес ұйымдардың қысқа мерзімді дебиторлық берешегі,
онда бір жылға дейін мерзімі бар сатылған өнім және көрсетілген қызметтер
үшін сатып алушылармен және тапсырысшылармен есеп айырысу бойынша
операциялар және сатып алушылар мен тапсырысшылардың өзге қысқа мерзімді
дебиторлық берешегі көрсетіледі.
1230 – Қауымдастырылған және бірлескен ұйымдардың қысқа мерзімді
дебиторлық берешегі, онда бір жылға дейін мерзімі бар іске асырылған
активтер және көрсетілген қызметтер үшін қауымдастырылған және бірлескен
ұйымдардың өзге қысқа мерзімді дебиторлық берешегі көрсетіледі.
1240 – Филиалдар мен құрылымдық бөлімшелердің қысқа мерзімді
дебиторлық берешегі, онда филиалдардың шоттарына ақша қаражаттарының түсуі
және есептен шығуы жөніндегі операциялар жәнефилиалдар мен құрылымдық
бөлімшелердің өзге қысқа мерзімді дебиторлық берешегі көрсетіледі.
2120 – Еншілес ұйымдардың ұзақ мерзімді дебиторлық берешегі, онда
сатылған активтер мен бір жылдан асатын мерзімде көрсетілген қызметтер үшін
еншілес ұйымдармен есеп айырысу бойынша операциялар және еншілес ұйымдардың
өзге де ұзақ мерзімді дебиторлық берешектері көрсетіледі.
2130 – Қауымдастырылған және бірлескен ұйымдардың ұзақ мерзімді
дебиторлық берешегі, онда сатылған активтер мен бір жылдан асатын мерзімде
көрсетілген қызметтер үшін қауымдастырылған және бірлескен ұйымдармен есеп
айырысу операциялар және бірлескен ұйымдардың өзге де ұзақ мерзімді
дебиторлық берешектері көрсетіледі.
2140 – Филиалдар мен құрылымдық бөлімшелердің ұзақ мерзімді
дебиторлық берешегі, онда филиалдар мен құрылымдық бөлімшелердің ұзақ
мерзімді дебиторлық берешегі есепке алынады.
Бұл шоттарда еншілес, тәуелді және бірлесіп бақыланатын заңды
тұлғалардың ағымдағы дебиторлық қарыздары жинақталып көрсетіледі.
Еншілес кәсіпорындардың дебиторлық қарызы 1220,1230,1240 шоттарында
көрсетілсе, ал олардың кредиторлық қарызы 3320,3330,3340 шоттарында
көрсетіледі.
Бас және еншілес тәуелді серіктестіктердің арасында жасалған есеп
айырысулар 3320,3330,3340 және 1220,1230,1240 шоттары бойынша салыстырылып,
тексеру актісінің негізінде дебиторлық және кредиторлық қарыздары жабылуы
мүмкін, ол кезде өтелген дебиторлық қарыз сомасына 3320,3330,3340 шоттары
дебеттеліп, 1220,1230,1240 шоттары кредиттеледі. 1220,1230,1240 шоттардың
дебеті мен кредиті бойынша жасалатын шоттардың корреспонденциясын кесте
түрінде келтірейік.
4 кесте- Еншілес тәуелді серіктестіктердің дебиторлық
қарыздарының есебі бойынша операциялар
№ Шаруашылық операцияларының мазмұны Шоттар корреспонденциясы
Дт Кт
1 Еншілестәуелді серіктестіктерге 1220, 6010
материалдар мен сатып алынған 1230,
тауарлар босатылды 1240
ҚҚС сомасына 1220,1230,1240 3130
2 Еншілестәуелді серіктестіктер 1220, 1230, 6010, 6210
дайын өнімдерді, негізгі құралдарды1240
және материалдық емес активтерді
босатты
3 Еншілестәуелді серіктестіктердің 10401220,1230,1240
қарыздары есеп айырысу шотына келіп
түсті
Ескерту- әдебиет көздерін зерттеу негізінде құрастырылған
Есеп айырысу шоттары арқылы кәсіпорынның және еншілес
серіктестіктердің есеп айырысуы жүргізіліп қана қоймайды, сонымен қатар бір
еншілес тәуелді серіктестіктің екінші бір серіктестікпен есеп айырысуы да
жүргізіледі. Бұл жағдайда мәлімдемелер үш данада жазылады.
Еншілес тәуелді серіктестіктердің кредиторлық қарыздарын есепке алу
үшін, мына төмендегі синтетикалық шоттар пайдаланылады: 3320 – Еншілес
ұйымдарға берілетін қысқа мерзімді кредиторлық берешек, 3330 –
Қауымдастырылған және бірлескен ұйымдарға қысқа мерзімді кредиторлық
берешек, 3340 – Филиалдарға және құрылымдық бөлімшелерге қысқа мерзімді
кредиторлық берешек шоттарында жүргізіледі [13].
Кәсіпорындар қаржылық есеп беруді жасаған кезде 3320, 3330, 3340
шоттары және 1220, 1230, 1240 шоттары бойынша өзара жабылады немесе
жойылады, немесе олардың қалдықтары тепе-теңдігін сақтайды.
Басқадай дебиторлық қарыздар мен берілген аванс бойынша есеп
айырысудың есебі. Қазақстанның халық шаруашылығында кассалық операцияларды
жүргізудің уақытша тәртібіне сәйкес шаруашылық субъектілері кассалық қызмет
көрсетуді жүзеге асыратын банк мекемесімен келісім бойынша субъект бастығы
белгілеген мөлшерде және мерзімге операциялық, шаруашылық және басқа
шығындар үшін қолма-қол ақшаны есеп беруге кассадан береді. Есеп беруге
берілген қолма-қол ақшаның жұмсалмаған бөлігі алынған мерзімі аяқталғаннан
кейінгі 3 күннен кешіктірместен кассаға қайтарылуға тиіс. Қолма-қол ақшаны
есеп беруге алған тұлға жұмсалған со-малар туралы есептемені мерзім
аяқталғаннан кейінгі 5 күннен кешіктірместен субъектінің бухгалтериясына
өткізуге міндетті. Қолма-қол ақша қаражаттарын есеп беруге беру тек
кәсіпорын қызметкерлеріне және бұрын есеп беруге берілген ақшалар бойынша
толық есеп бергенде жүргізіледі. Есеп беру сомаларын жұмсау туралы
есептемені белгіленген уақытта тапсырмаған және аванстың пайдаланылмаған
қалдығын кассаға қайтармаған тұлғалардан бухгалтер занда көзделген тәртіпке
сәйкес аталған борышты жалақысынан ұстап қалуға құқылы. Есеп беретін
сомалардың жоғарғы үлес салмағы қызмет бабындағы іссапарға қатысты болады.
Қолма-қол ақшаларды берудің және оларды іссапар шығыстары үшін пайдаланудың
тәртібі қолданыстағы зандармен реттеледі [14]. Іссапарга жіберілген
қызметкердің:
іссапар орнына дейінгі және одан кері қарай тұрақты жұмыс орнына
дейінгі жол жүру шығындарын;
тұрғын үй-жайды жалдау шығындарын;
тәулік ақысын;
ұсынылған құжаттарға (сақталым, кеңсемен, офиспен сөйлесудің шоты
жэне т.б.) сәйкес өзге шығындарын шаруашылық субъектісі өтейді.
Жол жүру шығындары жолаушыларды сақтандыру жөніндегі сақтандыру
төлемдерін, билеттерді алдын ала сату қызметіне төлемді, көрпе-жастық
пайдалану ақысын қоса алғанда, әуемен, теміржолмен, су және жалпы
пайдаланудағы автомобильмен (таксиден басқа) жол құны мөлшерінде өтеледі.
Іссапар орнына жетудің және қайтудың жол жүру құжаттары болмаған жағдайда,
шығындар көлікпен жол жүрудің ең теменгі құны бойынша өтеледі.
Тұрғын үй-жайын жалдау жөніндегі шығындар мейманханадағы орынды сақтау
құнын қоса алғанда, ұсынылған құжатгар негізінде (люкс нөмірінен басқа)
өтеледі. Егер құжаттар өткізілмесе, үй-жайды жалдау жөніндегі шығындар
норманың 50 пайызы мөлшерінде өтеледі.
Қызмет бабындағы іссапардың тәулік ақысы қызметкер іс-сапарда болған
әрбір күнге айлық есептік көрсеткіштің 50 пайызы мөлшерінде төленеді.
Іссапарға жіберілген адам тұрақты тұратын жеріне күнделікті қайтып келе
алатындай жерге жіберілсе, тәулік ақы төленбейді.
Қызметкер іссапардан оралғаннан кейінгі 3 күннің ішінде іс-сапарға
байланысты жұмсалған сомалар аванстық есептеме тапсыруға міндетті. Аванстық
есептемеге қоса берілетіндер: белгіленген тәртіппен ресімделген іссапар
куәлігі, жол жүру құжаттарының түбіршегі, үй-жайды жалдау туралы құжаттар
(шоттар).
Басшылар іссапарға байланысты белгіленген нормадан тыс қосымша
төлемдерді кәсіпорын қарамағында қалған пайда есебінен жүргізуге рұқсат
етеді [15].
Қызметкерді шетелге іссапарға жіберген кезде шетелдік валютадағы
іссапар шығындарын өтеудің тиісті нормаларын басшылыққа алу керек.
Қызметкерлердің және басқа да тұлғалардың қарыздарының есебіне мына
төмендегі аталған есептілік тіркелімдер регистрлер, құжаттар
пайдаланылады[16]:
2 сурет - Қызметкерлердің және басқа да тұлғалардың қарыздары бойынша
есеп құжаттары
Ескерту- әдебиет көздерін зерттеу негізінде құрастырылған
Есеп беретін адамдармен есеп айырысудың жинақтамалы есебі 1250 –
Қызметкерлердің қысқа мерзімді дебиторлық берешегі шотында жүргізіледі.
Шот активтік, дебеттік сальдосы есеп беретін субъектіге берешек сомасын
көрсетеді. Шоттың дебеті бойынша өндіріп алынған артық шығыс сомасы мен
шығыс касса ордері негізінде есеп беруге қайтадан берілген сомалар
көрсетіледі. Кредиті бойынша аванстық есептемеге сәйкес пайдаланылған
сомалар мен кіріс касса ордері бойынша пайдаланылмағандар ретінде
көрсетілген сомалар көрсетіледі.
Шаруашылық шығындарына, операция мұқтаждықтарына, іссапарларға есеп
беруге қолма-қол ақшалар берілгенде
Дт 1250 Кт І010, 1020
Аударым жолымен есеп беруге сомалар берілді (ұшаққа би-
лет сатып алу)
Дт 1250 Кт 1040, 1050
Жол жүру билеттері сатып алынды және чекпен төленді
Дт 1250 Кт 1070
Есеп беретін тұлға сатып алған ТМҚ кіріске алынды
Дт 1310-1350,1320, 1330, Кт 1250
Аванстық есептемелер тапсырылған бойда есеп беру сома-
ларын есептен шығару
Дт 7210, 8040, Кт 1250
Есеп беретін сомалар бойынша
Дт 1420 Кт 1250
Жұмсалмаған есеп беру сомаларын қайтару
Дт 1010, 1020 Кт 1250
Жұмсалмаған есеп беру сомаларын жалақыдан ұстап қалу
Дт 3350 Кт 1250
Есеп беретін тұлға алдындағы кәсіпорынның берешегі (ар-
тық шығын өтелмейді)
Дт 1250 Кт 3390
2. Юникс ЖШС дебиторлық қарыздары көрсеткіштерін талдау
2.1 Юникс ЖШС мекемесінің басқару құрылымы және дебиторлық
қарыздары көрсеткіштерін талдау
Юникс ЖШС технико-экономикалық сипаттамасы. Тассай табиғи шөлмектегі
ауыз суын Қазақстан территориясындағы ірі өндірушілерінің бірі болып
табылатын Юникс ЖШС шығарады. Кәсіпорын Оңтүстік Қазақстан облысы Сайрам
ауданында орналасқан, осы көркем және экологиялық таза Тассай шатқалында
табиғи ауыз суын өндіреді.
Бір немесе бірнеше тұлғалармен құрылған серіктестік жауапкершілігі
шектеулі серіктестік болып табылады. Оның жарғылық капиталы құрылтай
құжаттарымен белгіленетін үлестерге бөледі. Серіктестік өз қызметін ірі
бизнестің субъектісі ретінде жүзеге асырады.
Юникс жауапкершілігі шектеулі серіктестігі ірі бизнестің
субъектісі болып табылады, яғни кәсіпкерлік қызметпен айналысуға құқылы,
бір жылғы активтерінің құны айлық есептік көрсеткішінің 325 мың есесі
болады.
Юникс ЖШС түрінде, енді серіктестік деп аталатын, өзін-өзі
қаржыландыру толық шаруашылық есеп принципінде қызмет етеді және заңды
тұлға болып табылады. Оның жеке балансы, Қазақстан банктерінде жеке шоты
өзінің атауы жазылған мөрі мен мөртабаны бар, ол банктерден қарыз алуға,
сондай-ақ Жарғыға сәйкес Қазақстан Республикасының заңдары бойынша заңды
тұлғаларға рұқсат етілген басқа да операцияларды жүзеге асыра алады.
Кәсіпорында негізгі бір зауыт бар. Ол зауыттың құрылымы төмендегідей:
1. Негізгі технологиялық цехтар:
- №1 ,2 ,3 ,4 , цехтар кешенді құн қондырғысы;
- Пластик ыдыстарды жасау бойынша цех;
- минералды суды салқындататын цех;
2. Көмекші цехтар:
- Тауарлы шикізаттық цех;
- Электроцех;
- Зауыттық лаборотория;
- Ауамен қамтамасыз ету үшін ауа компрессоры;
3. Жалпы зауыттық шаруашылықтар:
- Әскериленген ведомствалық күзет;
- Тауарлы-көліктік басқару;
- Өрттен құтқарушы топ;
- Материалды ресурстарды басқару бөлімі;
Кәсіпорында қызметкерлер үшін толық және өнімді еңбек етуі үшін
жағдайлар жасалынған- асхана жұмыс істейді, медпункт қалыпты қызмет етеді.
Құйылып жатқан минералды судың күнделікті санитарлық-химиялық және
микробиологиялық бақылауын ҚР стандарттау, метрология және сертификаттау
комитетімен аттестацияланған өндірістік лаборатория жүргізеді КФОАО
НацЭкС 3.09.2004 ж.
Кәсіпорын қызметтеріне сәйкес қолданатын заңдар:
Қазақстан Республикасында жауапкершілігі шектеулі
серіктестіктерді реттейтін негізгі заңдық актілер тізбесі:
- ҚР Агентігінің ЖШС-ті қолдау мәселелері жөніндегі ҚР Үкіметінің
қаулысы. 26.04.99 ж. № 475
- Кәсіпорын мәселелері жөніндегі ҚР Үкіметінің қаулысы. 08.04.97
ж. № 499
- Кәсіпорынды және кәсіпкерлікті дамыту мен қолдаудың 2001-2002
жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасы. ҚР Президентінің 2001
жылғы 7 мамырдағы Жарлығы.
Жүйені тұрғызу барысында құқықтық құжаттарға: тапсырушы мен
атқарушының келісім-шарты, жүйені тұрғызушылар арасындағы құжаттар кіреді.
Ал, жобаны енгізу кезінде оған мынадай құжаттар жатады: жасалып жатқан жүйе
деңгейінің мінездемесі, ақпарат жүйесі бөлімдерінің құқығы, ақпаратты
өңдеудегі жеке құжаттардың құқықтық орындамасы, техникалық құралдарды
қолдану кезіндегі қолданушылардың құқықтық қатынасы.
Юникс ЖШС-нің негізгі қызметінің мақсаты жарғылық қызметтен таза
табыс алу болып табылады.
Жаңа экономикалық қатынастар, әртүрлі меншіктердің үлгідері,
бухгалтерлік есеп стандарттарына көшуіне байланысты жаңа бухгалтерлік есеп
саясатын ұйымдастыруды талап етеді. Осыған орай ХҚЕС Есеп саясаты және
олардың қолдану тәсілдері жөнінде ресми құжат қабылданған. Стандартқа
жазылған есеп саясатының маңызы шаруашылық субъектілердің қаржылық
нәтижеге жету мақсаты әсер етуші және кәсіпорын басшыларының таңдап алған
тәсілдері мен ереже-әдістері болып табылады.
Кәсіпорынның есеп саясаты бухгалтерлік есептің дұрыс ұйымдастыруына және
қаржылық қорытынды есеп көрсеткіштерінің маңызы мен қалыптасуына әсер етуші
процесс. Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы Қазақстан
Республикасының заңы мен Бухгалтерлік есеп принциптерінде кәсіпорын өзінің
есеп саясатын құруы барысында бұйрық немесе жарлық бойынша қажетті құжаттар
тізімін бекітуі керек. Бұл бекітілген құжаттардың қатарына мыналар жатады:
- бухгалтерлік есептің уақтылы және есеп берудің толық тиісті
талаптарына сәйкес жүргізілуі;
- бухгалтерлік есеп жұмысын жүргізуде қолданылатын синтетикалық және
аналитикалық шоттарының жұмыс жоспары;
- алғашқы есеп құжаттарының типтік нысандары;
- ұйымның ішкі бухгалтерлік қорытынды есеп құрудағы құжат нысандары;
- актив пен міндеттемелер түгендеуін төкізу тәртібі;
- актив пен міндеттемелерді бағалау әдістері;
- құжат айналымы ережелері мен есеп ақпараттарын өңдеу технологиясы;
- шаруашылық операцияларды бақылау тәртібі;
- бухгалтерлік есепті ұйымдвстыруға қажетті басқа шешімдер.
Кәсіпорынның қабылдаған есеп саясаты сол ұйымдағы бухгалтерлік есептің
маңызды мәселелерінің бірі. Кез келген ұйымның өзінің қызметін іске асыру
үшін таңдап бекіткен есеп саясаты толықтылық, уақыттылық, сақтық, қарама-
қайшылықсыздығы мен орындылық талаптарына сай болу қажет.
Көрсетілген талаптарының әрқайсысының мазмұнын қарастырайық.
Толықтылық. Кәсіпорынның таңдап алған есеп саясаты оның объектілерді
есептеу жолын толық қамтамасыз етуі керек.
Уақыттық. Кәсіпорынның шаруашылық әрекетінің фактілері бухгалтерлік
есеп пен бухгалтерлік есеп беруде уақытында көрініс табуы қажет.Ешқандай
операциялар бухгалтерлік есеп шоттарында тіркеу барысында кешіктірілмей
немесе орындалмай тұрып есепке алынбайды.
Сақтық. Қолданылатын есеп әдістері бухгалтерлік есепке адынуға тиісті
кірістер мен табыстарға қарағанда, жасырын резервтердің жасалуына жол
бермей, шығындар мен міндеттемелерді айқын бейнелеуге дайын болуды
қамтамасыз ету керек, яғни есепке алынған немесе алуға нақтылы мүмкіндік
бар болатын кірістер алынады.
Қарама-қайшылықсыздығы. Есептің таңдалынған әдістері - әр айдың соңғы
күнтізбелік еүніне айналымның аналитикалық есебі мен шоттар бойынша
қалдықтардың синтетикалық есеп мәліметтерінің теңдігін қамтамасыз етіп
отыруы қажет.
Орындылық. Кәсіпорынның есеп саясаты бухгалтерлік есепті орынды және
үнемді жүргізуді қамтамасыз етуі керек.
Кәсіпорынның есеп саясаты сол кәсіпорында қолданылатын бухгалтерлік есеп
жүйесінің тұтастығын және оны құраушы әдістемелік, техникалық,
ұйымдастырушылық жақтардың барлығын қамтиды.
Есеп саясатының әдістемелік жағына мына элементтер кіреді: мүлік
пен міндеттемелерді бағалау әдістері, мүліктің әрбір түрлері бойынша тозуын
есептеу әдістері, табысты есептеу әдістері және тағы сол сияқты.
Есеп саясатының техникалық жағдайы бухгалтерлік есепті жүргізу
үлгілерін, бухгалтерлік қызметті ұйымдастыру шараларын, олардың басқару
жүйесіндегі орнын, басқадай элементтермен өзара байланысын т.б.
қарастырады.
Есеп саясатының ұйымдастырушылық жағы бухгалтерлік есептің негізгі
ережелерін, заңдылықтарын, ғылыми жағдайларын, жүйелерін қарастырады.
Юникс ЖШС-нің есеп саясаты осы ұйымның құрылған уақытынла
дайындалған. Оны дайындаумен Юникс ЖШС-тің бас бухгалтері айналысқан.
Дайындалған есеп саясатын ЖШС-тің басшысы өзінің бұйрығымен бекіткен.
Бұйрықтың құрамында есеп саясатының есеп беру жылына қабылданған
барлық пунктерінің мазмұны толық ашылып жазылған.
Юникс ЖШС-нің есеп саясатына енгізілген өзгертулер осы
ұйымның бұйрығымен рәсімделеді. Юникс ЖШС-нің қабылдап, бекіткен
есеп саясаты сол ұйымның қызмет атқаруы барысында қолданылады.
Есептер тізімі, олардың міндеті, кіріс және шығыс ақпарат, сондай-ақ,
қолданушы төмендегі кестеде келтірілген. Юникс ЖШС-нің басқару
құрылымы:
3 сурет- Юникс ЖШС қызметінің құрылымы
Юникс ЖШС есептілік мәліметтерін талдау негізінде ағымдағы активтер
сомасындағы дебиторлық қарыздарының үлесін талқылайтын болсақ, келесі кесте
түрінде көрсетуімізге болады:
5 кесте – Юникс ЖШС ағымдағы активтер сомасындағы дебиторлық
қарыздарының үлесі
№ Ағымдағы активтердің Сомасы (мың т) Үлес салмағы (%)Ауытқу
аталуы 4-3
2011 2012 2011 2012
2 3 4 5 6 7
1 Қысқа мерзімді 3520,159 1181,18466,3 58,2 -2338,975
дебиторлық берешектер
2 Ақша қаражаттары 1107,200 614,122 20,9 30,3 -493,078
3 Ағымдағы салықтық 678,110 232,957 12,8 11,5 -44,511
активтер
Барлығы 5305,469 2028,263100 100 -3277,206
Ақпарат көзі: Юникс ЖШС-нің 2011-2012жылдың қаржылық мәліметтерінен
алынды
Кесте мәліметтерінен көріп отырғандай, Юникс ЖШС ағымдағы
активтерінің құны жылдың басында 44511 теңгеге азайды. Оның ішінде қысқа
мерзімді дебиторлық қарыздар 493078 теңгеге төмендеді. Қысқа мерзімді
дебиторлық қарыздардың үлес салмағы 66,3% -тен 58,2 %-ке дейін қысқарды.
Осы нәтижелерге кәсіпорынның айналым активтерінің қысқаруы едәуір әсер
етті деп айта аламыз.
Юникс ЖШС-нің 2012 жылдың басындағы және аяғындағы дебиторлық
қарыздарының құрамы мен құрылымын жеке-жеке талдауды келесі кесте түрінде
көрсетуімізге болады.
6 кесте- Юникс ЖШС-нің 2012 жылдың басындағы және аяғындағы
дебиторлық қарыздарының құрамы мен құрылымы
№№ Дебиторлық Жылдың басындағы Жылдың аяғындағы Жылдық Құрылы
қарыздар өзгерісмының
+,- өзгеру
і
Сомасы, Үлес Сомасы, тгҮлес
тг салмағы салмағы%
%
1 Алынуға тиісті766396 21,8 130642 11,06 -635754-5,24
шоттар
2 Басқада 1794160 50,9 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz