Автоматтандырылған ақпараттық ресурс орталығы
Кіріспе
5
1. Автоматтандырылған ақпараттық ресурс орталықтарының
қазіргі жағдайы және оларға ретроспективалық шолу
6
1.1 Корпоратив ақпараттық ресурс орталықтарының заманауи қалыптасқан жағдайына шолу және олардың ерекшеліктері
6
1.2 Корпоратив ақпараттық ресурс орталықтарын құрудың негізгі принциптері
15
1.3 Корпоратив ақпараттық ресурс орталықтарындағы
қолданыстағы негізгі технологиялар
20
2. Автоматтандырылған ақпараттық ресурс орталығының
жұмыс орындары мен бағдарламалық қамтамалары
36
2.1 Корпоратив ақпараттық ресурс орталықтарының
бағдарламалық платформасы
36
2.2 Корпоратив ақпараттық ресурс орталықтарындағы
қолданыстағы бағдарламалық қамтамалар
41
2.3 Ақпараттық ресурс орталығының бағдарламалық қамтамасы және олардан пайдалану нұсқаулығы
43
Қорытынды
55
Әдебиеттер 56
5
1. Автоматтандырылған ақпараттық ресурс орталықтарының
қазіргі жағдайы және оларға ретроспективалық шолу
6
1.1 Корпоратив ақпараттық ресурс орталықтарының заманауи қалыптасқан жағдайына шолу және олардың ерекшеліктері
6
1.2 Корпоратив ақпараттық ресурс орталықтарын құрудың негізгі принциптері
15
1.3 Корпоратив ақпараттық ресурс орталықтарындағы
қолданыстағы негізгі технологиялар
20
2. Автоматтандырылған ақпараттық ресурс орталығының
жұмыс орындары мен бағдарламалық қамтамалары
36
2.1 Корпоратив ақпараттық ресурс орталықтарының
бағдарламалық платформасы
36
2.2 Корпоратив ақпараттық ресурс орталықтарындағы
қолданыстағы бағдарламалық қамтамалар
41
2.3 Ақпараттық ресурс орталығының бағдарламалық қамтамасы және олардан пайдалану нұсқаулығы
43
Қорытынды
55
Әдебиеттер 56
Корпоратив ақпараттық ресурс орталықтарының автоматтандырылған жүйелерінің (КАРО АЖ) заманауи электрондық кітапханалардың негізінде жасақталуы тек қана ақпарат сақтау қоймалары ретінде ғана емес, олар сонымен қатар, қоғамның өркендеу дәрежесінің негізгі сапалық көрсеткіштері болып табылады. Себебі, кітапхана жүйесі ғылым мен білімінің дерек көздерінің бірі және бірегейі болғандықтан, ғылыми-техникалық, әлеуметтік прогресс элементтері негізгілерінен саналады. Корпоратив ақпараттық ресурс орталықтарының автоматтандырылған жүйелерінің негізін құрайтын кітапханаларды ақпараттандыру ісі мемлекет пен қоғамның ақпараттандыру саласындағы кезе күттірмейтін мәселелері қатарында болып, бүгінгі ақпараттар тасқыны заманында, өзінің өзектілігімен ерекшеленеді [12,13].
1. АБИС ИРБИС-64, Техническая документация, М.:ГПНТБ России, 2009. 399с
2. Адамовский Д.В. Новейшие автоматизированные библиотечные системы России [Текст] /Д.В. Адамовский. - СПб. , 2007
3. Белов В.Ю. Структурная организация типового программного обеспечения информационно-образовательной среды ОО //Телематика-2002. Тр. Всеросс. науч.-методич. конф. – СПб.: СПбГИТМО, ГНИИ ИТТ «Информика», 2002.
4. Беляева И.Р., Самойлова Л.И. Библиотека вуза - центр распространения знаний, духовного и интеллектуального общения [Текст] /И.Р. Беляева// Университетская книга. -2006.-№6.-С.31-34
5. Воройский Ф.С. Основы проектирования автоматизированных библиотечно-информационных систем. М.: ГПНТБ России, 2002. 389 с.
6. Джулия Келли. Access 2003. Самоучитель-СПб: Питер.-2009 г.-336с.
7. Дженнингс Р. Ms Access 2003. СПб: BHV-Санкт-Питербург.-2009 г.-270с Манцивода А.В., Романова О.А. Образовательные порталы, стандарты и открытый код //Научный сервис в сети Интернет: Матер. Всеросс. научн. конф. – М., 2002 (http://agora.guru.ru/abrau2002/).
8. Манцивода А.В., Малых А.А., Петухин В.А.. Электронные учебные материалы: стандарты и решения //Телематика - 2002. Тр. Всеросс. науч.-методич. конф. – СПб.: СПбГИТМО, ГНИИ ИТТ «Информика», 2002.
9. Основы открытого образования. – Т. 1. /Отв. ред. В.И.Солдаткин. – Российский государственный институт открытого образования. – М.: НИИЦ РАО, 2002.
10. Раҳматуллаев М.А. Информационные технологии в библиотеках: Методическое пособие по разработке проектов с использованием новых информационных технологий в библиотеках. – Т., 2003. - 272 с.
11. Рахматуллаев М.А. Информационные технологии в библиотеках. Методическое пособие по разработке проектов с использованием новых информационных технологий. Монография. Ташкент. 2003. изд. Национальная библиотека. Переиздано в Бишкек. 2004. 272 стр.
2. Адамовский Д.В. Новейшие автоматизированные библиотечные системы России [Текст] /Д.В. Адамовский. - СПб. , 2007
3. Белов В.Ю. Структурная организация типового программного обеспечения информационно-образовательной среды ОО //Телематика-2002. Тр. Всеросс. науч.-методич. конф. – СПб.: СПбГИТМО, ГНИИ ИТТ «Информика», 2002.
4. Беляева И.Р., Самойлова Л.И. Библиотека вуза - центр распространения знаний, духовного и интеллектуального общения [Текст] /И.Р. Беляева// Университетская книга. -2006.-№6.-С.31-34
5. Воройский Ф.С. Основы проектирования автоматизированных библиотечно-информационных систем. М.: ГПНТБ России, 2002. 389 с.
6. Джулия Келли. Access 2003. Самоучитель-СПб: Питер.-2009 г.-336с.
7. Дженнингс Р. Ms Access 2003. СПб: BHV-Санкт-Питербург.-2009 г.-270с Манцивода А.В., Романова О.А. Образовательные порталы, стандарты и открытый код //Научный сервис в сети Интернет: Матер. Всеросс. научн. конф. – М., 2002 (http://agora.guru.ru/abrau2002/).
8. Манцивода А.В., Малых А.А., Петухин В.А.. Электронные учебные материалы: стандарты и решения //Телематика - 2002. Тр. Всеросс. науч.-методич. конф. – СПб.: СПбГИТМО, ГНИИ ИТТ «Информика», 2002.
9. Основы открытого образования. – Т. 1. /Отв. ред. В.И.Солдаткин. – Российский государственный институт открытого образования. – М.: НИИЦ РАО, 2002.
10. Раҳматуллаев М.А. Информационные технологии в библиотеках: Методическое пособие по разработке проектов с использованием новых информационных технологий в библиотеках. – Т., 2003. - 272 с.
11. Рахматуллаев М.А. Информационные технологии в библиотеках. Методическое пособие по разработке проектов с использованием новых информационных технологий. Монография. Ташкент. 2003. изд. Национальная библиотека. Переиздано в Бишкек. 2004. 272 стр.
Пән: Автоматтандыру, Техника
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 69 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 69 бет
Таңдаулыға:
АННОТАЦИЯ
Tezde kütüphane süreçleri bilgi ve kütüphane hizmetleri, elektronik
kütüphaneler, hem de yerel alan ağları elektronik kaynaklar ile
kullanıcılara sunmayı temel otomasyon için bilgi ve kaynak merkezlerinin
kurumsal bir otomatik sistem oluşturmak içinteknik çalışma ve uzaktan
hizmetsisteminde. Sistem veriyor elektronik katalog ( MARC formatı ve
DublinCore ) ve e -kitap, kitap, dergi, referans ve öğretim materyallerinin
tam metin veri tabanları, ve diğerlerioluşumu ve işleme. İşleme ve vb
kitaplar, ders kitapları, dergiler, makaleler, notlar ve haritacılık
materyalleri, ses ve video dahil olmak üzere yayınların her türlü, tanımı
Çeşitli gerekçelerle istatistiksel bilgilerin oluşumu, Internet üzerinden
elektronik kütüphane kaynaklarına uzaktan erişimuygulaması,
( Web 2.0, cloudcomputing, Kütüphane 2.0 , vb ) ileri bilgi teknolojileri
için destek.
В дипломной работе рассмотрена методика создания корпоративной
автоматизированной системы информационно-ресурсных центров, предназначенных
для автоматизации основных библиотечных процессов информационно-
библиотечных учреждений, создания электронных библиотек, а также
обеспечения пользователей электронными ресурсами как в локальных сетях, так
и в системе дистанционного обслуживания. Система позволяет: формировать и
обработать электронных каталогов (в формате MARC и DUBLIN Core) и
полнотекстовых баз данных электронных учебников, книг, периодических
изданий, справочно-методической литературы и др.; обработать и описать
любых видов изданий, включая книги, учебники, журналы, статьи,
картографические материалы и ноты, аудио- и видеоматериалы, и т.д.;
формировать статистической информации по различным признакам, осуществить
дистанционного доступа к электронным библиотечным ресурсам через интернет и
поддержку передовых информационных технологий (Web 2.0, Cloud Computing,
Library 2.0 и др.).
In the thesis work the technique for creating a corporate automated system
of information and resource centers for basic automation of library
processes information and library services, electronic libraries, as well
as providing users with electronic resources in local area networks, and in
the system of remote service . The system allows the formation and
processing of electronic catalogs (MARC format and DUBLIN Core) and full-
text databases of e-books, books, periodicals, reference and instructional
materials, and others. Processing and description of any kinds of
publications, including books, textbooks, magazines, articles, notes and
cartographic materials, audio and video, etc. Formation of statistical
information on various grounds, the implementation of remote access to
electronic library resources through the Internet, support for advanced
information technologies (Web 2.0, Cloud Computing, Library 2.0, etc.).
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 5
Автоматтандырылған ақпараттық ресурс орталықтарының 6
қазіргі жағдайы және оларға ретроспективалық шолу
1.1 Корпоратив ақпараттық ресурс орталықтарының заманауи 6
қалыптасқан жағдайына шолу және олардың ерекшеліктері
1.2 Корпоратив ақпараттық ресурс орталықтарын құрудың негізгі 15
принциптері
1.3 Корпоратив ақпараттық ресурс орталықтарындағы 20
қолданыстағы негізгі технологиялар
Автоматтандырылған ақпараттық ресурс орталығының 36
жұмыс орындары мен бағдарламалық қамтамалары
2.1 Корпоратив ақпараттық ресурс орталықтарының 36
бағдарламалық платформасы
2.2 Корпоратив ақпараттық ресурс орталықтарындағы 41
қолданыстағы бағдарламалық қамтамалар
2.3 Ақпараттық ресурс орталығының бағдарламалық қамтамасы және 43
олардан пайдалану нұсқаулығы
Қорытынды 55
Әдебиеттер 56
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Диплом жұмысын орындау барысында келесі нормативтік
құжаттарға сілтемелер жасалынған:
• Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы;
• ҚП ХҚТУ-4.2.3-2009 Құжаттаманы басқару;
• ҚП ХҚТУ-4.2.4-2009 Жазбаларды басқару;
• УС-ХҚТУ-022-2013 Мамандықтар мен пәндердің оқу-әдістемелік кешендерінің
құрылымы, мазмұны, дайындау және бекіту тәртібі;
• УЕ-ХҚТУ-030-2013 Мамандық бойынша білім беру бағдарламаларының
педагогикалық стратегиясын әзірлеу ережесі;
• ЖН-СМЖ-065-2013 Мамандықтың негізгі оқу жоспарын дайындау.
АНЫҚТАМАЛАР
Диплом жұмысында төмендегі анықтамалар қолданылды:
Ақпараттық ресурстар — кітапханалар, мұрағаттар, қорларда, мәліметтер
бланкілерінде және басқа да ақпараттық жүйелерде жеке құжаттар немесе
олардың жиымдары түрінде шоғырланған мағлұматтар жиынтығы.
Ақпараттық-ресурстар орталығы – университет студенттеріне, профессор-
оқытушылар қауымы, ғылыми және т.б. қызметкерлер мен пайдаланушыларға
кітапхана қорында сақталған ғылыми-білімдік және мәдени мұралар бойынша
оқырмандарды қажетті әдебиеттер, басылымдар және т.б. құжаттармен толық
және жедел кітапханалық, ақпараттық қызмет көрсету үдерісін қамтамасыз ету
жүйесін айтамыз.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
Диплом жұмысында төмендегі қысқартулар қолданылады:
• АЖО – автоматтандырылған жұмысшы орындары;
• АРО – Ақпараттық-ресурстар орталығы;
• АРО АЖ – АРО автоматтандырылған жүйесі;
• КАРО АЖ – Корпоратив АРО АЖ
• МҚБЖ МS Aссess – Microsoft Access мәліметтер қорын басқару жүйесі;
• ҚР МЖМБС - ҚР мемлекеттік жалпыға міндетті білім стандарты;
• УЕ – университет ережесі;
• ЭК – Электрондық каталогтар;
Кіріспе
Корпоратив ақпараттық ресурс орталықтарының автоматтандырылған
жүйелерінің (КАРО АЖ) заманауи электрондық кітапханалардың негізінде
жасақталуы тек қана ақпарат сақтау қоймалары ретінде ғана емес, олар
сонымен қатар, қоғамның өркендеу дәрежесінің негізгі сапалық көрсеткіштері
болып табылады. Себебі, кітапхана жүйесі ғылым мен білімінің дерек
көздерінің бірі және бірегейі болғандықтан, ғылыми-техникалық, әлеуметтік
прогресс элементтері негізгілерінен саналады. Корпоратив ақпараттық ресурс
орталықтарының автоматтандырылған жүйелерінің негізін құрайтын
кітапханаларды ақпараттандыру ісі мемлекет пен қоғамның ақпараттандыру
саласындағы кезе күттірмейтін мәселелері қатарында болып, бүгінгі
ақпараттар тасқыны заманында, өзінің өзектілігімен ерекшеленеді [12,13].
Бұл қойылған мәселенің негізгі аспектілері – технологиялық және
программалық-ақпараттық қамтамаларды бір мезетте, біріктіре өңдеу және
оларды тәжірибеде тиімді қолдану үдерістері болып саналады [10].
Айтылған проблемалардың барлығы көптеген білім, техника, өндірістік
және шаруашылық кәсіптер және тағы басқа салаларына байланысты болып, осы
салада бірнеше ондаған жылдар бойы қолданыстағы автоматтандырылған басқару
жүйелерінің белгілі процестер бойынша зияткерлік өнімдері саналады.
Автоматтандырылған басқару жүйесінің негізгі құрылу принциптері мен
функцияларын кітапхана ісінде, кітапханалық-библиографиялық кәсіпте
автоматтандыру әдістері мен құрал-жабдықтары арқылы пайдалану – кітапхана
ісінің негізгі маңызды факторы болған жаңа ақпараттық технологияларды
корпоратив ақпараттық ресурс орталықтарының автоматтандырылған жүйелері
қызметіне енгізуге алып келді.
Кітапханалық-библиографиялық процессті автоматтандырудың сәтсіздікке
ұшырауы көбінесе, кітапхана басқарушыларының осы салада қажетті арнайы
білімдерінің жеткілікті дәрежеде болмай, көптеген кітапхана мамандары
өзінің кәсібіне жаңа ақпараттық технологиялардың заманауи түрлерін қалай
және қандай жағдайда тиімді қолдану керек деген сұрақтарға жетерлі дәрежеде
толық жауап бере алмауында болып тұр.
Корпоратив ақпараттық ресурс орталығының автоматтандырылған жүйесін
жобалау процесінде келесі мәселелер: ақпараттық ресурстарға тез және толық
қолжетімділік мүмкіндігінің қамтамасы; ақпараттарды жинау, өңдеу, жүйелеу
және пайдаланушыға жеткізу; пайдаланушылардың ақпараттық технологиялар мен
инновациялар туралы ақпараттық қажеттіліктерін анықтау және сұраныстарын
қанағаттандыру; компьютерлік каталогтау және ақпараттық ресурстарды өңдеу
(кітап, оқулық, журнал, газет, бейнематериалдар және т.б.); ақпараттық
ресурстар өзіндік банкін жинақтау; қажетті ресурстар жеткізіп беруіде
пайдаланушы сұраныстарын қанағаттандыру бойынша делдалдық (аралық)
қызметтер көрсету қарастырылып, жұмыс орындарын автоматтандыру үдерісі,
бүгінгі күндегі кезек күттірмейтін өзекті мәселелер қатарында.
1. Автоматтандырылған ақпараттық ресурс орталықтарының
қазіргі жағдайы және оларға ретроспективалық шолу
1. Корпоратив ақпараттық ресурс орталықтарының заманауи
қалыптасқан жағдайына шолу және олардың ерекшеліктері
Бағдарламалық қамтамасыздандыру автоматтандырылған ақпараттық ресурс
орталықтарының құрамдас бөліктері ретінде маңыздыларының бірі болып
саналады. Бағдарламалық қамтамасыздандыру құрал-жабдықтарынсыз техникалық
қамтамасыздандырудың тіптен пайдасы жоқ, себебі олар жай ғана темірден
жасалған өнім іспеттес болады. Ал мәліметтер базасынсыз электрондық
каталогтарды жасау да, соған орай қажетті ақпараттарды іздестіруді жүргізу
де мүлдем мүмкін емес.
Сондықтан, кез келген пәндік саладағы компьютерлік бағдарламаларды
жасау кезінде ғылым мен технология секілді бағдарламалаудың білімі ғана
емес, сонымен бірге пәндік саланың өзіне де кәсіпқойлықтың жоғары деңгейі
қажет етіледі. Сонымен бірге, бүгінгі күндегі кең таралған қателіктің бірі
– корпоратив ақпараттық ресурс орталықтарының автоматтандырылған жүйесі
бағдарламалық қамтамаларын жасаудың күрделілігін тиісті дәрежеде
бағаламалау болып табылады. Көптеген ұйымдар (университеттер, кітапханалар,
ғылыми зерттеу және коммерциялық ұйымдар) өздерінің жеке Корпоративтік
жүйелерін жасайды. Соған орай, бәрінен бұрын, олар мынадай келесі
қателіктерге жол береді: Корпоративтік АЖ жасаудың тәжірибесі мен оның
жағдайын алдын-ала зерттемей, қаражаттық есептеулер шығарылады; жүйенің
мәліметтер базасы құрылымдарын жасау кезінде библиографиялық ақпараттарды
ұсынудың халықаралық форматтарына сүйенбейді; Корпоратив АЖ білікті
кітапханашылардың белсенділікпен тартылуынсыз және кітапхана жүйесінің
өзінің жұмысына қатысуынан тыс жасалады.
Тәжірибе көрсеткендей, кітапханалық іс, библиографиялық ақпараттарды
ұсынудың заманауи форматтарынсыз, кітапхана жүйесін басқару жүйелерінсіз
өмір сүруге қабілетті автоматтандырылған ақпараттық ресурс орталықтарын
жасау мүмкін емес [12].
Егер, автоматтандырылған ақпараттық ресурс орталықтарын күрделі
бағдарламалық-техникалық кешен ретінде қарастырсақ, онда, әдетте, оны
модулдер жиынтығы және автоматтандырылған жұмысшы орыны (АЖО) түрінде
көрсету мүмкін. Әлбетте, неғұрлым маңызды АЖО мамандандырылған
бағдарламалық қамтамасыздандыру болып табылады, өйткені, олардағы
техникалық қамтамасыздандыру, ережедегідей, стандартты болып табылады және
кез келген басқа автоматтандырылған жүйелерде пайдаланылады.
Автоматтандырылған ақпараттық ресурс орталықтарындағы АЖО стандартты
жиыны мыналар болып табылады [16]: Әкімгер; Каталогтаушы;
Комплектеуші; Абонемент және (немесе) Оқырман; Кітап беруші.
Сонымен қатар, автоматтандырылған ақпараттық ресурс орталықтары басқа да
АЖО кіріктіре алады.
Әкімгер АЖО – бұл маманның бағдарламалық-техникалық кешені, оның
басты функциясы жалпы жүйелік міндеттерді (диспетчерлеу, жекелеген АЖО
келісілген жұмыстары, сыртқы желілермен және жүйелермен байланыс, өзекті
жағдайдағы жалпы мәліметтер базасын мазмұндау және т.с.с.) орындау болып
табылады. Негізінен, мұндай АЖО мен КАРО АЖ жалпы да, арнайы да
бағдарламалық қамтамасыздандыруды жақсы білетін маман жұмыс істейді.
Каталогтаушы АЖО – бұл электронды каталогтарды қалыптастыруға,
кітапханалық ақпараттарды ұсынатын халықаралық форматтарға сәйкес
мәліметтерді ендіруге, мәліметтер базасын түзетуге және толықтыруға
байланысты маманның бағдарламалық-техникалық кешені. Әдетте,
автоматтандырылған кітапханада Каталогтаушы АЖО бірнешеуі біртұтас бір
желіге біріктірілген, ондай каталогтарды қалыптастыруға мамандандырылған
кітапханашылар отырады.
Комплектілеуші АЖО – бұл кітапханалық қорды комплектілеумен
айналысатын маманның бағдарламалық-техникалық кешені.
Абонемент АЖО және (немесе) Оқырман АЖО – бұл оқырмандарға және
кітапхана қызметкерлеріне қызмет көрсету үшін арналған, олардың электронды
каталогтағы қажетті ақпараттарды автоматтандырылған іздестірулерді
жүргізуіне мүмкіндік беретін бағдарламалық-техникалық кешен. Әдетте,
іздестіру (авторы, тақырыбы, шыққан мерзімі және т.б.) негізгі элементтері,
әр түрлі шектеулердегі түйінді сөздері және т.б. бойынша жүргізіледі.
Маңызды нақтылайтын сауалдарды шығаруға, демек, қажетті ақпараттарды жылдам
әрі нәтижелі табуға мүмкіндік жасайтын Және, немесе қисынды
операцияларын пайдалануға болады.
Кітап беруші АЖО – бұл әдебиеттер беру жөніндегі тапсырыстар мен
функцияларға сәйкес кітапхана оқырмандарына әдебиеттерді беру қызметін
орындайтын маманның бағдарламалық-техникалық кешені.
Кейбір корпоративтік АЖ мерзімді басылымдар қорын жинақтауды
(комплектілеуді) және олардың дер кезінде келіп түсуін бақылауды жүзеге
асыруға арналған Мерзімді баспасөз АЖО кіріктіреді.
КАРО АЖ бағдарламамен қамтамасыздандыру бірінші кезекте төмендегі
негізгі функцияларды жүзеге асыруы тиіс: библиографиялық және
фактографиялық ақпараттарды өңдеу, сақтау, оларды жазбалардың және олардың
үйлесімділігінің кез келген элементтері бойынша іздестіру; иерархиялық
жіктеулерді және тезаурустарды қолдау, тақырыптық іздестіру кезінде оларда
тіркелген іздестіру белгілері арасындағы мағыналық қарым-қатынастарды
пайдалану, тізімдер түріндегі материалдарды, библиографиялық және
фактографиялық, қандай да бір жіктеулер мен алфавиттер индекстері бойынша
сортталған жазбаларды іріктеу; басылымның даналық (саны) қамтылуы туралы
мәліметтерді шығару, оқырмандардың талаптарын автоматты түрде
қалыптастыруда тікелей ЭК жұмыс істеу кезінде сақтау бірліктері арқылы
оқырмандар тапсырыстарын жүзеге асыру; сақтау бірлігін беруді және
қайтаруды олардың тұрған жері және алынғаны туралы өзгертілген
мәліметтерімен, сондай-ақ оқырман формулярындағы мәліметтер туралы бір
мезгілде қатар жазу (тіркеу); жеке авторлар мен ұжымдар туралы нормативті
жазбаларды іздестіру кезінде пайдалануды қолдау; қолданушыға қиындықтар
тудыратын жағдайлар үшін анықтамалық мәліметтердің болуы; тапсырыс берілген
құжаттар туралы жазбаларды ендіру және олардың кітапханаға түсуін есепке
алу; іздестіру нәтижелерін қабылданған формасында экранға және принтерден
шығарып беру; мәтіндік файлдардан мәліметтерді салу (жүктеу) және мәтіндік
файлдардағы мәліметтер базасынан жазбаларды алу (түсіру); рұқсат етілмеген
қол жетімділіктен мәліметтер базасын қорғау; апатты оқиғалар жағдайларында
мәліметтер базасын қалпына келтіру.
КАРО АЖ келесі түрдегі: кестелік, мәтіндік, әмбебап және арнайы
қабықшалар (деректер базасы басқару жүйесі), сондай-ақ жалпы жағдайдағы
кітапханалар автоматтандырылған жүйелерді басқаруды жасауға бағдарлануы
тиіс басқа да арнайы бағдарламалар пайдаланылады. Яғни, кітапханадағы
қолданылған бағдарламалық-техникалық кешендер жеке кітапханалық процестерді
автоматтандыруға ғана емес, сонымен қатар әкімшілік-басқару, мәдени-
оралымдық және басқа да кітапханаға байланысты қызметтерге бағдарлануы
тиіс. Автоматтандырылған ақпараттық ресурс орталықтары, сонымен бірге,
автоматтандырылған ақпараттық жүйелер секілді адам-машина жүйесі де болып
табылады.
Д.Архипов корпоративтік АЖ тән келесі төмендегі жалпы белгілерді бөліп
қарастырады: корпоративтік АЖ әмбебап немесе интегралды болып табылады және
библиографиялық ақпараттар талаптарына сәйкестіктегі кітапхана
қолданушыларына ақпараттарды ұсынуды қамтамасыз етеді; отандық та, шетелдік
те қолданушылар үшін әр түрлі автоматтандырылған ақпараттық ресурс
орталықтарымен форматтық сәйкестікті қамтамасыз етеді; құжаттар мен
абоненттерді есепке алу үшін штрихтық кодтау және т.б. технологияларды
пайдаланады; мультимедиа-құжаттармен жұмыс істеуге мүмкіндік береді;
кітапханалардың корпоративтік жұмыстарын қолдауға қабілеттілікті иеленеді.
Біршама деңгейдегі корпоративтік АЖ келесі кітапханалық өндірістік
процестерді автоматтандыруды қамтамасыз етеді: Комплектілеу, Каталогтау
және Анықтамалық-библиографиялық қызмет көрсету. Оларда стандартталған
ендіру үшін лингвистикалық қамтамасыздандырудың тармақталған аппарат
пайдаланылады, бұл құжаттарды каталогтандырудың жоғары деңгейінің және
мәліметтер базасындағы библиографиялық ақпараттарды іздестірудің жеткілікті
ұйымдастырылғанын дәлелдейді.
Д. Архипов ИРБИС жүйесіндегі Мерзімді басылымдарға жазылудың және
лингвистикалық қамтамасыздандырудың автоматтандырылуындағы көшбасшы
екендігін анықтады. Комплектілеу, каталогтау, абонементке қызмет көрсету
жөне мерзімді басылымдармен жұмыс бөлімінде бірінші орынға Руслан жүйесі,
ал қолданыстағы іздестіруде, анықтамалық-библиографиялық қызмет көрсетуде
және салыстырып тексеру қорында – РФ Президентінің Әкімшілік Кітапханасы
шығып отыр.
Кез келген жағдайда жүйенің қолда бар модернизация мүмкіндіктері
барынша ұзағырақ қамтамасыз етілуі, оның үстіне оның өмірлік циклының
жалғастырылуы маңызды. Отандық кітапханалардың бірқатарында кей-кейде КАРО
АЖ жаңартудың мүмкіндіктерінің (әзірлеуші кітапханалардағы қолда бар
нұсқаларын одан ары қарай қолдауды қаламайды) мағынасы да жоқ.
Біздің елімізде кітапханалардағы автоматтандырылған жүйенің алғашқы
әзірлеушілері мен ендірушілері ретінде информатика саласының мамандары
шұғылданғанын байқауға болады. Сонымен бірге, автоматтандырылған ақпараттық
ресурс орталықтарын жобалай отырып, әзірлеушілер оларға басқа объектілерді
(кәсіпорын, мекемелер және т.б.) автоматтандыруға арналған тәсілді көшіруге
талпынды. Олардың пікірінше, бұл процестер ақпараттарды ұсынудың
стандарттандырылған жоғары деңгейімен сипатталуы, кітапханалардың әр түрлі
бөлімшелеріндегі біртіндеп көшірілетін екінші нұсқасының шартты-тұрақты
ақпараттарының айтарлықтай көлемі болуы себебінен кітапханалық
технологиялық процестерді автоматтандыру ерекше еңбекті көрсетпейді.
Алайда, жобаларды жүзеге асыру іс-шаралары бойынша олардың
кітапханаларды автоматтандыруға арналған оңайлатылған тәсілдерінен бас
тартуына және автоматтандырудың барынша күрделі объектілерін көрсететін
кітапханалық өндірістік процестердің қарым-қатынастарының барлық нәзік
тұстарын ұғынуына тура келді. Сондықтан да болар оларда бір-бірімен өзара
әрекет етуші параметрлердің көп саны пайдаланылады.
Сонымен бірге, бастапқыда аналитикалық қызметті немесе үлкен қаржылай
шығындарды қажет етпеген процестер ғана автоматтандырылды. Мысалы,
комплектілеу үшін құжаттарды іздестіру және іріктеу. Сонымен қатар, мысалы,
абоненттің талаптары бойынша қордан кафедраға роботталған іріктеуді беру
және құжаттарды жеткізу автоматтандырылмаған.
Автоматтандырудың бастапқы сатысында қарастырылмаған кітапханалық
технологиялық процестерді әзірлеушілердің қалыптастыруына тура келді,
мысалы, авторлық белгіні және сақтау шифрін автоматтандырылған түрде
анықтау.
КАРО АЖ әзірлеу көп жағдайда АБЖ (АСУ, АСУТП) және басқа ААЖ (АИС)
әзірлемесінің ережелерімен ұқсас. Сондықтан да оларды әзірлеу үшін көбінесе
Oracle, Informix және Sybase, MS SQL Server, InterBase, MySQL және т.б.
заманауи МҚБЖ(СУБД) пайдаланылады.
Мәселен, реляциялық МҚБЖ MySQL ашық кодпенен еркін таратылғаны болып
табылады. Ол басқа да көптеген МҚБЖ(СУБД) секілді SQL (Structured Query
Language – құрылымданған сауалдардың тілі) деп аталатын мәліметтер
базасының тіліменен өзара әрекеттеседі.
MySQL бойынша көп ағымды SQL-серверді ұстап тұратын, мәліметтер
базасының әр түрлі есептеу машиналарын, сондай-ақ бірнеше әр түрлі
клиенттік бағдарламалар мен кітапханаларды, басқару құрал-жабдықтарын және
бағдарламалық интерфейстердің (API ағылшын. application programming
interface - қосымшасы операциялық жүйелерге және басқа да сервистерге
қолжетімділікті алатын қолданбалы бағдарламалардың интерфейсі) кең спектрін
қолдауды қамтамасыз ететін клиент-сервер жүйесі болып табылады.
Я.Л.Шрайберг автоматтандырылған кітапханалық жүйелерді әзірлеуге
арналған төмендегі жалпы жүйелік талаптар мен ережелерді қарастырады:
технологиялық процестерді типтендіру және бірегейлендіру; ақпараттар мен
формалардың кіру және шығу түрлерін және құрылымдарын максималды
бірегейлендіру; бастапқы ақпараттардың кіруінің бір реттілігі және оны
пайдаланудың көп мақсаттылығы; әзірлемені енгізуді, іздестіруді сақтауды
және ақпараттарды беруді қамтамасыз ету үшін заманауи бағдарламалық және
аппаратуралық құрал-жабдықтарды пайдалану; аппаратуралық және бағдарламалық
құрал-жабдықтарды агрегат модульді өсіру жолымен жүйелерді дамытуды
қамтамасыз ету; жүйелерді әзірлеу үшін, әдеттегідей, типтік аппаратуралық
қамтамасыздандыруды және белгілі бағдарламалық құрал-жабдықтарды пайдалану;
басқа кітапханалық АЖ, кітапханалық интеграциялар және кооперациялар
жүйелерімен сәйкестікте қамтамасыз ету.
Ресейлік нарықта бағдарламалық кешендер әзірлемелерінің барынша кең
таңдауы ұсынылған. РФ Мәдениет министрлігі БАЕО (Бас ақпараттық-есептеу
орталығы) кітапханалық жүйелерді әзірлеушілердің арасында АЖ-Кітапхана,
АЖ-Бибиофил, Зағиптар үшін Кітапхана; БЕН РАН (SOLAR, Сочи,
DIISKAT); Қазақстандағы ГПНТБ (АС ГПНТБ, ИРБИС) және т.б. секілді
КАРО АЖ әзірлемелерін орындаған. Бағдарламалық құрал-жабдықтар кешендері
ПО автоматтандырылған жұмысшы орындары модулдерінен тұрады. Яғни, төмендегі
функцияларды орындауды қамтамасыз ететін АЖО жасалады: бағдарламалық құрал-
жабдықтар кешенін таңдауға байланысты толықтырма, өңдеу, абонементке және
басқаларға қызмет көрсету.
Ірі кітапханалардағы ЭК дамуымен бірге олардың библиографиялық
ресурстарына тек кітапхана оқырмандарының ғана емес, сонымен бірге
Интернетті қолданушылардың кең шеңберінің де қол жетімділігі арта түседі.
Теле қолжетімділікке шектеудің болуы, негізінен, отандық телефон
желілерінің төмен сапасына, кітапханалар мен олардың қолданушылары үшін
тораптық қызметтің біршама жоғары құнына байланысты. Осыған қарамастан,
көптеген кітапханалар e-mail бойынша хабарламалармен алмасып, өздерінің
Интернетке қолжетімділігін қамтамасыз етіп қана қоймайды, сонымен бірге
өзінің жеке сервері арқылы әр түрлі қызмет түрлерін қолдануды ұсынады.
Сондай-ақ, 2001 жылдан бастап ведомствоаралық кітапханалық торап РФ LIBNET
(ағыл. Library Network) дамуда. Ол корпоративтік каталогтандырудың ұлттық
жүйесін жасау жөніндегі қызметті жүзеге асырады. Оның Интернеттегі мекен-
жайы http:www.nilc.ru.
Корпоративтік АЖ ендірудің және ақпараттық торапқа қолжетімділігінің
арқасында кез келген кітапхана виртуалды кітапхана бола алады, яғни ол
құжаттары мен өздерінің құжаттарының мәтіндері туралы жеке ақпараттарын
электронды түрде ұсынып қана қоймай, сонымен бірге әр түрлі құжаттарға және
басқа да ИР-ға және Интернеттегі ақпараттық қызмет көрсетулерге сілтеме
жасай алады.
Кітапханаларға жаһандық инфрақұрылымдардағы маңызды рөл – оған
ақпараттарды іріктейтін, ұйымдастыратын, сақтайтын қолжетімділікті
қамтамасыз ететін интеллектуалды делдалдар (навигатор) рөлі тиесілі.
Әлемде TINLIB (ВГБИЛ және МВШСЭН), VTLS, ALEPH, Liber және т.б. секілді
кітапханалық автоматтандырудың жүйелері неғұрлым кең таратылған.
Аталмыш жағдайда біздің еліміздегі көбірек қолданыс тапқан
автоматтандырылған жүйелер қарастырылады.
VTLS (ағылш. Virginia Technology Library System). Кітапханаларды
кешенді автоматтандыру, оның ішінде кең іздестіру мүмкіндіктері бар
электронды каталогты жасау үшін, сондай-ақ кітапхана аралық абономент
функцияларын орындау, қорларды комплекттеу, статистиканы өңдеу үшін
Virtua КАРО АЖVTLS Inc. (Вирджиния штаты, АҚШ) фирмасы әзірлеген. Аталмыш
жүйе 1984 жылдан бері белсенді түрде таратылуда, MARC21 форматы бар.
Жүйе клиент-сервер архитектурасын қолдайды және оларды дербес желілерде
және Интернетте пайдалануға мүмкіндік беретін қажетті желілік
мүмкіндіктерге ие. Ішкі клиенттермен жұмыс істеу үшін ыңғайлы WWW
интерфейсі бар. Клиенттік ПО VTLS нәзік клиент болып табылады, өзара
әрекеттесу TCPIP желілік хаттамасы бойынша серверлермен бірігудің болуымен
ғана жұмыс істеу үшін талап етілетін Z39.50 кітапханалық ақпараттарды
алмасудың стандарты хаттамасы бойынша өтеді.
VTLS ұлттық, академиялық, жарияланымдық және басқа да ірі арнайы
кітапханалық, оның ішінде миллиондаған бірлікті сақтауға есептелген
қорлармен пайдалануға жарамды, Oracle СУБД-ы бар. UNICODE форматтағы ОС
Windows, әдеттегідей, ірі кітапханалар үшін барлық қаріпті, оның ішінде
кириллицаны қолдауға мүмкіндік беретін VTLS жетілдірілген аппараттыққа
(мысалы, жоғары өндірісті серверге қажетті) және бағдарламалық құрал-
жабдықтарға бағдарланған. Ол АҚШ пен Батыс Еуропадағы кейбір ірі
университет кітапханаларында пайдаланылады. Ресейдегі VTLS 1980 жылдардың
аяғынан бастап РГБ ендіруге ұмтылды. Ол, мысалы, Томск мемлекеттік
университетінде, Кубань және Таяу Шығыстағы мемлекеттік университеттерде
және т.б. ойдағыдай жұмыс істейді.
ALEPH. ALEPH. АЖ Иерусалим Университетінде (Израиль) ЕХ Libris
фирмасында әзірленген. ALEPH алғашқы версиясы 1980 жылы пайда болды.
Кітапханалық АЖ UNIX, Windows NT және т.б. операциялық жүйелерге
бағдарланған. Израильде бүкіл ел бойынша ол жалғыз орталықтандырылып
пайдаланылады және әрбір кітапханада ДҚ бар. Оқырмандар алған барлық кітап
әрбір кітапхана жүйесінде көрінеді.
ALEPH дербес желілерде және Интернетте пайдалануға мүмкіндік беретін
клиент-серверлік архитектура толығымен жүзеге асырылған. Жүйе UNICODE
кодтар жиынымен жұмыс істейді. Кітапханалық жүйедегі каталогтарға
қолжетімділік стандартты Интернет-технологиялар көмегімен іске асырылады.
• Кітапхана жүйе құрамына Интернеттегі стандарттық бағдарламаларды қарау
көмегіменен кітапханалық жүйеге және бірінші кезекте ALEPH
каталогына қолжетімділікті қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін қуатты
Web-сервер кіреді. ALEPH жүйесі Oracle мәліметтер қорын басқару
жүйесі (МҚБЖ) негізінде ашық архитектура бойынша құрылған. Клиенттік
қосымшаларды жасау үшін, сондай-ақ, стандарттық құрал-жабдықтар , атап
айтқанда, Java тілі пайдаланылған. ALEPH бірінші кезекте орташа және
ірі кітапханаларды автоматтандыру үшін арналған. Ресейде бұл жүйе РГБ-
да орнатылған және жұмыс істейді. Ал дистриубуциясын ПроСофт-М
компаниясы жүзеге асырады.
Liber. Liber КАРО АЖ жасау жөніндегі алғашқы жұмыстар 1985 жылы
басталды. Жүйенің коммерциялық нұсқасын әзірлеуді 1987 жылы Relais
Informatique International атты француз фирмасы іске асырды. Қазақстанда
оны отандық Компания Либэр фирмасы ұсынды.
Liber жүйесінде негізгі кітапханалық функциялар автоматтандырылған:
сериялық басылымдарды кіріктіре отырып, кітапханалық қорды комплектілеу;
каталогтау; электронды каталогтардағы іздестірудің барлық заманауи
түрлеріне қолжетімділік; құжаттар қозғалысына (оның ішінде табу) бақылау;
кітапханалар және кітапханааралық қызмет көрсету жұмыстарын басқару
функциялары. Бұл кітапханалық жүйелер үшін тұғырнама мәліметтер базасымен
жұмысқа бағдарланған Advanced PICK операциялық жүйе болып табылады. Фирма-
әзірлеуші ОС UNIX басқару ісін жұмыс істететін арнайы қабықшаны жеткізеді.
Либер бағдарламасы UNIMARC, ISBD ішкі және коммуникативті
форматтарын қолдайды, басқа MARC форматтарында импорттау және экспорттау
мүмкіндіктері бар. Ол штрих-кодтау көмегімен келген адамдарды және кітап
беруді тіркеуді автоматтандырады.
Оның одан ары қарай дамуы оқырмандардың Кітапханаға жазылуын, яғни
суретімен (Интернет арқылы) пластикалық оқырман билетін беруді, оқырман-
қарызгерге уақытша айып пұлдық санкция беруді, әр түрлі себептер бойынша
жарамсыздыққа шығатын құжаттар тізімін құрастыруды; кітапсақтау қорынан
құжаттарға электронды тапсырыс беруді; кітапхана залдарындағы құжаттарды
дистанциялық брондауды; оқырмандар мен қызметкерлерге (оқырман билетінің
алтымәндік штрих-коды және т.б.) ыңғайлы болуы үшін жұмыс алаңдарына ұсақ
жөндеулер жүргізуді қамтамасыз ететін Liber-Media, сосын және
Absotheque локалданған версияларының пайда болуымен байланысты. Жүйе
Ресейдің жүзден астам кітапханасына, оның ішінде И.С.Тургенев атындағы
мәскеулік кітапхана оқу залына орнатылған.
Қорыта келе айтарымыз, мұндай жүйедегі кітапханалық-қолданушы біздің
кітапханаларда біршама саны пайдаланылмайтын функциялар мен мүмкіндіктердің
МҚБЖ сәйкестерін алуы тиіс. Оның үстіне, МҚБЖ(СУБД) КАРО АЖ өзі секілді жыл
сайын (тіпті одан да жиі) қосымша шығындарды әкеліп, жаңарып отырады.
Кейбір мамандар бұдан былай барлық КАРО АЖ және оның электронды
каталогтарын OCLC ауыстыратын болады деген пікір айтады.
Ресейлік нарықта бағдарламалық кешендердің әзірлемелерінің барынша кең
ауқымды таңдауы ұсынылған. РФ мәдениет Министрлігінің мәдениет және
кинематография жөніндегі Федералды Агенттігінің (http:www.givc.ru) Бас
ақпараттық-есептеу орталығы кітапханалық жүйесінің АС-Кітапхана-3, АЖ-
Библиофил, Зағиптар үшін кітапхана. АС- Кітапхана секілді КАРО АЖ
әзірлемелерін орындаған Жетекші әзірлемешісі өзінің өлкелердегі және
облыстардағы кітапханалық процестерді, сондай-ақ орташа және кішігірім
кітапханаларды автоматтандыру үшін арналған, әдеттегідей, әмбебап құрылған
жүйесін көрсетеді. Жүйе жүйелік әкімшіні кіріктіре отырып, қызметкерлер
үшін 16 АЖО-дан тұрады және комплектілеу қызметі, мерзімді басылымдарға
жазылу, Интернеттен шалғай қолжетімділіктегі абоненттерге анықтамалық-
библиографиялық қызмет көрсету және т.б. жұмыстарды қамтамасыз етеді.
Мұндай жүйелер Ресей ҒА-ның (SOLAR, Сочи, DI- ISKAT)
жаратылыстану ғылымдары жөніндегі Кітапханада жасалған.
АС ГПНТБ Ресей ГПНТБ, Санкт-Петербург мемлекеттік техникалық
университеті (СПГТУ) РУСЛАН АИБИБЛИОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМА
(http:www.ruslan.ru), ЗАО Информ-система ғылыми-өндірістік жүйесі,
МАРК-SQL АИБИБЛИОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМА (http:www.informsystema.ru), ЗАО
Компания Либэр, Liber-media АИБИБЛИОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМА және
ABSOTHEQUE Unicode (http:www.libermedia.ru), Құжаттық ақпараттық
технологиялардың Кітапханааралық онлайн орталығы (ДИТ-М) Компаниясы, ОРАС
Global (http:www.ditm.ru) және т.б.
Әзірлемешілер өзінің жүйесін құруы үшін қажетті бағдарламалық құрал-
жабдықтардың базалық жиын тұғырнамасының екі түрі бар:
• МҚБЖ(СУБД) және оларға теңестірілген ұйымдасқан бағдарламалық құрал-
жабдықтарды сақтау және ақпараттарды қайта өңдеу (DBASE, CLIPPER,
CDSISIS, INFORMICS, ORACLE және т.б.);
• Тіл құрал-жабдықтар ы, яғни, әдеттегідей, мәліметтер базасын қолдау
құрал-жабдықтар ы жазылатын жоғары деңгейдегі тілдер және
автоматтандыру жүйелерінің қажетті функцияларын қолдайтын қосымшалар
кешені (КОБОЛ, ФОРТРАН, ПАСКАЛЬ, С, С++ және т.б.).
Мұнда іс жүзінде екінші, тілдік тұғырнама жекелеген класс ретінде
пайдаланылмайды және өндірісші-фирмалар өз жүйелеріндегі бұрын жазылған
тілдік тұғырнамасын МҚБЖ нақты сол немесе басқа типін пайдалануға
ауыстырған. Тілдердің МҚБЖ тұғырнамалардың өзі сияқты МҚБЖ ішкі тілдеріне
жүзеге асыру күрделі болатын олардың функцияларын кеңейту және дамыту үшін
де, жазу және модернизация үшін де қалғандығы атап көрсетілген.
Осылайша, ірі кітапханалардың көпшілігінде бастапқыда өз бетінше МҚБЖ
ISIS базасында АЖ әзірлеу жүргізілгендігін оңай байқауға болады.
ЮНЕСКО-де кітапханалар, мұрағаттар, мұражайлар және құжаттық-ақпараттық
қызметтер үшін CDSISIS жүйесі арнайы әзірленді және оны бүкіл
дүниежүзінде ашық дистрибьютерлік, оның ішінде барлық өзекті версияларымен
қолдау тегі қамтамасыз етіледі. Ол өзі арқылы дамыған құрал-саймандар(СУБД)
жасау, кітапханалық автоматтандырудың интеграцияланған жүйелерін жасаудың
қосымша модулдерін әзірлеу көмегімен мүмкіндік беретін кітапханалық-
ақпараттық мәліметтер базасын және технологияларды қолдауды көрсетеді.
CDSISIS әлемнің 78 елінде пайдаланылады және Ұлыбритания, Франция,
Германия, Испания, Италия, Аргентина, Бразилия, Ресей, Қазақстан, Украин,
Белоруссия және т.б. елдердегі аса ірі дистрибьюторлық орталықтар мен
ассоциациялар тарапынан қолдау тапқан. Жүйенің өзгеше ерекшеліктері оның
мәліметтерді сақтау үшін кеңістікті оңтайлы пайдалануын қамтамасыз ететінін
және әрбір өрісті анықтаудағы толық еркіндігін көрсететінін айнымалы
ұзындығы өрісімен манипуляциялау үшін жобаланғандығы болып табылады.
Ресейде оны ГПНТБ, ГЦНМБ, Ресей Кітап палатасында, ақпараттық мәдениетте,
ЦНСХБ және басқа, әдеттегідей, ірі кітапханаларда пайдаланылады.
Осы мақсатпен ДК пайда болуына байланысты DBASE, Clipper, FOXBASE,
PARADOX және т.б. секілді МҚБЖ белсенді түрде қолданыс тауып отыр.
Дегенмен, бұл МҚБЖ тармақты индекстеу және көп аспектілі релевантты
іздестіруді қамтамасыз ететін жазбаның ауыспалы ұзақтығы бар
құрылымдарменен жұмыс істеуге бағдарланған.
Корпоратив АЖ жасауға кітапханалардан басқа кітапханалық қызметпен
тікелей байланысты емес ұйымдар да қатысады. Мәселен, Кодекс компаниясы
кітапхана қорларымен, оқырмандармен, басылымдарды электронды есепке алуды
ұйымдастырумен жүргізілетін жұмыстарды, браузер арқылы Интернеттегі
басылымдар каталогтарына қолжетімділікті автоматтандыруға арналған
Кодекс: Манускрипт автоматтандырылған Web-кітапхана жүйесін ұсынады.
Кіші, әсіресе, мектеп кітапханалары үшін қарапайым ақпараттық жүйе 1С (1С:
Кітапхана) секілді ұйымдар ұсынады.
Осылайша, жоғарыда қысқаша ғана қарастырылған жүйелердің арасынан нақты
кітапханалық АЖ үшін қажеттісін таңдап, талдау жасау негізінде шешім
қабылдау мақсатты болып табылады. Бұл жағдайда, кітапханалардың әр түрлі
типтеріндегі КАРО АЖ әзірлеу және оларды өндіріске ендіру барысындағы
жинақталған тәжірибелі кәсіби мамандардың мақсатты түрде бағдарланған
ұсыныстарын ескерген дұрыс.
Я.Шрайберг Корпоратив АЖ тиісті бағдарламалық әзірлемелердің төменде
келтірілген жалпы сипаттамаларын ұсынады: жүйелерді тағайындау,
автоматтандыру объектілерінің типтері; пайдаланудың басталуы; ендіру саны;
версияларды жаңарту кезеңі; сондай-ақ, автоматтандырылатын процестер мен
функциялар: комплектілеу; электронды каталогта іздестіру; өңдеу (тіркеу,
техникалық өңдеу, каталогтау және индекстеу, аналитикалық-синтетикалық
өңдеу); оқырмандарды жазу және тіркеу; есепке алу және бақылау; МБА және
құжаттарды жеткізу; циркуляция; сөздіктерді қолдау; бағдарламалық-
конверторлардың саны; штрихтық кодтау жүйелерін пайдалану және т.б.;
телеқолжетімділік тәртібін қамтамасыз ету; статистиканы басқару және
автоматтандырылған түрінде алу.
Оның Автоматтандырылған ақпараттық ресурс орталықтары мен желілік
әзірлемелерінің негізгі жағдайлары мен принциптері. Қоршаудың басты
тенденциялары, негізгі жағдайлары және базалық принциптердің алғышарттары
атты еңбегінде аталмыш аспектілері тереңірек қарастырылған.
Ресейлік өнімдерді таңдау кезінде JI.Шрайберг мыналарды ұсынады [16]:
автоматтандыру жүйелерін қамтамасыздандыруға міндетті төмендегі сәттерде
ескерген жөн: жазбаларды дамыту және оның санын тұрақты ұлғайту арқылы
мәліметтер базасын қолдау; кириллицаны бірнеше кодталуын және автоматты
түрде қайта кодтауды қолдау; толық мәтіндерімен және графикалық
бейнелерімен жұмыстарды қамтамасыз ету; әзірлеме құрал-жабдықтарының болуы
және жеке өз Web-серверлерін қолдау; лингвистикалық және сөздік-тезаурустық
жүйлереді жасау және қолдау құрал-жабдықтарының бар болуы; құжаттамалар мен
нұсқаулардың комплектісінің болуы; тұрақты негізде оқытуды қамтамасыз ету;
тұрақты жаңарту, қолайлы жағдайларда жаңа версияларды жеткізу және
техникалық жағынан алып жүру; кеңестер беру және анықтамалар үшін ыстық
желінің болуы.
КАРО АЖ ендірудің және ақпараттық желілерге қолжетімділіктің болуы
арқасында кез келген кітапхана виртуалды кітапхана бола алады, яғни ол
құжаттар туралы ақпараттарды ұсынып қана қоймайды, сонымен бірге ол сол
құжаттардың мәтіндерінің электрондық нұсқасын да бере алады. Виртуалды
кітапханалар тұтас жаһандық құрылымға біріге отырып, кез келген жерде, кез
келген формада кез келген тұтынушының ақпараттық ресурстарға интерактивті
қолжетімділігін қамтамасыз ете алады.
1.2. Корпоратив ақпараттық ресурс орталықтарын құрудың
негізгі принциптері
Корпоратив ақпараттық ресурс орталықтарын автоматтандыру үдерісі
бүгінгі күнде заманауи кітапхана жүйелерін жетілдіру тәжрибесінде елеулі
орын алып, көптеген мамандар мен оқырмандардың қызығушылығын туғызып отыр.
Қазіргі кітапханалар жүйесі тек қана ақпарат сақтау қоймалары ғана
емес, олар мемлекет пен қоғамның өркендеу дәрежесінің көрсеткіштерінің бірі
болып табылады. Себебі кітапхана адам білімінің дерек көзі ғана емес,
сонымен қатар ол ғылыми-техникалық және әлеуметтік прогресс үдерісі
элементтерінің бірі. Мамандардың айтуынша, кітапхана жүйелерін автоматты
ақпараттандыру ісі мемлекетіміздің және қоғамымыздың ақпараттандыру
саласындағы келелі мәселелерінің біріне айналып отыр [5].
Сондықтан, кітапхана жүйесін автоматтандыру процесі, бұл мекемедегі
қалыптасқан технологиялық үдерістердің жетілдірілуіне көмектеседі. Осыған
орай, кітапханалық жұмыстарды автоматтандырудағы өңдеу принциптері мен
тиімді функциялау үдерісі мемлекет пен қоғамның ара-қатынасына тәулді
маңызды мақсаттардың бірі. Өзіміздің елде және басқа елдердегі кітапхана
жүйесін автоматтандыруды жобалау және эксплутациялау тәжербиесіне
қарамастан, бізде әдейі осы түрдегі ақпараттық жүйені құратын, арнайы
дайындалған мамандар жетіспейді. Бұл мақсаттың негізгі аспекттерінің бірі
болып технологиялық және программалық-ақпараттық қамтамасыздандыруды
біріктіріп өңдеу және қолдану саналады.
Қоғамымыздың ғылыми техникалық прогресстерінің негізгі бағыттары болған
– өндірістік, ғылым мен білім кәсіпорындарынан басқа әртүрлі салалардағы
технологиялық процестерді автоматтандыру жұмыстарын комплексті жүргізу,
бүгінгі күндегі өзекті мәселелердің қатарында.
Айтылған проблемалардың барлығы көптеген білім, техника, өндірістік
және шаруашылық кәсіптер, тағы басқа салаларына байланысты. Негізінен осы
салаларда бірнеше ондаған жылдар бойы автоматтандырылған басқару жүйелерін
(АСУ) белгілі процесстер бойынша тиімді қолданып келді.
Автоматтандырылған басқару жүйесінің негізгі құрылу принциптері мен
функциялары кітапхана ісінде де сөзсіз пайдалану, кітапханалық-
библиографиялық кәсіпте автоматтандыру әдістері мен құрал-жабдықтарын
пайдалану – кітапхана ісінің негізгі және маңызды факторы болған
кітапханалық жаңа ақпараттық технологияларды енгізу саналады.
Кітапханалық-библиографиялық автоматтандыру процесстерінің сәтсіздікке
ұшырауы көбіне кітапхана басқарушыларының осы салада қажетті білімдерінің
болмауында және көптеген кітапхана мамандарының өзінің кәсібіне ақпараттық
технологиялардың қалай және қандай түрін қолдану керек деген сұрақтарға
жүйелі жауап бере алмауынан іздеу керек сияқты.
Бұл проблемаға байланысты бірнеше ондаған оқулықтар мен оқу-әдістемелік
құрал-жабдықтар шығарылған. Оларда кітапханалық процесстерді әртүрлі
техникалық құрал-жабдықтар мен қамтамасыз ету, оларды тиімді қолдану,
оқырмандарға қызмет ету және сонымен қатар кітапхана қызметкерлерінің
қауіпсіздігін ұйымдастыру сияқты сұрақтар көтерілген. Қазіргі заманғы
кітапханалық істерді тиімді ұйымдастыруда, кітапхана қызметкерлерінің
релеванттық ақпаратты дер кезінде тауып, оларды қолдануымен қатар, өз
білімдерін заман талаптарына сай жетілдіру талап етіледі.
Кітапхана автоматтандыру үдерісінің мақсаттары мен мәселелері.
Қазіргі заман есептеу техникалары мен ақпараттық технологиялардың
Қазақстанда өмірге ену процесі, мемлекеттің қалыптасуына байланысты ел
экономикасының тұрақтылығының жеткіліксіздігі және де басқа мәселелерге
қарамастан қарқынды ілгері басуда. Бұл таң қалатын жайт емес: бұлар жалпы
әлемдік тенденциялар. Әрине, алайда жылдамдық пен тиімділік көрсетілген
құрал-жабдықтарды әртүрлі елдерге енгізу оңай емес. Қазіргі ақпараттық
технологиялар банк ісі, экономика, кітапханалық және ақпараттық қызмет
көрсету орталарында белсенді түрде пайда болатынын ескеруіміз қажет.
Қазақстан кітапханасында болып жатқан өзгерістер ақпараттарды сақтау
орны сияқты, экономиканың дамуының қажетті факторлары болып, өзінің маңызын
бұлжытпай көтереді. Қазіргі кітапханалар тек қана өз қорларының
қалыптасуымен ғана жұмыс жасамап қоймай, сонымен қатар, оларды бірінші
кезекте қолданушыларға хабардар етеді. Бұл ішкі кітапханалық ісі бойынша
көрсеткіштердің сапасын көрсету орталығының ауыртпалығы. Шындығында,
орталықтандырылған қаржыландыру үлкен көлемдегі құрал-жабдықтарды алу және
оқырмандарға қажетті іріктеліп жинақталған кітапханаларға айрықша
қолданады.
Қазіргі заман кітапханаларын қаржыландыру мардымсыз болғандықтан,
қолданушыны хабардар ету үдерісі, оқырмандарға қызмет көрсетудің негізгі
стратегия мен тактикалары болуы керек. Соңғысы автоматтандырусыз және сол
сияқты кешенсіз іс тынбайтындығын білдірді. Солай берілгендер шешімнің
қорлармен тиімді қалыптасуын, қолдануын және басқаруын қамтамасыз етуге,
сонымен қатар қолданушыларға ақпараттармен және түпдеректермен жақсы жұмыс
құру.
Автоматтандырудағы бағдарламалық-техникалық құрал-жабдықтар мен
экономикалық-математикалық әдістер, басқару жүйелері жаңарған ақпараттың
алмасуы мен қолданылуы, қызметкерлерді қолданыстағы ескі операциялармен
жұмыс жасаудан босатады.
Автоматтандырудың мақсаты өнімділіктің көтерілуі мен еңбектің
тиімділігі, ақпараттың өнімінің сапасының жақсаруы және қызмет, біркелкі
еңбек сіңіруді қажет етуді және бір сазды операцияларды жою.
Адамзаттың басқа ақпараттық салаларындағы сияқты, кітапханалық
тәжірибеде, автоматтандырудың барлық өзіне тән негізгі артықшылықтары бар:
• ақпаратты өңдеуде қайталанатын қолмен жасайтын операцияларды жою;
• өңдеу және қайта жасау процесстерін жылдамдатуды үдету;
• мәліметтердің есепке алынуы мен есеп беру дәлдігінің көтеру;
• ұйым мүмкіндіктері мен ақпараттық ресурстарын жан-жақты қолдану;
• жоғары ұйымдық мәліметтер құрылымында жүйелік басқаруды қолдану;
• жұмысшылардың шығармашылық мәселелерін шешу үшін уақыт босату.
Алайда, кітапханалық технологияларға автоматтандыру үдерісі кітапхана
жүйесінің барлық жұмысшыларына жақсы белгілі біршама артықшылықтарды
қосады. Мысалы, дәстүрлі каталогта карточкаларды қолмен іріктеу мен
электрондық каталогтерде көп аспектілі іздестіру нәтижелерінің жылдамдығы
бойынша және сапалы көрсеткіштерін салыстыруға бола ма? Басқа мысал –
жарнамалық басылымдарды қарау жолымен және қалыптастыру мәселелерінің
нәтижелерін және процесстерін салыстыруға болады. Осы немесе басқа жолмен
комплектатор үстеліне түскен және CD-ROM дискілерін үлкен агент
басылымдарын жазу негізінде қолдану. Мұндай мысалдар көп болып, мәні тек
қана біреу ғана болуы мүмкін: кітапханалар жүйесін автоматтандыру керек,
автоматтандыру процесін ендірмей кітапхана жүйелеріндегі кітапханалық
технологиялық үдерістердің толық дамуы мүмкін емес.
Кітапхана қоғамның интеллектуальды құндылықтардан құралған және осы
құндылықтарды ағарту, ғылыми зерттеулерден және жеке мәдениеттің дамуы
мақсатында қолданылуын қамтамасыз ететін мекеме. Кітапхана жоғарғы оқу
орнында оқу-тәрбиелік және ғылыми-зерттеу жұмыстарында басты рөлді ойнайды.
Кітапхана жүйесін автоматтандыру және механикаландыру – библиографиялық
процесстердегі кітапхана еңбегін жеңілдету, оның өнімділігін көтеру,
оқырмандарға қызмет көрсетуді жақсарту сияқты мәселелерді шешеді [2].
Қазіргі кітапхана түсінігі кең мағынаға ие. Оның дәстүрлі
кітапханадан негізгі ерекшелігі кітапханалық қызмет көрсетудің
компьютерлік технологиялар қорында жаңа әдістерді қолдану арқылы
оқырмандарға қажетті басылымдарды дамыған қазіргі кітапханалық жүйеде
табуға мүмкіндік береді.
Кітапханадағы автоматтандырудың теориялық мәселелерін қамтитын
кітапханалық-библиографиялық процесстер кешенді көпсалалы болып, оларды
үйренуімен кітапхана тану мен информатика айланысады. Кітапханалардағы
техникалық құрал-жабдықтарды өндіріске енгізу мен оларды тиімді меңгеру
библиографиялық мекемелерде және ақпараттық ұйымдарда жүргізіледі.
Сонымен қатар кітапханадағы кітапханалық-библиографиялық үдерістерді
автоматтандырудың мақсаты мынадай қызметтер бола алады:
• іріктеліп жинақталған, ұйымдармен және қорларды пайдалану мен мәліметтер
қорлары, анықтамалық-ақпараттық қызмет көрсету мен қолданушы жүйесінің
ақпараттық қызмет етуіне байланысты технологиялық операциялардың
орындалуына еңбек шығынын азайту;
• көрсеткіш қолданушыларға қызмет көрсету құрамын кеңейту;
• дәстүрлі емес кітапханалардың жұмысын іске қосу жолымен олар үшін
дайындықпен, жүргізумен фактографиялық ақпаратты жедел жеткізумен
байланысты ақпараттық қамтамасыз ету және анықтамалық қызмет көрсету.
• дербес кітапхана жүйесін қолданушылар жұмысының жайлылығын көрсету;
• кітапхана және библиографиялық қызмет көрсету мүмкіндіктерін кеңейту;
• барлық көрсетілген мақсаттардың жиынтығы;
Кітапханалық-ақпараттық үдерістерін автоматтандыруда жүйелер мен
желілер жаңа ғылым ретінде ақпараттық жүйелер, кітапхана ісі және компьютер
ғылымы мен технологиялар түйіскен мөлшерде сипатталады. Негізгі мақсаттар
мен автоматтандыру мәселелері анықталады. Бастапқы қор жағдайында
жүргізіліп және он басты принциптерге негізделген ғылыми-әдістемелік
схемаларды құру кітапханалық-ақпараттық жүйелер мен желілер
автоматтандырылған негізгі жүйеде құрылған. Кітапханалық-ақпараттық
үдерістерін автоматтандыруда жүйелер мен желілер үздіксіз ұлғайған көлемде
әр түлі ақпараттардың барлық салаларында адам әрекеті мен қолданушылар
қажеттіліктерінің үйлесімділігі келісілген. Қолданушы түсінігі келесі
категорияларды оқырман, МБА абоненті, келуші, информатор толығымен
біріктіреді. Кітапханалар ресурстары мен ақпараттық орталар тікелей орнында
немесе жұмыстың жедел жойылған режимінде, толық және ақпаратты құжаттардың
түпдерек ресурстарын пайдаланушы сапалы алады. Қолданушылардың кең
көлемдегі ортасының қажеттілігі қиындық пен қатер және ақпараттық топтың
өсуі қолмен өңдеудің көп еңбекті қажет етуі, компьютердің еніп кетуіне және
оларға қатысты құрал-жабдықтарды және Кітапханалық-ақпараттық жұмысының
тәжірибесіндегі технологиялары, ерекшелігі шетелдерде 70-80 жылдары біздегі
жүзжылдық пайда болуымен байланысты және дербес компьютерлердің қарқынды
дамуына жағдай жасады.
Кітапханалар үшін олардың ерекшелігінің күшіне әлеуметтік бағыттылығы
және адам факторының приоритетті рөлі ұқыптылықты және оның
құрамындағылардың негізгілерінің жүзеге асырылуының толықтығын талап етуші
жобалауды зерттеу үдерісінде және жобалау алдындағы зерттеу жұмыстары
ерекше рөл ойнайды. КАРО АЖ құрылуының мәселесінің табысты нәтижесі
оптималды таңдауда немесе бағдарламалық-аппараттық қамсыздандыру
жұмыстарына, автоматтандырылған технологиялардың тиімді өніміне сонымен
байланысты ақпараттық-лингвистикалық құрал-жабдықтар кешені мен оларды
үйлестіру – басқару мәселелеріне негізделеді. КАРО АЖ негізгі
компоненттерінің жұмыстарын автоматтандырудың жалпы мақсаты және
автоматтандыру нысандарын техникалық тапсырмалар арқылы үйлестірушімен,
жүйелі талдау платформасында тиімді критерияларды таңдау және қазіргі
заманғы ақпараттық технологиялық талаптардың сақталуымен, үйлесімді түрде
жүргізіледі.
Жан-жақты ғылыми дәлел және кітапханалық-ақпараттық жүйені
автоматтандыру мәселесінің нәтижесі іс жүзіндегі көзделген табысты тәжірибе
КАРО АЖ қорлық принциптерінің құрылуын қадағалауды және жасалған жұмыс
нәтижелерінің енгізілуінің тәжірибе бойынша көрсеткіш жиынтығын талап
етеді. КАРО АЖ тиімді құрылуының ғылыми-әдістемелік платформасының және
желілерінің принциптері келесідей:
1. Ұқсастық принципі. Жаңа жасалған жұмыстың толық жетілуі және КАРО АЖ
сырттан алынғандарды енгізу бір-бірінен айырмашылығы этаптар қатарындағы
мазмұнында және уақытша параметрлерінде ғана болатын ұқсас ғылыми
қолданбалы мәселелер.
2. Аппараттық ортақтастық принципі. КАРО АЖ аппараттық қамтамасыздандыру
таңдауы автоматтандыру нысанын техникалық жабдықтау деңгейінен және
қолданыстағы бар құралдарды жабдықтаумен ортақтасып және бағдарламалық-
технологиялық құрал-жабдықтарды енгізуге жоспарлауды анықтайды.
3. Бағдарламалық қамтамасының интегралдық және модульдік принципі. КАРО АЖ
қолданбалы бағдарламалық қамтамасыздандыру жұмысы операциялық жүйесінің
кеңейтілген ортасында модульдік типтің интегралдық жүйе түрінде және
ақпараттық, лингвистикалық және телекоммуникациялық қамтамасыздандыру
қажеттілігі бойынша мәліметтер қорының басқару жүйесі (мәліметтер
қорларын) жасап шығарады.
4. Технологиялық принцип. Автоматтандырылған технологияның жасалған жұмысын
және КАРО АЖ жағдайындағы модернизацияның бар болуы және ескі дәстүрлі
технология жағдайында жасалған бағдарламалық-ақпараттық
қамтамсыздандыруды қарапайым пайдалануға жол бермейтінін білдіреді.
5. Даралық принципі. Белгілі принциптің ақпаратты бір ретті сұрыптауын
бақылау есебі бойынша бір ретті генерация және локальды және желілік
жүйелердің көп ретті пайдаланылуы үшін ақпараттық ресурстардың әрбір
түрінің бір ретті сақталуына негізделеді.
6. Коорпоративтік принципі. Корпоратив қажеттілігі мен құрылғандардың
таратылуында және дамушы кітапханалық-ақпараттық ресурстарды
автоматтандыру.
7. Интеграцияның желілік принципі. Интеграцияның желілік қажеттілігіне және
ақпараттық ресурстардың жаңаруында бірдей технология құрылуы және КАРО
АЖ жағдайында әрбір нысан үшін екі деңгейді байланыстырушы локальды және
жойылған қолданушыларда қызмет көрсетуіне негізделеді.
8. Мониторинг және басқару принципі. Кездейсоқ және арнайы жасалған
интеллектуалды статистика құрал-жабдықтары негізінде, КАРО АЖ жұмыс
жасау режимдерінің сапалық және сандық көрсеткіштерін алу үшін тұрақты
мониторинг қажеттілігіне негізделеді.
9. Халықаралық кооперация принципі. Жасалған жұмыстар және КАРО АЖ дамуы
және желілер халықаралық кітапханалық және кооперация ынтымақтастығында
бейімделумен және халықаралық ақпараттық алмасу хаттамалары мен
ережелеріне сәйкес жасалады.
1.3. Корпоратив ақпараттық ресурс орталықтарындағы қолданыстағы негізгі
технологиялар
Қазіргі кітапхана информатиканың дамуымен және ақпараттық техникаға
тікелей байланысты; ақпараттық технологиялар ақпараттың жеткізілуі қазіргі
заманғы, көкейкесті және жедел болуына мүмкіндік береді. Кітапханалық
жұмыста ақпараттық технологиялар ақпараттық құрал-жабдықтар мен
бағдарламалық өнімдер негізінде қорланады. Аппараттық құрал-жабдықтар
негізгі технологиялардың санына байланысты. Негізгі технологиялар –
адамзат өмірі кез-келген іс әрекетінде қолданылуы мүмкін аппараттық
технологиялар.
Бағдарламалық өнімдер операциялық жүйелерге, қолданушылар
қабыршақтарына, көмекші және коммуникациялық бағдарламаларына, антивирус
бағдарламаларына бөлінеді.
Аппараттың функционалды өңдеу пакеттерін төменгі дәрежеде негізгі
технологияларға жатқызуға болады. Оларға текстік және кестелік редакторлар,
мәліметтер қорын басқару жүйелері, офистік интегралданған хаттамалары,
синтез бағдарламалары мен тілдің түсініктілігі және ақпараттың бөлінген
өңдеудің қамтамасыздандырудың бағдарламалық өнімі. Қазіргі уақытта ғылыми
білімнің толқынды дамуымен байланысы және әрбір саты сайын басқару жұмыс
орындарында автоматтандыруды құратын профессионалды тапсырмалар саны
басқару жүйесінің иерархиялығын да, сонымен қатар кітапханалық-
библиографиялық үдерістермен басқару жүйесінде көрінеді. Жүйеленген жұмыс
орындарының негізінде –жүйелілік, икемділік, тұрақтылық, тиімділік
принциптері қойылған.
Жүйелілік – функционалды белгілеумен анықталған автоматтандырылған
жұмыс орны жүйе құрылымы ретінде қарастырылады.
Икемділік – мүмкін болатын қайта құруға жүйенің бейімделуі.
Тұрақтылық – автоматтандырылған жүйенің жұмыс орны жүйеге әсер етуші
сыртқы және ішкі факторларының әрекетінен тәуелсіз негізгі функцияларды
орындауы қажет. Және де олардың бөлек тарауларындағы кемшіліктері оңай
жойылып, ал жүйелердің жұмысы жылдам орнына келетін болуы керек.
Тиімділік – жүйенің және оның өнімділігінің құрылуы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Tezde kütüphane süreçleri bilgi ve kütüphane hizmetleri, elektronik
kütüphaneler, hem de yerel alan ağları elektronik kaynaklar ile
kullanıcılara sunmayı temel otomasyon için bilgi ve kaynak merkezlerinin
kurumsal bir otomatik sistem oluşturmak içinteknik çalışma ve uzaktan
hizmetsisteminde. Sistem veriyor elektronik katalog ( MARC formatı ve
DublinCore ) ve e -kitap, kitap, dergi, referans ve öğretim materyallerinin
tam metin veri tabanları, ve diğerlerioluşumu ve işleme. İşleme ve vb
kitaplar, ders kitapları, dergiler, makaleler, notlar ve haritacılık
materyalleri, ses ve video dahil olmak üzere yayınların her türlü, tanımı
Çeşitli gerekçelerle istatistiksel bilgilerin oluşumu, Internet üzerinden
elektronik kütüphane kaynaklarına uzaktan erişimuygulaması,
( Web 2.0, cloudcomputing, Kütüphane 2.0 , vb ) ileri bilgi teknolojileri
için destek.
В дипломной работе рассмотрена методика создания корпоративной
автоматизированной системы информационно-ресурсных центров, предназначенных
для автоматизации основных библиотечных процессов информационно-
библиотечных учреждений, создания электронных библиотек, а также
обеспечения пользователей электронными ресурсами как в локальных сетях, так
и в системе дистанционного обслуживания. Система позволяет: формировать и
обработать электронных каталогов (в формате MARC и DUBLIN Core) и
полнотекстовых баз данных электронных учебников, книг, периодических
изданий, справочно-методической литературы и др.; обработать и описать
любых видов изданий, включая книги, учебники, журналы, статьи,
картографические материалы и ноты, аудио- и видеоматериалы, и т.д.;
формировать статистической информации по различным признакам, осуществить
дистанционного доступа к электронным библиотечным ресурсам через интернет и
поддержку передовых информационных технологий (Web 2.0, Cloud Computing,
Library 2.0 и др.).
In the thesis work the technique for creating a corporate automated system
of information and resource centers for basic automation of library
processes information and library services, electronic libraries, as well
as providing users with electronic resources in local area networks, and in
the system of remote service . The system allows the formation and
processing of electronic catalogs (MARC format and DUBLIN Core) and full-
text databases of e-books, books, periodicals, reference and instructional
materials, and others. Processing and description of any kinds of
publications, including books, textbooks, magazines, articles, notes and
cartographic materials, audio and video, etc. Formation of statistical
information on various grounds, the implementation of remote access to
electronic library resources through the Internet, support for advanced
information technologies (Web 2.0, Cloud Computing, Library 2.0, etc.).
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 5
Автоматтандырылған ақпараттық ресурс орталықтарының 6
қазіргі жағдайы және оларға ретроспективалық шолу
1.1 Корпоратив ақпараттық ресурс орталықтарының заманауи 6
қалыптасқан жағдайына шолу және олардың ерекшеліктері
1.2 Корпоратив ақпараттық ресурс орталықтарын құрудың негізгі 15
принциптері
1.3 Корпоратив ақпараттық ресурс орталықтарындағы 20
қолданыстағы негізгі технологиялар
Автоматтандырылған ақпараттық ресурс орталығының 36
жұмыс орындары мен бағдарламалық қамтамалары
2.1 Корпоратив ақпараттық ресурс орталықтарының 36
бағдарламалық платформасы
2.2 Корпоратив ақпараттық ресурс орталықтарындағы 41
қолданыстағы бағдарламалық қамтамалар
2.3 Ақпараттық ресурс орталығының бағдарламалық қамтамасы және 43
олардан пайдалану нұсқаулығы
Қорытынды 55
Әдебиеттер 56
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Диплом жұмысын орындау барысында келесі нормативтік
құжаттарға сілтемелер жасалынған:
• Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы;
• ҚП ХҚТУ-4.2.3-2009 Құжаттаманы басқару;
• ҚП ХҚТУ-4.2.4-2009 Жазбаларды басқару;
• УС-ХҚТУ-022-2013 Мамандықтар мен пәндердің оқу-әдістемелік кешендерінің
құрылымы, мазмұны, дайындау және бекіту тәртібі;
• УЕ-ХҚТУ-030-2013 Мамандық бойынша білім беру бағдарламаларының
педагогикалық стратегиясын әзірлеу ережесі;
• ЖН-СМЖ-065-2013 Мамандықтың негізгі оқу жоспарын дайындау.
АНЫҚТАМАЛАР
Диплом жұмысында төмендегі анықтамалар қолданылды:
Ақпараттық ресурстар — кітапханалар, мұрағаттар, қорларда, мәліметтер
бланкілерінде және басқа да ақпараттық жүйелерде жеке құжаттар немесе
олардың жиымдары түрінде шоғырланған мағлұматтар жиынтығы.
Ақпараттық-ресурстар орталығы – университет студенттеріне, профессор-
оқытушылар қауымы, ғылыми және т.б. қызметкерлер мен пайдаланушыларға
кітапхана қорында сақталған ғылыми-білімдік және мәдени мұралар бойынша
оқырмандарды қажетті әдебиеттер, басылымдар және т.б. құжаттармен толық
және жедел кітапханалық, ақпараттық қызмет көрсету үдерісін қамтамасыз ету
жүйесін айтамыз.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
Диплом жұмысында төмендегі қысқартулар қолданылады:
• АЖО – автоматтандырылған жұмысшы орындары;
• АРО – Ақпараттық-ресурстар орталығы;
• АРО АЖ – АРО автоматтандырылған жүйесі;
• КАРО АЖ – Корпоратив АРО АЖ
• МҚБЖ МS Aссess – Microsoft Access мәліметтер қорын басқару жүйесі;
• ҚР МЖМБС - ҚР мемлекеттік жалпыға міндетті білім стандарты;
• УЕ – университет ережесі;
• ЭК – Электрондық каталогтар;
Кіріспе
Корпоратив ақпараттық ресурс орталықтарының автоматтандырылған
жүйелерінің (КАРО АЖ) заманауи электрондық кітапханалардың негізінде
жасақталуы тек қана ақпарат сақтау қоймалары ретінде ғана емес, олар
сонымен қатар, қоғамның өркендеу дәрежесінің негізгі сапалық көрсеткіштері
болып табылады. Себебі, кітапхана жүйесі ғылым мен білімінің дерек
көздерінің бірі және бірегейі болғандықтан, ғылыми-техникалық, әлеуметтік
прогресс элементтері негізгілерінен саналады. Корпоратив ақпараттық ресурс
орталықтарының автоматтандырылған жүйелерінің негізін құрайтын
кітапханаларды ақпараттандыру ісі мемлекет пен қоғамның ақпараттандыру
саласындағы кезе күттірмейтін мәселелері қатарында болып, бүгінгі
ақпараттар тасқыны заманында, өзінің өзектілігімен ерекшеленеді [12,13].
Бұл қойылған мәселенің негізгі аспектілері – технологиялық және
программалық-ақпараттық қамтамаларды бір мезетте, біріктіре өңдеу және
оларды тәжірибеде тиімді қолдану үдерістері болып саналады [10].
Айтылған проблемалардың барлығы көптеген білім, техника, өндірістік
және шаруашылық кәсіптер және тағы басқа салаларына байланысты болып, осы
салада бірнеше ондаған жылдар бойы қолданыстағы автоматтандырылған басқару
жүйелерінің белгілі процестер бойынша зияткерлік өнімдері саналады.
Автоматтандырылған басқару жүйесінің негізгі құрылу принциптері мен
функцияларын кітапхана ісінде, кітапханалық-библиографиялық кәсіпте
автоматтандыру әдістері мен құрал-жабдықтары арқылы пайдалану – кітапхана
ісінің негізгі маңызды факторы болған жаңа ақпараттық технологияларды
корпоратив ақпараттық ресурс орталықтарының автоматтандырылған жүйелері
қызметіне енгізуге алып келді.
Кітапханалық-библиографиялық процессті автоматтандырудың сәтсіздікке
ұшырауы көбінесе, кітапхана басқарушыларының осы салада қажетті арнайы
білімдерінің жеткілікті дәрежеде болмай, көптеген кітапхана мамандары
өзінің кәсібіне жаңа ақпараттық технологиялардың заманауи түрлерін қалай
және қандай жағдайда тиімді қолдану керек деген сұрақтарға жетерлі дәрежеде
толық жауап бере алмауында болып тұр.
Корпоратив ақпараттық ресурс орталығының автоматтандырылған жүйесін
жобалау процесінде келесі мәселелер: ақпараттық ресурстарға тез және толық
қолжетімділік мүмкіндігінің қамтамасы; ақпараттарды жинау, өңдеу, жүйелеу
және пайдаланушыға жеткізу; пайдаланушылардың ақпараттық технологиялар мен
инновациялар туралы ақпараттық қажеттіліктерін анықтау және сұраныстарын
қанағаттандыру; компьютерлік каталогтау және ақпараттық ресурстарды өңдеу
(кітап, оқулық, журнал, газет, бейнематериалдар және т.б.); ақпараттық
ресурстар өзіндік банкін жинақтау; қажетті ресурстар жеткізіп беруіде
пайдаланушы сұраныстарын қанағаттандыру бойынша делдалдық (аралық)
қызметтер көрсету қарастырылып, жұмыс орындарын автоматтандыру үдерісі,
бүгінгі күндегі кезек күттірмейтін өзекті мәселелер қатарында.
1. Автоматтандырылған ақпараттық ресурс орталықтарының
қазіргі жағдайы және оларға ретроспективалық шолу
1. Корпоратив ақпараттық ресурс орталықтарының заманауи
қалыптасқан жағдайына шолу және олардың ерекшеліктері
Бағдарламалық қамтамасыздандыру автоматтандырылған ақпараттық ресурс
орталықтарының құрамдас бөліктері ретінде маңыздыларының бірі болып
саналады. Бағдарламалық қамтамасыздандыру құрал-жабдықтарынсыз техникалық
қамтамасыздандырудың тіптен пайдасы жоқ, себебі олар жай ғана темірден
жасалған өнім іспеттес болады. Ал мәліметтер базасынсыз электрондық
каталогтарды жасау да, соған орай қажетті ақпараттарды іздестіруді жүргізу
де мүлдем мүмкін емес.
Сондықтан, кез келген пәндік саладағы компьютерлік бағдарламаларды
жасау кезінде ғылым мен технология секілді бағдарламалаудың білімі ғана
емес, сонымен бірге пәндік саланың өзіне де кәсіпқойлықтың жоғары деңгейі
қажет етіледі. Сонымен бірге, бүгінгі күндегі кең таралған қателіктің бірі
– корпоратив ақпараттық ресурс орталықтарының автоматтандырылған жүйесі
бағдарламалық қамтамаларын жасаудың күрделілігін тиісті дәрежеде
бағаламалау болып табылады. Көптеген ұйымдар (университеттер, кітапханалар,
ғылыми зерттеу және коммерциялық ұйымдар) өздерінің жеке Корпоративтік
жүйелерін жасайды. Соған орай, бәрінен бұрын, олар мынадай келесі
қателіктерге жол береді: Корпоративтік АЖ жасаудың тәжірибесі мен оның
жағдайын алдын-ала зерттемей, қаражаттық есептеулер шығарылады; жүйенің
мәліметтер базасы құрылымдарын жасау кезінде библиографиялық ақпараттарды
ұсынудың халықаралық форматтарына сүйенбейді; Корпоратив АЖ білікті
кітапханашылардың белсенділікпен тартылуынсыз және кітапхана жүйесінің
өзінің жұмысына қатысуынан тыс жасалады.
Тәжірибе көрсеткендей, кітапханалық іс, библиографиялық ақпараттарды
ұсынудың заманауи форматтарынсыз, кітапхана жүйесін басқару жүйелерінсіз
өмір сүруге қабілетті автоматтандырылған ақпараттық ресурс орталықтарын
жасау мүмкін емес [12].
Егер, автоматтандырылған ақпараттық ресурс орталықтарын күрделі
бағдарламалық-техникалық кешен ретінде қарастырсақ, онда, әдетте, оны
модулдер жиынтығы және автоматтандырылған жұмысшы орыны (АЖО) түрінде
көрсету мүмкін. Әлбетте, неғұрлым маңызды АЖО мамандандырылған
бағдарламалық қамтамасыздандыру болып табылады, өйткені, олардағы
техникалық қамтамасыздандыру, ережедегідей, стандартты болып табылады және
кез келген басқа автоматтандырылған жүйелерде пайдаланылады.
Автоматтандырылған ақпараттық ресурс орталықтарындағы АЖО стандартты
жиыны мыналар болып табылады [16]: Әкімгер; Каталогтаушы;
Комплектеуші; Абонемент және (немесе) Оқырман; Кітап беруші.
Сонымен қатар, автоматтандырылған ақпараттық ресурс орталықтары басқа да
АЖО кіріктіре алады.
Әкімгер АЖО – бұл маманның бағдарламалық-техникалық кешені, оның
басты функциясы жалпы жүйелік міндеттерді (диспетчерлеу, жекелеген АЖО
келісілген жұмыстары, сыртқы желілермен және жүйелермен байланыс, өзекті
жағдайдағы жалпы мәліметтер базасын мазмұндау және т.с.с.) орындау болып
табылады. Негізінен, мұндай АЖО мен КАРО АЖ жалпы да, арнайы да
бағдарламалық қамтамасыздандыруды жақсы білетін маман жұмыс істейді.
Каталогтаушы АЖО – бұл электронды каталогтарды қалыптастыруға,
кітапханалық ақпараттарды ұсынатын халықаралық форматтарға сәйкес
мәліметтерді ендіруге, мәліметтер базасын түзетуге және толықтыруға
байланысты маманның бағдарламалық-техникалық кешені. Әдетте,
автоматтандырылған кітапханада Каталогтаушы АЖО бірнешеуі біртұтас бір
желіге біріктірілген, ондай каталогтарды қалыптастыруға мамандандырылған
кітапханашылар отырады.
Комплектілеуші АЖО – бұл кітапханалық қорды комплектілеумен
айналысатын маманның бағдарламалық-техникалық кешені.
Абонемент АЖО және (немесе) Оқырман АЖО – бұл оқырмандарға және
кітапхана қызметкерлеріне қызмет көрсету үшін арналған, олардың электронды
каталогтағы қажетті ақпараттарды автоматтандырылған іздестірулерді
жүргізуіне мүмкіндік беретін бағдарламалық-техникалық кешен. Әдетте,
іздестіру (авторы, тақырыбы, шыққан мерзімі және т.б.) негізгі элементтері,
әр түрлі шектеулердегі түйінді сөздері және т.б. бойынша жүргізіледі.
Маңызды нақтылайтын сауалдарды шығаруға, демек, қажетті ақпараттарды жылдам
әрі нәтижелі табуға мүмкіндік жасайтын Және, немесе қисынды
операцияларын пайдалануға болады.
Кітап беруші АЖО – бұл әдебиеттер беру жөніндегі тапсырыстар мен
функцияларға сәйкес кітапхана оқырмандарына әдебиеттерді беру қызметін
орындайтын маманның бағдарламалық-техникалық кешені.
Кейбір корпоративтік АЖ мерзімді басылымдар қорын жинақтауды
(комплектілеуді) және олардың дер кезінде келіп түсуін бақылауды жүзеге
асыруға арналған Мерзімді баспасөз АЖО кіріктіреді.
КАРО АЖ бағдарламамен қамтамасыздандыру бірінші кезекте төмендегі
негізгі функцияларды жүзеге асыруы тиіс: библиографиялық және
фактографиялық ақпараттарды өңдеу, сақтау, оларды жазбалардың және олардың
үйлесімділігінің кез келген элементтері бойынша іздестіру; иерархиялық
жіктеулерді және тезаурустарды қолдау, тақырыптық іздестіру кезінде оларда
тіркелген іздестіру белгілері арасындағы мағыналық қарым-қатынастарды
пайдалану, тізімдер түріндегі материалдарды, библиографиялық және
фактографиялық, қандай да бір жіктеулер мен алфавиттер индекстері бойынша
сортталған жазбаларды іріктеу; басылымның даналық (саны) қамтылуы туралы
мәліметтерді шығару, оқырмандардың талаптарын автоматты түрде
қалыптастыруда тікелей ЭК жұмыс істеу кезінде сақтау бірліктері арқылы
оқырмандар тапсырыстарын жүзеге асыру; сақтау бірлігін беруді және
қайтаруды олардың тұрған жері және алынғаны туралы өзгертілген
мәліметтерімен, сондай-ақ оқырман формулярындағы мәліметтер туралы бір
мезгілде қатар жазу (тіркеу); жеке авторлар мен ұжымдар туралы нормативті
жазбаларды іздестіру кезінде пайдалануды қолдау; қолданушыға қиындықтар
тудыратын жағдайлар үшін анықтамалық мәліметтердің болуы; тапсырыс берілген
құжаттар туралы жазбаларды ендіру және олардың кітапханаға түсуін есепке
алу; іздестіру нәтижелерін қабылданған формасында экранға және принтерден
шығарып беру; мәтіндік файлдардан мәліметтерді салу (жүктеу) және мәтіндік
файлдардағы мәліметтер базасынан жазбаларды алу (түсіру); рұқсат етілмеген
қол жетімділіктен мәліметтер базасын қорғау; апатты оқиғалар жағдайларында
мәліметтер базасын қалпына келтіру.
КАРО АЖ келесі түрдегі: кестелік, мәтіндік, әмбебап және арнайы
қабықшалар (деректер базасы басқару жүйесі), сондай-ақ жалпы жағдайдағы
кітапханалар автоматтандырылған жүйелерді басқаруды жасауға бағдарлануы
тиіс басқа да арнайы бағдарламалар пайдаланылады. Яғни, кітапханадағы
қолданылған бағдарламалық-техникалық кешендер жеке кітапханалық процестерді
автоматтандыруға ғана емес, сонымен қатар әкімшілік-басқару, мәдени-
оралымдық және басқа да кітапханаға байланысты қызметтерге бағдарлануы
тиіс. Автоматтандырылған ақпараттық ресурс орталықтары, сонымен бірге,
автоматтандырылған ақпараттық жүйелер секілді адам-машина жүйесі де болып
табылады.
Д.Архипов корпоративтік АЖ тән келесі төмендегі жалпы белгілерді бөліп
қарастырады: корпоративтік АЖ әмбебап немесе интегралды болып табылады және
библиографиялық ақпараттар талаптарына сәйкестіктегі кітапхана
қолданушыларына ақпараттарды ұсынуды қамтамасыз етеді; отандық та, шетелдік
те қолданушылар үшін әр түрлі автоматтандырылған ақпараттық ресурс
орталықтарымен форматтық сәйкестікті қамтамасыз етеді; құжаттар мен
абоненттерді есепке алу үшін штрихтық кодтау және т.б. технологияларды
пайдаланады; мультимедиа-құжаттармен жұмыс істеуге мүмкіндік береді;
кітапханалардың корпоративтік жұмыстарын қолдауға қабілеттілікті иеленеді.
Біршама деңгейдегі корпоративтік АЖ келесі кітапханалық өндірістік
процестерді автоматтандыруды қамтамасыз етеді: Комплектілеу, Каталогтау
және Анықтамалық-библиографиялық қызмет көрсету. Оларда стандартталған
ендіру үшін лингвистикалық қамтамасыздандырудың тармақталған аппарат
пайдаланылады, бұл құжаттарды каталогтандырудың жоғары деңгейінің және
мәліметтер базасындағы библиографиялық ақпараттарды іздестірудің жеткілікті
ұйымдастырылғанын дәлелдейді.
Д. Архипов ИРБИС жүйесіндегі Мерзімді басылымдарға жазылудың және
лингвистикалық қамтамасыздандырудың автоматтандырылуындағы көшбасшы
екендігін анықтады. Комплектілеу, каталогтау, абонементке қызмет көрсету
жөне мерзімді басылымдармен жұмыс бөлімінде бірінші орынға Руслан жүйесі,
ал қолданыстағы іздестіруде, анықтамалық-библиографиялық қызмет көрсетуде
және салыстырып тексеру қорында – РФ Президентінің Әкімшілік Кітапханасы
шығып отыр.
Кез келген жағдайда жүйенің қолда бар модернизация мүмкіндіктері
барынша ұзағырақ қамтамасыз етілуі, оның үстіне оның өмірлік циклының
жалғастырылуы маңызды. Отандық кітапханалардың бірқатарында кей-кейде КАРО
АЖ жаңартудың мүмкіндіктерінің (әзірлеуші кітапханалардағы қолда бар
нұсқаларын одан ары қарай қолдауды қаламайды) мағынасы да жоқ.
Біздің елімізде кітапханалардағы автоматтандырылған жүйенің алғашқы
әзірлеушілері мен ендірушілері ретінде информатика саласының мамандары
шұғылданғанын байқауға болады. Сонымен бірге, автоматтандырылған ақпараттық
ресурс орталықтарын жобалай отырып, әзірлеушілер оларға басқа объектілерді
(кәсіпорын, мекемелер және т.б.) автоматтандыруға арналған тәсілді көшіруге
талпынды. Олардың пікірінше, бұл процестер ақпараттарды ұсынудың
стандарттандырылған жоғары деңгейімен сипатталуы, кітапханалардың әр түрлі
бөлімшелеріндегі біртіндеп көшірілетін екінші нұсқасының шартты-тұрақты
ақпараттарының айтарлықтай көлемі болуы себебінен кітапханалық
технологиялық процестерді автоматтандыру ерекше еңбекті көрсетпейді.
Алайда, жобаларды жүзеге асыру іс-шаралары бойынша олардың
кітапханаларды автоматтандыруға арналған оңайлатылған тәсілдерінен бас
тартуына және автоматтандырудың барынша күрделі объектілерін көрсететін
кітапханалық өндірістік процестердің қарым-қатынастарының барлық нәзік
тұстарын ұғынуына тура келді. Сондықтан да болар оларда бір-бірімен өзара
әрекет етуші параметрлердің көп саны пайдаланылады.
Сонымен бірге, бастапқыда аналитикалық қызметті немесе үлкен қаржылай
шығындарды қажет етпеген процестер ғана автоматтандырылды. Мысалы,
комплектілеу үшін құжаттарды іздестіру және іріктеу. Сонымен қатар, мысалы,
абоненттің талаптары бойынша қордан кафедраға роботталған іріктеуді беру
және құжаттарды жеткізу автоматтандырылмаған.
Автоматтандырудың бастапқы сатысында қарастырылмаған кітапханалық
технологиялық процестерді әзірлеушілердің қалыптастыруына тура келді,
мысалы, авторлық белгіні және сақтау шифрін автоматтандырылған түрде
анықтау.
КАРО АЖ әзірлеу көп жағдайда АБЖ (АСУ, АСУТП) және басқа ААЖ (АИС)
әзірлемесінің ережелерімен ұқсас. Сондықтан да оларды әзірлеу үшін көбінесе
Oracle, Informix және Sybase, MS SQL Server, InterBase, MySQL және т.б.
заманауи МҚБЖ(СУБД) пайдаланылады.
Мәселен, реляциялық МҚБЖ MySQL ашық кодпенен еркін таратылғаны болып
табылады. Ол басқа да көптеген МҚБЖ(СУБД) секілді SQL (Structured Query
Language – құрылымданған сауалдардың тілі) деп аталатын мәліметтер
базасының тіліменен өзара әрекеттеседі.
MySQL бойынша көп ағымды SQL-серверді ұстап тұратын, мәліметтер
базасының әр түрлі есептеу машиналарын, сондай-ақ бірнеше әр түрлі
клиенттік бағдарламалар мен кітапханаларды, басқару құрал-жабдықтарын және
бағдарламалық интерфейстердің (API ағылшын. application programming
interface - қосымшасы операциялық жүйелерге және басқа да сервистерге
қолжетімділікті алатын қолданбалы бағдарламалардың интерфейсі) кең спектрін
қолдауды қамтамасыз ететін клиент-сервер жүйесі болып табылады.
Я.Л.Шрайберг автоматтандырылған кітапханалық жүйелерді әзірлеуге
арналған төмендегі жалпы жүйелік талаптар мен ережелерді қарастырады:
технологиялық процестерді типтендіру және бірегейлендіру; ақпараттар мен
формалардың кіру және шығу түрлерін және құрылымдарын максималды
бірегейлендіру; бастапқы ақпараттардың кіруінің бір реттілігі және оны
пайдаланудың көп мақсаттылығы; әзірлемені енгізуді, іздестіруді сақтауды
және ақпараттарды беруді қамтамасыз ету үшін заманауи бағдарламалық және
аппаратуралық құрал-жабдықтарды пайдалану; аппаратуралық және бағдарламалық
құрал-жабдықтарды агрегат модульді өсіру жолымен жүйелерді дамытуды
қамтамасыз ету; жүйелерді әзірлеу үшін, әдеттегідей, типтік аппаратуралық
қамтамасыздандыруды және белгілі бағдарламалық құрал-жабдықтарды пайдалану;
басқа кітапханалық АЖ, кітапханалық интеграциялар және кооперациялар
жүйелерімен сәйкестікте қамтамасыз ету.
Ресейлік нарықта бағдарламалық кешендер әзірлемелерінің барынша кең
таңдауы ұсынылған. РФ Мәдениет министрлігі БАЕО (Бас ақпараттық-есептеу
орталығы) кітапханалық жүйелерді әзірлеушілердің арасында АЖ-Кітапхана,
АЖ-Бибиофил, Зағиптар үшін Кітапхана; БЕН РАН (SOLAR, Сочи,
DIISKAT); Қазақстандағы ГПНТБ (АС ГПНТБ, ИРБИС) және т.б. секілді
КАРО АЖ әзірлемелерін орындаған. Бағдарламалық құрал-жабдықтар кешендері
ПО автоматтандырылған жұмысшы орындары модулдерінен тұрады. Яғни, төмендегі
функцияларды орындауды қамтамасыз ететін АЖО жасалады: бағдарламалық құрал-
жабдықтар кешенін таңдауға байланысты толықтырма, өңдеу, абонементке және
басқаларға қызмет көрсету.
Ірі кітапханалардағы ЭК дамуымен бірге олардың библиографиялық
ресурстарына тек кітапхана оқырмандарының ғана емес, сонымен бірге
Интернетті қолданушылардың кең шеңберінің де қол жетімділігі арта түседі.
Теле қолжетімділікке шектеудің болуы, негізінен, отандық телефон
желілерінің төмен сапасына, кітапханалар мен олардың қолданушылары үшін
тораптық қызметтің біршама жоғары құнына байланысты. Осыған қарамастан,
көптеген кітапханалар e-mail бойынша хабарламалармен алмасып, өздерінің
Интернетке қолжетімділігін қамтамасыз етіп қана қоймайды, сонымен бірге
өзінің жеке сервері арқылы әр түрлі қызмет түрлерін қолдануды ұсынады.
Сондай-ақ, 2001 жылдан бастап ведомствоаралық кітапханалық торап РФ LIBNET
(ағыл. Library Network) дамуда. Ол корпоративтік каталогтандырудың ұлттық
жүйесін жасау жөніндегі қызметті жүзеге асырады. Оның Интернеттегі мекен-
жайы http:www.nilc.ru.
Корпоративтік АЖ ендірудің және ақпараттық торапқа қолжетімділігінің
арқасында кез келген кітапхана виртуалды кітапхана бола алады, яғни ол
құжаттары мен өздерінің құжаттарының мәтіндері туралы жеке ақпараттарын
электронды түрде ұсынып қана қоймай, сонымен бірге әр түрлі құжаттарға және
басқа да ИР-ға және Интернеттегі ақпараттық қызмет көрсетулерге сілтеме
жасай алады.
Кітапханаларға жаһандық инфрақұрылымдардағы маңызды рөл – оған
ақпараттарды іріктейтін, ұйымдастыратын, сақтайтын қолжетімділікті
қамтамасыз ететін интеллектуалды делдалдар (навигатор) рөлі тиесілі.
Әлемде TINLIB (ВГБИЛ және МВШСЭН), VTLS, ALEPH, Liber және т.б. секілді
кітапханалық автоматтандырудың жүйелері неғұрлым кең таратылған.
Аталмыш жағдайда біздің еліміздегі көбірек қолданыс тапқан
автоматтандырылған жүйелер қарастырылады.
VTLS (ағылш. Virginia Technology Library System). Кітапханаларды
кешенді автоматтандыру, оның ішінде кең іздестіру мүмкіндіктері бар
электронды каталогты жасау үшін, сондай-ақ кітапхана аралық абономент
функцияларын орындау, қорларды комплекттеу, статистиканы өңдеу үшін
Virtua КАРО АЖVTLS Inc. (Вирджиния штаты, АҚШ) фирмасы әзірлеген. Аталмыш
жүйе 1984 жылдан бері белсенді түрде таратылуда, MARC21 форматы бар.
Жүйе клиент-сервер архитектурасын қолдайды және оларды дербес желілерде
және Интернетте пайдалануға мүмкіндік беретін қажетті желілік
мүмкіндіктерге ие. Ішкі клиенттермен жұмыс істеу үшін ыңғайлы WWW
интерфейсі бар. Клиенттік ПО VTLS нәзік клиент болып табылады, өзара
әрекеттесу TCPIP желілік хаттамасы бойынша серверлермен бірігудің болуымен
ғана жұмыс істеу үшін талап етілетін Z39.50 кітапханалық ақпараттарды
алмасудың стандарты хаттамасы бойынша өтеді.
VTLS ұлттық, академиялық, жарияланымдық және басқа да ірі арнайы
кітапханалық, оның ішінде миллиондаған бірлікті сақтауға есептелген
қорлармен пайдалануға жарамды, Oracle СУБД-ы бар. UNICODE форматтағы ОС
Windows, әдеттегідей, ірі кітапханалар үшін барлық қаріпті, оның ішінде
кириллицаны қолдауға мүмкіндік беретін VTLS жетілдірілген аппараттыққа
(мысалы, жоғары өндірісті серверге қажетті) және бағдарламалық құрал-
жабдықтарға бағдарланған. Ол АҚШ пен Батыс Еуропадағы кейбір ірі
университет кітапханаларында пайдаланылады. Ресейдегі VTLS 1980 жылдардың
аяғынан бастап РГБ ендіруге ұмтылды. Ол, мысалы, Томск мемлекеттік
университетінде, Кубань және Таяу Шығыстағы мемлекеттік университеттерде
және т.б. ойдағыдай жұмыс істейді.
ALEPH. ALEPH. АЖ Иерусалим Университетінде (Израиль) ЕХ Libris
фирмасында әзірленген. ALEPH алғашқы версиясы 1980 жылы пайда болды.
Кітапханалық АЖ UNIX, Windows NT және т.б. операциялық жүйелерге
бағдарланған. Израильде бүкіл ел бойынша ол жалғыз орталықтандырылып
пайдаланылады және әрбір кітапханада ДҚ бар. Оқырмандар алған барлық кітап
әрбір кітапхана жүйесінде көрінеді.
ALEPH дербес желілерде және Интернетте пайдалануға мүмкіндік беретін
клиент-серверлік архитектура толығымен жүзеге асырылған. Жүйе UNICODE
кодтар жиынымен жұмыс істейді. Кітапханалық жүйедегі каталогтарға
қолжетімділік стандартты Интернет-технологиялар көмегімен іске асырылады.
• Кітапхана жүйе құрамына Интернеттегі стандарттық бағдарламаларды қарау
көмегіменен кітапханалық жүйеге және бірінші кезекте ALEPH
каталогына қолжетімділікті қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін қуатты
Web-сервер кіреді. ALEPH жүйесі Oracle мәліметтер қорын басқару
жүйесі (МҚБЖ) негізінде ашық архитектура бойынша құрылған. Клиенттік
қосымшаларды жасау үшін, сондай-ақ, стандарттық құрал-жабдықтар , атап
айтқанда, Java тілі пайдаланылған. ALEPH бірінші кезекте орташа және
ірі кітапханаларды автоматтандыру үшін арналған. Ресейде бұл жүйе РГБ-
да орнатылған және жұмыс істейді. Ал дистриубуциясын ПроСофт-М
компаниясы жүзеге асырады.
Liber. Liber КАРО АЖ жасау жөніндегі алғашқы жұмыстар 1985 жылы
басталды. Жүйенің коммерциялық нұсқасын әзірлеуді 1987 жылы Relais
Informatique International атты француз фирмасы іске асырды. Қазақстанда
оны отандық Компания Либэр фирмасы ұсынды.
Liber жүйесінде негізгі кітапханалық функциялар автоматтандырылған:
сериялық басылымдарды кіріктіре отырып, кітапханалық қорды комплектілеу;
каталогтау; электронды каталогтардағы іздестірудің барлық заманауи
түрлеріне қолжетімділік; құжаттар қозғалысына (оның ішінде табу) бақылау;
кітапханалар және кітапханааралық қызмет көрсету жұмыстарын басқару
функциялары. Бұл кітапханалық жүйелер үшін тұғырнама мәліметтер базасымен
жұмысқа бағдарланған Advanced PICK операциялық жүйе болып табылады. Фирма-
әзірлеуші ОС UNIX басқару ісін жұмыс істететін арнайы қабықшаны жеткізеді.
Либер бағдарламасы UNIMARC, ISBD ішкі және коммуникативті
форматтарын қолдайды, басқа MARC форматтарында импорттау және экспорттау
мүмкіндіктері бар. Ол штрих-кодтау көмегімен келген адамдарды және кітап
беруді тіркеуді автоматтандырады.
Оның одан ары қарай дамуы оқырмандардың Кітапханаға жазылуын, яғни
суретімен (Интернет арқылы) пластикалық оқырман билетін беруді, оқырман-
қарызгерге уақытша айып пұлдық санкция беруді, әр түрлі себептер бойынша
жарамсыздыққа шығатын құжаттар тізімін құрастыруды; кітапсақтау қорынан
құжаттарға электронды тапсырыс беруді; кітапхана залдарындағы құжаттарды
дистанциялық брондауды; оқырмандар мен қызметкерлерге (оқырман билетінің
алтымәндік штрих-коды және т.б.) ыңғайлы болуы үшін жұмыс алаңдарына ұсақ
жөндеулер жүргізуді қамтамасыз ететін Liber-Media, сосын және
Absotheque локалданған версияларының пайда болуымен байланысты. Жүйе
Ресейдің жүзден астам кітапханасына, оның ішінде И.С.Тургенев атындағы
мәскеулік кітапхана оқу залына орнатылған.
Қорыта келе айтарымыз, мұндай жүйедегі кітапханалық-қолданушы біздің
кітапханаларда біршама саны пайдаланылмайтын функциялар мен мүмкіндіктердің
МҚБЖ сәйкестерін алуы тиіс. Оның үстіне, МҚБЖ(СУБД) КАРО АЖ өзі секілді жыл
сайын (тіпті одан да жиі) қосымша шығындарды әкеліп, жаңарып отырады.
Кейбір мамандар бұдан былай барлық КАРО АЖ және оның электронды
каталогтарын OCLC ауыстыратын болады деген пікір айтады.
Ресейлік нарықта бағдарламалық кешендердің әзірлемелерінің барынша кең
ауқымды таңдауы ұсынылған. РФ мәдениет Министрлігінің мәдениет және
кинематография жөніндегі Федералды Агенттігінің (http:www.givc.ru) Бас
ақпараттық-есептеу орталығы кітапханалық жүйесінің АС-Кітапхана-3, АЖ-
Библиофил, Зағиптар үшін кітапхана. АС- Кітапхана секілді КАРО АЖ
әзірлемелерін орындаған Жетекші әзірлемешісі өзінің өлкелердегі және
облыстардағы кітапханалық процестерді, сондай-ақ орташа және кішігірім
кітапханаларды автоматтандыру үшін арналған, әдеттегідей, әмбебап құрылған
жүйесін көрсетеді. Жүйе жүйелік әкімшіні кіріктіре отырып, қызметкерлер
үшін 16 АЖО-дан тұрады және комплектілеу қызметі, мерзімді басылымдарға
жазылу, Интернеттен шалғай қолжетімділіктегі абоненттерге анықтамалық-
библиографиялық қызмет көрсету және т.б. жұмыстарды қамтамасыз етеді.
Мұндай жүйелер Ресей ҒА-ның (SOLAR, Сочи, DI- ISKAT)
жаратылыстану ғылымдары жөніндегі Кітапханада жасалған.
АС ГПНТБ Ресей ГПНТБ, Санкт-Петербург мемлекеттік техникалық
университеті (СПГТУ) РУСЛАН АИБИБЛИОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМА
(http:www.ruslan.ru), ЗАО Информ-система ғылыми-өндірістік жүйесі,
МАРК-SQL АИБИБЛИОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМА (http:www.informsystema.ru), ЗАО
Компания Либэр, Liber-media АИБИБЛИОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМА және
ABSOTHEQUE Unicode (http:www.libermedia.ru), Құжаттық ақпараттық
технологиялардың Кітапханааралық онлайн орталығы (ДИТ-М) Компаниясы, ОРАС
Global (http:www.ditm.ru) және т.б.
Әзірлемешілер өзінің жүйесін құруы үшін қажетті бағдарламалық құрал-
жабдықтардың базалық жиын тұғырнамасының екі түрі бар:
• МҚБЖ(СУБД) және оларға теңестірілген ұйымдасқан бағдарламалық құрал-
жабдықтарды сақтау және ақпараттарды қайта өңдеу (DBASE, CLIPPER,
CDSISIS, INFORMICS, ORACLE және т.б.);
• Тіл құрал-жабдықтар ы, яғни, әдеттегідей, мәліметтер базасын қолдау
құрал-жабдықтар ы жазылатын жоғары деңгейдегі тілдер және
автоматтандыру жүйелерінің қажетті функцияларын қолдайтын қосымшалар
кешені (КОБОЛ, ФОРТРАН, ПАСКАЛЬ, С, С++ және т.б.).
Мұнда іс жүзінде екінші, тілдік тұғырнама жекелеген класс ретінде
пайдаланылмайды және өндірісші-фирмалар өз жүйелеріндегі бұрын жазылған
тілдік тұғырнамасын МҚБЖ нақты сол немесе басқа типін пайдалануға
ауыстырған. Тілдердің МҚБЖ тұғырнамалардың өзі сияқты МҚБЖ ішкі тілдеріне
жүзеге асыру күрделі болатын олардың функцияларын кеңейту және дамыту үшін
де, жазу және модернизация үшін де қалғандығы атап көрсетілген.
Осылайша, ірі кітапханалардың көпшілігінде бастапқыда өз бетінше МҚБЖ
ISIS базасында АЖ әзірлеу жүргізілгендігін оңай байқауға болады.
ЮНЕСКО-де кітапханалар, мұрағаттар, мұражайлар және құжаттық-ақпараттық
қызметтер үшін CDSISIS жүйесі арнайы әзірленді және оны бүкіл
дүниежүзінде ашық дистрибьютерлік, оның ішінде барлық өзекті версияларымен
қолдау тегі қамтамасыз етіледі. Ол өзі арқылы дамыған құрал-саймандар(СУБД)
жасау, кітапханалық автоматтандырудың интеграцияланған жүйелерін жасаудың
қосымша модулдерін әзірлеу көмегімен мүмкіндік беретін кітапханалық-
ақпараттық мәліметтер базасын және технологияларды қолдауды көрсетеді.
CDSISIS әлемнің 78 елінде пайдаланылады және Ұлыбритания, Франция,
Германия, Испания, Италия, Аргентина, Бразилия, Ресей, Қазақстан, Украин,
Белоруссия және т.б. елдердегі аса ірі дистрибьюторлық орталықтар мен
ассоциациялар тарапынан қолдау тапқан. Жүйенің өзгеше ерекшеліктері оның
мәліметтерді сақтау үшін кеңістікті оңтайлы пайдалануын қамтамасыз ететінін
және әрбір өрісті анықтаудағы толық еркіндігін көрсететінін айнымалы
ұзындығы өрісімен манипуляциялау үшін жобаланғандығы болып табылады.
Ресейде оны ГПНТБ, ГЦНМБ, Ресей Кітап палатасында, ақпараттық мәдениетте,
ЦНСХБ және басқа, әдеттегідей, ірі кітапханаларда пайдаланылады.
Осы мақсатпен ДК пайда болуына байланысты DBASE, Clipper, FOXBASE,
PARADOX және т.б. секілді МҚБЖ белсенді түрде қолданыс тауып отыр.
Дегенмен, бұл МҚБЖ тармақты индекстеу және көп аспектілі релевантты
іздестіруді қамтамасыз ететін жазбаның ауыспалы ұзақтығы бар
құрылымдарменен жұмыс істеуге бағдарланған.
Корпоратив АЖ жасауға кітапханалардан басқа кітапханалық қызметпен
тікелей байланысты емес ұйымдар да қатысады. Мәселен, Кодекс компаниясы
кітапхана қорларымен, оқырмандармен, басылымдарды электронды есепке алуды
ұйымдастырумен жүргізілетін жұмыстарды, браузер арқылы Интернеттегі
басылымдар каталогтарына қолжетімділікті автоматтандыруға арналған
Кодекс: Манускрипт автоматтандырылған Web-кітапхана жүйесін ұсынады.
Кіші, әсіресе, мектеп кітапханалары үшін қарапайым ақпараттық жүйе 1С (1С:
Кітапхана) секілді ұйымдар ұсынады.
Осылайша, жоғарыда қысқаша ғана қарастырылған жүйелердің арасынан нақты
кітапханалық АЖ үшін қажеттісін таңдап, талдау жасау негізінде шешім
қабылдау мақсатты болып табылады. Бұл жағдайда, кітапханалардың әр түрлі
типтеріндегі КАРО АЖ әзірлеу және оларды өндіріске ендіру барысындағы
жинақталған тәжірибелі кәсіби мамандардың мақсатты түрде бағдарланған
ұсыныстарын ескерген дұрыс.
Я.Шрайберг Корпоратив АЖ тиісті бағдарламалық әзірлемелердің төменде
келтірілген жалпы сипаттамаларын ұсынады: жүйелерді тағайындау,
автоматтандыру объектілерінің типтері; пайдаланудың басталуы; ендіру саны;
версияларды жаңарту кезеңі; сондай-ақ, автоматтандырылатын процестер мен
функциялар: комплектілеу; электронды каталогта іздестіру; өңдеу (тіркеу,
техникалық өңдеу, каталогтау және индекстеу, аналитикалық-синтетикалық
өңдеу); оқырмандарды жазу және тіркеу; есепке алу және бақылау; МБА және
құжаттарды жеткізу; циркуляция; сөздіктерді қолдау; бағдарламалық-
конверторлардың саны; штрихтық кодтау жүйелерін пайдалану және т.б.;
телеқолжетімділік тәртібін қамтамасыз ету; статистиканы басқару және
автоматтандырылған түрінде алу.
Оның Автоматтандырылған ақпараттық ресурс орталықтары мен желілік
әзірлемелерінің негізгі жағдайлары мен принциптері. Қоршаудың басты
тенденциялары, негізгі жағдайлары және базалық принциптердің алғышарттары
атты еңбегінде аталмыш аспектілері тереңірек қарастырылған.
Ресейлік өнімдерді таңдау кезінде JI.Шрайберг мыналарды ұсынады [16]:
автоматтандыру жүйелерін қамтамасыздандыруға міндетті төмендегі сәттерде
ескерген жөн: жазбаларды дамыту және оның санын тұрақты ұлғайту арқылы
мәліметтер базасын қолдау; кириллицаны бірнеше кодталуын және автоматты
түрде қайта кодтауды қолдау; толық мәтіндерімен және графикалық
бейнелерімен жұмыстарды қамтамасыз ету; әзірлеме құрал-жабдықтарының болуы
және жеке өз Web-серверлерін қолдау; лингвистикалық және сөздік-тезаурустық
жүйлереді жасау және қолдау құрал-жабдықтарының бар болуы; құжаттамалар мен
нұсқаулардың комплектісінің болуы; тұрақты негізде оқытуды қамтамасыз ету;
тұрақты жаңарту, қолайлы жағдайларда жаңа версияларды жеткізу және
техникалық жағынан алып жүру; кеңестер беру және анықтамалар үшін ыстық
желінің болуы.
КАРО АЖ ендірудің және ақпараттық желілерге қолжетімділіктің болуы
арқасында кез келген кітапхана виртуалды кітапхана бола алады, яғни ол
құжаттар туралы ақпараттарды ұсынып қана қоймайды, сонымен бірге ол сол
құжаттардың мәтіндерінің электрондық нұсқасын да бере алады. Виртуалды
кітапханалар тұтас жаһандық құрылымға біріге отырып, кез келген жерде, кез
келген формада кез келген тұтынушының ақпараттық ресурстарға интерактивті
қолжетімділігін қамтамасыз ете алады.
1.2. Корпоратив ақпараттық ресурс орталықтарын құрудың
негізгі принциптері
Корпоратив ақпараттық ресурс орталықтарын автоматтандыру үдерісі
бүгінгі күнде заманауи кітапхана жүйелерін жетілдіру тәжрибесінде елеулі
орын алып, көптеген мамандар мен оқырмандардың қызығушылығын туғызып отыр.
Қазіргі кітапханалар жүйесі тек қана ақпарат сақтау қоймалары ғана
емес, олар мемлекет пен қоғамның өркендеу дәрежесінің көрсеткіштерінің бірі
болып табылады. Себебі кітапхана адам білімінің дерек көзі ғана емес,
сонымен қатар ол ғылыми-техникалық және әлеуметтік прогресс үдерісі
элементтерінің бірі. Мамандардың айтуынша, кітапхана жүйелерін автоматты
ақпараттандыру ісі мемлекетіміздің және қоғамымыздың ақпараттандыру
саласындағы келелі мәселелерінің біріне айналып отыр [5].
Сондықтан, кітапхана жүйесін автоматтандыру процесі, бұл мекемедегі
қалыптасқан технологиялық үдерістердің жетілдірілуіне көмектеседі. Осыған
орай, кітапханалық жұмыстарды автоматтандырудағы өңдеу принциптері мен
тиімді функциялау үдерісі мемлекет пен қоғамның ара-қатынасына тәулді
маңызды мақсаттардың бірі. Өзіміздің елде және басқа елдердегі кітапхана
жүйесін автоматтандыруды жобалау және эксплутациялау тәжербиесіне
қарамастан, бізде әдейі осы түрдегі ақпараттық жүйені құратын, арнайы
дайындалған мамандар жетіспейді. Бұл мақсаттың негізгі аспекттерінің бірі
болып технологиялық және программалық-ақпараттық қамтамасыздандыруды
біріктіріп өңдеу және қолдану саналады.
Қоғамымыздың ғылыми техникалық прогресстерінің негізгі бағыттары болған
– өндірістік, ғылым мен білім кәсіпорындарынан басқа әртүрлі салалардағы
технологиялық процестерді автоматтандыру жұмыстарын комплексті жүргізу,
бүгінгі күндегі өзекті мәселелердің қатарында.
Айтылған проблемалардың барлығы көптеген білім, техника, өндірістік
және шаруашылық кәсіптер, тағы басқа салаларына байланысты. Негізінен осы
салаларда бірнеше ондаған жылдар бойы автоматтандырылған басқару жүйелерін
(АСУ) белгілі процесстер бойынша тиімді қолданып келді.
Автоматтандырылған басқару жүйесінің негізгі құрылу принциптері мен
функциялары кітапхана ісінде де сөзсіз пайдалану, кітапханалық-
библиографиялық кәсіпте автоматтандыру әдістері мен құрал-жабдықтарын
пайдалану – кітапхана ісінің негізгі және маңызды факторы болған
кітапханалық жаңа ақпараттық технологияларды енгізу саналады.
Кітапханалық-библиографиялық автоматтандыру процесстерінің сәтсіздікке
ұшырауы көбіне кітапхана басқарушыларының осы салада қажетті білімдерінің
болмауында және көптеген кітапхана мамандарының өзінің кәсібіне ақпараттық
технологиялардың қалай және қандай түрін қолдану керек деген сұрақтарға
жүйелі жауап бере алмауынан іздеу керек сияқты.
Бұл проблемаға байланысты бірнеше ондаған оқулықтар мен оқу-әдістемелік
құрал-жабдықтар шығарылған. Оларда кітапханалық процесстерді әртүрлі
техникалық құрал-жабдықтар мен қамтамасыз ету, оларды тиімді қолдану,
оқырмандарға қызмет ету және сонымен қатар кітапхана қызметкерлерінің
қауіпсіздігін ұйымдастыру сияқты сұрақтар көтерілген. Қазіргі заманғы
кітапханалық істерді тиімді ұйымдастыруда, кітапхана қызметкерлерінің
релеванттық ақпаратты дер кезінде тауып, оларды қолдануымен қатар, өз
білімдерін заман талаптарына сай жетілдіру талап етіледі.
Кітапхана автоматтандыру үдерісінің мақсаттары мен мәселелері.
Қазіргі заман есептеу техникалары мен ақпараттық технологиялардың
Қазақстанда өмірге ену процесі, мемлекеттің қалыптасуына байланысты ел
экономикасының тұрақтылығының жеткіліксіздігі және де басқа мәселелерге
қарамастан қарқынды ілгері басуда. Бұл таң қалатын жайт емес: бұлар жалпы
әлемдік тенденциялар. Әрине, алайда жылдамдық пен тиімділік көрсетілген
құрал-жабдықтарды әртүрлі елдерге енгізу оңай емес. Қазіргі ақпараттық
технологиялар банк ісі, экономика, кітапханалық және ақпараттық қызмет
көрсету орталарында белсенді түрде пайда болатынын ескеруіміз қажет.
Қазақстан кітапханасында болып жатқан өзгерістер ақпараттарды сақтау
орны сияқты, экономиканың дамуының қажетті факторлары болып, өзінің маңызын
бұлжытпай көтереді. Қазіргі кітапханалар тек қана өз қорларының
қалыптасуымен ғана жұмыс жасамап қоймай, сонымен қатар, оларды бірінші
кезекте қолданушыларға хабардар етеді. Бұл ішкі кітапханалық ісі бойынша
көрсеткіштердің сапасын көрсету орталығының ауыртпалығы. Шындығында,
орталықтандырылған қаржыландыру үлкен көлемдегі құрал-жабдықтарды алу және
оқырмандарға қажетті іріктеліп жинақталған кітапханаларға айрықша
қолданады.
Қазіргі заман кітапханаларын қаржыландыру мардымсыз болғандықтан,
қолданушыны хабардар ету үдерісі, оқырмандарға қызмет көрсетудің негізгі
стратегия мен тактикалары болуы керек. Соңғысы автоматтандырусыз және сол
сияқты кешенсіз іс тынбайтындығын білдірді. Солай берілгендер шешімнің
қорлармен тиімді қалыптасуын, қолдануын және басқаруын қамтамасыз етуге,
сонымен қатар қолданушыларға ақпараттармен және түпдеректермен жақсы жұмыс
құру.
Автоматтандырудағы бағдарламалық-техникалық құрал-жабдықтар мен
экономикалық-математикалық әдістер, басқару жүйелері жаңарған ақпараттың
алмасуы мен қолданылуы, қызметкерлерді қолданыстағы ескі операциялармен
жұмыс жасаудан босатады.
Автоматтандырудың мақсаты өнімділіктің көтерілуі мен еңбектің
тиімділігі, ақпараттың өнімінің сапасының жақсаруы және қызмет, біркелкі
еңбек сіңіруді қажет етуді және бір сазды операцияларды жою.
Адамзаттың басқа ақпараттық салаларындағы сияқты, кітапханалық
тәжірибеде, автоматтандырудың барлық өзіне тән негізгі артықшылықтары бар:
• ақпаратты өңдеуде қайталанатын қолмен жасайтын операцияларды жою;
• өңдеу және қайта жасау процесстерін жылдамдатуды үдету;
• мәліметтердің есепке алынуы мен есеп беру дәлдігінің көтеру;
• ұйым мүмкіндіктері мен ақпараттық ресурстарын жан-жақты қолдану;
• жоғары ұйымдық мәліметтер құрылымында жүйелік басқаруды қолдану;
• жұмысшылардың шығармашылық мәселелерін шешу үшін уақыт босату.
Алайда, кітапханалық технологияларға автоматтандыру үдерісі кітапхана
жүйесінің барлық жұмысшыларына жақсы белгілі біршама артықшылықтарды
қосады. Мысалы, дәстүрлі каталогта карточкаларды қолмен іріктеу мен
электрондық каталогтерде көп аспектілі іздестіру нәтижелерінің жылдамдығы
бойынша және сапалы көрсеткіштерін салыстыруға бола ма? Басқа мысал –
жарнамалық басылымдарды қарау жолымен және қалыптастыру мәселелерінің
нәтижелерін және процесстерін салыстыруға болады. Осы немесе басқа жолмен
комплектатор үстеліне түскен және CD-ROM дискілерін үлкен агент
басылымдарын жазу негізінде қолдану. Мұндай мысалдар көп болып, мәні тек
қана біреу ғана болуы мүмкін: кітапханалар жүйесін автоматтандыру керек,
автоматтандыру процесін ендірмей кітапхана жүйелеріндегі кітапханалық
технологиялық үдерістердің толық дамуы мүмкін емес.
Кітапхана қоғамның интеллектуальды құндылықтардан құралған және осы
құндылықтарды ағарту, ғылыми зерттеулерден және жеке мәдениеттің дамуы
мақсатында қолданылуын қамтамасыз ететін мекеме. Кітапхана жоғарғы оқу
орнында оқу-тәрбиелік және ғылыми-зерттеу жұмыстарында басты рөлді ойнайды.
Кітапхана жүйесін автоматтандыру және механикаландыру – библиографиялық
процесстердегі кітапхана еңбегін жеңілдету, оның өнімділігін көтеру,
оқырмандарға қызмет көрсетуді жақсарту сияқты мәселелерді шешеді [2].
Қазіргі кітапхана түсінігі кең мағынаға ие. Оның дәстүрлі
кітапханадан негізгі ерекшелігі кітапханалық қызмет көрсетудің
компьютерлік технологиялар қорында жаңа әдістерді қолдану арқылы
оқырмандарға қажетті басылымдарды дамыған қазіргі кітапханалық жүйеде
табуға мүмкіндік береді.
Кітапханадағы автоматтандырудың теориялық мәселелерін қамтитын
кітапханалық-библиографиялық процесстер кешенді көпсалалы болып, оларды
үйренуімен кітапхана тану мен информатика айланысады. Кітапханалардағы
техникалық құрал-жабдықтарды өндіріске енгізу мен оларды тиімді меңгеру
библиографиялық мекемелерде және ақпараттық ұйымдарда жүргізіледі.
Сонымен қатар кітапханадағы кітапханалық-библиографиялық үдерістерді
автоматтандырудың мақсаты мынадай қызметтер бола алады:
• іріктеліп жинақталған, ұйымдармен және қорларды пайдалану мен мәліметтер
қорлары, анықтамалық-ақпараттық қызмет көрсету мен қолданушы жүйесінің
ақпараттық қызмет етуіне байланысты технологиялық операциялардың
орындалуына еңбек шығынын азайту;
• көрсеткіш қолданушыларға қызмет көрсету құрамын кеңейту;
• дәстүрлі емес кітапханалардың жұмысын іске қосу жолымен олар үшін
дайындықпен, жүргізумен фактографиялық ақпаратты жедел жеткізумен
байланысты ақпараттық қамтамасыз ету және анықтамалық қызмет көрсету.
• дербес кітапхана жүйесін қолданушылар жұмысының жайлылығын көрсету;
• кітапхана және библиографиялық қызмет көрсету мүмкіндіктерін кеңейту;
• барлық көрсетілген мақсаттардың жиынтығы;
Кітапханалық-ақпараттық үдерістерін автоматтандыруда жүйелер мен
желілер жаңа ғылым ретінде ақпараттық жүйелер, кітапхана ісі және компьютер
ғылымы мен технологиялар түйіскен мөлшерде сипатталады. Негізгі мақсаттар
мен автоматтандыру мәселелері анықталады. Бастапқы қор жағдайында
жүргізіліп және он басты принциптерге негізделген ғылыми-әдістемелік
схемаларды құру кітапханалық-ақпараттық жүйелер мен желілер
автоматтандырылған негізгі жүйеде құрылған. Кітапханалық-ақпараттық
үдерістерін автоматтандыруда жүйелер мен желілер үздіксіз ұлғайған көлемде
әр түлі ақпараттардың барлық салаларында адам әрекеті мен қолданушылар
қажеттіліктерінің үйлесімділігі келісілген. Қолданушы түсінігі келесі
категорияларды оқырман, МБА абоненті, келуші, информатор толығымен
біріктіреді. Кітапханалар ресурстары мен ақпараттық орталар тікелей орнында
немесе жұмыстың жедел жойылған режимінде, толық және ақпаратты құжаттардың
түпдерек ресурстарын пайдаланушы сапалы алады. Қолданушылардың кең
көлемдегі ортасының қажеттілігі қиындық пен қатер және ақпараттық топтың
өсуі қолмен өңдеудің көп еңбекті қажет етуі, компьютердің еніп кетуіне және
оларға қатысты құрал-жабдықтарды және Кітапханалық-ақпараттық жұмысының
тәжірибесіндегі технологиялары, ерекшелігі шетелдерде 70-80 жылдары біздегі
жүзжылдық пайда болуымен байланысты және дербес компьютерлердің қарқынды
дамуына жағдай жасады.
Кітапханалар үшін олардың ерекшелігінің күшіне әлеуметтік бағыттылығы
және адам факторының приоритетті рөлі ұқыптылықты және оның
құрамындағылардың негізгілерінің жүзеге асырылуының толықтығын талап етуші
жобалауды зерттеу үдерісінде және жобалау алдындағы зерттеу жұмыстары
ерекше рөл ойнайды. КАРО АЖ құрылуының мәселесінің табысты нәтижесі
оптималды таңдауда немесе бағдарламалық-аппараттық қамсыздандыру
жұмыстарына, автоматтандырылған технологиялардың тиімді өніміне сонымен
байланысты ақпараттық-лингвистикалық құрал-жабдықтар кешені мен оларды
үйлестіру – басқару мәселелеріне негізделеді. КАРО АЖ негізгі
компоненттерінің жұмыстарын автоматтандырудың жалпы мақсаты және
автоматтандыру нысандарын техникалық тапсырмалар арқылы үйлестірушімен,
жүйелі талдау платформасында тиімді критерияларды таңдау және қазіргі
заманғы ақпараттық технологиялық талаптардың сақталуымен, үйлесімді түрде
жүргізіледі.
Жан-жақты ғылыми дәлел және кітапханалық-ақпараттық жүйені
автоматтандыру мәселесінің нәтижесі іс жүзіндегі көзделген табысты тәжірибе
КАРО АЖ қорлық принциптерінің құрылуын қадағалауды және жасалған жұмыс
нәтижелерінің енгізілуінің тәжірибе бойынша көрсеткіш жиынтығын талап
етеді. КАРО АЖ тиімді құрылуының ғылыми-әдістемелік платформасының және
желілерінің принциптері келесідей:
1. Ұқсастық принципі. Жаңа жасалған жұмыстың толық жетілуі және КАРО АЖ
сырттан алынғандарды енгізу бір-бірінен айырмашылығы этаптар қатарындағы
мазмұнында және уақытша параметрлерінде ғана болатын ұқсас ғылыми
қолданбалы мәселелер.
2. Аппараттық ортақтастық принципі. КАРО АЖ аппараттық қамтамасыздандыру
таңдауы автоматтандыру нысанын техникалық жабдықтау деңгейінен және
қолданыстағы бар құралдарды жабдықтаумен ортақтасып және бағдарламалық-
технологиялық құрал-жабдықтарды енгізуге жоспарлауды анықтайды.
3. Бағдарламалық қамтамасының интегралдық және модульдік принципі. КАРО АЖ
қолданбалы бағдарламалық қамтамасыздандыру жұмысы операциялық жүйесінің
кеңейтілген ортасында модульдік типтің интегралдық жүйе түрінде және
ақпараттық, лингвистикалық және телекоммуникациялық қамтамасыздандыру
қажеттілігі бойынша мәліметтер қорының басқару жүйесі (мәліметтер
қорларын) жасап шығарады.
4. Технологиялық принцип. Автоматтандырылған технологияның жасалған жұмысын
және КАРО АЖ жағдайындағы модернизацияның бар болуы және ескі дәстүрлі
технология жағдайында жасалған бағдарламалық-ақпараттық
қамтамсыздандыруды қарапайым пайдалануға жол бермейтінін білдіреді.
5. Даралық принципі. Белгілі принциптің ақпаратты бір ретті сұрыптауын
бақылау есебі бойынша бір ретті генерация және локальды және желілік
жүйелердің көп ретті пайдаланылуы үшін ақпараттық ресурстардың әрбір
түрінің бір ретті сақталуына негізделеді.
6. Коорпоративтік принципі. Корпоратив қажеттілігі мен құрылғандардың
таратылуында және дамушы кітапханалық-ақпараттық ресурстарды
автоматтандыру.
7. Интеграцияның желілік принципі. Интеграцияның желілік қажеттілігіне және
ақпараттық ресурстардың жаңаруында бірдей технология құрылуы және КАРО
АЖ жағдайында әрбір нысан үшін екі деңгейді байланыстырушы локальды және
жойылған қолданушыларда қызмет көрсетуіне негізделеді.
8. Мониторинг және басқару принципі. Кездейсоқ және арнайы жасалған
интеллектуалды статистика құрал-жабдықтары негізінде, КАРО АЖ жұмыс
жасау режимдерінің сапалық және сандық көрсеткіштерін алу үшін тұрақты
мониторинг қажеттілігіне негізделеді.
9. Халықаралық кооперация принципі. Жасалған жұмыстар және КАРО АЖ дамуы
және желілер халықаралық кітапханалық және кооперация ынтымақтастығында
бейімделумен және халықаралық ақпараттық алмасу хаттамалары мен
ережелеріне сәйкес жасалады.
1.3. Корпоратив ақпараттық ресурс орталықтарындағы қолданыстағы негізгі
технологиялар
Қазіргі кітапхана информатиканың дамуымен және ақпараттық техникаға
тікелей байланысты; ақпараттық технологиялар ақпараттың жеткізілуі қазіргі
заманғы, көкейкесті және жедел болуына мүмкіндік береді. Кітапханалық
жұмыста ақпараттық технологиялар ақпараттық құрал-жабдықтар мен
бағдарламалық өнімдер негізінде қорланады. Аппараттық құрал-жабдықтар
негізгі технологиялардың санына байланысты. Негізгі технологиялар –
адамзат өмірі кез-келген іс әрекетінде қолданылуы мүмкін аппараттық
технологиялар.
Бағдарламалық өнімдер операциялық жүйелерге, қолданушылар
қабыршақтарына, көмекші және коммуникациялық бағдарламаларына, антивирус
бағдарламаларына бөлінеді.
Аппараттың функционалды өңдеу пакеттерін төменгі дәрежеде негізгі
технологияларға жатқызуға болады. Оларға текстік және кестелік редакторлар,
мәліметтер қорын басқару жүйелері, офистік интегралданған хаттамалары,
синтез бағдарламалары мен тілдің түсініктілігі және ақпараттың бөлінген
өңдеудің қамтамасыздандырудың бағдарламалық өнімі. Қазіргі уақытта ғылыми
білімнің толқынды дамуымен байланысы және әрбір саты сайын басқару жұмыс
орындарында автоматтандыруды құратын профессионалды тапсырмалар саны
басқару жүйесінің иерархиялығын да, сонымен қатар кітапханалық-
библиографиялық үдерістермен басқару жүйесінде көрінеді. Жүйеленген жұмыс
орындарының негізінде –жүйелілік, икемділік, тұрақтылық, тиімділік
принциптері қойылған.
Жүйелілік – функционалды белгілеумен анықталған автоматтандырылған
жұмыс орны жүйе құрылымы ретінде қарастырылады.
Икемділік – мүмкін болатын қайта құруға жүйенің бейімделуі.
Тұрақтылық – автоматтандырылған жүйенің жұмыс орны жүйеге әсер етуші
сыртқы және ішкі факторларының әрекетінен тәуелсіз негізгі функцияларды
орындауы қажет. Және де олардың бөлек тарауларындағы кемшіліктері оңай
жойылып, ал жүйелердің жұмысы жылдам орнына келетін болуы керек.
Тиімділік – жүйенің және оның өнімділігінің құрылуы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz