Қазақстан Республикасының депозит нарығы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1. Банк капиталының мазмұны және құралу көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..7
1.1 ҚР екінші деңгейлі банктердің меншік капиталын құралу көздері ... ... ... .7
1.2 ҚР екінші деңгейлі банктердің тартылған қаражаттарының құралу көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
1.3 Банк капиталын жұмылдырудың шетел тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... .30
2.ҚР депозит нарығын және «Каspi bank» АҚ қаржылық қызметін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
2.1.Қазақстан Республикасының депозит нарығын талдау ... ... ... ... ... ... ... ..37
2.2.«Каspi bank» АҚ активтерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
2.3 «Каspi bank» АҚ қарыз қаражаттарын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47
2.4 «Каspi bank» АҚ меншікті капиталын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
2.5 «Каspi bank» АҚ кіріс пен шығындарын талдау ... ... ... ... ... ... ... ...56
3. ҚР коммерциялық банктердің капиталын жұмылдыру мәселелері және оны жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
3.1 ҚР екінші деңгейлі банктердің депозит операцияларын жетілдіру мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
3.2 Екінші деңгейлі банктердің капиталын басқаруды жетілдіру жолдары ... 62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 70
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 72
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...73
1. Банк капиталының мазмұны және құралу көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..7
1.1 ҚР екінші деңгейлі банктердің меншік капиталын құралу көздері ... ... ... .7
1.2 ҚР екінші деңгейлі банктердің тартылған қаражаттарының құралу көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
1.3 Банк капиталын жұмылдырудың шетел тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... .30
2.ҚР депозит нарығын және «Каspi bank» АҚ қаржылық қызметін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
2.1.Қазақстан Республикасының депозит нарығын талдау ... ... ... ... ... ... ... ..37
2.2.«Каspi bank» АҚ активтерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
2.3 «Каspi bank» АҚ қарыз қаражаттарын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47
2.4 «Каspi bank» АҚ меншікті капиталын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
2.5 «Каspi bank» АҚ кіріс пен шығындарын талдау ... ... ... ... ... ... ... ...56
3. ҚР коммерциялық банктердің капиталын жұмылдыру мәселелері және оны жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
3.1 ҚР екінші деңгейлі банктердің депозит операцияларын жетілдіру мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
3.2 Екінші деңгейлі банктердің капиталын басқаруды жетілдіру жолдары ... 62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 70
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 72
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...73
Тақырыптың өзектілігі Коммерциялық банктер басқа да шаруашылық қатынастар субъектілері сияқты өзінің коммерциялық және шаруашылық қызметін қамтамасыз етуі үшін ақша қаражаттарының, яғни ресурстардың белгілі бір сомасына иелік етуі қажет. Экономика дамуының қазіргі жағдайларында ресурстарды қалыптастыру мәселесі бірінші дәрежелі мәнді болып табылады. Бұл экономикалық нарықтық моделіне көшумен, мемлекет – монополиясының банктік іске ауыстырылуы, банктік жүйенің екі деңгейлі жүйесін құрумен, «банктік капитал» ұғымының сипаты маңызды өзгерістерге ұшырауда.
1«Ақша, несие, банктер» Ғ.С. Сейітқасымов. Жалпы редак. Алматы. Экономика. 2004 ж.
2«Ақша айналысы және несие». С.Б. Мақыш. Алматы. 2004 ж.
3«Деньги, кредит, банки»/под. редак. Лаврушина О.И.-Москва. Финансы и статистика. 1999 г./
4«Коммерциялық банктердің операциялары» С.Б. Мақыш. Алматы. Қазақ университеті 2002 ж.
5. «Финансы. Денежное обращение. Кредит» / Под ред. Дробозиной Л.- Москва. Финансы. ЮНИТИ 1998г/
6. «Общая теория денег и кредита» /Под ред. Жукова Е.Ф.-Москва. Банки и биржи 1995 г.
7. «Экономикалық сөздік–анықтамалық». Р.Қ. Тоқсеитов Болашақ баспа. 1999ж .
8. «Ақша, несие, банктер» Б. Көшенова, Экономика 2000 ж.
9«Жалпы экономикалық теория». Оқулық. Ө.Қ. Шеденов, Е.Н. Сағындықов, Б.А. Жүнісов, Ү.С. Байжомартов, Б.И. Комягин. /Жалпы редакциясын басқарған Ө.К. Шеденов – Ақтөбе, «А - Полиграфия», 2004-455 бет.
10. «Банктегі бухгалтерлік есеп» С.Т. Міржақыпова. Оқулық - Алматы. Экономика, 2004 – 710 бет.
11 Банковское дело.- Справочное пособие под редакцией Бабичевой Ю.А.- М.Экономика 1994г.
12 Колесников С.Н. Банковское дело.- М.Экономика 1994г.
13Кокенова А.Т.Банкоское дело .- Алматы 2007г.
14Е.Л.Жарковская Банкоское дело.-курс лекций. М.2006г.
15 Е.Е. Ширинская. Операции коммерческих банков и зарубежный опыт. М.: Финансы и статистика. 2009.
16 Шайкенов А., Жарасбаев Б., Шимаров Р. Исламский банкинг: проблемы и перспективы развития в Казахстане. Юрист, №1, 2009. -С.45-50
17 www.nathional bank.kz,
18 «Kaspi bank» АҚ-ң 2012 жылғы жылдық есебі
19 «Экономический анализ» – Под редакцией проф. А.Д.Шеремета.- Москва.Финансы и статистика. 1999 г.
20 «Kaspi bank» АҚ-ң 2013 жылғы жылдық есебі
21 «Банк менеджменті» Б.Бекпенбетова,- Алматы. Экономика. 2005ж.
2«Ақша айналысы және несие». С.Б. Мақыш. Алматы. 2004 ж.
3«Деньги, кредит, банки»/под. редак. Лаврушина О.И.-Москва. Финансы и статистика. 1999 г./
4«Коммерциялық банктердің операциялары» С.Б. Мақыш. Алматы. Қазақ университеті 2002 ж.
5. «Финансы. Денежное обращение. Кредит» / Под ред. Дробозиной Л.- Москва. Финансы. ЮНИТИ 1998г/
6. «Общая теория денег и кредита» /Под ред. Жукова Е.Ф.-Москва. Банки и биржи 1995 г.
7. «Экономикалық сөздік–анықтамалық». Р.Қ. Тоқсеитов Болашақ баспа. 1999ж .
8. «Ақша, несие, банктер» Б. Көшенова, Экономика 2000 ж.
9«Жалпы экономикалық теория». Оқулық. Ө.Қ. Шеденов, Е.Н. Сағындықов, Б.А. Жүнісов, Ү.С. Байжомартов, Б.И. Комягин. /Жалпы редакциясын басқарған Ө.К. Шеденов – Ақтөбе, «А - Полиграфия», 2004-455 бет.
10. «Банктегі бухгалтерлік есеп» С.Т. Міржақыпова. Оқулық - Алматы. Экономика, 2004 – 710 бет.
11 Банковское дело.- Справочное пособие под редакцией Бабичевой Ю.А.- М.Экономика 1994г.
12 Колесников С.Н. Банковское дело.- М.Экономика 1994г.
13Кокенова А.Т.Банкоское дело .- Алматы 2007г.
14Е.Л.Жарковская Банкоское дело.-курс лекций. М.2006г.
15 Е.Е. Ширинская. Операции коммерческих банков и зарубежный опыт. М.: Финансы и статистика. 2009.
16 Шайкенов А., Жарасбаев Б., Шимаров Р. Исламский банкинг: проблемы и перспективы развития в Казахстане. Юрист, №1, 2009. -С.45-50
17 www.nathional bank.kz,
18 «Kaspi bank» АҚ-ң 2012 жылғы жылдық есебі
19 «Экономический анализ» – Под редакцией проф. А.Д.Шеремета.- Москва.Финансы и статистика. 1999 г.
20 «Kaspi bank» АҚ-ң 2013 жылғы жылдық есебі
21 «Банк менеджменті» Б.Бекпенбетова,- Алматы. Экономика. 2005ж.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1. Банк капиталының мазмұны және құралу
көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..7
1.1 ҚР екінші деңгейлі банктердің меншік капиталын құралу
көздері ... ... ... .7
1.2 ҚР екінші деңгейлі банктердің тартылған қаражаттарының құралу
көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
1.3 Банк капиталын жұмылдырудың шетел
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... 30
2.ҚР депозит нарығын және Каspi bank АҚ қаржылық қызметін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
2.1.Қазақстан Республикасының депозит нарығын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . .37
2.2.Каspi bank АҚ активтерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .45
2.3 Каspi bank АҚ қарыз қаражаттарын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..47
2.4 Каspi bank АҚ меншікті капиталын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..54
2.5 Каspi bank АҚ кіріс пен шығындарын талдау ... ... ... ... ... ... ... ...56
3. ҚР коммерциялық банктердің капиталын жұмылдыру мәселелері және оны
жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
3.1 ҚР екінші деңгейлі банктердің депозит операцияларын жетілдіру
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
3.2 Екінші деңгейлі банктердің капиталын басқаруды жетілдіру
жолдары ... 62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..70
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..72
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..73
Белгілеулер мен қысқартулар
АҚ – акционерлік қоғам
VIP – жоғары дәрежелі персона
ЖЗҚ- Жинақтаушы зейнетақы қоры
ЖҰӨ- Жалпы Ұлттық өнім
ҚР ҚБА – Қазақстан Республикасының қаржылық бақылау агенттігі
КИК- Казақстан ипотекалық компаниясы
ҚР – Қазақстан Республикасы
Млрд. тенге- миллиард тенге
СИК- салықтөлеушінің идентифицирленген коды
СТН – салық төлеушінің нөмері
ҰБ – Ұлттық банк
% - пайыз
ROA – активтер рентабельдігі
ROE - капитал рентабельдігі
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі Коммерциялық банктер басқа да шаруашылық
қатынастар субъектілері сияқты өзінің коммерциялық және шаруашылық қызметін
қамтамасыз етуі үшін ақша қаражаттарының, яғни ресурстардың белгілі бір
сомасына иелік етуі қажет. Экономика дамуының қазіргі жағдайларында
ресурстарды қалыптастыру мәселесі бірінші дәрежелі мәнді болып табылады.
Бұл экономикалық нарықтық моделіне көшумен, мемлекет – монополиясының
банктік іске ауыстырылуы, банктік жүйенің екі деңгейлі жүйесін құрумен,
банктік капитал ұғымының сипаты маңызды өзгерістерге ұшырауда.
Банк капиталы - бұл банктің пассивтік операциялары негізінде
қалыптасқан және барлық активті операциялар бойынша банк өтімділігін
қамтамасыз ету және пайда табу мақсатында орналастыруға бағытталатын
банктің меншікті және тартылған қаражаттарының жиынтығы.
Қазіргі кезеңде банктік капиталдың құрылымында біршама өзгерістер
болуда. Меншікті қаражаттар қатарына, біріншіден, коммерциялық банктің
акционерлік капиталы, резервтік қоры, сол сияқты қосымша қорлары кіреді.
Тартылған қаражаттарға: Ұлттық Банк тен және басқа да несиелік мекемелерден
алынған несиелер, басқа банктердің, корреспонденттік шоттағы, депозиттік
шоттардағы қаражаттары, облигацияларды сатудан түскен қаражаттар, лизингтік
операциялар нәтижесінде алынған тауарлы-материалдық құндылықтар жатады.
Банк капиталы нарығының пайда болуымен қатар бағалы қағаздар нарығы
қалыптасады. Сонымен бірге банктер жаңа қызмет түрлері ретінде бағалы
қағаздармен, факторинг, лизинг және басқа операциялармен жұмыс жасай
бастады. Бұл, яғни банктің ресурстық құрамына тек қана ақшалай қаражаттар
емес, сол сияқты тауарлы – материалдық құндылықтар және бағалы қағаздар
кіреді дегенді білдіреді.Ұлттық банк банктердің банкі болып
табылатындықтан, коммерциялық банктердің ресурстарының бір бөлігі сол
банктен алған ресурстардан да құрылады.
Демек, коммерциялық банктер ерекше бір кәсіпорын ретінде делдалдық
қызметке байланысты, банктік ресурстар нарығында ақшалай ресурстарды сатып
ала отырып, оны қажет ететін кәсіпорынға, ұйымға және халыққа сатып
отырады
Қазақстан Республикасының банктік секторы соңғы 20 жыл аралығында
қарқынды даму үстінде. Ол – ТМД елдеріндегі ең жоғарғы капиталдандырылған
коммерциялық банктері бар алғашқы қатардағы ел болып табылады. Дегенімен,
бүгінгі таңда өте маңызды мәселелердің бірі – жалпы банктік жүйенің
тұрақтылығын қамтамасызету болып табылады. Себебі 2008 жылы басталған
әлемдік қаржылық дағдарыстың басты себебінің бірі болып банк капиталының
жеткіліксіздігі болып табылады. Осы нормативке байланысты сарапшылар Базель
ІІІ келісімінің талаптарын өзгерту керектігін атады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі Банк капиталын жұмылдыру мәселелері
көптеген белгілі шетел және қазақстандық ғалымдардың, мысалы
В.И.Колесниковтің, О.И.Лаврушиннің, С.Сейткасимовтің, М.С. Саниевтің
еңбектерінде зерттелген.
Зерттеу объектісі: ҚР екінші деңгейлі банктердің капиталы.
Диплом жұмысының мақсаты – банк капиталын қалыптастыру тәртібі мен
қазіргі таңдағы отандық банктердің капиталын жұмылдыруды ұлғайту
перспективаларын айқындау.
Жоғарыда аталған мақсаттарға сәйкес келесі міндеттерді орындау қажет:
- банк капиталы ұғымының теориялық негіздерін зерттеу;
- банк капиталын қалыптастыру көздері соның ішінде меншікті капиталды
және тартылған ресурстарды талдау;
- банк капиталын жұмылдырудың шетелдік тәжірибесін зерттеу;
- Каspi bank АҚ-ның қаржылық көрсеткіштерін талдау ;
- Каspi bank АҚ-ның меншікті капиталын және қарыз қаражаттарын
талдау.
-зерттелген мәліметтер негізінде теориялық және тәжірибелік
қорытындылар жасау;
-банктің капиталын жұмылдыруды дамыту үшін нақты ұсыныстар жасау.
Әдістемелік негіз ретінде: ҚР Банк және банк қызметі туралы Заңы, ҚР
қаржылық ұйымдар мен қаржы нарығын қадағалау мен реттеу Агенттігінің және
ҚР Ұлттық банкінің шығарған нормативтері, шектеулер мен ережелері, сонымен
қатар шетелдік және отандық авторлардың еңбектері, бұқааралық ақпарат
көздерінен алынған мәліметтері, статистикалық көрсеткіштер, ҚР ҰБ 2012-2013
жылдар аралығындағы есептері, Каspi bank АҚ 2012-2013 жылдар аралығындағы
жылдық есептері негіз болды.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен құрылған.
1 Банк капиталының мазмұны және құралу көздері
1.1 ҚР екінші деңгейлі банктердің меншікті капиталының қүралу көздері
Банк капиталы - бұл банктің пассивтік операциялары негізінде
қалыптасқан және барлық активтік операциялар бойынша банк өтімділігін
қамтамасыз ету және пайда табу мақсатында орналастыруға бағытталатын
банктің меншікті және тартылған қаражаттарының жиынтығы.
Нарықтық қатынастарға өту барысында банк капиталының құрылымында
біршама өзгерістер болуда. Меншікті қаражаттар қатарына, біріншіден,
коммерциялық банктің акционерлік капиталы, резервтік қоры, сол сияқты
қосымша қорлары кіреді. Тартылған қаражаттардың жаңа түріне: Ұлттық Банктен
және басқа да несиелік мекемелерден алатын несиелер, басқа банктердің,
корреспонденттік шоттағы, депозиттік шоттардағы қаражаттары, облигацияларды
сатудан түскен қаражаттар, лизингтік операцияларды жүзеге асырғаны үшін
алынған тауарды-материалды құндылықтар жатады.
Коммерциялық банктердің капиталының құрылымы олардың мамандануы,
әмбебаптығы және қызметінің ерекшеліктеріне қарай ерекшеленеді [1].
Банк ресурстарының құрылымына мыналар жатады:
1) Банктің меншікті капиталы.
2) Банктің тартылған қаражаттары.
Банк ресурстарының құрамындағы меншікті капитал үлесі тартылған
қаражаттарға қарағанда өте төмен. Меншік капиталға барлық қаражаттарға
деген қажеттілігінің 10% - ға жуық бөлігі өтелсе, ал қалғаны тартылған
қаражаттардың үлесіне тиеді.
Сонымен, қазіргі коммерциялық банктердің меншікті капиталы мынадай
баптар құрайды:
- Жарғылық капитал;
- Резервтік капитал;
- Қосымша капиталдар;
- Банк операциялары бойынша тәуекелді төмендету мақсатында құрылған
қорлар (резервтер);
- Бөлінбеген банк пайдасы.
Банктің меншікті капиталы банктің несиелік ресурсы ретінде тартылған
ресурстармен тығыз байланыста болып, олармен бірге айналымға қатысады.
Банктің меншікті капиталы, банк үшін маңызы өте зор.
Қазақстан Республикасының қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды
қадағалау және реттеу агенттігімен қоятын пруденциялдық нормативтер туралы
ережесіне сәйкес, меншік капиталға деген негізгі талаптарының бірі –
меншік капиталдың жеткіліктілігін сақтау болып табылады. Оны 3 әдіспен
шешуге болады:
1. Әрбір кезең арқылы капиталдың мөлшерін ұлғайту;
2. Жалпы активтердің соммасын қысқарту;
3.Тәуекелділігі жоғары салымдардың көлемін қысқарту
Банк қызметін қадағалау жүйесінде ағымды, есеп айыру, депозиттік
шоттардағы қалдықтар бойынша міндеттемелерді орындау үшін, өтімділігі
жоғары активтер көлемінің жеткіліктілігін сақтаудың маңызы өте зор.
Банк капиталы пассивтік операцияларды жүргізу нәтижесінде пайда
болады әрі банктегі баланстың пассивінде көрсетіледі.
Банк капиталын банктердің өзіндік қаражаты, қарыз қаражаты және
тартылған қаражаттары құрайды. Банк жұмылдырылған ресурстарды пайда табу
мақсатында орналастырады [2].
Пассивті және активті операциялар бір-бірімен тығыз байланысты.
Мәселен, пассивтердің құрылымы мен сипаты көп жағынан банктің активті
операцияларды жүргізудегі мүмкіндігін анықтайды, ал несие саласындағы банк
саясатының өзгеруі ресурстардың сипатына елеулі әсерін тигізеді.
Банк капиталын қалыптастырудың негізгі көздеріне банк клиенттерінің
салымдары жатады. Алайда, бөтен капиталды тарту үшін банктердің меншік
капиталы болуы керек. Бұл қиын сәттерде несие берушінің сенімділігін
арттыруға қажет қаражаттар.
Банктің меншік қаражатына жарғылық және резервтік қорлары, сондай-ақ,
банк пайдасы есебінен қалыптасқан өзге де қорлар, сақтандыру резервтері
және бөлінген пайда жатады.
Банктің жарғылық қоры – банк ісін ұйымдастырудың бастапқы нүктесі.
Оның формасына қарай жарғылық капиталдың қалыптасуы әртүрлі болады. Банктің
ұйымдық-құқықтық формасына қарамастан оның жарғылық қоры толықтай
қатысушылардың – заңды және жеке тұлғалардың салым ақшаларының есебінен
емес, тек ақшалай қаражатпен ғана, әрі-беріден соң банк қатысушыларының
өзіндік қаражатымен құрылады. Тартылған ақшалай қаражат жарғылық жарнасы
үшін пайдаланылмайды.
Банктің жарғылық капиталына акционерлер қаражаттарды салумен қатар жыл
сайын дивидендтер түрінде банк пайдасының бір бөлігін алып отырады.
Аударылатын дивиденттердің мөлшері, аударылатын кезегі мен тәртібі
акциялардың түрлерімен және шығарылатын шарттарымен байланысты.
Банкке түскен пайда жеткіліксіз болған жағдайда артықшылығы бар акция
бойынша дивиденттерді есептеу резервтік қордың есебінен жүргізіледі.
Коммерциялық банктің резервтік қоры активтік операциялардан болған
залалдың орнын толтыруға арналған, банк облигациясы бойынша төлем көзі
ретінде әрі алынған пайда жеткіліксіз болған жағдайда артықшылығы бар
акция бойынша дивидендтердің көзі ретінде қызмет етеді. Резервтік қор
түскен пайдадан жыл сайын аударылатын аударымдардың есебінен қалыптасады.
Оның шекті мөлшері банктің жарғысында жарғылық қор шамасының 25-100%
деңгейінде анықталған. Шекті мөлшерге жеткеннен кейін қалыптасқан
резервтік қор, жарғылық қорға аударылады және оны есептеу қайтадан
басталады.
Коммерциялық банктерде резервтік қормен қатар банктің таза пайда
есебінен арнайы қорлар құрылады. Олардың қалыптасуы мен жұмсалуы банктің
коммерциялық есеп айырысу туралы ережесімен реттеледі.
Банктегі өзіндік қаражаттың айрықша құрамдас бөлігіне банктің нақты
операцияларды орындау арқылы қалыптастыратын сақтандыру резерві жатады.
Сақтандыру резерві – банк сатып алған құнды қағаздардың нарықтық
құнының нақты төмендеуіне және берілген ссуданың қайтарылмауына байланысты
орын алатын жағымсыз салдарды жою үшін тағайындалады. Бұл резервті
қалыптастырудың міндетті сипаты бар [3].
Банктегі өзіндік қаражаттың маңызды функциясы – банктің өз салымшылары
алдындағы міндеттемесін қамтамасыз етеді. Ол шама ретінде қарастырылуы
мүмкін, оның шегінде банк өз міндеттемесі бойынша жауапкершілігіне кепілдік
береді. Банк іс-тәжиірбесінде өзіндік қаражат ресурстардың ысырапқа ұшырауы
салдарынан залалдың орын алатынына қарамастан банктің төлем қабілетін
сақтауға мүмкіндік беретін резерв ретінде саналады, өйткені, өзіндік
қаражат акционерлерге міндетті түрдегі қайтарымға жатпайды.Банктегі өзіндік
қаражаттың мөлшері оның қызмет ауқымын анықтап береді. Әдетте, Ұлттық банк
экономикалық нормативтерді банктердің материалдық базасын дамытудың көзі
болып табылатын өзіндік қаражаттың мөлшеріне қарай белгілейді. Оның
есебінен банк өзіне қажетті үй-ғимаратты, машинаны, құрал-жабдықты,
есептеуші техниканы және тағы басқа керек жарақтарды сатып алады. Аталмыш
шығынды қаржыландырудың тікелей көзіне пайданың есебінен қалыптасатын,
банктегі өндірістік және әлеуметтік жағынан қор жатады.
Өзіндік қаражаттың мөлшерін коммерциялық банктер көптеген факторларға
қарай дербес анықтайды. Оның ішінде ол:
1) банктегі активтік операциялардың шекті мөлшерін анықтайды;
2) өз клиенттерінің өзіндік ерекшеліктеріне тәуелді;
3) өзінің актив операцияларының сипатына тәуелді,
4)Ұлттық банктің жүргізіп отырған несие саясатына және несиелік
ресурстар нарығының даму деңгейіне тәуелді. Дамыған нарық жағдайында несие
саясатын ырықтандыратын болсақ, коммерциялық банктер несие ресурстарына
оңай қол жеткізеді әрі банкке қажетті өзіндік қаражаттың деңгейін кемітеді.
Қаржы нарығының жеткіліксіз дамуына қарай ұштастыра отырып несие саясатын
күшейтетін болсақ, өзіндік қаражатты тұрақты түрде өсіріп отыруға тура
келеді.
Бұл арада банктегі өзіндік қаражаттың мөлшерін жинақтау түрінде
арттырудың екі әдісі пайдаланылуы мүмкін:
- банктегі өзіндік қаражаттың мөлшерін;
- пайданы немесе шығарылатын акциялардың санын (банк пайшыларының
санын) арттыру.
Пайданы жинақтау банктің резервтік және өзге де қорларын жылдам құру
әрі оларды кейін капиталдандыру формасында жүзеге асырылады. Жылдың соңында
пайданың бір бөлігін жарғылық қорға тікелей қосу арқылы да жүзеге асырылуы
мүмкін. Бұл әдіс ең арзан әдіс болғандықтан акцияларды шығаруда қосымша
шығынды қажет етпейді. Алайда, пайданы жинақтау өз кезегінде банктің
нарықтағы позициясын әлсіретуге әкеп соқтырып мынадай жағдайға жол беруі
мүмкін: пайданы жинақтау ағымдағы жылдың ішінде акционерлерге төленетін
дивидендтерді кемітеді [4].
Отандық коммерциялық банктер әбден қалыптасқан нарықта өз орнын
тұрақты, сенімді, берік ету үшін әрекеттенетіні белгілі. Алайда, оларды
көбінесе пайданы ұзақ мерзімді келешекте өсіруден гөрі ағымдағы дивидендтер
проблемасы қинайды. Сол себепті де олар өзіндік қаражаттың мөлшерін жаңа
акцияларды шығарудың есебінен қалыптасады. Банк қаражатының құрамы әртүрлі.
Оның негізгі түріне банктің өз клиенттерінен жұмыс істеу процесінде тартқан
қаражаттар және өзге несие мекемелерінен қарызға алынған қаражаттар
жатады
Коммерциялық банктердің меншікті капиталының рөлі мен шамасы, басқа
қызметпен айналысатын кәсіпорындар және ұйымдардарға қарағанда өзіндік
ерекшеліктерге ие.
Банктің меншікті капиталы банктің тұрақтылығын қамтамасыз етуде
маңызды. Банктің бастапқы құрылуы барысында меншікті капитал көмегімен банк
қызметіне байланысты алғашқы шығындар: жер, ғимарат, құрал-жабдық, жалақыға
жұмсалатын және тағы басқа шығындар жабылады. Себебі, меншікті капиталсыз
банктің қызметін бастау мүмкін емес. Осы меншікті капитал есебінен банкте
қажетті резервтер құрылды. Сонымен қатар, банктің меншікті капиталы ұзақ
мерзімді активтерге жұмсалымдардың басты көзі.
Меншікті және тартылған коммерциялық банк ресурстары Ұлттық Банкте
ашылатын корреспонденттік шотта көрсетіледі. Бұл активтік шот, сондықтан да
дебеті бойынша ресурстар, ал кредиті бойынша несиелік жұмсалымдар беріледі.
Демек, дебеттік қалдықтың шамасы банктің бос резервінің мөлшерін көрсетеді.
Банктің бос резервінің мөлшерін көрсетеді. Банктің бос резервінің мөлшері
активтік операцияларға жұмсалмаған оның ресурстарының шамасын білдіреді.
Осы бос резервтер сомасы қаншалықты жоғары болса, банктің тұрақтылығы
соғұрлым жоғары, бірақ пайдасы төмен болады. Керісінше, егер бос жатқан
қаражаттарының шамасы аз болса, онда тұрақтылығы төмен, пайдасы жоғары
келеді. Сондықтан да, әрбір коммерциялық банк өзінің корреспонденттік
шоттағы қалдығын үнемі ықшамдауға ұмтылады.
Банктің меншікті капиталы - банктің қаржылық тұрақтылығын,
коммерциялық және шаруашылық қызметін қамтамасыз ету үшін құрылған банктің
әртүрлі қорлары мен сол сияқты ағымдағы қызметінің нәтижесіне байланысты
және өткен жылдардағы бөлінбеген пайдасы.
Банктің меншікті капиталы пассив операцияларына жатады және ол келесі
баптардан тұрады:
• Жарғылық капитал – жай акциялар (мерзімі шексіз бағалы қағаздар),
ерекшелігі бар акциялар (дауыс беруге құқығы жоқ бағалы қағаздар);
• Банктік резервтер – яғни, алдағы уақыттағы әр түрлі шығындарды
жабуға, дивиденттер төлеуге, қайтарылмаған қарыздардың орнын
жабуға арналады;
• Қосымша төленген капитал – жай және ерекшелігі бар акциялардың
сату курсы мен номеналдық курсы арасындағы айырмадан құрылады;
• Қосымша төленбеген капитал – активтерді қайта бағалаудан құрылады;
• Бөлінбеген таза кіріс – банк меншігінде қалатын, жылдан жылға
жинақталатын кіріс сомасы;
1-сызба. Меншікті капиталдың құрылымы.
Ескерту: [4] пайдаланылған әдебиеттер негізінде кұрастырылған
Банктің ресурсы ретінде меншікті капитал акционерлердің диведенді
формасындағы құнға ие. Бұл ресурстың көбеюі екі әдіспен жүруі мүмкін:
1. Жарғылық капиталды көбейту;
2. Таза кірісті көбейту;
Банктік қаражаттар құрылымындағы жарғылық капитал мен оған
теңестірілген баптар, банктің тұрақтылығы мен оның жұмыс тиімділігін
қамтамасыз етуде өте үлкен роль атқарады.
Мемлекеттік қадағалау органдарымен қойылатын пруденциялдық нормативтер
негізінде банктің меншікті капиталының көлемімен байланысты болады. Осы
қарастырылып отырған классификация негізінде реттеуштік функцияға банк
капиталын несиелік пен инвестициялақ операцияларын шектеу мақсатында
қолданылатын құрал ретінде жатқызады.
Басқа аналитиктердің айтуы бойынша, капиталдың басты мақсаты болып
тәуекелділікті төмендету ретінде басшылыққа алып, капиталдың келесі
функцияларына көңіл аударады:
• Капитал, барктің шығындарын жаба алатын, сондай ақ оның төлем
қабілетін сақтай алатын буфер ретінде қолданылуы;
• Банктің төлем қабілетімен байланысты проблемалардан сақтап, қаржылық
ресурстар нарығына жол ашуға мумкіндік береді;
• Тәекелділікті төмендетіп, оның өсуіне жол бермейді;
Капиталдың несиелерге қатысты шығындарға қарсы буфер ретінде қызмет
етуінде маңызы өте зор. Оның маңыздылығын келесі мысалмен келтіруге болады:
егер банк клиенттері алған несиелер бойынша өз мінднттемелерін орындауды
тоқтатса,лезде пайыздар мен негізгі төлемдер бойынша ақша қаражаттарының
түсімі азаяды. Ақша шығымы өзгермейді. Түсім сомасы шығым сомасынан артық
болып тұрған жағдайға дейін, банк өзінің төлем қабілеттілігін
сақтайды.Мұнда да капитал өзінің буферлік қызметін атқарады,себебі ол
міндетті шығымдарды азайтып отырады. Банк төлем қабілеттсіз болғандықтан,
акциялар бойынша дивиденттердің төлем мерзімін ұзарта алады.Ал банк қарызы
бойынша пайыздар төлеу міндетті. Жеткілікті капиталы бар банктер қосымша
акциялар мен міндеттемелер шығарады, себебі аз түсімнен келген шығындардың
орнын жаңа қаражаттармен жабу және уақыттан ұту керек. Неғұрлым банк
капиталы жоғары болса, соғұрлым банк төлем қабілетсіз болғанға дейін,
активтердің көп бөлігі төленуі мумкін және соғұрлым банктің тәекелділігі
төмен болады.
Капитал дәстүрлі көздерден кәдімгі жай пайыздық ставка бойынша банкке
қарыз алуға мүмкіндік береді.
Капитал қарыздың көмегімен қаржыланатын активтердің тәуекелдігінің
өсуін азайтады және шектейді. Бұл қызметтер капиталдың ативтерге белгілеген
мемлекеттік органдардың нормативтерімен тығыз байланысты. Егер банк қарыз
мөлшерін көбейтуді немесе басқа активтерді сатып луды жоспарласа, онда олар
жарғылық капиталды қосымша қаржыландыру көмегімен өсімді ұстап отыруы
керек.
Сонымен, аталған банк капиталының аталған қызметтері көрсеткендей,
меншікті капитал – банктің коммерциялық қызметінің негізі. Ол банктің
тәуелсіздігіне жәе оның қаржылық тұрақтылығына кепіл болады, банктің түрлі
қауіпті-қатерлі тәуекелділіктерді реттеу көзі бола алады. Меншікті
капиталдың құрамында банктің жарғылық капиталының үлес салмағы маңызды
екені белгілі. Ол меншікті бағалы қағаздарды шығару жолымен
қалыптастырылады және сондықтан кеңінен оны акционерлік капитал деп атайды.
Банктің жарғылық капиталының шамасы акционер-қатысушылардың акция
ұстаушылардың жарнасынан жинақталады. Жарғылық капиталды қалыптастыру және
көбецту меншікті акцияларды шығару мен орналастыру арқылы жүргізіледі.
Бағалы қағаздардың шығарылуы тіркелуі тиіс, проспект эмиссиясы жарияланады,
одан кейін теңгеге және шетел валютаға өткізіледі немесе материалдық
құндылықтармен төленеді.
Банктің басқа да меншікті қаражаттарының капитализациясы жасалуы
мумкін, ол бұрын шығарылған конвертацияланатын облигацияларды акцияға
ауыстыру жолымен де іске асырылады. Шығарарылған бағалы қағаздарды толық
орналастырған соң, банк талдау жасап, шығарылған бағалы қағаздар туралы
қорытынды есеп жасацды. Ол Қазақстан республикасының Ұлттық банкімен
бекітіледі. Ұлттық банк шетел валютасындағы капиталдың күшін заңды түрде
жоюды және оны ұлттық теңгемен қайтта шығаруды ұсынды. Мұндағы негізгі
проблема – курс, себебі онымен айырбас жүргізіледі, айырбас түрінен түскен
табыстар мен шығындардың есебі жасалады. Кез келген табысты дивидент
ретінде акционерлерге үйлестіруге болмайды. Ең басты мақсат- қандай
бухгалтерлік есеп әдісі қолданылса да, бінші деңгейлі капиталға әсер
етпейтінін қамтамасыз ету.
Конвертацияланатын курсы ретінде – ақша шығару кезінде тарихи курс
болуы мүмкін. Бұл әдістің кемшілігі теңге түріндегі жаңа акцияның теңгедегі
бірнеше номеналды шамасын алуға алып келеді, сол себепті тарихи курсты
келісу кезінде кейбір қиындықтар туындайды.
Ұлттық банк белгілеген айырбастау өтетін күнінің датасын көрсету балама
нұсқа болуы мүмкін және онда осы күнгі ресми курс пайдаланылады. Бұл
әдістің артықшылығы айырбастан болған шығын немесе табысты есептеу де оңай.
Конвертацияланған акциялары мен тарихи немесе ресми курстың бастапқы
құны арасындағы айырмашылық, бөлінбеген резервге жатқызылуы тиіс, яғни
акциялар бойынша премиялар шотына. Егер де бір кездейсоқ себептермен заңды
күшін жою және конвертация шығынға алып келсе, онда оны акциялар бойынша
премиялар есебіндегі қандай да бір кредиттік қалдыққа жатқызу керек. Егер
олардың олардың сомасы жеткіліксіз болса, онда шығынды ағымдағы жылдың
табыстары мен шығындары шотына жатқызу керек [5] .
Банктің меншікті капиталының құрылымы бірдей емес, себебі, оларға әсер
ететін әртүрлі факторларға, атап айтсақ, активтер сапасына, меншікті
пайданың пайдаланылуына, капиталдың бағасын нығайту мақсатына және банк
саясатына байланысты жыл бойына өзгеріп отырады.
• жарғылық капитал;
• резервтік капитал;
• қосымша капиталдар;
•банк операциялары бойынша тәуекелдерді төмендету мақсатында құрылған
қорлар (резервтер);
• бөлінбеген пайдасы.
Банктің жарғылық капиталы банктің заңды тұлға ретінде міндетті түрде
құрылуын және өмір сүруінің экономикалық негізін құрайды.
Банктің жарғылық капиталы банктің заңды тұлға ретінде міндетті түрде
құрылуын және өмір сүруінің экономикалық негізін құрайды. Жарғылық
капиталдың төменгі мөлшері Қазақстан Ұлттық банктердің пруденциялық
нормативтерімен реттеліп отырады. Банктің жарғылық капиталы, оның
құрылтайшыларының қосқан жарналары немесе пайлары сомасынан тұрады.
Қазақстанда екінші деңгейлі банктер төмендегідей екі ұйымдық
нысандарда құрыла алады:
• акционерлік банк нысанында;
• пай қосу арқылы, яғни жауапкершілігі шектеулі серіктестік нысанында;
Пай қосу арқылы құрылған банктің жарғылық капиталы құрылтайшылық
құжатта мөлшері анықталған пайшыларының жарнасынан құралып, олар қосқан
жарналары көлемінде жауапты болып саналады. Мұндай банктердің жарғылық
капиталын ұлғайту, тек қана пай қосушыларының санынының өсуі есебінен
жүзеге асырылады. Алайда, акционерлік банктер өздерінің жарғылық капиталын
ұлғайту үшін қосымша акцияларын эмиссиялайды, сол сияқты бұрынғы шығарылған
акцияларының бағасын өсіреді.
Меншікті капиталдың құрамдас бөлігі — акционерлік капитал. Бағалы
қағаз шығару есебінен құрылған банктің жарғылық капиталын банктің
акционерлік капиталы деп атайды. Акционерлік капитал көлемі акцияны
ұстаушылар – акционерлер қосқан жарналардан құралады. Акционерлік банктің
акциясы – банктің жарғылық капиталына үлес қосқандығын куәландыратын және
дивиденд алуға және банкті басқару ісіне араласуға құқық беретін бағалы
қағаз.
Акционерлік капиталдың құрылымы әр банктерде әртүрлі келеді.
Акционерлік капитал келесідегідей түрлерге бөлінеді:
а) меншікті акционерлік капитал, яғни бұл жай және артықшылығы бар
акцияларды сатудан түскен қаражаттардан, үнемделген капитал және бөлінбеген
пайдадан тұрады;
б) банктік резервтер, яғни алдағы уақыттағы әртүрлі шығындарды жабуға,
дивиденттер төлеуге, қайтарылмаған қарыздың орнын жабуға арналады;
в) банктің ұзақ мерзімді міндеттемесі (ұзақ мерзімді вексельдері,
облигациялары)
Ашық типтегі банктің акциясы қолдан-қолға басқа да акционерлердің
келісімінсіз өтеді. Жабық типтегі банктің акциясы қатаң түрде белгіленген
тізім бойынша немесе құрылтайшыларының арасында бөлінеді.
Банктің жай акциясын иеленушілер, банктің таза табысынан дивидент алып
отыруға, оның жойылуы барысында тиісті мүлкіне ие болуға және
акционерлердің жиналысына қатысып дауыс беруге құқылы [6].
Сонымен қатар, банктер қаражат тарту мақсатында облигацияларды
шығарады.
Жалпы, банктің акционерлік капиталының құралуы төмендегідей
кезеңдерден тұрады:
1) бағалы қағаздардың проспект эмиссиясын дайындау және оны
сараптамадан өткізу;
2) бағалы қағаздарды эмиссиялауды тіркеу;
3) эмитент - банктің бағалы қағаздарын тіркеу;
4) шығарылатын және орналастырылатын бағалы қағаздардың нәтижелерін
тіркеу.
Акционерлік банктер акцияларды төмендегідей жағдайларда шығарылады:
- банктегі акционерлік нысанда құру;
- банктің жарғылық қорын ұлғайту үшін қосымша акциялар шығару;
Банктің меншікті қаражатының түріне резервтік қор жатады.
Резервтік қор - банк қызметінде пайда болуы мүмкін зияндардың орнын
жабу мақсатында құрылған қаражат қоры.
Сондай-ақ, резервтік қор банктің тұрақты қызмет етуін қамтамасыз
етеді. Резервтік қордың шамасы заңды түрде жарғылық капиталға белгілі бір
пайыз мөлшерінде, айталық, 25% мөлшерінде құрылатын болса, оның мөлшерінде
құрылатын болса, оның мөлшері жарғылық қормен теңескен жағдайда жарғылық
капиталға толығымен аударылады. Резервтік қордың құралуының негізгі көзіне
банк пайдасы жатады. Кейде, банкте пайда болмаған жағдайда резервтік қор
есебінен банктің артықшылығы бар акциялары бойынша пайыздар төленеді.
Қосымша капиталдар - негізгі құралдардың тозуына байланысты аударылған
аударымдар есебінен белгілі мақсатқа бағытталатын пайданы бөлу нәтижесінде
құрылатын қаражаттар.
Арнайы қорлар – негізгі қорларды қайта бағалау негізінде, валюталық
қаражаттарды қайта бағалау қоры, яғни ұлттық валюта мен шетел валюталары
арасындағы айырма нәтижесінде құрылады. Валюталық қаражаттарды қайта
бағалау қоры шетел валютасында жарғылық капиталды қалыптастыру барысында
маңызды.
Келесі қорға жекелеген банктік операциялар бойынша тәуекелді төмендету
мақсатында құрылатын арнайы резервтер жатады.
Бөлінбеген пайда – акциялар бойынша дивидентті төлегеннен кейін және
резервтік қорға аударғаннан қалған пайданың бөлігін білдіреді.
Банктің меншікті капиталын ұлғайту жолдарына мыналар жатады:
- банк пайдасы;
- акциялар шығару;
- құрылтайшылар және пай қосушылар санын арттыру;
- облигациялар шығару жатады.
Банк капиталы банктің дербестігін қамтамасыз ете отырып, оның қаржылық
тұрақтылығына кепіл болады және банктің басынан кешетін әралуан
тәуекелдердің зардаптарын ретке келтіретін басты көз болып табылады.
Банктің меншікті капиталы келесі қызметтерді атқарады:
- қорғаныс қызметі;
- шұғыл қызметі;
- реттегіштік қызметі;
- айналым қызметі;
- резервтік қызметі.
Банктің меншікті капиталының қорғаныс қызметі, оның капиталының
шамасының банктің төлем қабілетіне және тұрақтылығына тікелей
байланыстылығын сипаттайды. Банктің меншікті капиталы қаншалықты жоғары
болса, соғұрлым банк өтімді болып саналады. Банк банкротқа ұшырай қалған
жағдайда, оның акционерлерінен басқа ешкім зиян шекпейді.
Банк капиталының қорғаныс қызметі – банктің салым иелеріне жәрдемақы
төлеу мүмкіндігін ғана емес, сол сияқты ағымдағы табыс болмаған жағдайда
зияндарды жабуға қызмет етуін сипаттайды. Сондықтан да, оның азаюы банктің
банкротқа ұшырауына жол береді. Қорғаныс қызметі – меншікті капиталдың ең
басты қызметін білдіреді.
Банк капиталының шұғыл қызметі қорғаныс қызметіне қарағанда екінші
дәрежелік маңызға ие болып табылады. Оперативтік қызметі жер, ғимарат,
құрал-жабдықтар алуға қажетті меншікті қаражаттарды жұмылдыруды, сондай-ақ
көзге көрінбейтін зияндар жағдайына байланысты резервтер құруды сипаттайды.
Бұл қаржы ресурстар көздері әсіресе, банктік қызметтің басталуы үшін
маңызды. Кейінннен бұл қаражаттардың бір бөлігі ұзақ мерзімді активтерге
және әртүрлі резервтерді құруға жұмсалынады.
Қаржы және салым иелерінің мүдделерін қамтамасыз етуден басқа
банктердің меншікті капиталы реттегіш қызметті атқарады. Бұл қызмет
қоғамның мүдделерімен, сол сияқты банк операцияларына бақылауды жасауға
мүмкіндік жасайтын заңдар және ережелерге тікелей байланысты. Банк
капиталының көрсеткіштерінің көмегімен мемлекеттік ұйымдар банк
қызметтеріне баға беріп, оған бақылауды жүзеге асырады.
Банктің меншікті капиталына қатысты ережелер, оның ең төменгі
мөлшеріне қойылатын талаптарды, активтерге байланысты шектелуін және басқа
банктен активтер сатып алу шартын қамтиды. Қазақстан Ұлттық Банкі бекіткен
пруденциялық нормативтерде банктің меншікті капитал көлемі беріледі.
Сонымен қптар, реттегіштік қызметке ссудалық және инвестициялық
операцияларға байланысты шектеу мақсатында капиталды пайдаланады.
Айналым қызметі. Кез келген банк капиталы банкроттыққа қарсы, не
болмаса зияндардың орнын жабу үшін құрылмайды.
Олардың басты мақсаты коммерциялық қызмет көрсету болып табылады.
Мұндай қызметтер тәуекелмен байланысты болғандықтан, банк капиталының
мұндағы қызметі тәуекел дәрежесін есепке алатын активтік айналымды
авансылаумен сипатталады. Сондықтан да, бұл қызметті меншікті капиталдың
айналым қызметі деп атайды. Бұл қызметті атқара отырып, өзінің айналым
капиталын кассалық ақшалар, несиелік, факторингтік және лизингтік
операцияларға және басқа да негізгі қорларға жұмсай отырып, банктер өз
несие берушілерін зияндардан қорғайды [7].
Резервтік қызметі. Тәуекелдер тек активтік операцияларға ғана емес,
сондай-ақ пассивтік операцияларға да тиісті болып келеді. Пассивтік
операциялардан туындайтын тәуекелдерді болдырмау үшін банктер тартылатын
қаражаттар есебінен міндетті резервтер ретінде Орталық банкте резервтерін
құрайды.
Банктердің төлем ресурстарының мүмкін болар тапшылығына байланысты
түрде құрайтын резервтер сияқты, активтік операцияларды болатын
тәуекелдердің орнын толтыру үшін арнайы меншікті капитал резервін құруға
мәжбүр болады. Мұндай зияндар банк капиталының айналым қызметіне
жатпайтындықтан, оларды басқа қызметі – резервтік қызмет арқылы ғана қолдап
отырады.
Банктің капиталының резервтік қызметі тәуекел активтердің болуына
байланыссыз, банк капиталының тұрақты қызмет етуін қамтамасыз етеді.
Мемлекеттік қадағалау органдарымен қойылатын пруденциялдық нормативтер
негізінде банктің меншікті капиталының көлемімен байланысты болады. Осы
қарастырылып отырған классификация негізінде реттеуіштік функцияға банк
капиталын несиелік пен инвестициялық операцияларын шектеу мақсатында
қолданылатын құрал ретінде жатқызады.
Басқа аналитиктердің айтуы бойынша, капиталдың басты мақсаты болып
тәуекелділікті төмендету ретінде басшылыққа алып, капиталдың келесі
функцияларына көңіл аударады:
• Капитал, банктің шығындарын жаба алатын, сондай-ақ оның төлем
қабілетін сақтай алатын буфер ретінде қолданылуы;
• Банктің төлем қабілетімен байланысты проблемалардан сақтап, қаржылық
ресурстар нарығына жол ашуға мүмкіндік береді;
• Тәуекелділікті төмендетіп, оның өсуіне жол бермейді.
Капиталдың несиелерге қатысты шығындарға қарсы буфер ретінде қызмет
етуінде маңызы зор. Оның маңыздылығын келесі мысалмен келтіруге болады:
егер банк клиенттері алған несиелер бойынша өз міндеттемелерін орындауды
тоқтатса, лезде пайыздар мен негізгі төлемдер бойынша ақша қаражаттарының
түсімі азаяды. Ақша шығымы өзгермейді. Түсім сомасы шығым сомасынан артық
болып тұрған жағдайға дейін, банк өзінің төлем қабілеттілігін сақтайды.
Мұнда да капитал өзінің буферлік қызметін атқарады, себебі ол міндетті
шығымдарды азайтып отырады. Банк төлем қабілетсіз болғандықтан, акциялар
бойынша дивиденттердің төлем мерзімін ұзарта алады. Ал банк қарызы бойынша
пайыздар төлеу міндетті. Жеткілікті капиталы бар банктер қосымша акциялар
мен міндеттемелер шығарады, себебі аз түсімнен келген шығындардың орнын
жаңа қаражаттармен жабу және уақыттан ұту керек. Неғұрлым банк капиталы
жоғары болса, соғұрлым банктің тәуекелділігі төмен болады.
Капитал дәстүрлі көздерден кәдімгі жай пайыздық ставка бойынша банкке
қарыз алуға мүмкіндік береді [8].
Капитал қарыздың көмегімен қаржыланатын активтердің тәуекелдігінің
өсуін азайтады және шектейді. Бұл қызметтер капиталдың активтерге
белгілеген мемлекттік органдардың нормативтерімен тығыз байланысты. Егер
банк қарыз мөлшерін көбейтуді немесе басқа активтерді сатып алуды
жоспарласа, онда олар жарғылық капиталды қосымша қаржыландыру көмегімен
өсімді ұстап отыруы керек.
Сонымен аталған банк капиталының аталған қызметтері көрсеткендей,
меншікті капитал – банктің коммерциялық қызметінің негізі. Ол банктің
тәуелсіздігіне және оның қаржылық тұрақтылығына кепіл болады, банктің түрлі
қауіп-қатерлі тәуекелділіктерді реттеу көзі бола алады. Меншікті капиталдың
құрамында банктің жарғылық капиталының үлес салмағы маңызды екені белгілі.
Ол меншікті бағалы қағаздарды шығару жолымен қалыптастырылады және
сондықтан кеңінен оны акционерлік капитал деп атайды. Банктің жарғылық
капиталының шамасы акционер-қатысушылардың акция ұстаушылардың жарнасынан
жинақталады. Жарғылық капиталды қалыптастыру және көбейту меншікті
акцияларды шығару мен орналастыру арқылы жүргізіледі. Бағалы қағаздардың
шығарылуы тіркелуі тиіс, проспект эмиссиясы жарияланады, одан кейін теңгеге
және шетел валютасына өткізіледі немесе материалдық құндылықтармен
төленеді.
Банктің басқа да меншікті қаражаттарының капитализациясы жасалуы
мүмкін, ол бұрын шығарылған конвертацияланатын облигацияларды акцияға
ауыстыру жолымен де іске асырылады. Шығарылған бағалы қағаздарды толық
орналастырған соң, банк талдау жасап, шығарылған бағалы қағаздар туралы
қорытынды есеп жасаланады. Ол Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкімен
бекітіледі. Ұлттық банк шетел валютасындағы капиталдың күшін заңды түрде
жоюды және оны ұлттық теңгемен қайта шығаруды ұсынды. Мұндағы негізгі
проблема- валюта бағамы, себебі онымен айырбас жүргізіледі, айырбас түріне
түскен табыстар мен шығындардың есебі жасалады. Кез келген табысты дивидент
ретінде акционерлерге үйлестіруге болмайды. Ең басты мақсат қандай
бухгалтерлік есеп әдісі қолданылса да, бірінші деңгейлі капиталға әсер
етпейтінін қамтамасыз ету.
Конвертацияланатын курсы ретінде – ақша шығару кезінде тарихи курс
болуы мүмкін. Бұл әдістің кемшілігі теңге түріндегі жаңа акцияның теңгедегі
бірнеше номиналды шамасын алып келеді, сол себепті тарихи курсты келісу
кезінде кейбір қиындықтар туындайды.
Ұлттық банк белгілеген айырбастау өтетін күнінің мерзімін көрсету
туралы балама нұсқа болуы мүмкін және онда осы күнгі ресми курс
пайдаланылады. Бұл әдістің артықшылығы айырбас операциялары арқылы болған
шығын немесе табысты есептеу де оңай.
Конвертацияланған акциялары мен тарихи немесе ресми курстың бастапқы
құны арасындағы айырмашылық, бөлінбеген резервке жатқызылуы тиіс. Егер де
бір кездейсоқ себептермен конвертация шығынға алып келсе, онда оны
акциялар бойынша премиялар есебіндегі қандай да бір кредиттік қалдыққа
жатқызу керек [9].
Шетелдік валютадағы капиталдың заңды күшін жою бойынша және теңгедегі
капиталын шығару бойынша бухгалтерлік өткізбелерді валюталық позиция шоты
арқылы өткізгені дұрыс. Бұл үшін нарықта теңгені сататын және валюталық
позицияны сатып алатын сатып алушы болуы керек. Мұндай банктер үшін Ұлттық
банк соңғы инстанциядағы сатып алушы болуы мүмкін.
Қазақстан Республикасында банктің жарғылық капиталын қалыптастыру
процессі төмендегі заңдар мен нормативтік актілермен реттеледі: Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексі, заң күші бар Қазақстан
Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы ереже, Акцияларды
шығаруды рәсімдеу, заңды күшін жою тәртібі туралы ереже және Қазақстан
Республикасында акциялар шығару мен орналастыру қорытындылары туралы есепті
бекіту туралы Қазақстан Республикасы Президентінің жарлықтарының 1996
жылғы 29 қарашадағы №141 Қазақстан Республикасы бағалы қағаздар жөніндегі
Ұлттық комиссиясының бекітілген Қазақстан Республикасы аумағында жекелеген
банк операцияларын іске асыратын банктер мен ұйымдар шығаратын акциялар мен
облигацияларды эмиссия проспектілерінің Қазақстан Республикасы Ұлттық
банкінде сараптамадан өту тәртібі туралы 1995 жылғы 15 мамырдағы №251
уақытша нұсқау, Бағалы қағаздар нарығы туралы Қазақстан Республикасының
Заңы.
Акциялардың эмиссиясын жүргізу кезінде банктер Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкінде сараптаудан өтуі тиіс. Ол бағалы
қағаздардың шығарылымы бойынша шығарылым көлемі, инвесторлар саны және
орналастыру тәсіліне қарамастан және шығарылым мен орналастыру
қорытындылары есебі бойынша жүзеге асырылады.
Бағалы қағаздарды өткізгенде шығарушы банк оның нәтижелерін сараптайды
және эмиссия бойынша есеп жасайды. Есепке банк басқармасының төрағасы, бас
бухгалтер қол қояды, банктің мөрімен бекітіледі және тіркеуші органға
ұсынылады. Бағалы қағаздарды өкілетті органда тіркеу үшін ұсынғанға дейін
оларды нақты орналастыру нәтижелері туралы есеп Қазақстан Республикасының
Ұлттық банкімен бекітілуі тиіс.
Бағалы қағаздардың эмиссия проспектісі жөнінде жағымды қорытынды
беруден бас тарту туралы Ұлттық банктің мәліметі банкке жазбаша түрде
беріледі.
Бағалы қағаздарды шығару және шығарушы банк нақты өткізген бағалы
қағаздар құны қорытындылары туралы есепті тіркеуден өткізген соң өкілетті
орган төлемге түскен акциялар қаражатын пайдалану шектеулерін алып тастауға
және оларды акционерлік ретінде жарғылық капиталына кірістеуге рұқсат
береді.
Сонымен жоғарыда көрсетілгендей банктің меншікті капиталының көздері
мен қызметтері негізінен бұл осы аталған қызметтерді жүргізгенде ғана іске
асырылатын күрделі әрі ұзақ жұмыстардың бірі болып табылады.
1.2 ҚР екінші деңгейлі банктердің тартылған қаражаттарының қүралу
көздері
Банк капиталының құрылымында тартылған қаражаттар үлесі меншікті
қаражаттармен салыстырғанда өте жоғары, олардың есебінен банктің активтік
операцияларының басым бөлігі жүзеге асырылады.
Банктік тәжиірбеде тартылатын қаражаттарды жинақтау тәсілдеріне
байланысты үлкен екі топқа бөледі:
- депозиттік қаражаттар;
- депозиттік емес тартылған қаражаттар.
Тартылған қаражаттар ішінде ең көп бөлігін депозиттер құрайды.
Депозиттер, банк үшін бірден - бір арзан ресурс көзі болып табылады.
Депозит – бұл жеке және заңды тұлғалардың келісім шарт негізінде
белгілі бір мерзімге клиенттің депозит шотына салынған қаражаттары.
Депозиттік емес тартылған қаражаттар – бұл банктің алған қарыздары
түрінде немесе өздерінің меншікті бағалы қағаздарын сату жолымен тарататын
қаражаттары. (2 сызба)
2-сызба Коммерциялық банктің тартылған қаражаттары
Ескерту: [10] пайдаланылған әдебиеттер негізінде кұрастырылған
Депозиттік емес банктік ресурс көздері мен депозиттер өзара
ажыратылады. Біріншіден, олар персоналдық емес, яғни банктің нақты
клиенттің атынан тартылмайды; екіншіден, мұндай қаражаттарды тарту
бастамасы банктің өзінен туындайды.
Депозиттік емес тартылған ресурстармен көбіне ірі коммерциялық банктер
айналысады. Өйткені, депозиттік емес қаражаттар ірі сомада сатып
алынатындықтан да, оларды көтерме сауда операциялар сипатына жатқызуға
болады. Депозиттік операциялар активті және пассивті болып бөлінеді.
Активті депозиттік операциялар – банктің уақытша бос ақша қаражаттарын
Орталық банкте және өзге корреспондент-банктердегі шоттарда орналастыруымен
байланысты операциялар. Олар банктің өтімді активтері ретінде, яғни жалпы
активтердің өте аз бөлігін алады. Активтік депозиттер банктің өтімді
қаражаттарына жатады.
Пассивті депозиттік операциялар – бұл клиенттердің уақытша бос ақша
қаражаттарын белгілі уақытқа және пайыз төлеу шартымен тартумен байланысты
операциялар. Бұл операциялар көмегімен тартылған депозиттер пассив жағының
көп бөлігін алады және банктік ресурстарын қалыптастырудың негізгі көзі.
Қазіргі банктік тәжиірбеде салымдардың, депозиттердің және депозиттік
емес ресурстардың шоттарының әр түрлері кездеседі. Бұл банктердің жоғары
бәсекелестік нарықта банк қызметтеріне деген клиенттер топтарының сұранысын
қанағаттандыруға және олардың қаражаттары мен уақытша бос қаражаттарын
банктік шоттарын тартуға ұмтылуына жағдай жасайды [10].
Экономикалық мазмұнына қарай депозиттерді мынадай топтарға бөледі:
- талап етілетін депозиттер;
- мерзімді депозиттер;
- жинақ салымдары;
- бағалы қағаздар түріндегі (депозиттік және жинақ сертификаттары)
депозиттер.
Сондай-ақ, оларды төмендегідей белгілеріне байланысты жіктеуге болады:
- мерзімдеріне қарай;
- салым иелерінің категорияларына қарай;
- қаражаттарды салу және қайтарып алу шартына қарай;
- пайыз төлеу тәсіліне қарай;
- банктің активтік операциялары бойынша жеңілдіктер алуына қарай;
- басқа.
Салым иелерінің категорияларына байланысты депозиттік шоттар мынадай
түрлерге бөлінеді:
- жеке тұлғалардың шоттарына;
- кәсіпорындар және акционерлік қоғамдардың шоттарына;
- жергілікті билік ұйымдарының шоттарына;
- шетелдік азаматтарының шоттарына.
Талап етілетін депозиттер – бұл салым иелерінің бастапқы талап етуіне
байланысты әртүрлі төлем құжаттар арқылы қолма-қол ақшаларын алатын әртүрлі
шоттардағы қаражаттар
Отандық банктік тәжиірбеде талап етілетін депозиттерге мыналар жатады:
- мемлекеттік, акционерлік кәсіпорындардың, сондай-ақ әр түрлі шағын
коммерциялық құрылымдардың ағымдық шоттарындағы сақталатын қаражаттары;
- әртүрлі мақсатқа тағайындалған қорлардың қаражаттары;
- есеп айырысудағы қаражаттар;
- жергілікті бюджеттер қаражаттары және олардың шоттарындағы
қаражаттар;
- басқа банктердің корреспонденттік шоттарындағы қаражат қалдықтары.
Талап етілетін депозиттік шоттардың артықшылығы олардың иелері үшін
жоғары өтімділігіне байланысты сипатталады. Талап етілетін депозиттік
шоттарға қаражаттар,шаруашылық және басқа да операциялардың жүзеге асырылуы
барысында түседі және пайдаланылады.
Ал кемшілігі, - бұл шот бойынша пайыз мүлде төленбейді немесе біршама
төменгі мөлшерде төленеді. Міне осыдан келіп талап етуге дейінгі шоттардың
төмендегідей өзіндік ерекшеліктері қалыптасады:
- ақша салу және оны алу кез келген уақытта ешқандай да шектеусіз
жүзеге асырылады;
- шот иесі банктен осы шотты пайдаланғаны үшін пайыз түрінде немесе
коммиссиондық ақы алып отырады.
- банктер талап етілетін шоттарда ақшалай қаражаттарды сақтағаны үшін
өте төменгі деңгейде пайыз төлейді, кейде төлемеуі де мүмкін;
- талап етілетін депозиттер бойынша, коммерциялық банк Орталық банкте
сақталатын міндетті резервтерге жоғары мөлшерде аударымдар жасайды.
Қазақстандық көптеген коммерциялық банктерде талап етілетін
депозиттердің үлесі тартылған қаражаттар құрылымында өте жоғары болып
келеді. Бұл өте арзан ресурс болғанымен банктерде оларды ұзақ мерзімге
орналастыруға байланысты қиындықтар туындайды. Халықаралық банктік
тәжірибеде оларды ұзақ мерзімді активтерге айналдыруда депозиттік базаны
сандық талдау әдісі колданылады.
Бұл көрсеткіштер банк кызметкерлеріне қандай да бір күнге немесе
мерзімге қатысты депозиттік қоржынының жағдайын нақты бағалауға және соның
негізінде депозиттік қоржынның сапасы туралы қорытынды жасауға және оны
ықшамдау бағыттарын аныктауға мүмкіндік береді.
Сонымен қатар, депозиттік қоржынның сапасын бағалауда депозиттердің
орташа мөлшері көрсеткішін пайдалану қажет. Оның формуласы мынадай [11]:
О = Жд К
(2)
мұндағы О – депозиттің орташа мөлшері;
Жд – депозиттің жалпы сомасы;
К – жасалған депозиттік келісімшарттардың саны.
Мерзімді депозит - бұл банктерде белгілі бір мерзімге және пайыз төлеу
шартында орналастырылған клиенттердің уақытша бос ақша қаражаттары.
Бұл депозит түрі алдын ала хабарлаудан кейін немесе мерзім бойынша
алынуы мүмкін. Мерзімді депозиттер чектің көмегімен пайдаланылмайды, бірақ
қолма-қол ақша түрінде еркін аударылады немесе ағымдағы шотқа аударылады.
Егер мерзімге дейін бұл салымды алатын болса, онда шот иесі айыппұл төлеуге
міндетті.
Бұл салымның ерекшелігі - талап еткенге дейінгі депозитке қарағанда,
оларға міндетті резервтердің төменгі мөлшері белгіленеді.
Депозиттің бұл түрін алдын ала хабарлау негізінде немесе уақыты жеткен
кезде салым иесі ала алады. Мерзімді депозиттерді чектер арқылы алуға
болмайды. Мерзімді депозиттерді баска шоттарға аударуға болады.
Мерзімді депозиттер мынадай түрлерге бөлінеді:
- меншікті-мерзімді депозиттер;
- алдын ала алуы ескертілетін мерзімді депозиттер. Меншікті-мерзімді
депозиттер сақталу мерзіміне қарай жіктеледі:
- 30 күнге дейінгі;
- 30-90 күнге дейінгі;
- 90-180 күнге дейінгі;
- 180 күннен 360 күнге дейінгі;
- 360 күннен жоғары.
Мерзімді депозиттер бойынша, салым иесінен алдын ала хабарлау депозиті
бойынша міндетті түрде өтінішін талап етеді. Өтініш беру уақыты алдын ала
келісіледі және депозит бойынша, соған сәйкес пайыз белгіленеді. Әдетте,
алдын ала алуын хабарлау мерзімі жеті күннен жоғары болып келеді.
Мерзімді депозиттердің мынадай ерекшеліктері болады: есеп айырысу үшін
пайдаланылмайды, әрі мұндай шоттарға ешқандай да есеп айырысу құжаттары
толтырылмайды; шоттағы қаражат баяу айналады; тұрақты пайыз төленеді; пайыз
мөлшерінің ең жоғарғы деңгейі Ұлттық Банкі тарапынан реттеліп отырады;
ақшаны алуы туралы салым иесінің алдын ала хабардар етуі талап етіледі; бұл
шоттағы қаражаттар бойынша ең төменгі мөлшерде резервтер белгіленеді.
Тағы бір кеңінен таралған депозиттердің түрі - жинақ салымдары.
Олардың белгіленген мерзімі жоқ, қаражатты алуда ескертуін талап етпейді,
салымның жоғарғы шегі шектелген, ақшаны салу және алу кезінде жинақ
кітапшасын көрсетуі қажет.
Банктер үшін мұндай шоттар қосымша жұмыстарды талап етеді: операцияны
рәсімдеу қиынырақ, кітапшаны жоғалту жөне ұрлатып алу жағдайына сай екі
жақты тіркеу енгізу қажет және тағы басқа. Компьютердің көмегімен жасалған
жеке бет шоты туралы көшірмесі негізінде жинақ салымдарымен басқа
салымдарды ауыстыруға мүмкіншілігі бар.
Мерзімді депозиттер және жинақ салымдары депозиттік ресурстардың
біршама тұрақты бөлігін білдіреді.
Жинақ салымдарының тұрақты мерзімі болмайды. Бұл салым-дардың түрі
бойынша, мерзімді депозиттерге қарағанда төменгі мелшерде пайыз төленеді.
Жинақ салымдары жинақ кітапшалары негізінде толтырылады.
Жинақ салымдарының томендегідей ерекшеліктері болады:
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1. Банк капиталының мазмұны және құралу
көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..7
1.1 ҚР екінші деңгейлі банктердің меншік капиталын құралу
көздері ... ... ... .7
1.2 ҚР екінші деңгейлі банктердің тартылған қаражаттарының құралу
көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
1.3 Банк капиталын жұмылдырудың шетел
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... 30
2.ҚР депозит нарығын және Каspi bank АҚ қаржылық қызметін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
2.1.Қазақстан Республикасының депозит нарығын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . .37
2.2.Каspi bank АҚ активтерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .45
2.3 Каspi bank АҚ қарыз қаражаттарын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..47
2.4 Каspi bank АҚ меншікті капиталын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..54
2.5 Каspi bank АҚ кіріс пен шығындарын талдау ... ... ... ... ... ... ... ...56
3. ҚР коммерциялық банктердің капиталын жұмылдыру мәселелері және оны
жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
3.1 ҚР екінші деңгейлі банктердің депозит операцияларын жетілдіру
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
3.2 Екінші деңгейлі банктердің капиталын басқаруды жетілдіру
жолдары ... 62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..70
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..72
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..73
Белгілеулер мен қысқартулар
АҚ – акционерлік қоғам
VIP – жоғары дәрежелі персона
ЖЗҚ- Жинақтаушы зейнетақы қоры
ЖҰӨ- Жалпы Ұлттық өнім
ҚР ҚБА – Қазақстан Республикасының қаржылық бақылау агенттігі
КИК- Казақстан ипотекалық компаниясы
ҚР – Қазақстан Республикасы
Млрд. тенге- миллиард тенге
СИК- салықтөлеушінің идентифицирленген коды
СТН – салық төлеушінің нөмері
ҰБ – Ұлттық банк
% - пайыз
ROA – активтер рентабельдігі
ROE - капитал рентабельдігі
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі Коммерциялық банктер басқа да шаруашылық
қатынастар субъектілері сияқты өзінің коммерциялық және шаруашылық қызметін
қамтамасыз етуі үшін ақша қаражаттарының, яғни ресурстардың белгілі бір
сомасына иелік етуі қажет. Экономика дамуының қазіргі жағдайларында
ресурстарды қалыптастыру мәселесі бірінші дәрежелі мәнді болып табылады.
Бұл экономикалық нарықтық моделіне көшумен, мемлекет – монополиясының
банктік іске ауыстырылуы, банктік жүйенің екі деңгейлі жүйесін құрумен,
банктік капитал ұғымының сипаты маңызды өзгерістерге ұшырауда.
Банк капиталы - бұл банктің пассивтік операциялары негізінде
қалыптасқан және барлық активті операциялар бойынша банк өтімділігін
қамтамасыз ету және пайда табу мақсатында орналастыруға бағытталатын
банктің меншікті және тартылған қаражаттарының жиынтығы.
Қазіргі кезеңде банктік капиталдың құрылымында біршама өзгерістер
болуда. Меншікті қаражаттар қатарына, біріншіден, коммерциялық банктің
акционерлік капиталы, резервтік қоры, сол сияқты қосымша қорлары кіреді.
Тартылған қаражаттарға: Ұлттық Банк тен және басқа да несиелік мекемелерден
алынған несиелер, басқа банктердің, корреспонденттік шоттағы, депозиттік
шоттардағы қаражаттары, облигацияларды сатудан түскен қаражаттар, лизингтік
операциялар нәтижесінде алынған тауарлы-материалдық құндылықтар жатады.
Банк капиталы нарығының пайда болуымен қатар бағалы қағаздар нарығы
қалыптасады. Сонымен бірге банктер жаңа қызмет түрлері ретінде бағалы
қағаздармен, факторинг, лизинг және басқа операциялармен жұмыс жасай
бастады. Бұл, яғни банктің ресурстық құрамына тек қана ақшалай қаражаттар
емес, сол сияқты тауарлы – материалдық құндылықтар және бағалы қағаздар
кіреді дегенді білдіреді.Ұлттық банк банктердің банкі болып
табылатындықтан, коммерциялық банктердің ресурстарының бір бөлігі сол
банктен алған ресурстардан да құрылады.
Демек, коммерциялық банктер ерекше бір кәсіпорын ретінде делдалдық
қызметке байланысты, банктік ресурстар нарығында ақшалай ресурстарды сатып
ала отырып, оны қажет ететін кәсіпорынға, ұйымға және халыққа сатып
отырады
Қазақстан Республикасының банктік секторы соңғы 20 жыл аралығында
қарқынды даму үстінде. Ол – ТМД елдеріндегі ең жоғарғы капиталдандырылған
коммерциялық банктері бар алғашқы қатардағы ел болып табылады. Дегенімен,
бүгінгі таңда өте маңызды мәселелердің бірі – жалпы банктік жүйенің
тұрақтылығын қамтамасызету болып табылады. Себебі 2008 жылы басталған
әлемдік қаржылық дағдарыстың басты себебінің бірі болып банк капиталының
жеткіліксіздігі болып табылады. Осы нормативке байланысты сарапшылар Базель
ІІІ келісімінің талаптарын өзгерту керектігін атады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі Банк капиталын жұмылдыру мәселелері
көптеген белгілі шетел және қазақстандық ғалымдардың, мысалы
В.И.Колесниковтің, О.И.Лаврушиннің, С.Сейткасимовтің, М.С. Саниевтің
еңбектерінде зерттелген.
Зерттеу объектісі: ҚР екінші деңгейлі банктердің капиталы.
Диплом жұмысының мақсаты – банк капиталын қалыптастыру тәртібі мен
қазіргі таңдағы отандық банктердің капиталын жұмылдыруды ұлғайту
перспективаларын айқындау.
Жоғарыда аталған мақсаттарға сәйкес келесі міндеттерді орындау қажет:
- банк капиталы ұғымының теориялық негіздерін зерттеу;
- банк капиталын қалыптастыру көздері соның ішінде меншікті капиталды
және тартылған ресурстарды талдау;
- банк капиталын жұмылдырудың шетелдік тәжірибесін зерттеу;
- Каspi bank АҚ-ның қаржылық көрсеткіштерін талдау ;
- Каspi bank АҚ-ның меншікті капиталын және қарыз қаражаттарын
талдау.
-зерттелген мәліметтер негізінде теориялық және тәжірибелік
қорытындылар жасау;
-банктің капиталын жұмылдыруды дамыту үшін нақты ұсыныстар жасау.
Әдістемелік негіз ретінде: ҚР Банк және банк қызметі туралы Заңы, ҚР
қаржылық ұйымдар мен қаржы нарығын қадағалау мен реттеу Агенттігінің және
ҚР Ұлттық банкінің шығарған нормативтері, шектеулер мен ережелері, сонымен
қатар шетелдік және отандық авторлардың еңбектері, бұқааралық ақпарат
көздерінен алынған мәліметтері, статистикалық көрсеткіштер, ҚР ҰБ 2012-2013
жылдар аралығындағы есептері, Каspi bank АҚ 2012-2013 жылдар аралығындағы
жылдық есептері негіз болды.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен құрылған.
1 Банк капиталының мазмұны және құралу көздері
1.1 ҚР екінші деңгейлі банктердің меншікті капиталының қүралу көздері
Банк капиталы - бұл банктің пассивтік операциялары негізінде
қалыптасқан және барлық активтік операциялар бойынша банк өтімділігін
қамтамасыз ету және пайда табу мақсатында орналастыруға бағытталатын
банктің меншікті және тартылған қаражаттарының жиынтығы.
Нарықтық қатынастарға өту барысында банк капиталының құрылымында
біршама өзгерістер болуда. Меншікті қаражаттар қатарына, біріншіден,
коммерциялық банктің акционерлік капиталы, резервтік қоры, сол сияқты
қосымша қорлары кіреді. Тартылған қаражаттардың жаңа түріне: Ұлттық Банктен
және басқа да несиелік мекемелерден алатын несиелер, басқа банктердің,
корреспонденттік шоттағы, депозиттік шоттардағы қаражаттары, облигацияларды
сатудан түскен қаражаттар, лизингтік операцияларды жүзеге асырғаны үшін
алынған тауарды-материалды құндылықтар жатады.
Коммерциялық банктердің капиталының құрылымы олардың мамандануы,
әмбебаптығы және қызметінің ерекшеліктеріне қарай ерекшеленеді [1].
Банк ресурстарының құрылымына мыналар жатады:
1) Банктің меншікті капиталы.
2) Банктің тартылған қаражаттары.
Банк ресурстарының құрамындағы меншікті капитал үлесі тартылған
қаражаттарға қарағанда өте төмен. Меншік капиталға барлық қаражаттарға
деген қажеттілігінің 10% - ға жуық бөлігі өтелсе, ал қалғаны тартылған
қаражаттардың үлесіне тиеді.
Сонымен, қазіргі коммерциялық банктердің меншікті капиталы мынадай
баптар құрайды:
- Жарғылық капитал;
- Резервтік капитал;
- Қосымша капиталдар;
- Банк операциялары бойынша тәуекелді төмендету мақсатында құрылған
қорлар (резервтер);
- Бөлінбеген банк пайдасы.
Банктің меншікті капиталы банктің несиелік ресурсы ретінде тартылған
ресурстармен тығыз байланыста болып, олармен бірге айналымға қатысады.
Банктің меншікті капиталы, банк үшін маңызы өте зор.
Қазақстан Республикасының қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды
қадағалау және реттеу агенттігімен қоятын пруденциялдық нормативтер туралы
ережесіне сәйкес, меншік капиталға деген негізгі талаптарының бірі –
меншік капиталдың жеткіліктілігін сақтау болып табылады. Оны 3 әдіспен
шешуге болады:
1. Әрбір кезең арқылы капиталдың мөлшерін ұлғайту;
2. Жалпы активтердің соммасын қысқарту;
3.Тәуекелділігі жоғары салымдардың көлемін қысқарту
Банк қызметін қадағалау жүйесінде ағымды, есеп айыру, депозиттік
шоттардағы қалдықтар бойынша міндеттемелерді орындау үшін, өтімділігі
жоғары активтер көлемінің жеткіліктілігін сақтаудың маңызы өте зор.
Банк капиталы пассивтік операцияларды жүргізу нәтижесінде пайда
болады әрі банктегі баланстың пассивінде көрсетіледі.
Банк капиталын банктердің өзіндік қаражаты, қарыз қаражаты және
тартылған қаражаттары құрайды. Банк жұмылдырылған ресурстарды пайда табу
мақсатында орналастырады [2].
Пассивті және активті операциялар бір-бірімен тығыз байланысты.
Мәселен, пассивтердің құрылымы мен сипаты көп жағынан банктің активті
операцияларды жүргізудегі мүмкіндігін анықтайды, ал несие саласындағы банк
саясатының өзгеруі ресурстардың сипатына елеулі әсерін тигізеді.
Банк капиталын қалыптастырудың негізгі көздеріне банк клиенттерінің
салымдары жатады. Алайда, бөтен капиталды тарту үшін банктердің меншік
капиталы болуы керек. Бұл қиын сәттерде несие берушінің сенімділігін
арттыруға қажет қаражаттар.
Банктің меншік қаражатына жарғылық және резервтік қорлары, сондай-ақ,
банк пайдасы есебінен қалыптасқан өзге де қорлар, сақтандыру резервтері
және бөлінген пайда жатады.
Банктің жарғылық қоры – банк ісін ұйымдастырудың бастапқы нүктесі.
Оның формасына қарай жарғылық капиталдың қалыптасуы әртүрлі болады. Банктің
ұйымдық-құқықтық формасына қарамастан оның жарғылық қоры толықтай
қатысушылардың – заңды және жеке тұлғалардың салым ақшаларының есебінен
емес, тек ақшалай қаражатпен ғана, әрі-беріден соң банк қатысушыларының
өзіндік қаражатымен құрылады. Тартылған ақшалай қаражат жарғылық жарнасы
үшін пайдаланылмайды.
Банктің жарғылық капиталына акционерлер қаражаттарды салумен қатар жыл
сайын дивидендтер түрінде банк пайдасының бір бөлігін алып отырады.
Аударылатын дивиденттердің мөлшері, аударылатын кезегі мен тәртібі
акциялардың түрлерімен және шығарылатын шарттарымен байланысты.
Банкке түскен пайда жеткіліксіз болған жағдайда артықшылығы бар акция
бойынша дивиденттерді есептеу резервтік қордың есебінен жүргізіледі.
Коммерциялық банктің резервтік қоры активтік операциялардан болған
залалдың орнын толтыруға арналған, банк облигациясы бойынша төлем көзі
ретінде әрі алынған пайда жеткіліксіз болған жағдайда артықшылығы бар
акция бойынша дивидендтердің көзі ретінде қызмет етеді. Резервтік қор
түскен пайдадан жыл сайын аударылатын аударымдардың есебінен қалыптасады.
Оның шекті мөлшері банктің жарғысында жарғылық қор шамасының 25-100%
деңгейінде анықталған. Шекті мөлшерге жеткеннен кейін қалыптасқан
резервтік қор, жарғылық қорға аударылады және оны есептеу қайтадан
басталады.
Коммерциялық банктерде резервтік қормен қатар банктің таза пайда
есебінен арнайы қорлар құрылады. Олардың қалыптасуы мен жұмсалуы банктің
коммерциялық есеп айырысу туралы ережесімен реттеледі.
Банктегі өзіндік қаражаттың айрықша құрамдас бөлігіне банктің нақты
операцияларды орындау арқылы қалыптастыратын сақтандыру резерві жатады.
Сақтандыру резерві – банк сатып алған құнды қағаздардың нарықтық
құнының нақты төмендеуіне және берілген ссуданың қайтарылмауына байланысты
орын алатын жағымсыз салдарды жою үшін тағайындалады. Бұл резервті
қалыптастырудың міндетті сипаты бар [3].
Банктегі өзіндік қаражаттың маңызды функциясы – банктің өз салымшылары
алдындағы міндеттемесін қамтамасыз етеді. Ол шама ретінде қарастырылуы
мүмкін, оның шегінде банк өз міндеттемесі бойынша жауапкершілігіне кепілдік
береді. Банк іс-тәжиірбесінде өзіндік қаражат ресурстардың ысырапқа ұшырауы
салдарынан залалдың орын алатынына қарамастан банктің төлем қабілетін
сақтауға мүмкіндік беретін резерв ретінде саналады, өйткені, өзіндік
қаражат акционерлерге міндетті түрдегі қайтарымға жатпайды.Банктегі өзіндік
қаражаттың мөлшері оның қызмет ауқымын анықтап береді. Әдетте, Ұлттық банк
экономикалық нормативтерді банктердің материалдық базасын дамытудың көзі
болып табылатын өзіндік қаражаттың мөлшеріне қарай белгілейді. Оның
есебінен банк өзіне қажетті үй-ғимаратты, машинаны, құрал-жабдықты,
есептеуші техниканы және тағы басқа керек жарақтарды сатып алады. Аталмыш
шығынды қаржыландырудың тікелей көзіне пайданың есебінен қалыптасатын,
банктегі өндірістік және әлеуметтік жағынан қор жатады.
Өзіндік қаражаттың мөлшерін коммерциялық банктер көптеген факторларға
қарай дербес анықтайды. Оның ішінде ол:
1) банктегі активтік операциялардың шекті мөлшерін анықтайды;
2) өз клиенттерінің өзіндік ерекшеліктеріне тәуелді;
3) өзінің актив операцияларының сипатына тәуелді,
4)Ұлттық банктің жүргізіп отырған несие саясатына және несиелік
ресурстар нарығының даму деңгейіне тәуелді. Дамыған нарық жағдайында несие
саясатын ырықтандыратын болсақ, коммерциялық банктер несие ресурстарына
оңай қол жеткізеді әрі банкке қажетті өзіндік қаражаттың деңгейін кемітеді.
Қаржы нарығының жеткіліксіз дамуына қарай ұштастыра отырып несие саясатын
күшейтетін болсақ, өзіндік қаражатты тұрақты түрде өсіріп отыруға тура
келеді.
Бұл арада банктегі өзіндік қаражаттың мөлшерін жинақтау түрінде
арттырудың екі әдісі пайдаланылуы мүмкін:
- банктегі өзіндік қаражаттың мөлшерін;
- пайданы немесе шығарылатын акциялардың санын (банк пайшыларының
санын) арттыру.
Пайданы жинақтау банктің резервтік және өзге де қорларын жылдам құру
әрі оларды кейін капиталдандыру формасында жүзеге асырылады. Жылдың соңында
пайданың бір бөлігін жарғылық қорға тікелей қосу арқылы да жүзеге асырылуы
мүмкін. Бұл әдіс ең арзан әдіс болғандықтан акцияларды шығаруда қосымша
шығынды қажет етпейді. Алайда, пайданы жинақтау өз кезегінде банктің
нарықтағы позициясын әлсіретуге әкеп соқтырып мынадай жағдайға жол беруі
мүмкін: пайданы жинақтау ағымдағы жылдың ішінде акционерлерге төленетін
дивидендтерді кемітеді [4].
Отандық коммерциялық банктер әбден қалыптасқан нарықта өз орнын
тұрақты, сенімді, берік ету үшін әрекеттенетіні белгілі. Алайда, оларды
көбінесе пайданы ұзақ мерзімді келешекте өсіруден гөрі ағымдағы дивидендтер
проблемасы қинайды. Сол себепті де олар өзіндік қаражаттың мөлшерін жаңа
акцияларды шығарудың есебінен қалыптасады. Банк қаражатының құрамы әртүрлі.
Оның негізгі түріне банктің өз клиенттерінен жұмыс істеу процесінде тартқан
қаражаттар және өзге несие мекемелерінен қарызға алынған қаражаттар
жатады
Коммерциялық банктердің меншікті капиталының рөлі мен шамасы, басқа
қызметпен айналысатын кәсіпорындар және ұйымдардарға қарағанда өзіндік
ерекшеліктерге ие.
Банктің меншікті капиталы банктің тұрақтылығын қамтамасыз етуде
маңызды. Банктің бастапқы құрылуы барысында меншікті капитал көмегімен банк
қызметіне байланысты алғашқы шығындар: жер, ғимарат, құрал-жабдық, жалақыға
жұмсалатын және тағы басқа шығындар жабылады. Себебі, меншікті капиталсыз
банктің қызметін бастау мүмкін емес. Осы меншікті капитал есебінен банкте
қажетті резервтер құрылды. Сонымен қатар, банктің меншікті капиталы ұзақ
мерзімді активтерге жұмсалымдардың басты көзі.
Меншікті және тартылған коммерциялық банк ресурстары Ұлттық Банкте
ашылатын корреспонденттік шотта көрсетіледі. Бұл активтік шот, сондықтан да
дебеті бойынша ресурстар, ал кредиті бойынша несиелік жұмсалымдар беріледі.
Демек, дебеттік қалдықтың шамасы банктің бос резервінің мөлшерін көрсетеді.
Банктің бос резервінің мөлшерін көрсетеді. Банктің бос резервінің мөлшері
активтік операцияларға жұмсалмаған оның ресурстарының шамасын білдіреді.
Осы бос резервтер сомасы қаншалықты жоғары болса, банктің тұрақтылығы
соғұрлым жоғары, бірақ пайдасы төмен болады. Керісінше, егер бос жатқан
қаражаттарының шамасы аз болса, онда тұрақтылығы төмен, пайдасы жоғары
келеді. Сондықтан да, әрбір коммерциялық банк өзінің корреспонденттік
шоттағы қалдығын үнемі ықшамдауға ұмтылады.
Банктің меншікті капиталы - банктің қаржылық тұрақтылығын,
коммерциялық және шаруашылық қызметін қамтамасыз ету үшін құрылған банктің
әртүрлі қорлары мен сол сияқты ағымдағы қызметінің нәтижесіне байланысты
және өткен жылдардағы бөлінбеген пайдасы.
Банктің меншікті капиталы пассив операцияларына жатады және ол келесі
баптардан тұрады:
• Жарғылық капитал – жай акциялар (мерзімі шексіз бағалы қағаздар),
ерекшелігі бар акциялар (дауыс беруге құқығы жоқ бағалы қағаздар);
• Банктік резервтер – яғни, алдағы уақыттағы әр түрлі шығындарды
жабуға, дивиденттер төлеуге, қайтарылмаған қарыздардың орнын
жабуға арналады;
• Қосымша төленген капитал – жай және ерекшелігі бар акциялардың
сату курсы мен номеналдық курсы арасындағы айырмадан құрылады;
• Қосымша төленбеген капитал – активтерді қайта бағалаудан құрылады;
• Бөлінбеген таза кіріс – банк меншігінде қалатын, жылдан жылға
жинақталатын кіріс сомасы;
1-сызба. Меншікті капиталдың құрылымы.
Ескерту: [4] пайдаланылған әдебиеттер негізінде кұрастырылған
Банктің ресурсы ретінде меншікті капитал акционерлердің диведенді
формасындағы құнға ие. Бұл ресурстың көбеюі екі әдіспен жүруі мүмкін:
1. Жарғылық капиталды көбейту;
2. Таза кірісті көбейту;
Банктік қаражаттар құрылымындағы жарғылық капитал мен оған
теңестірілген баптар, банктің тұрақтылығы мен оның жұмыс тиімділігін
қамтамасыз етуде өте үлкен роль атқарады.
Мемлекеттік қадағалау органдарымен қойылатын пруденциялдық нормативтер
негізінде банктің меншікті капиталының көлемімен байланысты болады. Осы
қарастырылып отырған классификация негізінде реттеуштік функцияға банк
капиталын несиелік пен инвестициялақ операцияларын шектеу мақсатында
қолданылатын құрал ретінде жатқызады.
Басқа аналитиктердің айтуы бойынша, капиталдың басты мақсаты болып
тәуекелділікті төмендету ретінде басшылыққа алып, капиталдың келесі
функцияларына көңіл аударады:
• Капитал, барктің шығындарын жаба алатын, сондай ақ оның төлем
қабілетін сақтай алатын буфер ретінде қолданылуы;
• Банктің төлем қабілетімен байланысты проблемалардан сақтап, қаржылық
ресурстар нарығына жол ашуға мумкіндік береді;
• Тәекелділікті төмендетіп, оның өсуіне жол бермейді;
Капиталдың несиелерге қатысты шығындарға қарсы буфер ретінде қызмет
етуінде маңызы өте зор. Оның маңыздылығын келесі мысалмен келтіруге болады:
егер банк клиенттері алған несиелер бойынша өз мінднттемелерін орындауды
тоқтатса,лезде пайыздар мен негізгі төлемдер бойынша ақша қаражаттарының
түсімі азаяды. Ақша шығымы өзгермейді. Түсім сомасы шығым сомасынан артық
болып тұрған жағдайға дейін, банк өзінің төлем қабілеттілігін
сақтайды.Мұнда да капитал өзінің буферлік қызметін атқарады,себебі ол
міндетті шығымдарды азайтып отырады. Банк төлем қабілеттсіз болғандықтан,
акциялар бойынша дивиденттердің төлем мерзімін ұзарта алады.Ал банк қарызы
бойынша пайыздар төлеу міндетті. Жеткілікті капиталы бар банктер қосымша
акциялар мен міндеттемелер шығарады, себебі аз түсімнен келген шығындардың
орнын жаңа қаражаттармен жабу және уақыттан ұту керек. Неғұрлым банк
капиталы жоғары болса, соғұрлым банк төлем қабілетсіз болғанға дейін,
активтердің көп бөлігі төленуі мумкін және соғұрлым банктің тәекелділігі
төмен болады.
Капитал дәстүрлі көздерден кәдімгі жай пайыздық ставка бойынша банкке
қарыз алуға мүмкіндік береді.
Капитал қарыздың көмегімен қаржыланатын активтердің тәуекелдігінің
өсуін азайтады және шектейді. Бұл қызметтер капиталдың ативтерге белгілеген
мемлекеттік органдардың нормативтерімен тығыз байланысты. Егер банк қарыз
мөлшерін көбейтуді немесе басқа активтерді сатып луды жоспарласа, онда олар
жарғылық капиталды қосымша қаржыландыру көмегімен өсімді ұстап отыруы
керек.
Сонымен, аталған банк капиталының аталған қызметтері көрсеткендей,
меншікті капитал – банктің коммерциялық қызметінің негізі. Ол банктің
тәуелсіздігіне жәе оның қаржылық тұрақтылығына кепіл болады, банктің түрлі
қауіпті-қатерлі тәуекелділіктерді реттеу көзі бола алады. Меншікті
капиталдың құрамында банктің жарғылық капиталының үлес салмағы маңызды
екені белгілі. Ол меншікті бағалы қағаздарды шығару жолымен
қалыптастырылады және сондықтан кеңінен оны акционерлік капитал деп атайды.
Банктің жарғылық капиталының шамасы акционер-қатысушылардың акция
ұстаушылардың жарнасынан жинақталады. Жарғылық капиталды қалыптастыру және
көбецту меншікті акцияларды шығару мен орналастыру арқылы жүргізіледі.
Бағалы қағаздардың шығарылуы тіркелуі тиіс, проспект эмиссиясы жарияланады,
одан кейін теңгеге және шетел валютаға өткізіледі немесе материалдық
құндылықтармен төленеді.
Банктің басқа да меншікті қаражаттарының капитализациясы жасалуы
мумкін, ол бұрын шығарылған конвертацияланатын облигацияларды акцияға
ауыстыру жолымен де іске асырылады. Шығарарылған бағалы қағаздарды толық
орналастырған соң, банк талдау жасап, шығарылған бағалы қағаздар туралы
қорытынды есеп жасацды. Ол Қазақстан республикасының Ұлттық банкімен
бекітіледі. Ұлттық банк шетел валютасындағы капиталдың күшін заңды түрде
жоюды және оны ұлттық теңгемен қайтта шығаруды ұсынды. Мұндағы негізгі
проблема – курс, себебі онымен айырбас жүргізіледі, айырбас түрінен түскен
табыстар мен шығындардың есебі жасалады. Кез келген табысты дивидент
ретінде акционерлерге үйлестіруге болмайды. Ең басты мақсат- қандай
бухгалтерлік есеп әдісі қолданылса да, бінші деңгейлі капиталға әсер
етпейтінін қамтамасыз ету.
Конвертацияланатын курсы ретінде – ақша шығару кезінде тарихи курс
болуы мүмкін. Бұл әдістің кемшілігі теңге түріндегі жаңа акцияның теңгедегі
бірнеше номеналды шамасын алуға алып келеді, сол себепті тарихи курсты
келісу кезінде кейбір қиындықтар туындайды.
Ұлттық банк белгілеген айырбастау өтетін күнінің датасын көрсету балама
нұсқа болуы мүмкін және онда осы күнгі ресми курс пайдаланылады. Бұл
әдістің артықшылығы айырбастан болған шығын немесе табысты есептеу де оңай.
Конвертацияланған акциялары мен тарихи немесе ресми курстың бастапқы
құны арасындағы айырмашылық, бөлінбеген резервге жатқызылуы тиіс, яғни
акциялар бойынша премиялар шотына. Егер де бір кездейсоқ себептермен заңды
күшін жою және конвертация шығынға алып келсе, онда оны акциялар бойынша
премиялар есебіндегі қандай да бір кредиттік қалдыққа жатқызу керек. Егер
олардың олардың сомасы жеткіліксіз болса, онда шығынды ағымдағы жылдың
табыстары мен шығындары шотына жатқызу керек [5] .
Банктің меншікті капиталының құрылымы бірдей емес, себебі, оларға әсер
ететін әртүрлі факторларға, атап айтсақ, активтер сапасына, меншікті
пайданың пайдаланылуына, капиталдың бағасын нығайту мақсатына және банк
саясатына байланысты жыл бойына өзгеріп отырады.
• жарғылық капитал;
• резервтік капитал;
• қосымша капиталдар;
•банк операциялары бойынша тәуекелдерді төмендету мақсатында құрылған
қорлар (резервтер);
• бөлінбеген пайдасы.
Банктің жарғылық капиталы банктің заңды тұлға ретінде міндетті түрде
құрылуын және өмір сүруінің экономикалық негізін құрайды.
Банктің жарғылық капиталы банктің заңды тұлға ретінде міндетті түрде
құрылуын және өмір сүруінің экономикалық негізін құрайды. Жарғылық
капиталдың төменгі мөлшері Қазақстан Ұлттық банктердің пруденциялық
нормативтерімен реттеліп отырады. Банктің жарғылық капиталы, оның
құрылтайшыларының қосқан жарналары немесе пайлары сомасынан тұрады.
Қазақстанда екінші деңгейлі банктер төмендегідей екі ұйымдық
нысандарда құрыла алады:
• акционерлік банк нысанында;
• пай қосу арқылы, яғни жауапкершілігі шектеулі серіктестік нысанында;
Пай қосу арқылы құрылған банктің жарғылық капиталы құрылтайшылық
құжатта мөлшері анықталған пайшыларының жарнасынан құралып, олар қосқан
жарналары көлемінде жауапты болып саналады. Мұндай банктердің жарғылық
капиталын ұлғайту, тек қана пай қосушыларының санынының өсуі есебінен
жүзеге асырылады. Алайда, акционерлік банктер өздерінің жарғылық капиталын
ұлғайту үшін қосымша акцияларын эмиссиялайды, сол сияқты бұрынғы шығарылған
акцияларының бағасын өсіреді.
Меншікті капиталдың құрамдас бөлігі — акционерлік капитал. Бағалы
қағаз шығару есебінен құрылған банктің жарғылық капиталын банктің
акционерлік капиталы деп атайды. Акционерлік капитал көлемі акцияны
ұстаушылар – акционерлер қосқан жарналардан құралады. Акционерлік банктің
акциясы – банктің жарғылық капиталына үлес қосқандығын куәландыратын және
дивиденд алуға және банкті басқару ісіне араласуға құқық беретін бағалы
қағаз.
Акционерлік капиталдың құрылымы әр банктерде әртүрлі келеді.
Акционерлік капитал келесідегідей түрлерге бөлінеді:
а) меншікті акционерлік капитал, яғни бұл жай және артықшылығы бар
акцияларды сатудан түскен қаражаттардан, үнемделген капитал және бөлінбеген
пайдадан тұрады;
б) банктік резервтер, яғни алдағы уақыттағы әртүрлі шығындарды жабуға,
дивиденттер төлеуге, қайтарылмаған қарыздың орнын жабуға арналады;
в) банктің ұзақ мерзімді міндеттемесі (ұзақ мерзімді вексельдері,
облигациялары)
Ашық типтегі банктің акциясы қолдан-қолға басқа да акционерлердің
келісімінсіз өтеді. Жабық типтегі банктің акциясы қатаң түрде белгіленген
тізім бойынша немесе құрылтайшыларының арасында бөлінеді.
Банктің жай акциясын иеленушілер, банктің таза табысынан дивидент алып
отыруға, оның жойылуы барысында тиісті мүлкіне ие болуға және
акционерлердің жиналысына қатысып дауыс беруге құқылы [6].
Сонымен қатар, банктер қаражат тарту мақсатында облигацияларды
шығарады.
Жалпы, банктің акционерлік капиталының құралуы төмендегідей
кезеңдерден тұрады:
1) бағалы қағаздардың проспект эмиссиясын дайындау және оны
сараптамадан өткізу;
2) бағалы қағаздарды эмиссиялауды тіркеу;
3) эмитент - банктің бағалы қағаздарын тіркеу;
4) шығарылатын және орналастырылатын бағалы қағаздардың нәтижелерін
тіркеу.
Акционерлік банктер акцияларды төмендегідей жағдайларда шығарылады:
- банктегі акционерлік нысанда құру;
- банктің жарғылық қорын ұлғайту үшін қосымша акциялар шығару;
Банктің меншікті қаражатының түріне резервтік қор жатады.
Резервтік қор - банк қызметінде пайда болуы мүмкін зияндардың орнын
жабу мақсатында құрылған қаражат қоры.
Сондай-ақ, резервтік қор банктің тұрақты қызмет етуін қамтамасыз
етеді. Резервтік қордың шамасы заңды түрде жарғылық капиталға белгілі бір
пайыз мөлшерінде, айталық, 25% мөлшерінде құрылатын болса, оның мөлшерінде
құрылатын болса, оның мөлшері жарғылық қормен теңескен жағдайда жарғылық
капиталға толығымен аударылады. Резервтік қордың құралуының негізгі көзіне
банк пайдасы жатады. Кейде, банкте пайда болмаған жағдайда резервтік қор
есебінен банктің артықшылығы бар акциялары бойынша пайыздар төленеді.
Қосымша капиталдар - негізгі құралдардың тозуына байланысты аударылған
аударымдар есебінен белгілі мақсатқа бағытталатын пайданы бөлу нәтижесінде
құрылатын қаражаттар.
Арнайы қорлар – негізгі қорларды қайта бағалау негізінде, валюталық
қаражаттарды қайта бағалау қоры, яғни ұлттық валюта мен шетел валюталары
арасындағы айырма нәтижесінде құрылады. Валюталық қаражаттарды қайта
бағалау қоры шетел валютасында жарғылық капиталды қалыптастыру барысында
маңызды.
Келесі қорға жекелеген банктік операциялар бойынша тәуекелді төмендету
мақсатында құрылатын арнайы резервтер жатады.
Бөлінбеген пайда – акциялар бойынша дивидентті төлегеннен кейін және
резервтік қорға аударғаннан қалған пайданың бөлігін білдіреді.
Банктің меншікті капиталын ұлғайту жолдарына мыналар жатады:
- банк пайдасы;
- акциялар шығару;
- құрылтайшылар және пай қосушылар санын арттыру;
- облигациялар шығару жатады.
Банк капиталы банктің дербестігін қамтамасыз ете отырып, оның қаржылық
тұрақтылығына кепіл болады және банктің басынан кешетін әралуан
тәуекелдердің зардаптарын ретке келтіретін басты көз болып табылады.
Банктің меншікті капиталы келесі қызметтерді атқарады:
- қорғаныс қызметі;
- шұғыл қызметі;
- реттегіштік қызметі;
- айналым қызметі;
- резервтік қызметі.
Банктің меншікті капиталының қорғаныс қызметі, оның капиталының
шамасының банктің төлем қабілетіне және тұрақтылығына тікелей
байланыстылығын сипаттайды. Банктің меншікті капиталы қаншалықты жоғары
болса, соғұрлым банк өтімді болып саналады. Банк банкротқа ұшырай қалған
жағдайда, оның акционерлерінен басқа ешкім зиян шекпейді.
Банк капиталының қорғаныс қызметі – банктің салым иелеріне жәрдемақы
төлеу мүмкіндігін ғана емес, сол сияқты ағымдағы табыс болмаған жағдайда
зияндарды жабуға қызмет етуін сипаттайды. Сондықтан да, оның азаюы банктің
банкротқа ұшырауына жол береді. Қорғаныс қызметі – меншікті капиталдың ең
басты қызметін білдіреді.
Банк капиталының шұғыл қызметі қорғаныс қызметіне қарағанда екінші
дәрежелік маңызға ие болып табылады. Оперативтік қызметі жер, ғимарат,
құрал-жабдықтар алуға қажетті меншікті қаражаттарды жұмылдыруды, сондай-ақ
көзге көрінбейтін зияндар жағдайына байланысты резервтер құруды сипаттайды.
Бұл қаржы ресурстар көздері әсіресе, банктік қызметтің басталуы үшін
маңызды. Кейінннен бұл қаражаттардың бір бөлігі ұзақ мерзімді активтерге
және әртүрлі резервтерді құруға жұмсалынады.
Қаржы және салым иелерінің мүдделерін қамтамасыз етуден басқа
банктердің меншікті капиталы реттегіш қызметті атқарады. Бұл қызмет
қоғамның мүдделерімен, сол сияқты банк операцияларына бақылауды жасауға
мүмкіндік жасайтын заңдар және ережелерге тікелей байланысты. Банк
капиталының көрсеткіштерінің көмегімен мемлекеттік ұйымдар банк
қызметтеріне баға беріп, оған бақылауды жүзеге асырады.
Банктің меншікті капиталына қатысты ережелер, оның ең төменгі
мөлшеріне қойылатын талаптарды, активтерге байланысты шектелуін және басқа
банктен активтер сатып алу шартын қамтиды. Қазақстан Ұлттық Банкі бекіткен
пруденциялық нормативтерде банктің меншікті капитал көлемі беріледі.
Сонымен қптар, реттегіштік қызметке ссудалық және инвестициялық
операцияларға байланысты шектеу мақсатында капиталды пайдаланады.
Айналым қызметі. Кез келген банк капиталы банкроттыққа қарсы, не
болмаса зияндардың орнын жабу үшін құрылмайды.
Олардың басты мақсаты коммерциялық қызмет көрсету болып табылады.
Мұндай қызметтер тәуекелмен байланысты болғандықтан, банк капиталының
мұндағы қызметі тәуекел дәрежесін есепке алатын активтік айналымды
авансылаумен сипатталады. Сондықтан да, бұл қызметті меншікті капиталдың
айналым қызметі деп атайды. Бұл қызметті атқара отырып, өзінің айналым
капиталын кассалық ақшалар, несиелік, факторингтік және лизингтік
операцияларға және басқа да негізгі қорларға жұмсай отырып, банктер өз
несие берушілерін зияндардан қорғайды [7].
Резервтік қызметі. Тәуекелдер тек активтік операцияларға ғана емес,
сондай-ақ пассивтік операцияларға да тиісті болып келеді. Пассивтік
операциялардан туындайтын тәуекелдерді болдырмау үшін банктер тартылатын
қаражаттар есебінен міндетті резервтер ретінде Орталық банкте резервтерін
құрайды.
Банктердің төлем ресурстарының мүмкін болар тапшылығына байланысты
түрде құрайтын резервтер сияқты, активтік операцияларды болатын
тәуекелдердің орнын толтыру үшін арнайы меншікті капитал резервін құруға
мәжбүр болады. Мұндай зияндар банк капиталының айналым қызметіне
жатпайтындықтан, оларды басқа қызметі – резервтік қызмет арқылы ғана қолдап
отырады.
Банктің капиталының резервтік қызметі тәуекел активтердің болуына
байланыссыз, банк капиталының тұрақты қызмет етуін қамтамасыз етеді.
Мемлекеттік қадағалау органдарымен қойылатын пруденциялдық нормативтер
негізінде банктің меншікті капиталының көлемімен байланысты болады. Осы
қарастырылып отырған классификация негізінде реттеуіштік функцияға банк
капиталын несиелік пен инвестициялық операцияларын шектеу мақсатында
қолданылатын құрал ретінде жатқызады.
Басқа аналитиктердің айтуы бойынша, капиталдың басты мақсаты болып
тәуекелділікті төмендету ретінде басшылыққа алып, капиталдың келесі
функцияларына көңіл аударады:
• Капитал, банктің шығындарын жаба алатын, сондай-ақ оның төлем
қабілетін сақтай алатын буфер ретінде қолданылуы;
• Банктің төлем қабілетімен байланысты проблемалардан сақтап, қаржылық
ресурстар нарығына жол ашуға мүмкіндік береді;
• Тәуекелділікті төмендетіп, оның өсуіне жол бермейді.
Капиталдың несиелерге қатысты шығындарға қарсы буфер ретінде қызмет
етуінде маңызы зор. Оның маңыздылығын келесі мысалмен келтіруге болады:
егер банк клиенттері алған несиелер бойынша өз міндеттемелерін орындауды
тоқтатса, лезде пайыздар мен негізгі төлемдер бойынша ақша қаражаттарының
түсімі азаяды. Ақша шығымы өзгермейді. Түсім сомасы шығым сомасынан артық
болып тұрған жағдайға дейін, банк өзінің төлем қабілеттілігін сақтайды.
Мұнда да капитал өзінің буферлік қызметін атқарады, себебі ол міндетті
шығымдарды азайтып отырады. Банк төлем қабілетсіз болғандықтан, акциялар
бойынша дивиденттердің төлем мерзімін ұзарта алады. Ал банк қарызы бойынша
пайыздар төлеу міндетті. Жеткілікті капиталы бар банктер қосымша акциялар
мен міндеттемелер шығарады, себебі аз түсімнен келген шығындардың орнын
жаңа қаражаттармен жабу және уақыттан ұту керек. Неғұрлым банк капиталы
жоғары болса, соғұрлым банктің тәуекелділігі төмен болады.
Капитал дәстүрлі көздерден кәдімгі жай пайыздық ставка бойынша банкке
қарыз алуға мүмкіндік береді [8].
Капитал қарыздың көмегімен қаржыланатын активтердің тәуекелдігінің
өсуін азайтады және шектейді. Бұл қызметтер капиталдың активтерге
белгілеген мемлекттік органдардың нормативтерімен тығыз байланысты. Егер
банк қарыз мөлшерін көбейтуді немесе басқа активтерді сатып алуды
жоспарласа, онда олар жарғылық капиталды қосымша қаржыландыру көмегімен
өсімді ұстап отыруы керек.
Сонымен аталған банк капиталының аталған қызметтері көрсеткендей,
меншікті капитал – банктің коммерциялық қызметінің негізі. Ол банктің
тәуелсіздігіне және оның қаржылық тұрақтылығына кепіл болады, банктің түрлі
қауіп-қатерлі тәуекелділіктерді реттеу көзі бола алады. Меншікті капиталдың
құрамында банктің жарғылық капиталының үлес салмағы маңызды екені белгілі.
Ол меншікті бағалы қағаздарды шығару жолымен қалыптастырылады және
сондықтан кеңінен оны акционерлік капитал деп атайды. Банктің жарғылық
капиталының шамасы акционер-қатысушылардың акция ұстаушылардың жарнасынан
жинақталады. Жарғылық капиталды қалыптастыру және көбейту меншікті
акцияларды шығару мен орналастыру арқылы жүргізіледі. Бағалы қағаздардың
шығарылуы тіркелуі тиіс, проспект эмиссиясы жарияланады, одан кейін теңгеге
және шетел валютасына өткізіледі немесе материалдық құндылықтармен
төленеді.
Банктің басқа да меншікті қаражаттарының капитализациясы жасалуы
мүмкін, ол бұрын шығарылған конвертацияланатын облигацияларды акцияға
ауыстыру жолымен де іске асырылады. Шығарылған бағалы қағаздарды толық
орналастырған соң, банк талдау жасап, шығарылған бағалы қағаздар туралы
қорытынды есеп жасаланады. Ол Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкімен
бекітіледі. Ұлттық банк шетел валютасындағы капиталдың күшін заңды түрде
жоюды және оны ұлттық теңгемен қайта шығаруды ұсынды. Мұндағы негізгі
проблема- валюта бағамы, себебі онымен айырбас жүргізіледі, айырбас түріне
түскен табыстар мен шығындардың есебі жасалады. Кез келген табысты дивидент
ретінде акционерлерге үйлестіруге болмайды. Ең басты мақсат қандай
бухгалтерлік есеп әдісі қолданылса да, бірінші деңгейлі капиталға әсер
етпейтінін қамтамасыз ету.
Конвертацияланатын курсы ретінде – ақша шығару кезінде тарихи курс
болуы мүмкін. Бұл әдістің кемшілігі теңге түріндегі жаңа акцияның теңгедегі
бірнеше номиналды шамасын алып келеді, сол себепті тарихи курсты келісу
кезінде кейбір қиындықтар туындайды.
Ұлттық банк белгілеген айырбастау өтетін күнінің мерзімін көрсету
туралы балама нұсқа болуы мүмкін және онда осы күнгі ресми курс
пайдаланылады. Бұл әдістің артықшылығы айырбас операциялары арқылы болған
шығын немесе табысты есептеу де оңай.
Конвертацияланған акциялары мен тарихи немесе ресми курстың бастапқы
құны арасындағы айырмашылық, бөлінбеген резервке жатқызылуы тиіс. Егер де
бір кездейсоқ себептермен конвертация шығынға алып келсе, онда оны
акциялар бойынша премиялар есебіндегі қандай да бір кредиттік қалдыққа
жатқызу керек [9].
Шетелдік валютадағы капиталдың заңды күшін жою бойынша және теңгедегі
капиталын шығару бойынша бухгалтерлік өткізбелерді валюталық позиция шоты
арқылы өткізгені дұрыс. Бұл үшін нарықта теңгені сататын және валюталық
позицияны сатып алатын сатып алушы болуы керек. Мұндай банктер үшін Ұлттық
банк соңғы инстанциядағы сатып алушы болуы мүмкін.
Қазақстан Республикасында банктің жарғылық капиталын қалыптастыру
процессі төмендегі заңдар мен нормативтік актілермен реттеледі: Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексі, заң күші бар Қазақстан
Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы ереже, Акцияларды
шығаруды рәсімдеу, заңды күшін жою тәртібі туралы ереже және Қазақстан
Республикасында акциялар шығару мен орналастыру қорытындылары туралы есепті
бекіту туралы Қазақстан Республикасы Президентінің жарлықтарының 1996
жылғы 29 қарашадағы №141 Қазақстан Республикасы бағалы қағаздар жөніндегі
Ұлттық комиссиясының бекітілген Қазақстан Республикасы аумағында жекелеген
банк операцияларын іске асыратын банктер мен ұйымдар шығаратын акциялар мен
облигацияларды эмиссия проспектілерінің Қазақстан Республикасы Ұлттық
банкінде сараптамадан өту тәртібі туралы 1995 жылғы 15 мамырдағы №251
уақытша нұсқау, Бағалы қағаздар нарығы туралы Қазақстан Республикасының
Заңы.
Акциялардың эмиссиясын жүргізу кезінде банктер Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкінде сараптаудан өтуі тиіс. Ол бағалы
қағаздардың шығарылымы бойынша шығарылым көлемі, инвесторлар саны және
орналастыру тәсіліне қарамастан және шығарылым мен орналастыру
қорытындылары есебі бойынша жүзеге асырылады.
Бағалы қағаздарды өткізгенде шығарушы банк оның нәтижелерін сараптайды
және эмиссия бойынша есеп жасайды. Есепке банк басқармасының төрағасы, бас
бухгалтер қол қояды, банктің мөрімен бекітіледі және тіркеуші органға
ұсынылады. Бағалы қағаздарды өкілетті органда тіркеу үшін ұсынғанға дейін
оларды нақты орналастыру нәтижелері туралы есеп Қазақстан Республикасының
Ұлттық банкімен бекітілуі тиіс.
Бағалы қағаздардың эмиссия проспектісі жөнінде жағымды қорытынды
беруден бас тарту туралы Ұлттық банктің мәліметі банкке жазбаша түрде
беріледі.
Бағалы қағаздарды шығару және шығарушы банк нақты өткізген бағалы
қағаздар құны қорытындылары туралы есепті тіркеуден өткізген соң өкілетті
орган төлемге түскен акциялар қаражатын пайдалану шектеулерін алып тастауға
және оларды акционерлік ретінде жарғылық капиталына кірістеуге рұқсат
береді.
Сонымен жоғарыда көрсетілгендей банктің меншікті капиталының көздері
мен қызметтері негізінен бұл осы аталған қызметтерді жүргізгенде ғана іске
асырылатын күрделі әрі ұзақ жұмыстардың бірі болып табылады.
1.2 ҚР екінші деңгейлі банктердің тартылған қаражаттарының қүралу
көздері
Банк капиталының құрылымында тартылған қаражаттар үлесі меншікті
қаражаттармен салыстырғанда өте жоғары, олардың есебінен банктің активтік
операцияларының басым бөлігі жүзеге асырылады.
Банктік тәжиірбеде тартылатын қаражаттарды жинақтау тәсілдеріне
байланысты үлкен екі топқа бөледі:
- депозиттік қаражаттар;
- депозиттік емес тартылған қаражаттар.
Тартылған қаражаттар ішінде ең көп бөлігін депозиттер құрайды.
Депозиттер, банк үшін бірден - бір арзан ресурс көзі болып табылады.
Депозит – бұл жеке және заңды тұлғалардың келісім шарт негізінде
белгілі бір мерзімге клиенттің депозит шотына салынған қаражаттары.
Депозиттік емес тартылған қаражаттар – бұл банктің алған қарыздары
түрінде немесе өздерінің меншікті бағалы қағаздарын сату жолымен тарататын
қаражаттары. (2 сызба)
2-сызба Коммерциялық банктің тартылған қаражаттары
Ескерту: [10] пайдаланылған әдебиеттер негізінде кұрастырылған
Депозиттік емес банктік ресурс көздері мен депозиттер өзара
ажыратылады. Біріншіден, олар персоналдық емес, яғни банктің нақты
клиенттің атынан тартылмайды; екіншіден, мұндай қаражаттарды тарту
бастамасы банктің өзінен туындайды.
Депозиттік емес тартылған ресурстармен көбіне ірі коммерциялық банктер
айналысады. Өйткені, депозиттік емес қаражаттар ірі сомада сатып
алынатындықтан да, оларды көтерме сауда операциялар сипатына жатқызуға
болады. Депозиттік операциялар активті және пассивті болып бөлінеді.
Активті депозиттік операциялар – банктің уақытша бос ақша қаражаттарын
Орталық банкте және өзге корреспондент-банктердегі шоттарда орналастыруымен
байланысты операциялар. Олар банктің өтімді активтері ретінде, яғни жалпы
активтердің өте аз бөлігін алады. Активтік депозиттер банктің өтімді
қаражаттарына жатады.
Пассивті депозиттік операциялар – бұл клиенттердің уақытша бос ақша
қаражаттарын белгілі уақытқа және пайыз төлеу шартымен тартумен байланысты
операциялар. Бұл операциялар көмегімен тартылған депозиттер пассив жағының
көп бөлігін алады және банктік ресурстарын қалыптастырудың негізгі көзі.
Қазіргі банктік тәжиірбеде салымдардың, депозиттердің және депозиттік
емес ресурстардың шоттарының әр түрлері кездеседі. Бұл банктердің жоғары
бәсекелестік нарықта банк қызметтеріне деген клиенттер топтарының сұранысын
қанағаттандыруға және олардың қаражаттары мен уақытша бос қаражаттарын
банктік шоттарын тартуға ұмтылуына жағдай жасайды [10].
Экономикалық мазмұнына қарай депозиттерді мынадай топтарға бөледі:
- талап етілетін депозиттер;
- мерзімді депозиттер;
- жинақ салымдары;
- бағалы қағаздар түріндегі (депозиттік және жинақ сертификаттары)
депозиттер.
Сондай-ақ, оларды төмендегідей белгілеріне байланысты жіктеуге болады:
- мерзімдеріне қарай;
- салым иелерінің категорияларына қарай;
- қаражаттарды салу және қайтарып алу шартына қарай;
- пайыз төлеу тәсіліне қарай;
- банктің активтік операциялары бойынша жеңілдіктер алуына қарай;
- басқа.
Салым иелерінің категорияларына байланысты депозиттік шоттар мынадай
түрлерге бөлінеді:
- жеке тұлғалардың шоттарына;
- кәсіпорындар және акционерлік қоғамдардың шоттарына;
- жергілікті билік ұйымдарының шоттарына;
- шетелдік азаматтарының шоттарына.
Талап етілетін депозиттер – бұл салым иелерінің бастапқы талап етуіне
байланысты әртүрлі төлем құжаттар арқылы қолма-қол ақшаларын алатын әртүрлі
шоттардағы қаражаттар
Отандық банктік тәжиірбеде талап етілетін депозиттерге мыналар жатады:
- мемлекеттік, акционерлік кәсіпорындардың, сондай-ақ әр түрлі шағын
коммерциялық құрылымдардың ағымдық шоттарындағы сақталатын қаражаттары;
- әртүрлі мақсатқа тағайындалған қорлардың қаражаттары;
- есеп айырысудағы қаражаттар;
- жергілікті бюджеттер қаражаттары және олардың шоттарындағы
қаражаттар;
- басқа банктердің корреспонденттік шоттарындағы қаражат қалдықтары.
Талап етілетін депозиттік шоттардың артықшылығы олардың иелері үшін
жоғары өтімділігіне байланысты сипатталады. Талап етілетін депозиттік
шоттарға қаражаттар,шаруашылық және басқа да операциялардың жүзеге асырылуы
барысында түседі және пайдаланылады.
Ал кемшілігі, - бұл шот бойынша пайыз мүлде төленбейді немесе біршама
төменгі мөлшерде төленеді. Міне осыдан келіп талап етуге дейінгі шоттардың
төмендегідей өзіндік ерекшеліктері қалыптасады:
- ақша салу және оны алу кез келген уақытта ешқандай да шектеусіз
жүзеге асырылады;
- шот иесі банктен осы шотты пайдаланғаны үшін пайыз түрінде немесе
коммиссиондық ақы алып отырады.
- банктер талап етілетін шоттарда ақшалай қаражаттарды сақтағаны үшін
өте төменгі деңгейде пайыз төлейді, кейде төлемеуі де мүмкін;
- талап етілетін депозиттер бойынша, коммерциялық банк Орталық банкте
сақталатын міндетті резервтерге жоғары мөлшерде аударымдар жасайды.
Қазақстандық көптеген коммерциялық банктерде талап етілетін
депозиттердің үлесі тартылған қаражаттар құрылымында өте жоғары болып
келеді. Бұл өте арзан ресурс болғанымен банктерде оларды ұзақ мерзімге
орналастыруға байланысты қиындықтар туындайды. Халықаралық банктік
тәжірибеде оларды ұзақ мерзімді активтерге айналдыруда депозиттік базаны
сандық талдау әдісі колданылады.
Бұл көрсеткіштер банк кызметкерлеріне қандай да бір күнге немесе
мерзімге қатысты депозиттік қоржынының жағдайын нақты бағалауға және соның
негізінде депозиттік қоржынның сапасы туралы қорытынды жасауға және оны
ықшамдау бағыттарын аныктауға мүмкіндік береді.
Сонымен қатар, депозиттік қоржынның сапасын бағалауда депозиттердің
орташа мөлшері көрсеткішін пайдалану қажет. Оның формуласы мынадай [11]:
О = Жд К
(2)
мұндағы О – депозиттің орташа мөлшері;
Жд – депозиттің жалпы сомасы;
К – жасалған депозиттік келісімшарттардың саны.
Мерзімді депозит - бұл банктерде белгілі бір мерзімге және пайыз төлеу
шартында орналастырылған клиенттердің уақытша бос ақша қаражаттары.
Бұл депозит түрі алдын ала хабарлаудан кейін немесе мерзім бойынша
алынуы мүмкін. Мерзімді депозиттер чектің көмегімен пайдаланылмайды, бірақ
қолма-қол ақша түрінде еркін аударылады немесе ағымдағы шотқа аударылады.
Егер мерзімге дейін бұл салымды алатын болса, онда шот иесі айыппұл төлеуге
міндетті.
Бұл салымның ерекшелігі - талап еткенге дейінгі депозитке қарағанда,
оларға міндетті резервтердің төменгі мөлшері белгіленеді.
Депозиттің бұл түрін алдын ала хабарлау негізінде немесе уақыты жеткен
кезде салым иесі ала алады. Мерзімді депозиттерді чектер арқылы алуға
болмайды. Мерзімді депозиттерді баска шоттарға аударуға болады.
Мерзімді депозиттер мынадай түрлерге бөлінеді:
- меншікті-мерзімді депозиттер;
- алдын ала алуы ескертілетін мерзімді депозиттер. Меншікті-мерзімді
депозиттер сақталу мерзіміне қарай жіктеледі:
- 30 күнге дейінгі;
- 30-90 күнге дейінгі;
- 90-180 күнге дейінгі;
- 180 күннен 360 күнге дейінгі;
- 360 күннен жоғары.
Мерзімді депозиттер бойынша, салым иесінен алдын ала хабарлау депозиті
бойынша міндетті түрде өтінішін талап етеді. Өтініш беру уақыты алдын ала
келісіледі және депозит бойынша, соған сәйкес пайыз белгіленеді. Әдетте,
алдын ала алуын хабарлау мерзімі жеті күннен жоғары болып келеді.
Мерзімді депозиттердің мынадай ерекшеліктері болады: есеп айырысу үшін
пайдаланылмайды, әрі мұндай шоттарға ешқандай да есеп айырысу құжаттары
толтырылмайды; шоттағы қаражат баяу айналады; тұрақты пайыз төленеді; пайыз
мөлшерінің ең жоғарғы деңгейі Ұлттық Банкі тарапынан реттеліп отырады;
ақшаны алуы туралы салым иесінің алдын ала хабардар етуі талап етіледі; бұл
шоттағы қаражаттар бойынша ең төменгі мөлшерде резервтер белгіленеді.
Тағы бір кеңінен таралған депозиттердің түрі - жинақ салымдары.
Олардың белгіленген мерзімі жоқ, қаражатты алуда ескертуін талап етпейді,
салымның жоғарғы шегі шектелген, ақшаны салу және алу кезінде жинақ
кітапшасын көрсетуі қажет.
Банктер үшін мұндай шоттар қосымша жұмыстарды талап етеді: операцияны
рәсімдеу қиынырақ, кітапшаны жоғалту жөне ұрлатып алу жағдайына сай екі
жақты тіркеу енгізу қажет және тағы басқа. Компьютердің көмегімен жасалған
жеке бет шоты туралы көшірмесі негізінде жинақ салымдарымен басқа
салымдарды ауыстыруға мүмкіншілігі бар.
Мерзімді депозиттер және жинақ салымдары депозиттік ресурстардың
біршама тұрақты бөлігін білдіреді.
Жинақ салымдарының тұрақты мерзімі болмайды. Бұл салым-дардың түрі
бойынша, мерзімді депозиттерге қарағанда төменгі мелшерде пайыз төленеді.
Жинақ салымдары жинақ кітапшалары негізінде толтырылады.
Жинақ салымдарының томендегідей ерекшеліктері болады:
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz