Мемлекеттік және жергілікті бюджеттерді қаржыландыруды басқарудың тиімділігін арттыру (ОҚО және Түркістан қаласы бюджеті мысалында)
Қысқартулар мен белгілеулер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
5
1. Мемлекеттік және жергілікті бюджеттерді қаржыландыруды басқарудың теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
8
1.1. Мемлекеттік бюджетті басқару, реттеу түсініктері және оның ұйымдастыру ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 8
1.2. Бюджеттік реттеудің тиімділігін арттырудың негізгі факторлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 17
1.3. Мемлекеттік бюджетті басқарудағы шетелдік тәжірибелер ... ... ... ... 32
2. Бюджет жүйесін қалыптастыру мен оны басқарудың қазіргі жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
45
2.1. Қазақстандағы қаржы жүйесін басқарудың ерекшеліктері ... ... ... ... .. 45
2.2. Қазақстан Республикасы Мемлекеттік бюджетінің түсім мен шығын бөлімдерінің орындалу деңгейін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 54
2.3 2013.2015 жылдарға арналған ОҚО бюджетінің негізгі параметрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 67
3. Мемлекеттік және жергілікті бюджеттерді қаржыландыруды басқару мәселелері мен оны жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... .
79
3.1. Мемлекеттің қаржылық басқару саясатын жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
79
3.2. Мемлекеттік органдарда бюджеттік жоспарлауды жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
85
3.3 Аймақ бюджетін қаржыландыруды басқаруды жетілдіру мәселелері және дамыту жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
94
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
99
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
104
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
107
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
5
1. Мемлекеттік және жергілікті бюджеттерді қаржыландыруды басқарудың теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
8
1.1. Мемлекеттік бюджетті басқару, реттеу түсініктері және оның ұйымдастыру ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 8
1.2. Бюджеттік реттеудің тиімділігін арттырудың негізгі факторлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 17
1.3. Мемлекеттік бюджетті басқарудағы шетелдік тәжірибелер ... ... ... ... 32
2. Бюджет жүйесін қалыптастыру мен оны басқарудың қазіргі жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
45
2.1. Қазақстандағы қаржы жүйесін басқарудың ерекшеліктері ... ... ... ... .. 45
2.2. Қазақстан Республикасы Мемлекеттік бюджетінің түсім мен шығын бөлімдерінің орындалу деңгейін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 54
2.3 2013.2015 жылдарға арналған ОҚО бюджетінің негізгі параметрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 67
3. Мемлекеттік және жергілікті бюджеттерді қаржыландыруды басқару мәселелері мен оны жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... .
79
3.1. Мемлекеттің қаржылық басқару саясатын жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
79
3.2. Мемлекеттік органдарда бюджеттік жоспарлауды жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
85
3.3 Аймақ бюджетін қаржыландыруды басқаруды жетілдіру мәселелері және дамыту жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
94
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
99
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
104
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
107
Диссертацияның жұмыс тақырыбының өзектілігі. «Қазақстан-2050» стратегиясы – қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты Қазақстан Республикасының Президенті – Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы «Қазақстан-2050» Стратегиясында атап көрсеткендей «Біз бюджет саясатының жаңа принциптерімен қарулануға – өз мүмкіндіктеріміз шегінде ғана шығындануға және тапшылықты барынша мүмкіндікте қысқартуға тиіспіз. Ұзақ мерзімде олардың сақталуын қамтамасыз ете отырып, «қиын-қыстау» күнге резервтер жинау қажет.
Бюджеттік-қаржылық процеске деген көзқарас жекелей салымдарға көзқарас секілді ұқыпты да ойластырылған болуға тиіс. Басқаша айтқанда, бірде-бір бюджеттік теңге ысырап болмауға тиіс.
Бюджеттік-қаржылық процеске деген көзқарас жекелей салымдарға көзқарас секілді ұқыпты да ойластырылған болуға тиіс. Басқаша айтқанда, бірде-бір бюджеттік теңге ысырап болмауға тиіс.
1. «Қазақстан-2050» Стратегиясы – Қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты, Қазақстан Республикасының Президенті – Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан Халқына Жолдауы, 2012 ж., Астана
2. Аветисян И.А. Основы финансового менеджмента на макроуровне (вопросы теории и методологии): Учеб. пособие для вузов. – 1-е изд. – Вологда, 2001. – С. 16.
3. Деккеринс М. Эффективность государственного управления. М., 2002. – С.8.
4. Мырзабай Л.У. Бюджетаралық қатынас – бюджет процесін дамытудың бірден-бір қайнар көзі // АльПари. – №4, 2004. – 8 б.
5. Бисекенова Г. Бюджет - ел дамуы көрсеткішінің бірі Егемен Қазақстан, - 17 наурыз 2007 жыл.
6. Каренов Р. Основы государственного регулирования экономики. –Алматы: Білім, 1999. – С.9.
7. Алиева С. Качественное государственное управление и транспаренность в реализации бюджетной политики // Қаржы-қаражат. – №2. – 2006. – С.21.
8. Алибеков М. Как оздоровить бюджетную систему // АльПари. – №1. – 2012.-28 б.
9. Кунусова Н.А. О бюджетной политике // Саясат. – №1. –2008- С. 53-56.
10. Оңалтаев Д. Мемлекеттік бюджет қаржысын ұтымды пайдалану // Экономика и статистика (регион и отрасль; эффективное управление). – №1, 2004. –39-40-бет.
11. Еркипов С. Планы финансирования бюджетных программ // Финансы Казахстана. – №3. – 2012. – С. 32.
12. Ілиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Бюджет балансы. Бюджет тапшылығы // Қаржы, 2005. – 323 бет.
13. Загоскина З. Контроль эффективности как новая форма государственного финансового контроля // Қаржы-қаражат. – №3, 2004. – 27 бет.
14. Амрекулов Н. Организация финансовой и бюджетной системы // Транзитная экономика. – №6, 2006. – С.17.
2. Аветисян И.А. Основы финансового менеджмента на макроуровне (вопросы теории и методологии): Учеб. пособие для вузов. – 1-е изд. – Вологда, 2001. – С. 16.
3. Деккеринс М. Эффективность государственного управления. М., 2002. – С.8.
4. Мырзабай Л.У. Бюджетаралық қатынас – бюджет процесін дамытудың бірден-бір қайнар көзі // АльПари. – №4, 2004. – 8 б.
5. Бисекенова Г. Бюджет - ел дамуы көрсеткішінің бірі Егемен Қазақстан, - 17 наурыз 2007 жыл.
6. Каренов Р. Основы государственного регулирования экономики. –Алматы: Білім, 1999. – С.9.
7. Алиева С. Качественное государственное управление и транспаренность в реализации бюджетной политики // Қаржы-қаражат. – №2. – 2006. – С.21.
8. Алибеков М. Как оздоровить бюджетную систему // АльПари. – №1. – 2012.-28 б.
9. Кунусова Н.А. О бюджетной политике // Саясат. – №1. –2008- С. 53-56.
10. Оңалтаев Д. Мемлекеттік бюджет қаржысын ұтымды пайдалану // Экономика и статистика (регион и отрасль; эффективное управление). – №1, 2004. –39-40-бет.
11. Еркипов С. Планы финансирования бюджетных программ // Финансы Казахстана. – №3. – 2012. – С. 32.
12. Ілиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Бюджет балансы. Бюджет тапшылығы // Қаржы, 2005. – 323 бет.
13. Загоскина З. Контроль эффективности как новая форма государственного финансового контроля // Қаржы-қаражат. – №3, 2004. – 27 бет.
14. Амрекулов Н. Организация финансовой и бюджетной системы // Транзитная экономика. – №6, 2006. – С.17.
Мемлекеттік және жергілікті бюджеттерді қаржыландыруды басқарудың
тиімділігін арттыру (ОҚО және Түркістан қаласы бюджеті мысалында)
МАЗМҰНЫ
Қысқартулар мен 4
белгілеулер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
... ... .
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
1. Мемлекеттік және жергілікті бюджеттерді қаржыландыруды басқарудың
теориялық 8
негіздері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1.Мемлекеттік бюджетті басқару, реттеу түсініктері және оның 8
ұйымдастыру ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
...
1.2.Бюджеттік реттеудің тиімділігін арттырудың негізгі 17
факторлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
1.3.Мемлекеттік бюджетті басқарудағы шетелдік тәжірибелер 32
... ... ... ...
2. Бюджет жүйесін қалыптастыру мен оны басқарудың қазіргі
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
2.1.Қазақстандағы қаржы жүйесін басқарудың 45
ерекшеліктері ... ... ... ... ..
2.2.Қазақстан Республикасы Мемлекеттік бюджетінің түсім мен шығын 54
бөлімдерінің орындалу деңгейін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3 2013-2015 жылдарға арналған ОҚО бюджетінің негізгі 67
параметрлері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
3. Мемлекеттік және жергілікті бюджеттерді қаржыландыруды басқару
мәселелері мен оны жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... .79
3.1.Мемлекеттің қаржылық басқару саясатын жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 79
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
3.2.Мемлекеттік органдарда бюджеттік жоспарлауды жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 85
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
3.3 Аймақ бюджетін қаржыландыруды басқаруды жетілдіру мәселелері және
дамыту 94
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 99
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
Қолданылған әдебиеттер 104
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ..
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 107
Қысқартулар мен белгілеулер
ҚР – Қазақстан Республикасы
НББ – Нәтижеге бағдарланған бюджет
бюджет базасының нығаюы (ББН),
АЭА – Арнайы экономикалық аймақ
АСР – Арнайы салық режимі
АЕК – Айлық есептік көрсеткіш
ДСҰ – Дүниежүзілік сауда ұйымы
ЖІӨ - жалпы ішкі өнім
ЖӨӨ - жалпы өңірлік өнім
ОҚО – Оңтүстік Қазақстан облысы
БН – Бюджеттік нәтиже
БТ – Бюджет табыстары
БШҚҚ – Бюджет шығындарын қаржылай қуаттандыру
ЖББ – Жергілікті бюджет базасы
ЖБПҚ – Жергілікті бюджеттің потенциалдық қуаттылығы
РББ – Республикалық бюджеттің базасы
ОББ – Облыстық бюджеттің базасы
ҚББ – Қалалық бюджеттік базасы
АББ – Аудандардың бюджеттік базасы
РБПҚ – Республикалық бюджеттің потенциалдық қуаттылығы
ОБПҚ – Облыстық бюджеттің потенциалдық қуаттылығы
ҚБПҚ – Республикалық маңызы бар қала, астана бюджетінің потенциалдық
қуаттылығы
АБПҚ – Аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджетінің потенциалдық
қуаттылығы
БПҚН – Бюджет потенциал қуаттылығын нәтижелеу
ЖБШ – Жергілікті бюджет шығындары
ББШ – Бюджет жүйесінің базалық шығыстары
т.б. – тағы басқа
т.б.с.с. – тағы басқа сол сияқты
тг. – теңге
т.с.с. – тағы сол сияқты
% - пайыз
млн. – миллион
млрд. - миллиард
Кіріспе
Диссертацияның жұмыс тақырыбының өзектілігі. Қазақстан-2050
стратегиясы – қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты
Қазақстан Республикасының Президент і – Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан
халқына Жолдауы Қазақстан-2050 Стратегиясында атап көрсеткендей Біз
бюджет саясатының жаңа принциптерімен қарулануға – өз мүмкіндіктеріміз
шегінде ғана шығындануға және тапшылықты барынша мүмкіндікте қысқартуға
тиіспіз. Ұзақ мерзімде олардың сақталуын қамтамасыз ете отырып, қиын-
қыстау күнге резервтер жинау қажет.
Бюджеттік-қаржылық процеске деген көзқарас жекелей салымдарға көзқарас
секілді ұқыпты да ойластырылған болуға тиіс. Басқаша айтқанда, бірде-бір
бюджеттік теңге ысырап болмауға тиіс.
Мемлекет бюджеті ұзақ мерзімді перспектива тұрғысынан қарағанда
өнімді, мәселен, экономиканы әртараптандыру және инфрақұрылымды дамыту
секілді жалпыұлттық жобаларға бағытталуы тиіс[1].
Қазақстанда жүргізіліп отырған бюджеттік реформа бюджетті басқарудағы
міндетті қайта бөлуге, бюджет жүйесінің әрбір элементінің: мемлекеттік
бюджет, мемлекет субъектілерінің территориялық бюджеттері мен жергілікті
бюджеттің рөлі мен маңызын арттыруға бағытталды. Қазақстандық экономиканың
жаңа моделін жасау, оның ауыр жағдайы, бюджетаралық қатынастарға байланысты
мәселелердің шиеленісе түсуі, тіпті көптеген территорияларға қажетті ең аз
мөлшердегі шығынның баланс жасалмауы бюджеттік реттеу жүйесінің өзгеріске
түсуі, экономикалық және әлеуметтік процестерге әсер ету тәсілдері мен
амалдарын жетілдіруі керек дегенді білдіреді. Сондықтан да біз жүргізген
зерттеулер теориялық тұрғыдан да, оларды практикалық жағынан шешу жағынан
да өзекті деп санаймыз.
Қазақстандық экономиканың жұмыс істеп кетуінің басты шарты –
территориалдық дамуды тиімді реттеумен қамтамасыз ету. Мемлекеттік реттеу
субъектілерінің әлеуметтік және экономикалық проблемаларды шешуге
байланысты жаңа концептуалдық тәсілі – негізін бюджет құрайтын олардың
қаржы потенциалын қалыптастыру механизмін қайта қарау болып табылады.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Қоғамды экономикалық реттеу
орталықтандырылған ақша қорының сандық көлемін анықтау, оны жасау мен
бөлудің жоспары мен әдістерін реттеу, бюджеттің атқарылуы үрдісінде қаржы
ресурстарын қайта бөлу жолы арқылы іске асырылады. Демек, мемлекетпен қаржы
ресурстарын тиімді басқарудың теориялық және әдістемелік тұстарын үйренуге
және келешекте қаржы төңірегінде қатысты нақты шешімдерді қабылдауға
арналған зерттеулердің маңыздылығы арта түседі. Осыған байланысты елімізде
мемлекетпен қаржы саясатын жүргізудің негізін қалыптастыруда оның басқару
жүйесін жетілдіру толық зерттеуді қажет етеді.
Мемлекеттік бюджет және оны басқару мәселелері бойынша келесі отандық
авторлардың жұмыстарында көрініс тапты: К. Ильясов, С.Ж. Ынтықбаева, С.М.
Өмірбаев, Б,С. Мырзалиев, Р.С. Парманова, К. Кубаев, Б.М. Дандаева, Р.И.
Ерманкулова т.б. Бюджет теориясы, бір территорияның қаржы потенциалын
қалыптастыру, бюджетті реттеу, аймақтық және жергілікті бюджет жүйесін
дамыту мәселелері В.В. Барчук, О. Богачева, В.Г. Болдырева, Н.Ж.
Бримбетова, О.Д. Василик, М.Д. Васильева, Э.А. Вознесенский, Л.Г.
Дробозина, В.П. Дьяченко, К. Ермеков, А. Игудин, А. Лавров, Л.П. Павлова,
И. Подпорина, Г.Б. Поляк, В.М. Родионова, Б.М. Сабанти, Д.Г. Черник, М.И.
Ходорович, Г.К. Шеховцова, Н.А. Ширкевич және т.б. ғалымдардың еңбектерінде
зерттеледі.
Дегенмен қаржы мен экономиканың қазіргі кездегі даму тенденциялары
бюджеттік проблемалар мен оны реттеудегі мемлекеттің рөлін терең зерттеуді
талап етеді. Сонымен, бұл зерттеудің өзектілігі нарықтық қатынастарға ауысу
кезеңінде экономикалық процестерге мемлекттік әсер ету шаралары жүйесінде
алдыңғы қатарға шығатын экономиканы қаржы жағынан реттеу проблемаларын
теориялық өңдеу қажеттігінен туындап отыр.
Жоғарыда аталған жайттар диссертациялық зерттеу тақырыбын таңдауға,
оның мақсаты мен міндеттерін, еңбектің мазмұнын анықтауға себі тиді.
Зерттеу жұмысының мақсаттары мен міндеттері. Қазақстанда мемлекеттік
қаржылық басқару жүйесін зерттей отырып, мемлекеттің реттеу шаралар жүйесін
жетілдірудің экономикалық тетіктері мен тиімді қызмет етуінің теориялық
және тәжірибелік тұрғыдан негізін жасау. Осы алға қойылған мақсатқа жету
үшін келесідей міндеттер айқындалады:
- нарық жағдайында экономикада қаржылық басқарудың теориялық негіздерін
зерттеу мен оның қағидаларын қарастыру;
- жалпы мемлекеттік қаржылық басқарудың шетелдік тәжірибесінің
ерекшеліктерін және оны Қазақстан экономи-касына пайдалану мүмкіндіктерін
талдау;
- Қазақстан Республикасының жалпы қаржы жағдайына талдау жүргізу,
түйткіл мәселелерді анықтап, елдің дамуына қауіп төндіретін жағдайларды
қарастыру;
- қалыптасқан мемлекеттік бюджет қаржы ресурстарын тиімді бөлуді басқару
жолдары;
- қазіргі таңдағы Қазақстан Республикасының қаржы саясатын жүргізу,
негізгі бағыттарын анықтау және қаржылық басқару жүйесін жетілдіру жолдары;
- мемлекет тарапынан қаржыны басқарудың бағыттары, ынталандыру
тетіктерін келешекте жетілдіру жөніндегі ұсыныстар жасау.
- жергілікті бюджетті қалыптастырудың теориялық негіздерін зерттеу;
- ҚР әртүрлі деңгейдегі бюжеттерді жоспарлау параметрлері мен олардың
атқарылуын талдау;
- мемлекеттік органдарда бюджеттік жоспарлауды жетілдіру жолдарын
анықтау;
Зерттеу пәні. Мемлекеттік және жергілікті бюджеттердің қаржыландыруын
басқару.
Зерттеу объектісі. Қазақстан Республикасының мемлекеттік және
жергілікті бюджет жүйесі.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі болып мемлекеттік және
жергілікті бюджетті басқару саласындағы отандық және шетелдік ғалымдардың
теориялық тұжырымдамалары мен тәжірибелік ұсынымдары табылады. Зерттеу
барысында әлем елдерінің мемлекеттік бюджеттік басқару жүйелері мен
Қазақстан Республикасының нормативтік актілері зерттеліп қарастырылды.
Зерттеудің ақпараттық базасы ретінде Қазақстан Республикасының заңдық
және нормативтік актілері, ҚР Президентінің қаулылары, Қазақстан
Республикасы статистика жөніндегі Агенттігінің, ҚР Ұлттық банкінің, ҚР
қаржы Министрлігінің мәліметтері, статистикалық жинақтардың материалдары
мен мерзімдік басылымның тақырыптық материалдары, сондай-ақ Интернет
желісінен алынған деректер пайдаланылды.
Зерттеу нәтижелерінің ғылыми жаңалығы. Мемлекеттік және жергілікті
бюджетті басқаруды жетілдіру болып табылады.
Жұмыстың теориялық және тәжірибелік маңыздылығы. Диссертацияда
берілген теориялық ұсыныстар мен қорытындыларды, оның ішінде ұғымдар мен
олардың анықтамалары, мемлекеттік және жергілікті бюджеттің түсіндірмесі,
Мемлекеттің бюджет саясаты, Мемлекеттік бюджет, Қаржылық талдау және
Қаржылық менеджмент оқу курстарында пайдалануға болады.
Жүргізілген зерттеудің нәтижелері жергілікті бюджетті басқаруда
пайдаланылуы мүмкін.
Еңбектің мақұлдануы. Зерттеу нәтижелері 2 халықаралық ғылыми
конференциялар мен республикалық кезеңдік басылымдарда баяндалып жарық
көрді
Диссертациялық зерттеу жұмысы бойынша 2 ғылыми мақала ресми
басылымдарда жарияланды.
Жұмыстың құрылымы. Диссертациялық жүмыс кіріспе, үш тарау, қорытынды,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
1. МЕМЛЕКЕТТІК ЖӘНЕ ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТТЕРДІ
ҚАРЖЫЛАНДЫРУДЫ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Мемлекеттік бюджетті басқару, реттеу түсініктері және оның
ұйымдастыру ерекшеліктері
Қандай да бір жағдайда, мемлекет әрқашан, әр уақытта және барлық
елдерде, экономиканың қызмет етуіне негізгі ықпалын тигізетін және соның
салдарынан, қоғамның дамуына да әсер етті. Осылайша, мемлекеттік реттеу
экономиканың қызмет етуінің маңызды бөлігі болып табылады, сондықтан, көп
назар аударуды талап етеді. Нарықтық экономикаға мемлекеттің араласуы деген
қатынас, оның пайда болуы мен дамуының түрлі кезеңдерінде әр түрлі болды.
XVII - XVIII ғ.ғ. нарықтық қатынастардың қалыптасу кезеңінде үстемдік еткен
меркантилизм атты экономикалық доктринасы - мемлекетте сауда және
өнеркәсіпті дамыту үшін мемлекеттік реттеудің қажеттілігін тануға
негізделген. Нарықтық экономиканың дамуымен, күш жинап келе
жаткан кәсіпкерлердің тобы мемлекеттік араласу және онымен байланысты
шектеулерді, өзінің қызметіне келтіретін кедергі ретінде қарастыра бастады.
Экономикалық либерализмнің идеяларын бірінші болып негіздеген А.
Смиттің Исследование о природе и причинах богатства народов атты кітабы.
Исследование о природе и причинах богатства народов атты кітабы, көптеген
окырмандардың арасында қолдау тапты. А. Смиттің пікірінше, нарықтық жүйе
өзін өзі реттеуге кабілеті бар, оның негізінде пайда табуға ұмтылуымен
байланысты жеке мүдде жатыр. Ол экономикалық дамудың басты итермелейтін
күші болып саналады. Адам Смит идеяларының бірі, экономика мемлекеттік
реттеуді алып тастаған уақытта өнімді болады. А.Смиттің ойынша, басты
реттеуші тетік нарық болғандықтан, нарыққа толық еркіндік беру қажет.
Классикалық мектептің қалаушысы болып саналатын А. Смиттің ізбасарлары
нарықтық бәсекелестік механизмге жетуді түсіне отырып, мемлекеттің дәстүрлі
қызметтерді атқару қажеттілігі туралы тезиске негізделген болатын. Бұл, ең
алдымен, қоғамдық тауарларға қатысты, яғни ұжымдық түрде тұтынылатын
тауарлар мен қызметтер ұлттық корғаныс, білім беру, көлік жүйесі, денсаулық
сақтау және т.б.). Мемлекет өз мойнына олардың өндірісі мен сол өнімге
азаматтар арқылы ұйымдастыру мәселесін алуы қажет. Нарықтық бәсекелестік
механизм шешпейтін мәселелердің қатарына сыртқы және жанама әсерлер жатады.
Нарық механизмі жиі кезде адамзат үшін нағыз қайғы болған құбылыстарға әсер
етпейді. Сыртқы, немесе жанама әсерлерді, мемлекеттің тікелей бақылауына
негізделе отырып, реттеуге болады, яғни мемлекет туындайтын мәселелерді
экономикалық перспективалар тұрғысынан бағалауы тиіс.
Нарықтық экономикада мемлекеттің теориялық танудағы маңызды кезеңі
танымал ағылшын экономисі Дж. М. Кейнс есімімен байланысты. Кейнсиандық
революция барысында ұсынылған идеялар, экономикалық кұлдыраудың өз-өзін
сауықтырудың мүмкін еместігіне көз жеткізді, жиынтық сұраныс пен жиынтық
ұсынысты теңдестіруге кабілетті мемлекеттік саясаттың қажеттілігін,
дағдарыстық жағдайдан экономиканы шығару, оның ары қарай тұрақтануына ықпал
ету сияқты идеялар орын алған. Тиісті несие - ақша және қаржы
инструментарий арқылы жиынтық сұраныс реттелген уақытта, Кейнстің идеясын
айқындайтын экономикалық саясаттың тәжірибелік жоспарын, екінші
дүниежүзілік соғыстан кейін әлемнің көптеген дамыған елдері жүзеге асырған.
Сол елдердегі циклдық ауытқулардың бәсеңдеуіне ықпал тигізді деп
есептеледі.
XX ғасырдың екінші жартысында нарықтық экономиканың дамуы мемлекет
қызметі аукымдарының кеңею және экономикада оның рөлінің күшею беталыстарын
белгіледі, яғни мемлекетті басқару үрдісі енді.
Мемлекеттік басқару түсінігін ашудағы менеджмент теориясының оның
құрамдас екі мемлекеттік және басқаруды түсіндіруде ерекше маңызы бар.
Оның мәнісі, әрбір осы түсініктің қосындысында түрлі мағыналар мен түсінік
берулер келтірілген, тіпті мамандардың өзіне не туралы сөз болып
отырғандығын түсіну қиынға соғады. Әсіресе басқару түсінігіне көптеген
түсініктемелер берілген, соның нәтижесінде басқару түсінігі өте көп түрлі
құбылыстар, қатынастар мен процестерді қамтиды.
Табиғаттың, қоғамның, адамның өзінің құрамдас бөлігі немесе
элементтердің белгілі бір санының өзара әрекетін ретке келтіруді
сипаттайтын басқаруды негізгі түсінік ретінде тану пайда болды. Басқаруды
кеңінен кибернетика қарастырады (Н.Винер), ол өзара байланыстар мен өзара
әрекеттердің ең жалпы қасиетін механикалық, биологиялық және әлеуметтік
жүйелерден бөліп алып қарайды. Сондықтан да осыған сәйкес басқарудың
математикалық және ақпараттық теориясы жасалынды (К.Шеннон, У.Росс Эшби).
Дәл осындай жалпы тәсілдерден басқарудың көптеген аспектілері жүйелердің
жалпы теориясымен (Людвиг фон Бернталанфи), синергетикамен (Г.Хакен),
басқарудың организмикалық теориясы (А.Н.Колмогоров) және басқа да
салалармен сипатталады[2, 16 б.].
Мемлекеттік басқарудың өзіне тән қасиетіне оның бүкіл қоғамға
таралуы, тіпті оның шегінен тыс, адамдардың басқа қоғамына мемлекет
жүргізген халықаралық саясат шеңберінде таралуы жатады. Көбінесе бұл тезис
басқарушылық құбылыстарын түсінуде былықтарға тап келтіреді, немесе
мемлекет адамдардың барлық әрекеттері мен қылықтарына араласады, олардың
барлық өзара қатынастарын басқарады деген түсінік тудырады. Тек
тоталитарлық мемлекет қана дәл осындайларға жол беруге әрекет етеді, бірақ
та оны жүзеге асыруға қоғамға тоталды бақылау орнату мүмкін еместігінен, ол
оның қабілетсіздігін көрсетеді. Ал, мемлекет пен қоғамның қалыпты нұсқасы
адамдардың өмірі мен қызметі бостандықтың, дербестігі мен өзін-өзі
басқарудың кең ауқымын білдіреді. Бірақ та осы бостандықтың, дербестігі мен
өзін-өзі басқарудың шекарасы, жағалауы бірқатар қоғамдық институттар мен
мемлекетпен анықталады. Тек мемлекет қана заңдар арқылы қоғам өмірінің
барлық салаларында адамдардың мінез-құлқының негізгі, жалпы, типтік
ережелерін белгілейді және олардың сақталуын өзінің билік ету күшімен
қамтамасыз етеді.
Дәл осы жалпы мемлекеттік міндеттер мен артықшылықтар арнасына
мотивациялық шаралармен тұлғалық кәсіби потенциалын жүзеге асыруға бағдар
алу шағын, бастамашыл және тиімді әрекет етуші мемлекеттік басқару
аппаратын қалыптастыруға мүмкіндік береді [3, 8 б.].
Басқарудың тиімді мемлекеттік аппаратын түсіндіруде мына төмендегідей
бағыттармен келісуге болады:
- мемлекеттік билік органдарының адекватты жүйесін құрудың маңыздылығы –
бұл тиімді әрекет етуші мемлекеттік басқару аппаратын қалыптастыру, бұл
кезде бірінші кезекті қарсылық көрсетуді басып тастауға қабілетті жүйе
емес, азаматтарға қолдау көрсетуді біріктіруге қабілетті жүйе тиімді деп
есептелінеді;
- биліктің тіктігін қалыптастыру мен нығайту – бұл басқарудың тиімді
мемлекеттік аппаратын құру. Дәл осы міндетті сәтті шешуде Наполеон Бонапарт
Францияның ұлттық күштерін бүкіл Европаны жаулап алу үшін және елдің
экономикасын нығайту үшін жұмылдыра білді. Оның шешімінің сәттілігінен сол
кезеңінің ұзақтығы, келесі кезеңнің сипаты байланысты болады[4].
Мемлекеттік биліктің тиімділігінің мәселелерін К.Кубаев қарастыра
келіп, былай деп жазады, мемлекеттік басқару жүйесінде билік бағынудың
иерархиялық құрылымы мен мансаптық өсу жүйесін білдіреді. Алайда терең
талдау жасау мемлекеттік агенттердің өзінің мотивациясымен олардың мінез-
құлқының өзара әрекетінің күрделі механизмін ашады. Бұл жерде мемлекет –
бұл жалпыұлттық нормаға сәйкес, жеке мүдделерді алуға жол берместен,
ұжымдық байлықты жасайды. Және де бүгінгі таңда мәселе мемлекетті
ұйымдастыруда емес, мемлекеттік биліктің тиімділігінде, яғни қоғамның
қаншалықты осы билікті оған қажет ұжымдық байлықтың өндірісі үшін ұтымды
жүзеге асыра алады және де қаншалықты қоғамның өзі мемлекеттік қызметіне
бақылау жасауды тиімді жүзеге асыра алатындығында [5, 9 б.].
Мемлекеттік басқарудың тиімділігі түсінігін анықтай келе, негізгі
мәселені – тиімділік критерийлері туралы негізгі мәселені анықтауға өту
қажет. Мәселенің мәні осында. Мемлекеттік басқару тиімділігінің критерийі
түсінігі басқару жүйесінің тиімділігі, сондай-ақ соның негізінде жекелеген
басқарушылық шешімдердің тиімділігі бағаланатын белгілердің жиынтығын
немесе белгілерін білдіреді. Бұл түсініктің өзекті элементіне баға
термині жатады. Оның спецификалық мағынасы адамдардың басқарушы субъектінің
әрекеті мен шешімдерінің нәтижелері мен салдарын бағалау процедурасының
біржақтылығының алдын алады.
Мемлекеттік басқару тиімділігін бағалау биліктің мемлекеттік
органдары үшін де, қоғам үшін де қажет. Қоғамға ол мемлекеттік
институттардың қызметінің сапасын бақылауға мүмкіндік береді. Ал басшылар
мен мемлекеттік қызметшілерге өзін-өзі бақылау үшін, басқарушылық процесті
жетілдіру үшін қажет. Тиімділікті бағалау мәселесі – бұл басқарушылық
қызметті және қабылданған шешімді талдау мәселесі.
Мемлекеттік басқару тиімділігінің критерийі қоғамдық-мемлекеттік
құрылыстың идеологиясынан көрінетін субъективтік құндылықтар жүйесінің
базасында қалыптасады. Мемлекет пен экономика арасындағы қатынастардың
дамуының қазіргі заманғы кезеңінде экономиканы мемлекеттік басқару
аппаратының қызметінің тиімділігін арттыруға алып келуге қабілетті
принциптер шарттарына мыналар жатады:
- қызметтің тиімділігін бағалау үшін пайдаланатын белгілердің бірлігі
(экономиканы мемлекеттік басқару аппаратының қызметінің принциптері мен
мақсаттарының нақты айқындалуы);
- мемлекеттің айқын ұйымдасқан әкімшілік-территориалдық құрылымы (өзара
тиімді экономикалық, басқарушылық және аймақтық ерекшелікті есепке алу
негізінде құрылған);
- экономиканы мемлекеттік басқару аппаратының құрылымына қызметтің
мазмұнының сәйкес келуі.
Шағын, тиімді жұмыс істейтін мемлекеттік аппаратты құру оны
жүйелендірудің – мемлекеттің қызметін нақтылау – оның органдары мен
бөлімшелерінің құрамы арасында қызмет пен жауапкершіліктерді бөлісу –
қызметті ұйымдас-тыруды жетілдіру – оның құқықтық негізін жаңаландыру –
кадрларды жаңарту мен бекіту, еңбекті ынталандыруды жақсарту – өзінің
көлемі, құрылымы мен механизмдері бойынша сол жүйеге адекватты -
қаржыландыру бірқатар кезеңдерін жүзеге асыруды талап етеді.
Жүргізілген жұмыстар мемлекеттік басқарудың тиімді жүйесінің орнықты
құрылымы мен аппараттың штаттық санын қалыптастыру бойынша елдің
Президентінің ұстанымдарын негізге ала отырып құрылуы тиіс .
Мемлекеттік қаржылар республикалық және жергілікті деңгейлерде іс-
әрекет етеді және бюджетті, мемлекеттік несие, мемлекеттік және
муниципалдық кәсіпорындардың қаржыларын қамтиды. Аталған буындардың түрлі
функционалдық айналымының арқасында мемлекет экономикалық, әлеуметтік,
саяси процестерге, салалық және аумақтық мәселелерді шешуге ықпал етеді.
Мемлекеттік қаржылардың құрамында республикалық және жергілікті деңгейлерде
қалыптасатын бюджеттік өзара байланыстар маңызды рөл атқарады. Бюджеттік
қатынастар көмегімен мемлекеттік құрылымдардың қарамағына қаржылық әдіспен
қайта бөлінетін ұлттық табыстың едәуір бөлігі жұмылды-рылады. Түрлі
деңгейлердің бюджеттері – республикалық, жергілікті бюджеттер тиісінше
өкімет пен басқарудың республикалық және жергілікті органдары үшін
тіршіліктің қаржы базасы болып табылады [6].
Қазақстан – бірыңғай мемлекеттік бюджеті бар унитарлық мемлекет.
Мемлекеттік бюджет – республикалық және жергілікті бюджеттерді біріктіретін
жинақтаушы бюджет. Қазақстан Республикасы аумағында жалпы функцияларды
орындау үшін республикалық бюджет қалыптастырылады. Оның ресурстары
мемлекеттік мақсатты кешенді бағдарламаларды қаржыландыруға, республикалық
функцияларды орындауға, сондай-ақ қарулы күштер мен басқару органдарын
ұстауға байланысты мемлекеттік шығындарды қамтамасыз етуге арналған.
Республикалық бюджетті Қазақстан Республикасының Парламенті қарайды және
бекітеді. Жергілікті бюджеттер облыс, қала, аудан бюджеттерінен тұрады және
сәйкес маслихаттармен бекітіледі. Бюджеттер бюджеттік жоспарлау бойынша
өкілетті органдармен жасалады. Бюджеттік комиссия бюджет жобасын дер
кезінде және сапалы жасау, бюджетті нақтылау мен орындау бойынша ұсыныстар
жасау мақсатында құрылады [7, 21б.].
Бюджеттік қатынастар жүйесінде жергілікті бюджеттерге маңызды орын
беріледі. Жергілікті бюджеттер көбінесе экономикалық процестерді реттеу
үшін пайдаланылады, өндіргіш күштерді орналастыруға ықпал етеді, жергілікті
кәсіпорындар шығаратын өнімнің бәсекелік қабілеттілігін арттыруға, аумақтық
инфрақұрылымды жасауға, еңбек ресурстарының ұдайы өсуі жөніндегі шығындарды
қаржыландыруға жәрдемдеседі. Жергілікті бюджеттер әлеуметтік
бағдарламаларды жүзеге асыруда зор рөл атқарады [8, 28 б.]. Ал бюджеттен
тыс қорлар жекелей мақсатты шараларды қолдануға арналады. Олар арнайы
аударымдар немесе басқа да көздерден қалыптасуы мүмкін. Арнайы аударымдар
республикалық немесе жергілікті бюджеттерден де болуы мүмкін. Сонымен қатар
олардың ресурс көздері ретінде жеке және заңды тұлғалардың қаражаттары да
болады. Бюджеттен тыс қорлар – бұл белгілі бір мақсаты үшін құрылған және
белгілі бір бағытты қаржыландыратын қорлар. Олардың қаржылары мемлекет
бюджетінің шығыс бөлігін қаржыландырмайды. Бюджеттік қаражаттар мен қорлар
әр түрлі бағытқа жұмсалса, бюджеттен тыс қорлардың қаражаттары тек арнайы
алдын ала көзделген бағытқа ғана жұмсалады. Аталған қорлар үкіметтің немесе
жергілікті басқару органдарының қатысуынсыз ерікті түрде басқара алады
[9,53 б.].
Мемлекеттік несиенің мазмұнын құрайтын ақшалай қатынастар мемлекеттік
қаржылардың өзгеше бөлігі болып табылады. Мемлекеттік несие қатынастары
кәсіпорындардың, ұйымдар мен халықтың уақытша бос ақшасын жұмылдыруға және
оларды мемлекеттік шығындарды қаржыландыруды қамтамасыз ету үшін билік
органдарына уақытша беруге байланысты пайда болады.
Заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос ақшаларын мемлекеттің
жұмылдыруы қаржы нарығында облигацияларды, қазынашылық міндеттемелерді және
мемлекеттік бағалы қағаздардың басқа түрлерін сату арқылы жүзеге асады.
Займдар мен қазынашылық ссудалар мемлекеттік несиенің басты нысандары болып
табылады. Мемлекеттік несие экономиканы нығайтуда және оны қаржы жағынан
сауықтыруда маңызды рөл атқарады [10, 39 б.].
Мемлекеттік қазына республикалық және жергілікті қазына болып
бөлінеді. Республикалық қазына мыналарды қамтиды:
- республикалық бюджет қаражаттары;
- мемлекеттің алтын валюта резервтері;
- мемлекеттік меншік құқығының мүлкі;
- коммуналдық меншікке жататын оқшауланбаған мүлік.
Жергілікті қазына жергілікті бюджеттің қаражаттары мен коммуналдық
меншікке жататын оқшауланбаған мүлікті қамтиды.
Мемлекеттік қаржының құрылымында мемлекет иелігіндегі кәсіпорындарды
да жатқызады. Себебі мемлекеттік кәсіпорындардың табыстары мен шығындары
мемлекеттік бюджет немесе басқа да мемлекеттік қорлардың жоспарларында
көрініс таппайды. Бірқатар кәсіпорындар мен ұйымдар өзін-өзі қаржыландыру
қағидалары бойынша қызмет етеді.
Мемлекеттік қаржылық бақылауды жүзеге асыру, мемлекеттің қаржылық
ресурстарын орталықтандыру, мемлекеттік ақшалай қорлардың түрлері мен
пайдалану бағыттарын айқындау, республикалық бюджеттің кірісі мен шығысын
бөлу және т.б. мемлекеттің қаржы жүйесі мен оның әрбір буынына олардың
тиісінше жұмыс істеулерін қамтамасыз ету мақсатында ықпал ететін заң
жүзінде рәсімделген жүйе мемлекеттік қаржылық реттеу болып табылады.
Мемлекеттік қаржылық реттеудің басты мақсатына мемлекеттің қаржы жүйесінің
тұрақтылығын қамтамасыз етуге қол жеткізу жатады. Демек, мемлекеттік
қаржылық реттеу барысында мемлекеттің қаржы жүйесінің барлық буындарының
кіріс базалары жоспарланған көлемдегі ақша қаражаттарымен қамтамасыз
етіледі.
Мемлекеттік қаржылық реттеу мемлекеттің қаржы жүйесінің тиісінше
жұмыс істеуін, сондай-ақ оның құрылымдық бөліктерінің өзара қарым-
қатынастарын айтарлықтай деңгейде қамтамасыз ету мақсатында қаржы жүйесіне
ұйымдастыру сипатында және бағытталған түрде қаржылық-экономикалық ықпал
ету мемлекеттік қаржылық басқару болып табылады.
Мемлекеттік қаржылық бақылау негіздері мемлекеттің уәкілетті,
мамандандырылған қаржылық бақылау органдарының жүйесін айқындайтын және
олардың мемлекеттік қаржылар аясындағы тиісті бақылау-тексеру құзыретін,
сондай-ақ қаржылық бақылаудың нысанын, қаржылық тексерудің түрлері мен
жүргізілу тәртібін белгілейтін арнайы құзыреттік және басқа да қаржылық
құқықтың жалпы бөлімінің институтын қалыптастырады. Мемлекеттік қаржылық
бақылау мемлекеттің қаржылық қызметіне қатысушылардың мемлекет алдындағы
қаржылық міндеттерін тиісінше орындауларын тексеру жөніндегі
мамандандырылған арнайы және басқа уәкілетті мемлекеттік органдардың
қызметі ретінде орын алады [11, 32 б.].
Қазақстан Республикасында республикалық және жергілікті бюджеттің
орындалуына ішкі бақылау жүйесін жүргізудің аралас моделі қалыптасты.
Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігімен жүзеге асырылатын
орталықтандырылған ішкі бақылау секілді кейбір министрліктің бақылау-
тексеру қызметтері жүргізілетін орталықсыздандырылған бақылау жүйесі қызмет
атқарады.
Республикалық және жергілікті бюджеттің орындалуын басқару және
бақылау келесі формаларда жүзеге асырылады:
- алдын ала бақылау – мемлекеттік органдармен, ұйымдармен және
мекемелермен бекітілген республикалық және жергілікті бюджет қаражаттарын
қолдану жобасын жүзеге асыру сатысында жүргізіледі;
- ағымдық басқару және бақылау – мемлекеттік органдармен, ұйымдармен
және мекемелермен бекітілген республикалық және жергілікті бюджет
қаражаттарын қолдану бойынша операцияларын жүзеге асыру сатысында
жүргізіледі;
- кейінгі бақылау – республикалық және жергілікті бюджет қаражаттарын
мақсатты және тиімді, уақытылы қолданудан, сонымен қатар есеп берулердің
растығынан, мемлекеттік органдармен, ұйымдармен және мекемелермен,
республикалық және жергілікті бюджет қаражаттарымен қаржы операцияларын
жүргізу нәтижесі бойынша жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасының Бюджет жүйесі туралы заңы және Бюджеттік
тәртіп мағынасы бюджетті орындау, дайындау, қарастыру, бекіту, оның
орындалуын бақылау және оның орындалуы жөнінде есеп беруді бекіту бойынша
заңда реттелген мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалардың қызметі
ретінде анықталған [12, 323 б.].
Қазақстан бюджетті дайындау мен қарастыру процесінде елеулі
табыстарға қол жеткізді. Бюджет кодексі басқарудың ұлттық жүйесінің ең
дамыған бағыттарының бірі болып табылады. Президентпен құрылатын бюджеттік
комиссия бюджетті дайындау мен қайта қарау процесін басқарады. Ол
республикалық бюджетке қатысты келесі ұсыныстарды жасайды:
1) алдағы үш жылдық кезеңге орта мерзімді фискалдық саясат бойынша;
2) сәйкес қаржылық жылға бюджет жобасының көрсеткіштерін анықтау;
3) бюджеттік бағдарламалардың тізімі мен оларды жүзеге асыру
механизмдерін анықтау;
4) республикалық және жергілікті бюджеттердің түсімде-рінің қысқаруы
немесе шығындарының ұлғаюын қарасты-ратын нормативті құқықтық актілер
жобасы бойынша;
5) сәйкес қаржылық жылға бюджетті нақтылау және бюджеттік
бағдарламалардың жүзеге асуын бағалау нәтижелерін қарастыру мен олар
бойынша ұсыныстар дайындау [13, 27 б.].
Республикалық және жергілікті бюджеттің орындалуын бақылау және
басқару жүйесін дамыту мәселелерін шешудің кешендік тәсілдемесі мен оны
халықаралық ережелерге сәйкес жетілдіру жолдары түрлі деңгейдегі
мемлекеттік органдар қызметін есепке ала отырып, әлемдік тәжірибеге қарама-
қайшы келмейтін, оны байытатын әдістемелік шешімдер мен құралдарды сақтай
отырып, жинақталған ұлттық тәжірибелерді қолданумен ұштастыру керек.
Республикалық және жергілікті бюджеттің орындалуын бақылау жүйесін
дамыту – республикалық және жергілікті бюджет құралдарын тиімді, мақсатты
қолдануға және де республикалық, коммуналдық меншіктегі мүліктерді тиімді
қолдануға алдын ала, ағымдық және кейінгі бақылау жүргізуді одан әрі
нығайту мен жетілдіруді да талап етеді.
Мемлекет табыстарын жұмылдыру бойынша маңызды қызметті салық қызметі
атқарады. Салық қызметі Қазақстан Республикасының қаржы министрлігінен және
облыстық, қалалық, аудандық салық комитеттерінен тұрады.
Қазақстан Республикасының қаржы министрлігі бюджетке салықтар мен
басқа да міндетті төлемдердің толық және өз уақытында түсуін мемлекеттік
бақылауды қамтамасыз ететін орталық атқарушы орган болып табылады. Салық
қызметінің негізгі міндеттері бюджетке салық және басқа да міндетті
төлемдер туралы республика заңдарының орындалуын қамтамасыз ету,
экономиканың дамуына салық салудың тиімділігі мен ықпалын жүйелі түрде
зерттеу, салық салу мәселелері бойынша салық төлеушілер арасында түсіндіру
жұмыстарын жүргізу.
Қаржы министрлігіне кеден комитеті, акциздік өнім айналымы мен
өндірісін бақылау бойынша комитет, кәсіпорындарды қайта құру бойынша
Агенттік кіреді. Облыстық, қалалық салық комитеттері келесі негізгі
бөлімшелерден тұрады: жанама салықтар бөлімі, салықтық аудит бөлімі, салық
төлеушілермен жұмыс бойынша бақылау бөлімі, талдау және болжау бөлімі,
әкімшілік жасау бөлімі, ақпараттық-техникалық қамтамасыз ету бөлімі,
есептеу бөлімі.
Республикалық және жергілікті бюджеттің орындалуын бақылау түрлері
бойынша сыртқы және ішкі болып екіге бөлінеді. Сыртқы бақылау – Қазақстан
Республикасының үкіметімен республикалық бюджеттің орындалуын, жергілікті
атқарушы органдармен жергілікті бюджеттің орындалуын бақылау жұмыстары
бұлардан тәуелсіз мемлекеттік органдармен жүзеге асырылады. Ішкі бақылау –
Қазақстан Республикасының үкіметі және жергілікті атқарушы органдармен
жүзеге асырылатын республикалық және жергілікті бюджеттің орындалуын
бақылау. Әкімшілікпен тағайындалған өкілетті мемлекеттік органдар
жергілікті бюджеттің орындалуына ішкі бақылау жасауды жүзеге асырады[14, 37
б.].
Елде мемлекеттік шығындарды жоспарлау процесін реформалау жүріп
жатыр. Қалыптасқан жүйе мемлекет жоспарлаудың бірыңғай жүйесі шеңберінде
мақсатты көрсеткіштер мен ресурстарды жыл сайын талқылау негізінде қаржы
бөліп отырған бұрынғы модельге негізделді. Жергілікті бюджеттің қалыптасуы
да осыған негізделген. Кіріс және шығыс бойынша есептік сандар негізінен
экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі мен облыс әкімдерімен жыл
сайын бюджетті талқылау барысында анықталады. Республикалық деңгейде
табыстарды есептеу жалпы экономикалық өсудің жоспарлы көрсеткіштерінің
негізінде жүретін.
Қазақстан Республикасы аймақтарын бюджеттік қамтамасыз ету деңгейін
теңестіру мақсатында трансферттер қарастырылған. Республикалық және
жергілікті бюджеттер арасындағы жалпы сипаттағы трансферттердің көлемі
жылдарға бөле отырып, үш жылдық кезеңге белгіленеді, заңмен бекітіледі және
әр үш жылда өзгертіледі[15, 196 б.].
Алға қойған міндеттердің көлемділігін ескере отырып, республикалық
және жергілікті бюджеттің орындалуын бақылауды жүзеге асыратын мемлекеттік
органдардың жүргізілетін жұмыстарының тереңділігін, көлемін және
ауқымдылығын, тексерілетін объектілердің дүркінділігі мен сапасын нақты
талдаудан бастап, сандық және сапалық нығаю мәселелерін орынды шешу қажет.
Жергілікті бюджет табыстарының құрамы және құрылымы Бюджеттік
кодекстің ережелерімен аныкталады және жекелеген ерекешеліктері бар:
- табыстардың тиісті көздері өкілеттіліктерді жүзеге асыру мақсатында
мелекеттік басқарудың әрбір деңгейіне тіркелген;
- бюджеттер арасындағы шығындар билік құрылымдарының өкілеттіліктерін
бөлуге және бюджетаралык қатынастарды жетілдіру қажеттілігіне сәйкес
бөлінген;
- жергілікті бюджеттердің шығындары тиісті табыстармен қамтамасыз етілуі
тиіс.
Жергілікті бюджеттердің табыстарына жергілікті салықтар,
алымдар және айыппұлдар, ұзақ мерзімді негізде тіркелген, ҚР заңымен
белгіленген нормативтерге сәйкес республикалық салықтардан түсетін
аударымдар, жекелеген мемлекеттік өкілеттіліктерді жүзеге асыру үшін
биліктің мемлекеттік органдары арқылы жергілікті өзін өзі басқару
органдарына берілетін қаржы құралдары, мүлікті жекешелендіруден түскен
түсімдер, муниципалдык мүлікті жалға өткізуден түскен түсім, жергілікті
қарыздар мен лотореялар, жергілікті аймақтық кәсіпорындар, мекемелер және
ұйымдар пайдасының бөлігі, заңға және жергілікті басқару органдарының
шешіміне сәйкес дотациялар, субвенциялар, трансферттік төлемдер және баска
да түсімдер. Жергілікті өзін өзі басқару органдары жергілікті бюджеттердің
қаражатын дербес негізде жұмсайды. Жергілікті бюджеттердің табысты және
шығынды бөліктерінде жергілікті сипаттағы сұрақтар және жекелеген
республикалық өкілеттіліктердің жергілікті өзін өзі басқару органдарының
жүзеге асыру сұрақтары жекелеген түрде шешіледі және қарастырылады[16].
Жергілікті атқарушы органдардың қызметтеріне сәйкес жергілікті
бюджеттің қаражаты мынадай мақсаттарға жұмсалады:
* мектепке дейінгі, жалпы орта, сонымен қатар орта кәсіптік және қосымша
білімге;
* арнайы білім беру бағдарламаларына;
* әскери қызметке тіркелім және шақыру бойынша шараларға;
- төтенше жағдайларға байланысты;
- құкық қорғау қызметіне;
- азаматтарға тегін медициналық жәрдем көрсетудің кепілдік берілген
көлемі
- денсаулық сақтау саласындағы бағдарламаларға;
- әлеуметтік қамсыздандыру мен әлеуметтік көмек жөніндегі шаралар;
- жұмысбастылық бағдарламаларына;
- тұғын - үй бағдарламаларына;
- мәдениет, спорт және ақпарат саласындағы қызметке;
- өнеркәсіп, көлік және объектілердің кұрылысы;
- жергілікті атқарушы органдарымен жүргізілетін қоршаған ортаны қорғау;
- ғылыми жоба - ізденіс жұмыстарын жүргізуге;
- мекендерді көркейту, елді мекендердің жолдарының құрылысы;
- жергілікті тағайындалу жолдарын пайдалану, олардың құрылысы және
жөнделуі;
- халықты ауыз сумен қамтамасыз ету және сарқынды суларды тазарту бойынша
шаралар;
Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерлікті дамыту және колдау бойынша
бағдарламалар;
жоғарыда тұрған бюджеттен төменгі бюджетке және керісінше бағыттағы ресми
трансферттер;
жергілікті бюджеттерден ҚР Ұлттық қорына аударылатын ресми трансферттер;
* жергілікті атқарушы органдардың қарызына қызмет көрсету;
ҚР Ұлттық қорынан максатты трансферттер есебінен жүзеге асырылатын басқа да
бюджеттік бағдарламалар.
Мәслихаттардың шешімі бойынша жергілікті атқарушы органдар заңға қайшы
келмейтін және республикалық бюджеттік бағдарламаларға қатысы жоқ,
қызметтің басқа да бағыттары бойынша бюджеттік бағдарламаларды енгізуге
кұқығы бар.
Жергілікті өзін өзі басқару органдарының жекелеген мемлекеттік
өкілеттіліктерді жүзеге асыруға қажетті қаржы ресурстары, жыл сайын
республикалық бюджетте қарастырылады. Республикалық органдармен қабылданған
шешімдердің нәтижесінде туындаған жергілікті өзін өзі басқару органдарының
шығындары мен табыстарының ұлғаюы, шешім қабылдаған органдар есебінен
өтеледі.
Жергілікті өзін өзі басқару органдарының қосымша шығындарына жете-
лейтін мемлекеттік билік органдарының шешімдері өтеуге арналған қаражаттар
түрінде олардың өздері іске асырады.
Осылайша, жергілікті бюджеттердің табысты бөлігі жеке табыстар мен
реттелетін табыстардың түсімдері, өзара есеп айырысулар бойынша қаражат, әр
түрлі нысандағы қаржылық көмек: дотациялар, субвенциялар, муниципал-дық
құрылыстарға қаржылык қолдау корының каражатынан тұрады.
Әр түрлі деңгейдің бюджеттері арасында шығындарды бөлу және күшейту
мемлекеттік билік органдарының келісімі бойынша жүргізіледі және тиісті
нормативті актілермен бекітіледі. Егер занды немесе баска да қүқык
актілерінде әр түрлі деңгейдің бюджеттерінен жүзеге асырылатын бюджеттік
міндеттемелер белгіленген болса, онда әр түрлі деңгейдің бюджеттері
арасында міндеттемелердің әрбір түрін қаржыландыру бойынша шығынды
өкілеттіліктерді бөлу қажет.
Осылайша, әр түрлі деңгейдегі бюджет шығындарының билік пен басқарудың
түрлі органдары арасында жүргізу заты мен өкілеттіліктерді бөлумен
сипатталған күрделі айырмашылықтар орын алады. Олар белгілі бір деңгейдегі
биліктің занды және атқарушы органдарымен орындалатын қызметтері және
міндеттерімен анықталады.
2. Бюджеттік реттеудің тиімділігін арттырудың негізгі факторлары
Мемлекеттік бюджет ұлттық экономиканы басқарудың басты механизмдерінің
бірі. Ол экономикаға мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын жасау мен
пайдаланудың нысандары мен әдістерінің жиынтығы болып табылатын бюджеттік
механизм арқылы ыкпал етеді. Шығындар мен салықтар арқылы бюджет экономика
мен инвестицияларды реттеудің және ынталандырудың, өндіріс тиімділігін
арттырудың маңызды құралы болып табылады. Жалпы экономикаға ықпал етудің
құралы ретіндегі бюджеттің рөлі осында көрінеді. Экономиканы реттеу
орталықтандырылған ақша қорының сандық көлемін анықтау, оны жасау мен
бөлудің нысандары мен әдістерін реттеу, бюджеттің атқарылу үрдісінде қаржы
ресурстарын қайта бөлу жолымен жүзеге асырылады [17].
Мемлекеттік қаржылардың құрамында республикалық және жергілікті
деңгейлерде қалыптасатын бюджеттік өзара байланыстар маңызды рөл атқарады.
Бюджеттік қатынастар көмегімен мемлекеттік құрылымдардың қарамағына
каржылық әдіспен қайта бөлінетін ұлттық табыстың едәуір бөлігі
жұмылдырылады. Түрлі деңгейлердің бюджеттері – республикалық, жергілікті
бюджеттер тиісінше өкімет пен басқарудың республикалық және жергілікті
органдары үшін тіршіліктің қаржы базасы болып табылады (1-сурет).
1-сурет – Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі
[17] Әдебиет негізінде құрастырылған
Қазақстан Республикасы аумағында жалпы функцияларды орындау үшін
республикалық бюджет қалыптастырылған. Оның ресурстары мемлекеттік мақсатты
кешенді бағдарламаларды қаржыландыруға, республикалық функ-цияларды
орындауға, сондай-ақ қарулы күштер мен басқару орындарын ұстауға байланысты
мемлекеттік шығын-дарды қамтамасыз етуге бағытталады.
Бюджеттік қатынастар жүйесінде жергілікті бюджет көбінесе экономикалық
үрдісті реттеу үшін пайдаланылады, өндіргіш күштерді орналастыруға ықпал
етеді, жергілікті кәсіпорындар шығаратын өнімнің бәсекелестік қабілетін арт-
тыруға, аумақтық инфрақұрылымды жасауға, еңбек ресурстарының ұдайы өсуі
жөніндегі шығындарды қаржыландыруға өз ықпалын тигізеді. Әсіресе,
жергілікті бюджеттер әлеуметтік бағдарламаларды жүзеге асыруда маңыздылығы
зор.
Ал, бюджеттен тыс қорлар жекелей мақсатты шараларды қолдануға арналады
және олар арнайы аударымдар немесе басқа да көздерден қалыптасады. Арнайы
аударымдар республикалық немесе жергілікті бюджеттерден де болуы мүмкін.
Сонымен қатар, олардың ресурс көздері ретінде жеке және заңды тұлғалардың
қаражаттары болып табылады.
Мемлекеттік несиенің мазмұнын құрайтын ақшалай қатынастар мемлекеттік
қаржылардың ерекше бөлігі болып келеді. Мемлекеттік несие қатынастары
кәсіпорындардың, ұйымдар мен халықтың уақытша бос ақшасын жұмылдыруға және
оларды мемлекеттік шығындарды қаржыландыруды қамтамасыз ету үшін билік
органдарына уақытша беруге байланысты құрылған.
Заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос ақшаларын мемлекеттің жұмылдыруы
қаржы нарығында облигация-ларды, қазынашылық міндеттемелерді және
мемлекеттік бағалы қағаздардың басқа түрлерін сату арқылы жүзеге асады
[18].
Займдар мен қазынашылық ссудалар мемлекеттік несиенің басты нысандары
болып табылады. Мемлекеттік несие экономиканы нығайтуда және оны қаржы
жағынан сауықтыруда маңызды рөл атқарады.
Мемлекеттік сектордың іс-әрекет етуі мемлекеттік меншіктің болуына
негізделген. Меншікті жіктеу тұрғысынан мемлекеттік заңды ұйымдардың мүлкі
және мемлекеттік қазына болып ажыратылады. Мемлекеттік заңды тұлғалар-дың
мүлкі заңмен оқшауланған және мемлекеттік кәсіпорын-дар мен ұйымдардың
қаржысының іс-әрекет етуі үшін қажет.
Мемлекеттік қазына республикалық және жергілікті қазына болып бөлінеді.
Республикалық қазына мыналарды қамтиды:республикалық бюджеттің қаражаттары;
мемлекеттің алтын валюта қаражаттары; мемлекеттік меншік құқығының мүлкі
(жер, оның қойнауы, өсімдік және жануарлар әлемі, басқа табиғи ресурстар);
коммуналдық меншікке жататын оқшауланбаған мүлік. Ал жергілікті қазына
жергілікті бюджеттің қаражаттары мен коммуналдық меншікке жататын
оқшауланбаған мүлікті қамтиды.
Мемлекеттік қаржының құрылымында мемлекет иелігіндегі кәсіпорындарды да
жатқызады. Бірақ, аталған жағдай көптеген қарама-қайшылықтардан тұрады.
Себебі, мемлекеттік кәсіпорындар табыстары мен шығындары мемлекеттік бюджет
немесе басқа да мемлекеттік қорлардың жоспарларында көрініс таппайды.
Бірқатар кәсіпорындар мен ұйымдар өзін-өзі қаржыландыру қағидалары бойынша
қызмет етеді [10, 25 б.].
Нарықтық механизмге көшу жағдайында мемлекеттік бюджеттің қаражаттары ең
алдымен экономиканың құрылы-мын қайта құруды, кешенді мақсатты бюджеттік
бағдарлама-ларды қаржыландыруға, ғылыми-техникалық әлеуетті арттыруға,
әлеуметтік дамуды тездетуге және халықтың табысы аз бөліктерін
(зейнеткерлерді, мүгедектерді, аз қамтылған отбасыларын) қолдау, сонымен
қатар денсаулық сақтау, білім беру және мәдениет мекемелерін әлеуметтік
қорғауға бағытталуда.
Бюджетаралық қатынастарда мемлекеттік шығындарды басқару маңызды рөл
атқарады (1-кесте). Нәтижеге бағдарланған бюджетті қалыптастыру аясында әр
деңгейдегі бюджеттердің арасында шығындарды үйлесімді бөлу өзекті мәселеге
арналып отыр.
1-кесте – Мемлекет қаржысын бөлістірудегі әр деңгейдегі бюджеттердің
арасындағы шығындарды бөлу
Шығындар Республика Облыс Аудан
1 2 3 4
Қорғаныс 100% жуық Кейбір жергілікті Кейбір
объектілер мен жергі-лікті
қызметтер қызметтер
Әділет және 100% – –
ішкі
қауіпсіз-дік
Сыртқы 100% – –
эко-номикалық
байланыс
Білім Университеттер КөптегенмамандандырБастауыш
мен ғылыми- ылған білім және орта
зерттеу орындары. Жетімдер мектептердің
институттардағы мен мүгедектер қызметтеріме
барлық шығындар. мектептері н оларды
Кейбір техникалық ұстау,
оқу орындарына. мұғалімдерді
Барлық ң еңбек
құрылыстарға ақыларын
қосқанда.
Кейбір
балабақшалар
Мәдениет пен Ұлттық Облыстық деңгейдегіБарлық
саябақтар мұражайлар. кейбір мұражайлар, спорттық
Ұлттық театрлар. ескерткіштер саябақ
Барлық күрделі объектілері
ин-фрақұрылымдар мен басқа да
мен құрылыс мәдениет
объектілерін
е
Денсаулық Үшінші санаттағы Үшінші деңгейдегі Екінші
сақтау кейбір кейбір ауруханалар,дәрежелі
ауруханалар мен психиатрлық ауруханалар.
ме-ициналық аурухана-лар мен Емханалар.
ғылыми-зерттеу диаг-ностикалық Дәрілер
институттары. орталықтар
Барлық күрделі
шығындар
Жолдар Барлық жол Облыстық маңыздағы Аудандық
құрылыстар жолдарды ұстау және қалалық
маңыздағы
жолдарды
ұстау
Қоғамдық көлік Жол, әуе және Қоғамдық көліктің Жергілікті
темір жол кейбір объектілері транспорттық
көліктері. Басқа объектілер
обьекті-лерге
дотациялар
Кітапханалар Ұлттық – Көптеген
кітапханалар жергілікті
кітапхана
қызметтері
Санитарлық – – Қоқыс жинау
жағдай
Сумен Инфрақұрылым-ға Эксплуатация және Эксплуатация
қамта-масыз етукапитал салу жөндеу және жөндеу
мен канализация
Коммуналдық Күрделі Пайдаланушы-ларға Пайдаланушы-
қызметтер (газ,обьектілер үлестік дотациялар ларға
энергия, отын) үлестік
дотациялар
Тұрғын үй Құрылыс және – Ұстау және
дамыту аз көлемдегі
құрылыстар
Әлеуметтік Зейнетақылар, Аудандармен үлестікЖетімдерге,
қамсыздан-дыруғжұмыссыздыққа міндеттемелер қарттар
а байланысты үйіне басқа
ком-пенсациялықтө-лемдер және түрдегі
төлемдер әлеуметтік жағдайы
сақ-тандыру төмен
(бюд-жеттік емес отбасыларға
әлеу-меттік назар аудару
қорлар арқылы)
Қоршаған орта Қоршаған орта-ны Қоршаған орта-ны
қорғаудың ұлттық қорғаудың
мәселе-лері жергілікті
мәселелері
Ескерту: [19] Әдебиет негізінде құрастырылған
Мемлекеттік сектор қорларын пайдалану тиімділігі мен олардың нәтижелерін
өткізуде келесі қаржылық және бюджеттік мақсаттарды бөлуге болады: қаржылық
тәртіп; экономиканың басым салаларына ресурстарды бөлу; ресурстарды тиімді
пайдалану. Іс жүзіндегі заңдылықтарға сай Қазақстан Республикасында бюджет
шығыстарының өкілеттіктерінің нақты бөлінуі жоғарыдағы кестеде көрсетілген.
Бюджетаралық қатынастардың үйлесімді нысандарын қолдану жалпы мемлекеттік
қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін қоғамдық өндірістің құндық ара
қатынастарын жақсартуға ықпал етеді [19,2 б.].
Заманауи жағдайларда бюджеттік реттеудің артыкшылығы оньщ ашықтығы мен
жариялылығы, мемлекет үшін қоғамдық пікірді және бюджеттік үдерістің барлық
қатысушыларының мүддесін ескермеудің мүмкін еместігі болып табылады.
Бюджетке ақшалай каражатты жүмылдыру барысында салық са-лушылар мен
алымдарды төлеушілер ретінде көптеген субъектілердің мүдделері ескеріледі.
Олар тиімді белуге кызығушылық танытады және бюджеттік реттеу тәртібінде
қаражаттың белгілі бөлігі бөлінетін бюджеттік қаражатты алушылар болып
табылады.
Мақсатка жетудің нэтижелерін сипаттайтын көрсеткіштер:
* Саны, мемлекттік орган қызметінің тікелей нәтижесін көрсетеді, абсолютті
сандар немесе пайыздар түрінде көрсетіледі;
* Сапасы. берілген қызметтін оны алушылардың қажеттілігіне сәйкес келу
дәрежесін аныктайды (қажет болған уақытта толтырылады);
* Тиімділігі. қызметтін құнына кіретін салымның бірлігіне қатысты (кажет
болған уақытта толтырылады) қызмет бірлігінің күнын анықтайды (бюджетке
түскен түсім көлемі);
* Нәтижелілік. алдыға қойылған мақсатка жетуді айқындайды, яғни соңғы
нәтиже.
Бюджеттік реттеудің тиімділігі көп жағдайда оның қүкықтық және ғылыми -
әдістемелік қамсыздандыру, бюджет саласында шет ел тәжірибесін ескеру,
сатыларды ұйымдастырудың оңтайлылығы, әлеуметтік – экономикалық дамудың
сәттілігі, сонымен қатар басқа да объективті және субъективті факторларға
байланысты. Аймақтық бюджеттердің табыстылығын арттыру - тиімді
ынталандырудың жоқ болуының салдарынан, дотациялық аймактардың едәуір
санының пайда болуына әкелді. Басқа жағынан, дотациялар мен субвенциялар
есебінен аймақтық бюджеттерді жоспарлы теңестіру, биліктің аймақтық
органдарында асыраушылық көңіл күйдің пайда болуына ықпал етіп, олардағы
шаруашылық бастаманың дамуына ықпал етпейді.
Аймақтық басымдылықтармен салыстырғанда салалық басымдылықтарды
қаржыландырудың жағымсыз ықпалы бар. Ол мемлекеттегі әлеуметтік -
экономикалық даму деңгейінің диспропорциясына әкеледі.
Бюджетаралық қатынастарды реформалау мәселесі бюджеттік жүйені
жетілдірудің өзекті бағыттарының бірі болып табылады. Бюджетаралық
қатынастардың теориясы мен тәжірибесін әзірлеу бюджетаралық қатынастарды
реформалау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
тиімділігін арттыру (ОҚО және Түркістан қаласы бюджеті мысалында)
МАЗМҰНЫ
Қысқартулар мен 4
белгілеулер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
... ... .
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
1. Мемлекеттік және жергілікті бюджеттерді қаржыландыруды басқарудың
теориялық 8
негіздері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1.Мемлекеттік бюджетті басқару, реттеу түсініктері және оның 8
ұйымдастыру ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
...
1.2.Бюджеттік реттеудің тиімділігін арттырудың негізгі 17
факторлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
1.3.Мемлекеттік бюджетті басқарудағы шетелдік тәжірибелер 32
... ... ... ...
2. Бюджет жүйесін қалыптастыру мен оны басқарудың қазіргі
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
2.1.Қазақстандағы қаржы жүйесін басқарудың 45
ерекшеліктері ... ... ... ... ..
2.2.Қазақстан Республикасы Мемлекеттік бюджетінің түсім мен шығын 54
бөлімдерінің орындалу деңгейін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3 2013-2015 жылдарға арналған ОҚО бюджетінің негізгі 67
параметрлері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
3. Мемлекеттік және жергілікті бюджеттерді қаржыландыруды басқару
мәселелері мен оны жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... .79
3.1.Мемлекеттің қаржылық басқару саясатын жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 79
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
3.2.Мемлекеттік органдарда бюджеттік жоспарлауды жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 85
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
3.3 Аймақ бюджетін қаржыландыруды басқаруды жетілдіру мәселелері және
дамыту 94
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 99
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
Қолданылған әдебиеттер 104
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ..
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 107
Қысқартулар мен белгілеулер
ҚР – Қазақстан Республикасы
НББ – Нәтижеге бағдарланған бюджет
бюджет базасының нығаюы (ББН),
АЭА – Арнайы экономикалық аймақ
АСР – Арнайы салық режимі
АЕК – Айлық есептік көрсеткіш
ДСҰ – Дүниежүзілік сауда ұйымы
ЖІӨ - жалпы ішкі өнім
ЖӨӨ - жалпы өңірлік өнім
ОҚО – Оңтүстік Қазақстан облысы
БН – Бюджеттік нәтиже
БТ – Бюджет табыстары
БШҚҚ – Бюджет шығындарын қаржылай қуаттандыру
ЖББ – Жергілікті бюджет базасы
ЖБПҚ – Жергілікті бюджеттің потенциалдық қуаттылығы
РББ – Республикалық бюджеттің базасы
ОББ – Облыстық бюджеттің базасы
ҚББ – Қалалық бюджеттік базасы
АББ – Аудандардың бюджеттік базасы
РБПҚ – Республикалық бюджеттің потенциалдық қуаттылығы
ОБПҚ – Облыстық бюджеттің потенциалдық қуаттылығы
ҚБПҚ – Республикалық маңызы бар қала, астана бюджетінің потенциалдық
қуаттылығы
АБПҚ – Аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджетінің потенциалдық
қуаттылығы
БПҚН – Бюджет потенциал қуаттылығын нәтижелеу
ЖБШ – Жергілікті бюджет шығындары
ББШ – Бюджет жүйесінің базалық шығыстары
т.б. – тағы басқа
т.б.с.с. – тағы басқа сол сияқты
тг. – теңге
т.с.с. – тағы сол сияқты
% - пайыз
млн. – миллион
млрд. - миллиард
Кіріспе
Диссертацияның жұмыс тақырыбының өзектілігі. Қазақстан-2050
стратегиясы – қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты
Қазақстан Республикасының Президент і – Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан
халқына Жолдауы Қазақстан-2050 Стратегиясында атап көрсеткендей Біз
бюджет саясатының жаңа принциптерімен қарулануға – өз мүмкіндіктеріміз
шегінде ғана шығындануға және тапшылықты барынша мүмкіндікте қысқартуға
тиіспіз. Ұзақ мерзімде олардың сақталуын қамтамасыз ете отырып, қиын-
қыстау күнге резервтер жинау қажет.
Бюджеттік-қаржылық процеске деген көзқарас жекелей салымдарға көзқарас
секілді ұқыпты да ойластырылған болуға тиіс. Басқаша айтқанда, бірде-бір
бюджеттік теңге ысырап болмауға тиіс.
Мемлекет бюджеті ұзақ мерзімді перспектива тұрғысынан қарағанда
өнімді, мәселен, экономиканы әртараптандыру және инфрақұрылымды дамыту
секілді жалпыұлттық жобаларға бағытталуы тиіс[1].
Қазақстанда жүргізіліп отырған бюджеттік реформа бюджетті басқарудағы
міндетті қайта бөлуге, бюджет жүйесінің әрбір элементінің: мемлекеттік
бюджет, мемлекет субъектілерінің территориялық бюджеттері мен жергілікті
бюджеттің рөлі мен маңызын арттыруға бағытталды. Қазақстандық экономиканың
жаңа моделін жасау, оның ауыр жағдайы, бюджетаралық қатынастарға байланысты
мәселелердің шиеленісе түсуі, тіпті көптеген территорияларға қажетті ең аз
мөлшердегі шығынның баланс жасалмауы бюджеттік реттеу жүйесінің өзгеріске
түсуі, экономикалық және әлеуметтік процестерге әсер ету тәсілдері мен
амалдарын жетілдіруі керек дегенді білдіреді. Сондықтан да біз жүргізген
зерттеулер теориялық тұрғыдан да, оларды практикалық жағынан шешу жағынан
да өзекті деп санаймыз.
Қазақстандық экономиканың жұмыс істеп кетуінің басты шарты –
территориалдық дамуды тиімді реттеумен қамтамасыз ету. Мемлекеттік реттеу
субъектілерінің әлеуметтік және экономикалық проблемаларды шешуге
байланысты жаңа концептуалдық тәсілі – негізін бюджет құрайтын олардың
қаржы потенциалын қалыптастыру механизмін қайта қарау болып табылады.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Қоғамды экономикалық реттеу
орталықтандырылған ақша қорының сандық көлемін анықтау, оны жасау мен
бөлудің жоспары мен әдістерін реттеу, бюджеттің атқарылуы үрдісінде қаржы
ресурстарын қайта бөлу жолы арқылы іске асырылады. Демек, мемлекетпен қаржы
ресурстарын тиімді басқарудың теориялық және әдістемелік тұстарын үйренуге
және келешекте қаржы төңірегінде қатысты нақты шешімдерді қабылдауға
арналған зерттеулердің маңыздылығы арта түседі. Осыған байланысты елімізде
мемлекетпен қаржы саясатын жүргізудің негізін қалыптастыруда оның басқару
жүйесін жетілдіру толық зерттеуді қажет етеді.
Мемлекеттік бюджет және оны басқару мәселелері бойынша келесі отандық
авторлардың жұмыстарында көрініс тапты: К. Ильясов, С.Ж. Ынтықбаева, С.М.
Өмірбаев, Б,С. Мырзалиев, Р.С. Парманова, К. Кубаев, Б.М. Дандаева, Р.И.
Ерманкулова т.б. Бюджет теориясы, бір территорияның қаржы потенциалын
қалыптастыру, бюджетті реттеу, аймақтық және жергілікті бюджет жүйесін
дамыту мәселелері В.В. Барчук, О. Богачева, В.Г. Болдырева, Н.Ж.
Бримбетова, О.Д. Василик, М.Д. Васильева, Э.А. Вознесенский, Л.Г.
Дробозина, В.П. Дьяченко, К. Ермеков, А. Игудин, А. Лавров, Л.П. Павлова,
И. Подпорина, Г.Б. Поляк, В.М. Родионова, Б.М. Сабанти, Д.Г. Черник, М.И.
Ходорович, Г.К. Шеховцова, Н.А. Ширкевич және т.б. ғалымдардың еңбектерінде
зерттеледі.
Дегенмен қаржы мен экономиканың қазіргі кездегі даму тенденциялары
бюджеттік проблемалар мен оны реттеудегі мемлекеттің рөлін терең зерттеуді
талап етеді. Сонымен, бұл зерттеудің өзектілігі нарықтық қатынастарға ауысу
кезеңінде экономикалық процестерге мемлекттік әсер ету шаралары жүйесінде
алдыңғы қатарға шығатын экономиканы қаржы жағынан реттеу проблемаларын
теориялық өңдеу қажеттігінен туындап отыр.
Жоғарыда аталған жайттар диссертациялық зерттеу тақырыбын таңдауға,
оның мақсаты мен міндеттерін, еңбектің мазмұнын анықтауға себі тиді.
Зерттеу жұмысының мақсаттары мен міндеттері. Қазақстанда мемлекеттік
қаржылық басқару жүйесін зерттей отырып, мемлекеттің реттеу шаралар жүйесін
жетілдірудің экономикалық тетіктері мен тиімді қызмет етуінің теориялық
және тәжірибелік тұрғыдан негізін жасау. Осы алға қойылған мақсатқа жету
үшін келесідей міндеттер айқындалады:
- нарық жағдайында экономикада қаржылық басқарудың теориялық негіздерін
зерттеу мен оның қағидаларын қарастыру;
- жалпы мемлекеттік қаржылық басқарудың шетелдік тәжірибесінің
ерекшеліктерін және оны Қазақстан экономи-касына пайдалану мүмкіндіктерін
талдау;
- Қазақстан Республикасының жалпы қаржы жағдайына талдау жүргізу,
түйткіл мәселелерді анықтап, елдің дамуына қауіп төндіретін жағдайларды
қарастыру;
- қалыптасқан мемлекеттік бюджет қаржы ресурстарын тиімді бөлуді басқару
жолдары;
- қазіргі таңдағы Қазақстан Республикасының қаржы саясатын жүргізу,
негізгі бағыттарын анықтау және қаржылық басқару жүйесін жетілдіру жолдары;
- мемлекет тарапынан қаржыны басқарудың бағыттары, ынталандыру
тетіктерін келешекте жетілдіру жөніндегі ұсыныстар жасау.
- жергілікті бюджетті қалыптастырудың теориялық негіздерін зерттеу;
- ҚР әртүрлі деңгейдегі бюжеттерді жоспарлау параметрлері мен олардың
атқарылуын талдау;
- мемлекеттік органдарда бюджеттік жоспарлауды жетілдіру жолдарын
анықтау;
Зерттеу пәні. Мемлекеттік және жергілікті бюджеттердің қаржыландыруын
басқару.
Зерттеу объектісі. Қазақстан Республикасының мемлекеттік және
жергілікті бюджет жүйесі.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі болып мемлекеттік және
жергілікті бюджетті басқару саласындағы отандық және шетелдік ғалымдардың
теориялық тұжырымдамалары мен тәжірибелік ұсынымдары табылады. Зерттеу
барысында әлем елдерінің мемлекеттік бюджеттік басқару жүйелері мен
Қазақстан Республикасының нормативтік актілері зерттеліп қарастырылды.
Зерттеудің ақпараттық базасы ретінде Қазақстан Республикасының заңдық
және нормативтік актілері, ҚР Президентінің қаулылары, Қазақстан
Республикасы статистика жөніндегі Агенттігінің, ҚР Ұлттық банкінің, ҚР
қаржы Министрлігінің мәліметтері, статистикалық жинақтардың материалдары
мен мерзімдік басылымның тақырыптық материалдары, сондай-ақ Интернет
желісінен алынған деректер пайдаланылды.
Зерттеу нәтижелерінің ғылыми жаңалығы. Мемлекеттік және жергілікті
бюджетті басқаруды жетілдіру болып табылады.
Жұмыстың теориялық және тәжірибелік маңыздылығы. Диссертацияда
берілген теориялық ұсыныстар мен қорытындыларды, оның ішінде ұғымдар мен
олардың анықтамалары, мемлекеттік және жергілікті бюджеттің түсіндірмесі,
Мемлекеттің бюджет саясаты, Мемлекеттік бюджет, Қаржылық талдау және
Қаржылық менеджмент оқу курстарында пайдалануға болады.
Жүргізілген зерттеудің нәтижелері жергілікті бюджетті басқаруда
пайдаланылуы мүмкін.
Еңбектің мақұлдануы. Зерттеу нәтижелері 2 халықаралық ғылыми
конференциялар мен республикалық кезеңдік басылымдарда баяндалып жарық
көрді
Диссертациялық зерттеу жұмысы бойынша 2 ғылыми мақала ресми
басылымдарда жарияланды.
Жұмыстың құрылымы. Диссертациялық жүмыс кіріспе, үш тарау, қорытынды,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
1. МЕМЛЕКЕТТІК ЖӘНЕ ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТТЕРДІ
ҚАРЖЫЛАНДЫРУДЫ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Мемлекеттік бюджетті басқару, реттеу түсініктері және оның
ұйымдастыру ерекшеліктері
Қандай да бір жағдайда, мемлекет әрқашан, әр уақытта және барлық
елдерде, экономиканың қызмет етуіне негізгі ықпалын тигізетін және соның
салдарынан, қоғамның дамуына да әсер етті. Осылайша, мемлекеттік реттеу
экономиканың қызмет етуінің маңызды бөлігі болып табылады, сондықтан, көп
назар аударуды талап етеді. Нарықтық экономикаға мемлекеттің араласуы деген
қатынас, оның пайда болуы мен дамуының түрлі кезеңдерінде әр түрлі болды.
XVII - XVIII ғ.ғ. нарықтық қатынастардың қалыптасу кезеңінде үстемдік еткен
меркантилизм атты экономикалық доктринасы - мемлекетте сауда және
өнеркәсіпті дамыту үшін мемлекеттік реттеудің қажеттілігін тануға
негізделген. Нарықтық экономиканың дамуымен, күш жинап келе
жаткан кәсіпкерлердің тобы мемлекеттік араласу және онымен байланысты
шектеулерді, өзінің қызметіне келтіретін кедергі ретінде қарастыра бастады.
Экономикалық либерализмнің идеяларын бірінші болып негіздеген А.
Смиттің Исследование о природе и причинах богатства народов атты кітабы.
Исследование о природе и причинах богатства народов атты кітабы, көптеген
окырмандардың арасында қолдау тапты. А. Смиттің пікірінше, нарықтық жүйе
өзін өзі реттеуге кабілеті бар, оның негізінде пайда табуға ұмтылуымен
байланысты жеке мүдде жатыр. Ол экономикалық дамудың басты итермелейтін
күші болып саналады. Адам Смит идеяларының бірі, экономика мемлекеттік
реттеуді алып тастаған уақытта өнімді болады. А.Смиттің ойынша, басты
реттеуші тетік нарық болғандықтан, нарыққа толық еркіндік беру қажет.
Классикалық мектептің қалаушысы болып саналатын А. Смиттің ізбасарлары
нарықтық бәсекелестік механизмге жетуді түсіне отырып, мемлекеттің дәстүрлі
қызметтерді атқару қажеттілігі туралы тезиске негізделген болатын. Бұл, ең
алдымен, қоғамдық тауарларға қатысты, яғни ұжымдық түрде тұтынылатын
тауарлар мен қызметтер ұлттық корғаныс, білім беру, көлік жүйесі, денсаулық
сақтау және т.б.). Мемлекет өз мойнына олардың өндірісі мен сол өнімге
азаматтар арқылы ұйымдастыру мәселесін алуы қажет. Нарықтық бәсекелестік
механизм шешпейтін мәселелердің қатарына сыртқы және жанама әсерлер жатады.
Нарық механизмі жиі кезде адамзат үшін нағыз қайғы болған құбылыстарға әсер
етпейді. Сыртқы, немесе жанама әсерлерді, мемлекеттің тікелей бақылауына
негізделе отырып, реттеуге болады, яғни мемлекет туындайтын мәселелерді
экономикалық перспективалар тұрғысынан бағалауы тиіс.
Нарықтық экономикада мемлекеттің теориялық танудағы маңызды кезеңі
танымал ағылшын экономисі Дж. М. Кейнс есімімен байланысты. Кейнсиандық
революция барысында ұсынылған идеялар, экономикалық кұлдыраудың өз-өзін
сауықтырудың мүмкін еместігіне көз жеткізді, жиынтық сұраныс пен жиынтық
ұсынысты теңдестіруге кабілетті мемлекеттік саясаттың қажеттілігін,
дағдарыстық жағдайдан экономиканы шығару, оның ары қарай тұрақтануына ықпал
ету сияқты идеялар орын алған. Тиісті несие - ақша және қаржы
инструментарий арқылы жиынтық сұраныс реттелген уақытта, Кейнстің идеясын
айқындайтын экономикалық саясаттың тәжірибелік жоспарын, екінші
дүниежүзілік соғыстан кейін әлемнің көптеген дамыған елдері жүзеге асырған.
Сол елдердегі циклдық ауытқулардың бәсеңдеуіне ықпал тигізді деп
есептеледі.
XX ғасырдың екінші жартысында нарықтық экономиканың дамуы мемлекет
қызметі аукымдарының кеңею және экономикада оның рөлінің күшею беталыстарын
белгіледі, яғни мемлекетті басқару үрдісі енді.
Мемлекеттік басқару түсінігін ашудағы менеджмент теориясының оның
құрамдас екі мемлекеттік және басқаруды түсіндіруде ерекше маңызы бар.
Оның мәнісі, әрбір осы түсініктің қосындысында түрлі мағыналар мен түсінік
берулер келтірілген, тіпті мамандардың өзіне не туралы сөз болып
отырғандығын түсіну қиынға соғады. Әсіресе басқару түсінігіне көптеген
түсініктемелер берілген, соның нәтижесінде басқару түсінігі өте көп түрлі
құбылыстар, қатынастар мен процестерді қамтиды.
Табиғаттың, қоғамның, адамның өзінің құрамдас бөлігі немесе
элементтердің белгілі бір санының өзара әрекетін ретке келтіруді
сипаттайтын басқаруды негізгі түсінік ретінде тану пайда болды. Басқаруды
кеңінен кибернетика қарастырады (Н.Винер), ол өзара байланыстар мен өзара
әрекеттердің ең жалпы қасиетін механикалық, биологиялық және әлеуметтік
жүйелерден бөліп алып қарайды. Сондықтан да осыған сәйкес басқарудың
математикалық және ақпараттық теориясы жасалынды (К.Шеннон, У.Росс Эшби).
Дәл осындай жалпы тәсілдерден басқарудың көптеген аспектілері жүйелердің
жалпы теориясымен (Людвиг фон Бернталанфи), синергетикамен (Г.Хакен),
басқарудың организмикалық теориясы (А.Н.Колмогоров) және басқа да
салалармен сипатталады[2, 16 б.].
Мемлекеттік басқарудың өзіне тән қасиетіне оның бүкіл қоғамға
таралуы, тіпті оның шегінен тыс, адамдардың басқа қоғамына мемлекет
жүргізген халықаралық саясат шеңберінде таралуы жатады. Көбінесе бұл тезис
басқарушылық құбылыстарын түсінуде былықтарға тап келтіреді, немесе
мемлекет адамдардың барлық әрекеттері мен қылықтарына араласады, олардың
барлық өзара қатынастарын басқарады деген түсінік тудырады. Тек
тоталитарлық мемлекет қана дәл осындайларға жол беруге әрекет етеді, бірақ
та оны жүзеге асыруға қоғамға тоталды бақылау орнату мүмкін еместігінен, ол
оның қабілетсіздігін көрсетеді. Ал, мемлекет пен қоғамның қалыпты нұсқасы
адамдардың өмірі мен қызметі бостандықтың, дербестігі мен өзін-өзі
басқарудың кең ауқымын білдіреді. Бірақ та осы бостандықтың, дербестігі мен
өзін-өзі басқарудың шекарасы, жағалауы бірқатар қоғамдық институттар мен
мемлекетпен анықталады. Тек мемлекет қана заңдар арқылы қоғам өмірінің
барлық салаларында адамдардың мінез-құлқының негізгі, жалпы, типтік
ережелерін белгілейді және олардың сақталуын өзінің билік ету күшімен
қамтамасыз етеді.
Дәл осы жалпы мемлекеттік міндеттер мен артықшылықтар арнасына
мотивациялық шаралармен тұлғалық кәсіби потенциалын жүзеге асыруға бағдар
алу шағын, бастамашыл және тиімді әрекет етуші мемлекеттік басқару
аппаратын қалыптастыруға мүмкіндік береді [3, 8 б.].
Басқарудың тиімді мемлекеттік аппаратын түсіндіруде мына төмендегідей
бағыттармен келісуге болады:
- мемлекеттік билік органдарының адекватты жүйесін құрудың маңыздылығы –
бұл тиімді әрекет етуші мемлекеттік басқару аппаратын қалыптастыру, бұл
кезде бірінші кезекті қарсылық көрсетуді басып тастауға қабілетті жүйе
емес, азаматтарға қолдау көрсетуді біріктіруге қабілетті жүйе тиімді деп
есептелінеді;
- биліктің тіктігін қалыптастыру мен нығайту – бұл басқарудың тиімді
мемлекеттік аппаратын құру. Дәл осы міндетті сәтті шешуде Наполеон Бонапарт
Францияның ұлттық күштерін бүкіл Европаны жаулап алу үшін және елдің
экономикасын нығайту үшін жұмылдыра білді. Оның шешімінің сәттілігінен сол
кезеңінің ұзақтығы, келесі кезеңнің сипаты байланысты болады[4].
Мемлекеттік биліктің тиімділігінің мәселелерін К.Кубаев қарастыра
келіп, былай деп жазады, мемлекеттік басқару жүйесінде билік бағынудың
иерархиялық құрылымы мен мансаптық өсу жүйесін білдіреді. Алайда терең
талдау жасау мемлекеттік агенттердің өзінің мотивациясымен олардың мінез-
құлқының өзара әрекетінің күрделі механизмін ашады. Бұл жерде мемлекет –
бұл жалпыұлттық нормаға сәйкес, жеке мүдделерді алуға жол берместен,
ұжымдық байлықты жасайды. Және де бүгінгі таңда мәселе мемлекетті
ұйымдастыруда емес, мемлекеттік биліктің тиімділігінде, яғни қоғамның
қаншалықты осы билікті оған қажет ұжымдық байлықтың өндірісі үшін ұтымды
жүзеге асыра алады және де қаншалықты қоғамның өзі мемлекеттік қызметіне
бақылау жасауды тиімді жүзеге асыра алатындығында [5, 9 б.].
Мемлекеттік басқарудың тиімділігі түсінігін анықтай келе, негізгі
мәселені – тиімділік критерийлері туралы негізгі мәселені анықтауға өту
қажет. Мәселенің мәні осында. Мемлекеттік басқару тиімділігінің критерийі
түсінігі басқару жүйесінің тиімділігі, сондай-ақ соның негізінде жекелеген
басқарушылық шешімдердің тиімділігі бағаланатын белгілердің жиынтығын
немесе белгілерін білдіреді. Бұл түсініктің өзекті элементіне баға
термині жатады. Оның спецификалық мағынасы адамдардың басқарушы субъектінің
әрекеті мен шешімдерінің нәтижелері мен салдарын бағалау процедурасының
біржақтылығының алдын алады.
Мемлекеттік басқару тиімділігін бағалау биліктің мемлекеттік
органдары үшін де, қоғам үшін де қажет. Қоғамға ол мемлекеттік
институттардың қызметінің сапасын бақылауға мүмкіндік береді. Ал басшылар
мен мемлекеттік қызметшілерге өзін-өзі бақылау үшін, басқарушылық процесті
жетілдіру үшін қажет. Тиімділікті бағалау мәселесі – бұл басқарушылық
қызметті және қабылданған шешімді талдау мәселесі.
Мемлекеттік басқару тиімділігінің критерийі қоғамдық-мемлекеттік
құрылыстың идеологиясынан көрінетін субъективтік құндылықтар жүйесінің
базасында қалыптасады. Мемлекет пен экономика арасындағы қатынастардың
дамуының қазіргі заманғы кезеңінде экономиканы мемлекеттік басқару
аппаратының қызметінің тиімділігін арттыруға алып келуге қабілетті
принциптер шарттарына мыналар жатады:
- қызметтің тиімділігін бағалау үшін пайдаланатын белгілердің бірлігі
(экономиканы мемлекеттік басқару аппаратының қызметінің принциптері мен
мақсаттарының нақты айқындалуы);
- мемлекеттің айқын ұйымдасқан әкімшілік-территориалдық құрылымы (өзара
тиімді экономикалық, басқарушылық және аймақтық ерекшелікті есепке алу
негізінде құрылған);
- экономиканы мемлекеттік басқару аппаратының құрылымына қызметтің
мазмұнының сәйкес келуі.
Шағын, тиімді жұмыс істейтін мемлекеттік аппаратты құру оны
жүйелендірудің – мемлекеттің қызметін нақтылау – оның органдары мен
бөлімшелерінің құрамы арасында қызмет пен жауапкершіліктерді бөлісу –
қызметті ұйымдас-тыруды жетілдіру – оның құқықтық негізін жаңаландыру –
кадрларды жаңарту мен бекіту, еңбекті ынталандыруды жақсарту – өзінің
көлемі, құрылымы мен механизмдері бойынша сол жүйеге адекватты -
қаржыландыру бірқатар кезеңдерін жүзеге асыруды талап етеді.
Жүргізілген жұмыстар мемлекеттік басқарудың тиімді жүйесінің орнықты
құрылымы мен аппараттың штаттық санын қалыптастыру бойынша елдің
Президентінің ұстанымдарын негізге ала отырып құрылуы тиіс .
Мемлекеттік қаржылар республикалық және жергілікті деңгейлерде іс-
әрекет етеді және бюджетті, мемлекеттік несие, мемлекеттік және
муниципалдық кәсіпорындардың қаржыларын қамтиды. Аталған буындардың түрлі
функционалдық айналымының арқасында мемлекет экономикалық, әлеуметтік,
саяси процестерге, салалық және аумақтық мәселелерді шешуге ықпал етеді.
Мемлекеттік қаржылардың құрамында республикалық және жергілікті деңгейлерде
қалыптасатын бюджеттік өзара байланыстар маңызды рөл атқарады. Бюджеттік
қатынастар көмегімен мемлекеттік құрылымдардың қарамағына қаржылық әдіспен
қайта бөлінетін ұлттық табыстың едәуір бөлігі жұмылды-рылады. Түрлі
деңгейлердің бюджеттері – республикалық, жергілікті бюджеттер тиісінше
өкімет пен басқарудың республикалық және жергілікті органдары үшін
тіршіліктің қаржы базасы болып табылады [6].
Қазақстан – бірыңғай мемлекеттік бюджеті бар унитарлық мемлекет.
Мемлекеттік бюджет – республикалық және жергілікті бюджеттерді біріктіретін
жинақтаушы бюджет. Қазақстан Республикасы аумағында жалпы функцияларды
орындау үшін республикалық бюджет қалыптастырылады. Оның ресурстары
мемлекеттік мақсатты кешенді бағдарламаларды қаржыландыруға, республикалық
функцияларды орындауға, сондай-ақ қарулы күштер мен басқару органдарын
ұстауға байланысты мемлекеттік шығындарды қамтамасыз етуге арналған.
Республикалық бюджетті Қазақстан Республикасының Парламенті қарайды және
бекітеді. Жергілікті бюджеттер облыс, қала, аудан бюджеттерінен тұрады және
сәйкес маслихаттармен бекітіледі. Бюджеттер бюджеттік жоспарлау бойынша
өкілетті органдармен жасалады. Бюджеттік комиссия бюджет жобасын дер
кезінде және сапалы жасау, бюджетті нақтылау мен орындау бойынша ұсыныстар
жасау мақсатында құрылады [7, 21б.].
Бюджеттік қатынастар жүйесінде жергілікті бюджеттерге маңызды орын
беріледі. Жергілікті бюджеттер көбінесе экономикалық процестерді реттеу
үшін пайдаланылады, өндіргіш күштерді орналастыруға ықпал етеді, жергілікті
кәсіпорындар шығаратын өнімнің бәсекелік қабілеттілігін арттыруға, аумақтық
инфрақұрылымды жасауға, еңбек ресурстарының ұдайы өсуі жөніндегі шығындарды
қаржыландыруға жәрдемдеседі. Жергілікті бюджеттер әлеуметтік
бағдарламаларды жүзеге асыруда зор рөл атқарады [8, 28 б.]. Ал бюджеттен
тыс қорлар жекелей мақсатты шараларды қолдануға арналады. Олар арнайы
аударымдар немесе басқа да көздерден қалыптасуы мүмкін. Арнайы аударымдар
республикалық немесе жергілікті бюджеттерден де болуы мүмкін. Сонымен қатар
олардың ресурс көздері ретінде жеке және заңды тұлғалардың қаражаттары да
болады. Бюджеттен тыс қорлар – бұл белгілі бір мақсаты үшін құрылған және
белгілі бір бағытты қаржыландыратын қорлар. Олардың қаржылары мемлекет
бюджетінің шығыс бөлігін қаржыландырмайды. Бюджеттік қаражаттар мен қорлар
әр түрлі бағытқа жұмсалса, бюджеттен тыс қорлардың қаражаттары тек арнайы
алдын ала көзделген бағытқа ғана жұмсалады. Аталған қорлар үкіметтің немесе
жергілікті басқару органдарының қатысуынсыз ерікті түрде басқара алады
[9,53 б.].
Мемлекеттік несиенің мазмұнын құрайтын ақшалай қатынастар мемлекеттік
қаржылардың өзгеше бөлігі болып табылады. Мемлекеттік несие қатынастары
кәсіпорындардың, ұйымдар мен халықтың уақытша бос ақшасын жұмылдыруға және
оларды мемлекеттік шығындарды қаржыландыруды қамтамасыз ету үшін билік
органдарына уақытша беруге байланысты пайда болады.
Заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос ақшаларын мемлекеттің
жұмылдыруы қаржы нарығында облигацияларды, қазынашылық міндеттемелерді және
мемлекеттік бағалы қағаздардың басқа түрлерін сату арқылы жүзеге асады.
Займдар мен қазынашылық ссудалар мемлекеттік несиенің басты нысандары болып
табылады. Мемлекеттік несие экономиканы нығайтуда және оны қаржы жағынан
сауықтыруда маңызды рөл атқарады [10, 39 б.].
Мемлекеттік қазына республикалық және жергілікті қазына болып
бөлінеді. Республикалық қазына мыналарды қамтиды:
- республикалық бюджет қаражаттары;
- мемлекеттің алтын валюта резервтері;
- мемлекеттік меншік құқығының мүлкі;
- коммуналдық меншікке жататын оқшауланбаған мүлік.
Жергілікті қазына жергілікті бюджеттің қаражаттары мен коммуналдық
меншікке жататын оқшауланбаған мүлікті қамтиды.
Мемлекеттік қаржының құрылымында мемлекет иелігіндегі кәсіпорындарды
да жатқызады. Себебі мемлекеттік кәсіпорындардың табыстары мен шығындары
мемлекеттік бюджет немесе басқа да мемлекеттік қорлардың жоспарларында
көрініс таппайды. Бірқатар кәсіпорындар мен ұйымдар өзін-өзі қаржыландыру
қағидалары бойынша қызмет етеді.
Мемлекеттік қаржылық бақылауды жүзеге асыру, мемлекеттің қаржылық
ресурстарын орталықтандыру, мемлекеттік ақшалай қорлардың түрлері мен
пайдалану бағыттарын айқындау, республикалық бюджеттің кірісі мен шығысын
бөлу және т.б. мемлекеттің қаржы жүйесі мен оның әрбір буынына олардың
тиісінше жұмыс істеулерін қамтамасыз ету мақсатында ықпал ететін заң
жүзінде рәсімделген жүйе мемлекеттік қаржылық реттеу болып табылады.
Мемлекеттік қаржылық реттеудің басты мақсатына мемлекеттің қаржы жүйесінің
тұрақтылығын қамтамасыз етуге қол жеткізу жатады. Демек, мемлекеттік
қаржылық реттеу барысында мемлекеттің қаржы жүйесінің барлық буындарының
кіріс базалары жоспарланған көлемдегі ақша қаражаттарымен қамтамасыз
етіледі.
Мемлекеттік қаржылық реттеу мемлекеттің қаржы жүйесінің тиісінше
жұмыс істеуін, сондай-ақ оның құрылымдық бөліктерінің өзара қарым-
қатынастарын айтарлықтай деңгейде қамтамасыз ету мақсатында қаржы жүйесіне
ұйымдастыру сипатында және бағытталған түрде қаржылық-экономикалық ықпал
ету мемлекеттік қаржылық басқару болып табылады.
Мемлекеттік қаржылық бақылау негіздері мемлекеттің уәкілетті,
мамандандырылған қаржылық бақылау органдарының жүйесін айқындайтын және
олардың мемлекеттік қаржылар аясындағы тиісті бақылау-тексеру құзыретін,
сондай-ақ қаржылық бақылаудың нысанын, қаржылық тексерудің түрлері мен
жүргізілу тәртібін белгілейтін арнайы құзыреттік және басқа да қаржылық
құқықтың жалпы бөлімінің институтын қалыптастырады. Мемлекеттік қаржылық
бақылау мемлекеттің қаржылық қызметіне қатысушылардың мемлекет алдындағы
қаржылық міндеттерін тиісінше орындауларын тексеру жөніндегі
мамандандырылған арнайы және басқа уәкілетті мемлекеттік органдардың
қызметі ретінде орын алады [11, 32 б.].
Қазақстан Республикасында республикалық және жергілікті бюджеттің
орындалуына ішкі бақылау жүйесін жүргізудің аралас моделі қалыптасты.
Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігімен жүзеге асырылатын
орталықтандырылған ішкі бақылау секілді кейбір министрліктің бақылау-
тексеру қызметтері жүргізілетін орталықсыздандырылған бақылау жүйесі қызмет
атқарады.
Республикалық және жергілікті бюджеттің орындалуын басқару және
бақылау келесі формаларда жүзеге асырылады:
- алдын ала бақылау – мемлекеттік органдармен, ұйымдармен және
мекемелермен бекітілген республикалық және жергілікті бюджет қаражаттарын
қолдану жобасын жүзеге асыру сатысында жүргізіледі;
- ағымдық басқару және бақылау – мемлекеттік органдармен, ұйымдармен
және мекемелермен бекітілген республикалық және жергілікті бюджет
қаражаттарын қолдану бойынша операцияларын жүзеге асыру сатысында
жүргізіледі;
- кейінгі бақылау – республикалық және жергілікті бюджет қаражаттарын
мақсатты және тиімді, уақытылы қолданудан, сонымен қатар есеп берулердің
растығынан, мемлекеттік органдармен, ұйымдармен және мекемелермен,
республикалық және жергілікті бюджет қаражаттарымен қаржы операцияларын
жүргізу нәтижесі бойынша жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасының Бюджет жүйесі туралы заңы және Бюджеттік
тәртіп мағынасы бюджетті орындау, дайындау, қарастыру, бекіту, оның
орындалуын бақылау және оның орындалуы жөнінде есеп беруді бекіту бойынша
заңда реттелген мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалардың қызметі
ретінде анықталған [12, 323 б.].
Қазақстан бюджетті дайындау мен қарастыру процесінде елеулі
табыстарға қол жеткізді. Бюджет кодексі басқарудың ұлттық жүйесінің ең
дамыған бағыттарының бірі болып табылады. Президентпен құрылатын бюджеттік
комиссия бюджетті дайындау мен қайта қарау процесін басқарады. Ол
республикалық бюджетке қатысты келесі ұсыныстарды жасайды:
1) алдағы үш жылдық кезеңге орта мерзімді фискалдық саясат бойынша;
2) сәйкес қаржылық жылға бюджет жобасының көрсеткіштерін анықтау;
3) бюджеттік бағдарламалардың тізімі мен оларды жүзеге асыру
механизмдерін анықтау;
4) республикалық және жергілікті бюджеттердің түсімде-рінің қысқаруы
немесе шығындарының ұлғаюын қарасты-ратын нормативті құқықтық актілер
жобасы бойынша;
5) сәйкес қаржылық жылға бюджетті нақтылау және бюджеттік
бағдарламалардың жүзеге асуын бағалау нәтижелерін қарастыру мен олар
бойынша ұсыныстар дайындау [13, 27 б.].
Республикалық және жергілікті бюджеттің орындалуын бақылау және
басқару жүйесін дамыту мәселелерін шешудің кешендік тәсілдемесі мен оны
халықаралық ережелерге сәйкес жетілдіру жолдары түрлі деңгейдегі
мемлекеттік органдар қызметін есепке ала отырып, әлемдік тәжірибеге қарама-
қайшы келмейтін, оны байытатын әдістемелік шешімдер мен құралдарды сақтай
отырып, жинақталған ұлттық тәжірибелерді қолданумен ұштастыру керек.
Республикалық және жергілікті бюджеттің орындалуын бақылау жүйесін
дамыту – республикалық және жергілікті бюджет құралдарын тиімді, мақсатты
қолдануға және де республикалық, коммуналдық меншіктегі мүліктерді тиімді
қолдануға алдын ала, ағымдық және кейінгі бақылау жүргізуді одан әрі
нығайту мен жетілдіруді да талап етеді.
Мемлекет табыстарын жұмылдыру бойынша маңызды қызметті салық қызметі
атқарады. Салық қызметі Қазақстан Республикасының қаржы министрлігінен және
облыстық, қалалық, аудандық салық комитеттерінен тұрады.
Қазақстан Республикасының қаржы министрлігі бюджетке салықтар мен
басқа да міндетті төлемдердің толық және өз уақытында түсуін мемлекеттік
бақылауды қамтамасыз ететін орталық атқарушы орган болып табылады. Салық
қызметінің негізгі міндеттері бюджетке салық және басқа да міндетті
төлемдер туралы республика заңдарының орындалуын қамтамасыз ету,
экономиканың дамуына салық салудың тиімділігі мен ықпалын жүйелі түрде
зерттеу, салық салу мәселелері бойынша салық төлеушілер арасында түсіндіру
жұмыстарын жүргізу.
Қаржы министрлігіне кеден комитеті, акциздік өнім айналымы мен
өндірісін бақылау бойынша комитет, кәсіпорындарды қайта құру бойынша
Агенттік кіреді. Облыстық, қалалық салық комитеттері келесі негізгі
бөлімшелерден тұрады: жанама салықтар бөлімі, салықтық аудит бөлімі, салық
төлеушілермен жұмыс бойынша бақылау бөлімі, талдау және болжау бөлімі,
әкімшілік жасау бөлімі, ақпараттық-техникалық қамтамасыз ету бөлімі,
есептеу бөлімі.
Республикалық және жергілікті бюджеттің орындалуын бақылау түрлері
бойынша сыртқы және ішкі болып екіге бөлінеді. Сыртқы бақылау – Қазақстан
Республикасының үкіметімен республикалық бюджеттің орындалуын, жергілікті
атқарушы органдармен жергілікті бюджеттің орындалуын бақылау жұмыстары
бұлардан тәуелсіз мемлекеттік органдармен жүзеге асырылады. Ішкі бақылау –
Қазақстан Республикасының үкіметі және жергілікті атқарушы органдармен
жүзеге асырылатын республикалық және жергілікті бюджеттің орындалуын
бақылау. Әкімшілікпен тағайындалған өкілетті мемлекеттік органдар
жергілікті бюджеттің орындалуына ішкі бақылау жасауды жүзеге асырады[14, 37
б.].
Елде мемлекеттік шығындарды жоспарлау процесін реформалау жүріп
жатыр. Қалыптасқан жүйе мемлекет жоспарлаудың бірыңғай жүйесі шеңберінде
мақсатты көрсеткіштер мен ресурстарды жыл сайын талқылау негізінде қаржы
бөліп отырған бұрынғы модельге негізделді. Жергілікті бюджеттің қалыптасуы
да осыған негізделген. Кіріс және шығыс бойынша есептік сандар негізінен
экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі мен облыс әкімдерімен жыл
сайын бюджетті талқылау барысында анықталады. Республикалық деңгейде
табыстарды есептеу жалпы экономикалық өсудің жоспарлы көрсеткіштерінің
негізінде жүретін.
Қазақстан Республикасы аймақтарын бюджеттік қамтамасыз ету деңгейін
теңестіру мақсатында трансферттер қарастырылған. Республикалық және
жергілікті бюджеттер арасындағы жалпы сипаттағы трансферттердің көлемі
жылдарға бөле отырып, үш жылдық кезеңге белгіленеді, заңмен бекітіледі және
әр үш жылда өзгертіледі[15, 196 б.].
Алға қойған міндеттердің көлемділігін ескере отырып, республикалық
және жергілікті бюджеттің орындалуын бақылауды жүзеге асыратын мемлекеттік
органдардың жүргізілетін жұмыстарының тереңділігін, көлемін және
ауқымдылығын, тексерілетін объектілердің дүркінділігі мен сапасын нақты
талдаудан бастап, сандық және сапалық нығаю мәселелерін орынды шешу қажет.
Жергілікті бюджет табыстарының құрамы және құрылымы Бюджеттік
кодекстің ережелерімен аныкталады және жекелеген ерекешеліктері бар:
- табыстардың тиісті көздері өкілеттіліктерді жүзеге асыру мақсатында
мелекеттік басқарудың әрбір деңгейіне тіркелген;
- бюджеттер арасындағы шығындар билік құрылымдарының өкілеттіліктерін
бөлуге және бюджетаралык қатынастарды жетілдіру қажеттілігіне сәйкес
бөлінген;
- жергілікті бюджеттердің шығындары тиісті табыстармен қамтамасыз етілуі
тиіс.
Жергілікті бюджеттердің табыстарына жергілікті салықтар,
алымдар және айыппұлдар, ұзақ мерзімді негізде тіркелген, ҚР заңымен
белгіленген нормативтерге сәйкес республикалық салықтардан түсетін
аударымдар, жекелеген мемлекеттік өкілеттіліктерді жүзеге асыру үшін
биліктің мемлекеттік органдары арқылы жергілікті өзін өзі басқару
органдарына берілетін қаржы құралдары, мүлікті жекешелендіруден түскен
түсімдер, муниципалдык мүлікті жалға өткізуден түскен түсім, жергілікті
қарыздар мен лотореялар, жергілікті аймақтық кәсіпорындар, мекемелер және
ұйымдар пайдасының бөлігі, заңға және жергілікті басқару органдарының
шешіміне сәйкес дотациялар, субвенциялар, трансферттік төлемдер және баска
да түсімдер. Жергілікті өзін өзі басқару органдары жергілікті бюджеттердің
қаражатын дербес негізде жұмсайды. Жергілікті бюджеттердің табысты және
шығынды бөліктерінде жергілікті сипаттағы сұрақтар және жекелеген
республикалық өкілеттіліктердің жергілікті өзін өзі басқару органдарының
жүзеге асыру сұрақтары жекелеген түрде шешіледі және қарастырылады[16].
Жергілікті атқарушы органдардың қызметтеріне сәйкес жергілікті
бюджеттің қаражаты мынадай мақсаттарға жұмсалады:
* мектепке дейінгі, жалпы орта, сонымен қатар орта кәсіптік және қосымша
білімге;
* арнайы білім беру бағдарламаларына;
* әскери қызметке тіркелім және шақыру бойынша шараларға;
- төтенше жағдайларға байланысты;
- құкық қорғау қызметіне;
- азаматтарға тегін медициналық жәрдем көрсетудің кепілдік берілген
көлемі
- денсаулық сақтау саласындағы бағдарламаларға;
- әлеуметтік қамсыздандыру мен әлеуметтік көмек жөніндегі шаралар;
- жұмысбастылық бағдарламаларына;
- тұғын - үй бағдарламаларына;
- мәдениет, спорт және ақпарат саласындағы қызметке;
- өнеркәсіп, көлік және объектілердің кұрылысы;
- жергілікті атқарушы органдарымен жүргізілетін қоршаған ортаны қорғау;
- ғылыми жоба - ізденіс жұмыстарын жүргізуге;
- мекендерді көркейту, елді мекендердің жолдарының құрылысы;
- жергілікті тағайындалу жолдарын пайдалану, олардың құрылысы және
жөнделуі;
- халықты ауыз сумен қамтамасыз ету және сарқынды суларды тазарту бойынша
шаралар;
Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерлікті дамыту және колдау бойынша
бағдарламалар;
жоғарыда тұрған бюджеттен төменгі бюджетке және керісінше бағыттағы ресми
трансферттер;
жергілікті бюджеттерден ҚР Ұлттық қорына аударылатын ресми трансферттер;
* жергілікті атқарушы органдардың қарызына қызмет көрсету;
ҚР Ұлттық қорынан максатты трансферттер есебінен жүзеге асырылатын басқа да
бюджеттік бағдарламалар.
Мәслихаттардың шешімі бойынша жергілікті атқарушы органдар заңға қайшы
келмейтін және республикалық бюджеттік бағдарламаларға қатысы жоқ,
қызметтің басқа да бағыттары бойынша бюджеттік бағдарламаларды енгізуге
кұқығы бар.
Жергілікті өзін өзі басқару органдарының жекелеген мемлекеттік
өкілеттіліктерді жүзеге асыруға қажетті қаржы ресурстары, жыл сайын
республикалық бюджетте қарастырылады. Республикалық органдармен қабылданған
шешімдердің нәтижесінде туындаған жергілікті өзін өзі басқару органдарының
шығындары мен табыстарының ұлғаюы, шешім қабылдаған органдар есебінен
өтеледі.
Жергілікті өзін өзі басқару органдарының қосымша шығындарына жете-
лейтін мемлекеттік билік органдарының шешімдері өтеуге арналған қаражаттар
түрінде олардың өздері іске асырады.
Осылайша, жергілікті бюджеттердің табысты бөлігі жеке табыстар мен
реттелетін табыстардың түсімдері, өзара есеп айырысулар бойынша қаражат, әр
түрлі нысандағы қаржылық көмек: дотациялар, субвенциялар, муниципал-дық
құрылыстарға қаржылык қолдау корының каражатынан тұрады.
Әр түрлі деңгейдің бюджеттері арасында шығындарды бөлу және күшейту
мемлекеттік билік органдарының келісімі бойынша жүргізіледі және тиісті
нормативті актілермен бекітіледі. Егер занды немесе баска да қүқык
актілерінде әр түрлі деңгейдің бюджеттерінен жүзеге асырылатын бюджеттік
міндеттемелер белгіленген болса, онда әр түрлі деңгейдің бюджеттері
арасында міндеттемелердің әрбір түрін қаржыландыру бойынша шығынды
өкілеттіліктерді бөлу қажет.
Осылайша, әр түрлі деңгейдегі бюджет шығындарының билік пен басқарудың
түрлі органдары арасында жүргізу заты мен өкілеттіліктерді бөлумен
сипатталған күрделі айырмашылықтар орын алады. Олар белгілі бір деңгейдегі
биліктің занды және атқарушы органдарымен орындалатын қызметтері және
міндеттерімен анықталады.
2. Бюджеттік реттеудің тиімділігін арттырудың негізгі факторлары
Мемлекеттік бюджет ұлттық экономиканы басқарудың басты механизмдерінің
бірі. Ол экономикаға мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын жасау мен
пайдаланудың нысандары мен әдістерінің жиынтығы болып табылатын бюджеттік
механизм арқылы ыкпал етеді. Шығындар мен салықтар арқылы бюджет экономика
мен инвестицияларды реттеудің және ынталандырудың, өндіріс тиімділігін
арттырудың маңызды құралы болып табылады. Жалпы экономикаға ықпал етудің
құралы ретіндегі бюджеттің рөлі осында көрінеді. Экономиканы реттеу
орталықтандырылған ақша қорының сандық көлемін анықтау, оны жасау мен
бөлудің нысандары мен әдістерін реттеу, бюджеттің атқарылу үрдісінде қаржы
ресурстарын қайта бөлу жолымен жүзеге асырылады [17].
Мемлекеттік қаржылардың құрамында республикалық және жергілікті
деңгейлерде қалыптасатын бюджеттік өзара байланыстар маңызды рөл атқарады.
Бюджеттік қатынастар көмегімен мемлекеттік құрылымдардың қарамағына
каржылық әдіспен қайта бөлінетін ұлттық табыстың едәуір бөлігі
жұмылдырылады. Түрлі деңгейлердің бюджеттері – республикалық, жергілікті
бюджеттер тиісінше өкімет пен басқарудың республикалық және жергілікті
органдары үшін тіршіліктің қаржы базасы болып табылады (1-сурет).
1-сурет – Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі
[17] Әдебиет негізінде құрастырылған
Қазақстан Республикасы аумағында жалпы функцияларды орындау үшін
республикалық бюджет қалыптастырылған. Оның ресурстары мемлекеттік мақсатты
кешенді бағдарламаларды қаржыландыруға, республикалық функ-цияларды
орындауға, сондай-ақ қарулы күштер мен басқару орындарын ұстауға байланысты
мемлекеттік шығын-дарды қамтамасыз етуге бағытталады.
Бюджеттік қатынастар жүйесінде жергілікті бюджет көбінесе экономикалық
үрдісті реттеу үшін пайдаланылады, өндіргіш күштерді орналастыруға ықпал
етеді, жергілікті кәсіпорындар шығаратын өнімнің бәсекелестік қабілетін арт-
тыруға, аумақтық инфрақұрылымды жасауға, еңбек ресурстарының ұдайы өсуі
жөніндегі шығындарды қаржыландыруға өз ықпалын тигізеді. Әсіресе,
жергілікті бюджеттер әлеуметтік бағдарламаларды жүзеге асыруда маңыздылығы
зор.
Ал, бюджеттен тыс қорлар жекелей мақсатты шараларды қолдануға арналады
және олар арнайы аударымдар немесе басқа да көздерден қалыптасады. Арнайы
аударымдар республикалық немесе жергілікті бюджеттерден де болуы мүмкін.
Сонымен қатар, олардың ресурс көздері ретінде жеке және заңды тұлғалардың
қаражаттары болып табылады.
Мемлекеттік несиенің мазмұнын құрайтын ақшалай қатынастар мемлекеттік
қаржылардың ерекше бөлігі болып келеді. Мемлекеттік несие қатынастары
кәсіпорындардың, ұйымдар мен халықтың уақытша бос ақшасын жұмылдыруға және
оларды мемлекеттік шығындарды қаржыландыруды қамтамасыз ету үшін билік
органдарына уақытша беруге байланысты құрылған.
Заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос ақшаларын мемлекеттің жұмылдыруы
қаржы нарығында облигация-ларды, қазынашылық міндеттемелерді және
мемлекеттік бағалы қағаздардың басқа түрлерін сату арқылы жүзеге асады
[18].
Займдар мен қазынашылық ссудалар мемлекеттік несиенің басты нысандары
болып табылады. Мемлекеттік несие экономиканы нығайтуда және оны қаржы
жағынан сауықтыруда маңызды рөл атқарады.
Мемлекеттік сектордың іс-әрекет етуі мемлекеттік меншіктің болуына
негізделген. Меншікті жіктеу тұрғысынан мемлекеттік заңды ұйымдардың мүлкі
және мемлекеттік қазына болып ажыратылады. Мемлекеттік заңды тұлғалар-дың
мүлкі заңмен оқшауланған және мемлекеттік кәсіпорын-дар мен ұйымдардың
қаржысының іс-әрекет етуі үшін қажет.
Мемлекеттік қазына республикалық және жергілікті қазына болып бөлінеді.
Республикалық қазына мыналарды қамтиды:республикалық бюджеттің қаражаттары;
мемлекеттің алтын валюта қаражаттары; мемлекеттік меншік құқығының мүлкі
(жер, оның қойнауы, өсімдік және жануарлар әлемі, басқа табиғи ресурстар);
коммуналдық меншікке жататын оқшауланбаған мүлік. Ал жергілікті қазына
жергілікті бюджеттің қаражаттары мен коммуналдық меншікке жататын
оқшауланбаған мүлікті қамтиды.
Мемлекеттік қаржының құрылымында мемлекет иелігіндегі кәсіпорындарды да
жатқызады. Бірақ, аталған жағдай көптеген қарама-қайшылықтардан тұрады.
Себебі, мемлекеттік кәсіпорындар табыстары мен шығындары мемлекеттік бюджет
немесе басқа да мемлекеттік қорлардың жоспарларында көрініс таппайды.
Бірқатар кәсіпорындар мен ұйымдар өзін-өзі қаржыландыру қағидалары бойынша
қызмет етеді [10, 25 б.].
Нарықтық механизмге көшу жағдайында мемлекеттік бюджеттің қаражаттары ең
алдымен экономиканың құрылы-мын қайта құруды, кешенді мақсатты бюджеттік
бағдарлама-ларды қаржыландыруға, ғылыми-техникалық әлеуетті арттыруға,
әлеуметтік дамуды тездетуге және халықтың табысы аз бөліктерін
(зейнеткерлерді, мүгедектерді, аз қамтылған отбасыларын) қолдау, сонымен
қатар денсаулық сақтау, білім беру және мәдениет мекемелерін әлеуметтік
қорғауға бағытталуда.
Бюджетаралық қатынастарда мемлекеттік шығындарды басқару маңызды рөл
атқарады (1-кесте). Нәтижеге бағдарланған бюджетті қалыптастыру аясында әр
деңгейдегі бюджеттердің арасында шығындарды үйлесімді бөлу өзекті мәселеге
арналып отыр.
1-кесте – Мемлекет қаржысын бөлістірудегі әр деңгейдегі бюджеттердің
арасындағы шығындарды бөлу
Шығындар Республика Облыс Аудан
1 2 3 4
Қорғаныс 100% жуық Кейбір жергілікті Кейбір
объектілер мен жергі-лікті
қызметтер қызметтер
Әділет және 100% – –
ішкі
қауіпсіз-дік
Сыртқы 100% – –
эко-номикалық
байланыс
Білім Университеттер КөптегенмамандандырБастауыш
мен ғылыми- ылған білім және орта
зерттеу орындары. Жетімдер мектептердің
институттардағы мен мүгедектер қызметтеріме
барлық шығындар. мектептері н оларды
Кейбір техникалық ұстау,
оқу орындарына. мұғалімдерді
Барлық ң еңбек
құрылыстарға ақыларын
қосқанда.
Кейбір
балабақшалар
Мәдениет пен Ұлттық Облыстық деңгейдегіБарлық
саябақтар мұражайлар. кейбір мұражайлар, спорттық
Ұлттық театрлар. ескерткіштер саябақ
Барлық күрделі объектілері
ин-фрақұрылымдар мен басқа да
мен құрылыс мәдениет
объектілерін
е
Денсаулық Үшінші санаттағы Үшінші деңгейдегі Екінші
сақтау кейбір кейбір ауруханалар,дәрежелі
ауруханалар мен психиатрлық ауруханалар.
ме-ициналық аурухана-лар мен Емханалар.
ғылыми-зерттеу диаг-ностикалық Дәрілер
институттары. орталықтар
Барлық күрделі
шығындар
Жолдар Барлық жол Облыстық маңыздағы Аудандық
құрылыстар жолдарды ұстау және қалалық
маңыздағы
жолдарды
ұстау
Қоғамдық көлік Жол, әуе және Қоғамдық көліктің Жергілікті
темір жол кейбір объектілері транспорттық
көліктері. Басқа объектілер
обьекті-лерге
дотациялар
Кітапханалар Ұлттық – Көптеген
кітапханалар жергілікті
кітапхана
қызметтері
Санитарлық – – Қоқыс жинау
жағдай
Сумен Инфрақұрылым-ға Эксплуатация және Эксплуатация
қамта-масыз етукапитал салу жөндеу және жөндеу
мен канализация
Коммуналдық Күрделі Пайдаланушы-ларға Пайдаланушы-
қызметтер (газ,обьектілер үлестік дотациялар ларға
энергия, отын) үлестік
дотациялар
Тұрғын үй Құрылыс және – Ұстау және
дамыту аз көлемдегі
құрылыстар
Әлеуметтік Зейнетақылар, Аудандармен үлестікЖетімдерге,
қамсыздан-дыруғжұмыссыздыққа міндеттемелер қарттар
а байланысты үйіне басқа
ком-пенсациялықтө-лемдер және түрдегі
төлемдер әлеуметтік жағдайы
сақ-тандыру төмен
(бюд-жеттік емес отбасыларға
әлеу-меттік назар аудару
қорлар арқылы)
Қоршаған орта Қоршаған орта-ны Қоршаған орта-ны
қорғаудың ұлттық қорғаудың
мәселе-лері жергілікті
мәселелері
Ескерту: [19] Әдебиет негізінде құрастырылған
Мемлекеттік сектор қорларын пайдалану тиімділігі мен олардың нәтижелерін
өткізуде келесі қаржылық және бюджеттік мақсаттарды бөлуге болады: қаржылық
тәртіп; экономиканың басым салаларына ресурстарды бөлу; ресурстарды тиімді
пайдалану. Іс жүзіндегі заңдылықтарға сай Қазақстан Республикасында бюджет
шығыстарының өкілеттіктерінің нақты бөлінуі жоғарыдағы кестеде көрсетілген.
Бюджетаралық қатынастардың үйлесімді нысандарын қолдану жалпы мемлекеттік
қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін қоғамдық өндірістің құндық ара
қатынастарын жақсартуға ықпал етеді [19,2 б.].
Заманауи жағдайларда бюджеттік реттеудің артыкшылығы оньщ ашықтығы мен
жариялылығы, мемлекет үшін қоғамдық пікірді және бюджеттік үдерістің барлық
қатысушыларының мүддесін ескермеудің мүмкін еместігі болып табылады.
Бюджетке ақшалай каражатты жүмылдыру барысында салық са-лушылар мен
алымдарды төлеушілер ретінде көптеген субъектілердің мүдделері ескеріледі.
Олар тиімді белуге кызығушылық танытады және бюджеттік реттеу тәртібінде
қаражаттың белгілі бөлігі бөлінетін бюджеттік қаражатты алушылар болып
табылады.
Мақсатка жетудің нэтижелерін сипаттайтын көрсеткіштер:
* Саны, мемлекттік орган қызметінің тікелей нәтижесін көрсетеді, абсолютті
сандар немесе пайыздар түрінде көрсетіледі;
* Сапасы. берілген қызметтін оны алушылардың қажеттілігіне сәйкес келу
дәрежесін аныктайды (қажет болған уақытта толтырылады);
* Тиімділігі. қызметтін құнына кіретін салымның бірлігіне қатысты (кажет
болған уақытта толтырылады) қызмет бірлігінің күнын анықтайды (бюджетке
түскен түсім көлемі);
* Нәтижелілік. алдыға қойылған мақсатка жетуді айқындайды, яғни соңғы
нәтиже.
Бюджеттік реттеудің тиімділігі көп жағдайда оның қүкықтық және ғылыми -
әдістемелік қамсыздандыру, бюджет саласында шет ел тәжірибесін ескеру,
сатыларды ұйымдастырудың оңтайлылығы, әлеуметтік – экономикалық дамудың
сәттілігі, сонымен қатар басқа да объективті және субъективті факторларға
байланысты. Аймақтық бюджеттердің табыстылығын арттыру - тиімді
ынталандырудың жоқ болуының салдарынан, дотациялық аймактардың едәуір
санының пайда болуына әкелді. Басқа жағынан, дотациялар мен субвенциялар
есебінен аймақтық бюджеттерді жоспарлы теңестіру, биліктің аймақтық
органдарында асыраушылық көңіл күйдің пайда болуына ықпал етіп, олардағы
шаруашылық бастаманың дамуына ықпал етпейді.
Аймақтық басымдылықтармен салыстырғанда салалық басымдылықтарды
қаржыландырудың жағымсыз ықпалы бар. Ол мемлекеттегі әлеуметтік -
экономикалық даму деңгейінің диспропорциясына әкеледі.
Бюджетаралық қатынастарды реформалау мәселесі бюджеттік жүйені
жетілдірудің өзекті бағыттарының бірі болып табылады. Бюджетаралық
қатынастардың теориясы мен тәжірибесін әзірлеу бюджетаралық қатынастарды
реформалау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz