Бейнелеу өнері арқылы оқушылардың патриорттық сезімдерін арттыру
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІ АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ПАТРИОРТТЫҚ СЕЗІМДЕРІН АРТТЫРУ
1.1 Қазақстан бейнелеу өнері шеберлерінің табиғатты бейнелеген туындыларымен таныстыру арқылы оқушыларды патриорттық тәрбиелеу негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Бейнелеу өнерін оқытуда белсенділік және саналылық принциптері ... ...13
1.3 Қазақ суретшілерінің шығармаларын таныстыру барысында
оқушыларды өнертану арқылы туған жерге деген патриорттарын дамыту..17
2 БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІ САБАҒЫНДА ТҮРКІСТАН.ТҰРАНЫМ АТТЫ КОМПОЗИЦИЯСЫН САЛУ ӘДІСТЕРІ
2.1 «Түркістаным.Тұраным» атты шығармашылық жұмыстың мазмұны, орындалу технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
2.2 Туған жердің табиғатын салу тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
2.3 Бейнелеу өнері сабағында оқушылардың кеңістік туралы түсініктерін дамыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47
2.4 Тақырыптық сурет салу сабағында композиция
заңдылықтарын үйрету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
1 БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІ АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ПАТРИОРТТЫҚ СЕЗІМДЕРІН АРТТЫРУ
1.1 Қазақстан бейнелеу өнері шеберлерінің табиғатты бейнелеген туындыларымен таныстыру арқылы оқушыларды патриорттық тәрбиелеу негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Бейнелеу өнерін оқытуда белсенділік және саналылық принциптері ... ...13
1.3 Қазақ суретшілерінің шығармаларын таныстыру барысында
оқушыларды өнертану арқылы туған жерге деген патриорттарын дамыту..17
2 БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІ САБАҒЫНДА ТҮРКІСТАН.ТҰРАНЫМ АТТЫ КОМПОЗИЦИЯСЫН САЛУ ӘДІСТЕРІ
2.1 «Түркістаным.Тұраным» атты шығармашылық жұмыстың мазмұны, орындалу технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
2.2 Туған жердің табиғатын салу тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
2.3 Бейнелеу өнері сабағында оқушылардың кеңістік туралы түсініктерін дамыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47
2.4 Тақырыптық сурет салу сабағында композиция
заңдылықтарын үйрету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
Зерттеудің көкейтестілігі: Өскелең ұрпақтың тағдырына басты жауапкершілік мектеп мұғаліміне жүктеледі. Бүгінде бұл жөнінде көп айтылып та, жазылып та жатыр. Мұғалім өз оқушысы үшін жауапты, демек ол егеменді еліміздің ертеңгі толыққанды азаматы үшін де жауапты. Мен бейнелеу өнері мұғалімі ретінде өзіме қандай жауапкершілік артылғанын сезінемін. Еліміз егемендігін алуына, қазіргі жоғары ақпараттық технологиялардың күнделікті өмірімізге күн санап дендеп енуіне және жаппай ғаламдану заманының жақындауына байланысты рухани ұлттық құндылықтарымыз қайта бағаланып, өміріміздің барлық салаларында терең өзгерістер болып жатқан дәп қазіргі қоғамымызға батыл да, шығармашыл, әрі бастамашыл азаматтар өте қажет. Жас ұрпақтың шығармашылық қасиетінің бастау көзін ашып, оны одан әрі дамыту, қоғамның келешектегі қозғаушы күшін дамыту болып табылады.
1. Ералин К.Е. формирование пространственных представлений у учащихся. М.:МГПИ им. В.И.Ленина. 1985.
2. Ералин К.Е. Изобразительное искусство с поурочной разработкой 4 класс.М.:МГПИ им. В.И.Ленина. 1985.
Ералин.К.Е. Моделирование педагогической деятельности учителя
3. Ананьев Б.Г. Психология чувственного познания.
Издательство АПН РСФСР. 1960.
4. Ананьев Б.Г. Сенсорная перцептивная организация человека:
Познавательный прогноз ощушения и восприятия. М.Педагогика 1982.
5. Анисимов Н.Н. Основы рисовния. Учебное пособие для студентов. М.:Стойиздат. 1977.
6. Алпатов В. Искусство древней Руси. М.:1968.
7. Ананьев Б.Г.Пространственное различие. Ленинград. 1955.
8. Әмірғазин Қ. Қазақ қолөнері. Алматы:ТОО «Дайк-Пресс». 1996.
9. Болатбаев Қ. Айнала толы әсемдік \\ Парасат.1991.№4.
10. Балкенов Ж. Табиғат бейнелеу обьектісі \\Бастауыш мектеп.1979.№12.
11. Беде Г.В. Основы излбразительной грамоты.Рисунок, живопись, композиция.М.:Просвещение. 1981.
12. Балтабаев М.Х.Казахская традиционная художественная культура в системе образования. Алматы. РИК, 1994.
13. изобразительного искусства.М.:Прометей; 1991.
14. Ералин.К.Е. Тастемиров К.Т.Методы изучения творчество народных мастеров. Шымкент МКТУ им. Х.А.Ясави. 1995.
15. Сейдімбеков А. Күңгір-күңгір күмбездер: Сұлулық туралы сырлар. Алматы: Жалын, 1981.
16. Ж. Бабалықұлы, А. Тұрдыбаев Қырандар. Алматы «Жазушы»
17. Кузин В.С.Психология.М.:Просвещение. 1981.
18. Камаков А. Эстетическое воспитание учащихся средствами казахского учащихся декоративного прикладного искусства. Москва. НИИ худ.воспит.АН ССР. 1983.
19. Кузин В.С.Основы обучения изобразительному искусству в общеобразовательной школе: Пособие для уяителей. М.:Просвещение. 1977.
20. Кузин В.С. Методика преподования изобразительного искусства 1-3 классах. Пособие для учителей. М.:Просвещение. 1983.
21. Соловьев А.Н. Смирнов Г.Б.Алексеева Е.С. Учебный рисунок.М.:Просвещение. 1953.
2. Ералин К.Е. Изобразительное искусство с поурочной разработкой 4 класс.М.:МГПИ им. В.И.Ленина. 1985.
Ералин.К.Е. Моделирование педагогической деятельности учителя
3. Ананьев Б.Г. Психология чувственного познания.
Издательство АПН РСФСР. 1960.
4. Ананьев Б.Г. Сенсорная перцептивная организация человека:
Познавательный прогноз ощушения и восприятия. М.Педагогика 1982.
5. Анисимов Н.Н. Основы рисовния. Учебное пособие для студентов. М.:Стойиздат. 1977.
6. Алпатов В. Искусство древней Руси. М.:1968.
7. Ананьев Б.Г.Пространственное различие. Ленинград. 1955.
8. Әмірғазин Қ. Қазақ қолөнері. Алматы:ТОО «Дайк-Пресс». 1996.
9. Болатбаев Қ. Айнала толы әсемдік \\ Парасат.1991.№4.
10. Балкенов Ж. Табиғат бейнелеу обьектісі \\Бастауыш мектеп.1979.№12.
11. Беде Г.В. Основы излбразительной грамоты.Рисунок, живопись, композиция.М.:Просвещение. 1981.
12. Балтабаев М.Х.Казахская традиционная художественная культура в системе образования. Алматы. РИК, 1994.
13. изобразительного искусства.М.:Прометей; 1991.
14. Ералин.К.Е. Тастемиров К.Т.Методы изучения творчество народных мастеров. Шымкент МКТУ им. Х.А.Ясави. 1995.
15. Сейдімбеков А. Күңгір-күңгір күмбездер: Сұлулық туралы сырлар. Алматы: Жалын, 1981.
16. Ж. Бабалықұлы, А. Тұрдыбаев Қырандар. Алматы «Жазушы»
17. Кузин В.С.Психология.М.:Просвещение. 1981.
18. Камаков А. Эстетическое воспитание учащихся средствами казахского учащихся декоративного прикладного искусства. Москва. НИИ худ.воспит.АН ССР. 1983.
19. Кузин В.С.Основы обучения изобразительному искусству в общеобразовательной школе: Пособие для уяителей. М.:Просвещение. 1977.
20. Кузин В.С. Методика преподования изобразительного искусства 1-3 классах. Пособие для учителей. М.:Просвещение. 1983.
21. Соловьев А.Н. Смирнов Г.Б.Алексеева Е.С. Учебный рисунок.М.:Просвещение. 1953.
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІ АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ПАТРИОРТТЫҚ СЕЗІМДЕРІН АРТТЫРУ
1.1 Қазақстан бейнелеу өнері шеберлерінің табиғатты бейнелеген
туындыларымен таныстыру арқылы оқушыларды патриорттық тәрбиелеу
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Бейнелеу өнерін оқытуда белсенділік және саналылық принциптері
... ...13
1.3 Қазақ суретшілерінің шығармаларын таныстыру барысында
оқушыларды өнертану арқылы туған жерге деген патриорттарын дамыту..17
2 БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІ САБАҒЫНДА ТҮРКІСТАН-ТҰРАНЫМ АТТЫ КОМПОЗИЦИЯСЫН САЛУ
ӘДІСТЕРІ
2.1 Түркістаным-Тұраным атты шығармашылық жұмыстың мазмұны, орындалу
технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...32
2.2 Туған жердің табиғатын салу
тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
2.3 Бейнелеу өнері сабағында оқушылардың кеңістік туралы түсініктерін
дамыту
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
2.4 Тақырыптық сурет салу сабағында композиция
заңдылықтарын
үйрету ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...49
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .53
ПАЙДАЛАНҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..54
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
Кіріспе
Зерттеудің көкейтестілігі: Өскелең ұрпақтың тағдырына басты
жауапкершілік мектеп мұғаліміне жүктеледі. Бүгінде бұл жөнінде көп айтылып
та, жазылып та жатыр. Мұғалім өз оқушысы үшін жауапты, демек ол егеменді
еліміздің ертеңгі толыққанды азаматы үшін де жауапты. Мен бейнелеу өнері
мұғалімі ретінде өзіме қандай жауапкершілік артылғанын сезінемін. Еліміз
егемендігін алуына, қазіргі жоғары ақпараттық технологиялардың күнделікті
өмірімізге күн санап дендеп енуіне және жаппай ғаламдану заманының
жақындауына байланысты рухани ұлттық құндылықтарымыз қайта бағаланып,
өміріміздің барлық салаларында терең өзгерістер болып жатқан дәп қазіргі
қоғамымызға батыл да, шығармашыл, әрі бастамашыл азаматтар өте қажет. Жас
ұрпақтың шығармашылық қасиетінің бастау көзін ашып, оны одан әрі дамыту,
қоғамның келешектегі қозғаушы күшін дамыту болып табылады.
Тәуелсіздікке байланысты қоғамдағы терең өзгерістерден мектеп те тыс
қалмады. Өзгерістер қоғамдық санада дүр сілкіністер туғызды. Уақыт талабына
сай келмейтін барлық пәндік әдістемелерді, оқу-тәрбие жұмыстарын
ұйымдастыруды қайта қарауға тура келді. Бұл құбылыс, баланың жан сұлулығын
қалыптастыратын, әсемдікті сезінуге баулитын өнерлық пәндер – музыка,
әдебиет және бейнелеу өнерін оқытуға тікелей өз әсерін тигізді.
Мен өзімді балаларды әсемдікке баулитын пән – бейнелеу өнері пәнін
мақтан тұтамын. Алайда, бұл мамандық көптеген міндеттерді: тек қана сурет
салуды оқыту ғана емес, сондай-ақ он саусағынан өнері тамған ата-
бабаларымыздың бізге аманатқа қалдырған, ғасырлар қойнауынан бізге аман
жеткен баға жетпес рухани байлықтары, құнды жәдігерлерінің лайықты
мұрагерлері бола білуге, яғни бізді өткен тарихымызбен жалғастыратын
нәзік байланыстарды үзіп алмауға тәрбиелеуге міндеттейді. Демек, олардың
бойында көрермендік, әсемдікті сезіну мәдениеттерін де қалыптастыру міндеті
бейнелеу өнері пәнінің парызы болып табылады.
Көрермендік мәдениетке жету жолы оңай емес. Оған оқушы әр замандағы
әртүрлі халықтардың мәдени құндылықтарынмен танысу, көркемдік-шығармашылық
қабілеттерін жетілдіру және сезінуді жетілдіре түсетін эмоциональдық-рухани
тебіреністер арқылы жетеді.
Бейнелеу өнері сабағы – ерекше сабақ. Оған қойылар талап та ерекше –
ол өнер талаптары бойынша құрылуы тиіс. Осыдан барып оның ерекшеліктері
пайда болады. Бәрінен бұрын ол рухани-патриорттық тәрбие міндетін атқаруы
тиіс. Өйткені, адамзаттың рухани- патриорттық тәжірибесі көркемдік-образдық
форма түріне ене отырып, өнердің мәніне айналады. Бұл ретте, қазіргі
педагогика ғылымдарында мұғалім мен оқушының тең дәрежеде қарым-қатынаста
болып, бірлесе шығармашылықпен айналысуын құптайтын пікірлердің жиі орын
алуы бекер емесін ескергеніміз жөн. Ал, ол бізге әке мен бала, ана мен қыз
күнделікті өмірдің күйбең тірліктері мен одан да күрделі мәселелерді
бірлесе, тең дәрежеде шешіп отырған халық педагогикасынан келді.
Бұл ретте белгілі орыс суретшісі Е. Флерованың Әке мен бала - атты
тамаша картинасын көз алдымызға елестетіп көрейікші. Әке мен бала – өмірден
білген-түйгені көп тәжірибелі мосқал шаруа мен жас бала екеуара бір шалғыны
ұстап, екеуі бірдей аяқ баса отырып пішен орып келеді. Мүмкін, шалғыны
ұлына беріп, мен, қалай орсам, сенде соны қайтала - деу дұрыс болар? Ал,
бай өмірлік тәжірибе мұны ақылды түрде басқаша шешті. Өзінің әбден еңбекпен
күстелген үлкен қолымен баласының қолының сыртынан ұстай отырып, әкесі
шалғының бірқалыпты ырғағы, ора отырып жылжудың белгілі шамасы, дененің
дұрыс қозғалысы арқылы өзінде жиналған әдіс-машықтарын ұлына артық сөзсіз
беруде. Мінеки, бұл нағыз бірлескен әрекет өйткені, екі жақта жақсы
нәтижеге жетуге барынша мүдделі.
Бейнелеу өнері сабақтарын сыныпта ерекше эмоциялық қызығушылық
атмосферасын қалыптастыра отырғызып жүргізудің маңызы зор. Оған мұғалімнің
бейнелі сөздері, оқушылармен көптеп диалогтар құру, көру образдары,
поэтикалық мәтіндер қолдану, ойын ситуацияларын пайдалану арқылы қол
жеткізуге болады. Міне, осылардың бәрі, жалпы алғанда бейнелеу өнері
сабақтарының эмоциональдық драматургиясының құрылымдық элементтері болып
табылады.
Ұлы орыс педагогы А. В. Луначарский - Адам жаратылысы бойынша сезімді
ақылдан бұрын қояды. Біз қандай-да бір нәрсені оны тек мимен ғана сезініп
қоймай, бұған өзіміздің бар жүйке жүйемізді жұмылдырып, бүкіл жан-
дүниемізбен сезінген де ғана оны түпкілікті танып-білдік деп санаймыз -
деп жазды.
Міне сондықтан бейнелеу өнері сабақтарында оқушылардың дұрыс
болғанымен жансыз, әсерсіз жауаптарынан гөрі, олардың сәбилік эмоцияға
толы, барынша пәк, жан жүрегімен сезініп, әсерленген жауаптары анағұрлым
маңызды. Сабақта осындай сәттерді қалыптастырғанда ғана өнерді сезіну,
қабылдау процессі бізге қажетті - ақыл мен сезім бірлігі түріндегі
формаға енеді. Егер, біз оқушылардың бойында өнер арқылы адами, рухани
қасиеттерді қалыптастырғымыз келсе, бұны әрдайым есте ұстап олардың
сабақтағы әрбір кішкене жетістігі - шаттық толы жанарына немесе ойға батқан
жүзіне қуана білуіміз керек.
Сабақ барысында оқушының жан-дүниесінде не болып жатыр? Тек қана
педагогтық сезімталдық пен нәзік түйсік осы бір ұлы еңбек – жан еңбегін
сезіп, көре алады.
Бұл ретте Луначарскийдің - Егер оқырман немесе тыңдаушының табиғи
дарыны болмаса немесе оқу барысында жан-тәнімен беріле қабылдап, тебірене
сезіну қабілеті қалыптаспаса бәрі бекер - деген сөзін қаперімізде
ұстағанымыз жөн.
Бұл пікір белгілі дәрежеде оқушыға да қатысты. Егер біз баланың жан
дүниесін оята білсек, яғни оқушыны жан-тәнімен оқуға ұмтылдыра алсақ, онда
оның рухани жан-дүниесі баи түсіп, ол адамды да, табиғатты да, бейнелеу
өнерін және көптеген басқа рухани құндылықтарды терең ұғынып, қабылдай
алады. Бір сөзбен айтқанда, ол жалпыадамзаттық мәдениеттің тағы бір
сатысына көтерілер еді. Міне, осы себепті де сабақтарда балаларға барынша
терең түсініп, жан-тәнімен беріле оқуға қажетті алғышарттарды
қалыптастыруымыз өте қажет.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Түркістан – Тұраным бейнесін
композициясын көрсету.
Дипломдық жұмыстың міндеті:
1. Рухани астананың тарихын сиппаттау
2. Бейнелеу өнерінің сипаттамасы мен ерекшеліктері.
3. Қазақ даласындағы суретшілердің шығармаларымен таныстырудың орны
4. Түркістан-Тұраным туындысын құрастыру әдісі
5. Құрастыру әдісі мен ерекшеліктері.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қортындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеудің көкейістілігі, мақсаты, композициялық
шешімдері, патриорттық сезімдерін қалыптастыру жайлы баяндалады.
І тарауда: Рухани астананың тарихнамасы мен бейнелеу өнерінің
ерекшеліктері.
ІІ тарауда: Түркістан - Тұраным шығармашылық жұмыстардың орындалу
жолдары.
Қорытындыда : Қазақ халқының өзіндік ерекшелігі бар бейнелеу өнері
ұзақ уақыт бойы өзгерістерге ұшырай келе, ұрпақ жалғастығы негізінде дами
отырып, әлемнің ең жақсы деген көркемдік шығармасы ретінде формаларын
сақтауда және өркендетуде, қолтума өнердің бірегей туындысының бөлінбес бір
бөлігі болды. Түркістан тарихы көптеген сырларды өз бойына беріп жатқаны
мәлім. Оны танып білу және келешек ұрпаққа таныту кезең күттірмейтін мәселе
екенін білеміз. Ертедегі көшпенділер, скифтардан бастап, ежелгі түркілердің
далалық шығармашылығы қазақ халқының көркем өнері мәдениетінде ерекше із
қалдырды.
Түркістан – түркі жұртының рухани орталығы Түркістан қаласын Ұлы ойшыл
Ахмет Ясауи ілімінің арқасында орта Азия мен Қазақстан халықтары үшін
рухани орталыққа айналғаны мәлім. Түркістан тарихы көптеген сырларды өз
бойына беріп жатқаны мәлім. Оны танып білу және келешек ұрпаққа таныту
кезең күттірмейтін мәселе екенін білеміз. Демек, осы бағытта ізденулер
қоғамдық ортаға қажет әрі рухани тұрғыдан жалпы адамзатқа дем беріп
отырады. Өйткені Ясауи әлемі, сопылық ілімі, халықтың рухани көзқарасы,
ойшылдың поэзиялық туындылары сарқылмас қазына көзі іспетті.
Бейнелеу өнері арқылы – ұлттық тәрбие беруде және мәдениетін
қалыптастыруда ықпалды қызмет етеді. Дипломдық жұмыстың мазмұнында,
оқушылардың патриорттық сезімдерін қалыптастыру мен ерекшелігі ашып
көрсету. ХІ ғасырдың ұлы тіл зерттеушісі Махмұт Қашқари өзінің Түркі
сөздігі зерттеу кітабында көптеген мақал – мәтелдер келтіріп, оған
түсініктеме береді. Сонда мынадай мақал бар: Өнер білім ізде, үйренуден
өркөкірек болма, жиренбе . Осы мақал Өнерді үйрен де жирен мақалының түп
– төркіні деп қарауымызға болады. Көне түркі тілінде кібіз – кілем, қалы
кілем деп көрсетілген.
1 БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІН ОҚЫТУДЫҢ ПРИНЦИПТЕРІ
1.1 Қазақстан бейнелеу өнері шеберлерінің табиғатты бейнелеген
туындыларымен таныстыру арқылы оқушыларды патриорттық тәрбиелеу негіздері
Қазақ бейнелеу өнері, ұлттық көркем мәдениеттің бір бөлігі. Ал
Қазақстан бейнелеу өнері осы өлкедегі бейнелеу өнері шеберлерінің
шығармашылық шығармаларынан құралады. Қазақ суретшілері график, кескіндеме
шебері, сәндік қолданбалы өнермен айналысатын суретшілер, мұсінші, көлемді
өнер туындыларын жасайтын суретшілер болып бірнеше топқа бөлінеді.
Қазақ бейнелеу өнерінің қайсы турі болмасын тарихи, тұрмыстық,
әскери, анималистік және т.б. жанрларға бөлінеді. Сонымен қатар графика,
кескіндеме шығармаларының кейбірі натюрморт, пейзаж жанрларына жатады.
Қазақстан бейнелеу өнері шығармаларының тақырыптары сан алуан.
Олар: Ежелгі қазақ елінің салт дәстүрі, Ұлттық ойындар, Айтыс өнері,
Ұлттық киім, Үй жиһаздары, Азамат соғысы, Қазан
төңкерісі, Ұлы Отан соғысы, Ана образы, Тарихи тұлғалар бейнелері,
Қазіргі еңбек, өнер, әдебиет, музыка, ғылым, қоғам қайраткерлерінің
образы деген ауқымды мазмұнды қамтиды.
Қазақстан бейнелеу өнері шеберлерінің шығармалары республикалық
шет елдер мен халықаралық көрмелерге қатынасқан. Көптеген шығармалар
Ә.Қастеев атындағы Мемлекеттік көркемсурет музейінде, Қазақстан Суретшілер
одағының, Қазақстан Мәдениет Министрлігінің қорларында, суретшілердің жеке
қорларында сақтаулы.
Қазакстан бейнелеу өнері шеберлерінің шығармашылығы туралы жеке
кітаптар, монографиялар шығып, кезеңдік басылымдарда бірнеше жүздеген
мақалалар жарияланған.
Қазақ бейнелеу өнері басқа ұлт өнері сияқты графика, кескіндеме,
сәндік қолданбалы өнер, мүсін түрлері кіретін жеке ұлттық өнер. Қазақ
бейнелеу өнерінің қайсы саласы болса да мейлінше кең дамыған. Оқушыларды
бұл өнердің графика, кескіндеме, сәндік қолданбалы өнер, мүсін түрлері,
тұрмыстық, тарихи, анималистік, портрет, пейзаж жанрларымен сабақтан тыс
таныстыруға мүмкіндік мол.
Қазақстан бейнелеу өнерінің негізін қалаған көптеген
суретшілеріне республикадағы сіңірген еңбегіне қарай Қазақстан
Республикасының Халық суретшісі, Қазақстанның еңбек сіңірген өнер
кайраткері атақтары берілген.
Қазақ бейнелеу өнерінде Қ.Телжановтын есіміде ерекше орын алады.
Қанафия Телжанов қазақ кескіндеме өнерінің негізін салушылардың бірі, КСРО
халық суретшісі (1978) КСРО Көркемсурет акедемиясының корреспондент мүшесі.
Қазақ бейнелеу өнерінің негізін қалаған. Көптеген өнер шеберлеріне,
Ә.Қастеевке (1944), Қ.Телжановқа (1963), Х.Наурызбаевқа (1969),
Н.Нұрмұхаммедовке (1975), С.Мамбеевке (1979), Е.Сидоркинге (1980), Н.Гаевке
(1980), С.Романовқа (1981), М.Кенбаевке (1985), Ә. Ысмайловкқ (1985)
Қазақстанның халық суретшісі құрметті атағы берілді.
Бейнелеу өнері саласында Қазақстан республикасына еңбек сіңірген
өнер қайраткері құрметті атақтары мына суретшілерге берілді: Ә.Қастеев
(1942), Н.В.Цивчинский (1951), А.Ненешов (1954), Х.Наурызбаев (1960), Ә.
Ысмайлов (1960), А.Ғалымбаева (1961), П.Зальцман (1962), И.Гаев, М.Кенбаев,
С.Мәмбеев, Н.Нұрмұхаммедов (1963), В.Антощенко-Оленов, Е.Сидоркин,
К.Шаяхметов, Г.Исмайлова (1965), Е.Говорова, Қ.Қожықов, М.Лизогуб (1966),
В.Крылов (1970), К.Баранов, А.Бортников (1971), С.Қожықов (1972),
Ә.Хайдаров (1974), С.Романов, А.Степанов, Б.Төлеков (1976), Т.Досмағамбетов
(1980), А.Дячкин, Е.Мергенов, Ш.Ниязбеков, А.Рахманов, Ж.Шарденов,
А.Школьный, Ұ.Әжиев, А.Дроздов (1985), С.Айтбаев, А.Гурьев, Қ.Закіров,
И.Исабаев, Б.Табиев (1988), М.Қалымов, Б.Пак, Т.Тоғысбаев (1989).
Қазақстан суретшілерінің ішінде көптеген өнер шеберлеріне
Қазақстанның мемлекеттік сыйлықтары берілді. Суретші Ә.Қастеевке Қазақстан
жерінде атты акварельдер сериясы үшін, 1966 жылы
К.Телжановқа Еңбек адамдары суреттер сериясы үшін, 1967 жылы
Х.Наурызбаевқа Ш.Уәлиханов ескерткіші үшін, Е.Сидоркинге Ақсақалдар
графикалық сериясы үшін, 1970 жылы А.Ғалымбаеваға Біз дәуірімізді мақтан
етеміз, Қуанышты күн, Студент кыздар, Қостанай нирамидалары атты
суреттер тобы үшін, 1972 жылы Т.Досмағамбетовке Ә.Жангелдин ескерткіші
үшін, 1976 жылы Н.Нұрмұхаммедовке Еңбек даңқының адамдары кескіндеме
шығармалар сериясы мен өнертанудағы еңбектер циклдары үшін, 1978 жылы
Ұ.Өжиевке Тың игерушілер, Тың түлектері акварельдер сериясы үшін,
Б.Зәуірбекова, Қ.Тыныбеков, Е.Николаева, И.Яремаларға Қазақстан үшін,
1980 жылы Е.Сергебаевқа М.Әуезов мұсіні үшін 1982 жылы мемлекеттік
сыйлықтың иегері атанды. Мұнымен қатар суретші К.Моллашев Қазақстан
сериялық суреттері үшін бүкілодақтық сыйлыққа 1981 жылы ие болды.
Көптеген жас суретшілер кезінде Қазақстан жастар сыйлықтарын
алды: 1964 жылы П.Усачевке Мұхтардың жастық шағы және Студент қыз
мүсіні үшін, 1965 жылы С.Айтбаевқа Менің Отаным атты бір топ бейнелеу
жұмыстары үшін, 1972 жылы М.Қисамединовке графикалық жұмыстар сериясы мен
кітаптарға жасаған иллюстрациясы үшін, 1978 жылы Ж.Дөненовке
мультификациялық фильмдері үшін, 1980 жылы Б.Әбішевке Т.Бокин ескерткіші
үшін, К.Молдағалиевке Ұлы Отан соғысында қаза тапқан Қарағандылық
жауынгерлерге арналган мемориалдық комплекс үшін берілді.
1982 жылы бір топ қолданбалы өнер туындылары үшін
Д.Щоқпарұлына, Туған өлкенің бейбіт тынысы атта суреттер тобы үшін
Ә.Накысбековке, монументалдық туындылары үшін М.Ізбасқановқа, 1984 жылы
Асыққан жастық шақ, Жастық-1, Жастык-2, Маңғыстаудың күнделікті
тіршілігі секілді жастарға арналған суреттері үшін Е.Төлепбаев,
Б.Тулкеевтер 1986 жылы фольклорды көркемдеген иллюстрациялар үшін М.Әлинге
Қазақстан жастарының сыйлығы берілді.
Қазақстан бейнелеу өнерінің тарихында суретшілер шығармашылы-
ғына байланысты мынадай кезеңдерді көруге болады. Бірінші кезең өнерін
оқушыларға таныстыру барысында — қазақ топырағындағы алғашқы бейнелерді
қамтиды. Бұл қазан төңкерісіне дейінгі Шоқан Уәлиханов пен Мақы Уәлиханов
шығармашылығына қатысты. Сонымен қатар бұл кезең өнері туралы сөз
қозғағанда Т.Шевченко, В.Залесский шығармашылығы айтылады.
Екінші кезең өнерін оқушыларға таныстырғанда - Қазан
төңкерісі-нен Ұлы Отан соғысынан кейінгі жылдар арасы. Бұл кезеңнің өнеріне
байланысты Н.Хлудов, Ә.Қастеев, К.Баранов, А.Бортников, Н.Крутильникова,
М.Лизогуб, А.Черкасский, Ә.Ысмайлов, К.Ходжиков сияқты алғашқы
суретшілердің шығармашылық еңбектері қамтылады.
Үшінші кезең өнерін оқушыларға таныстырғанда - 1950 жылдардан
басталатын қазіргі халық суретшілері А.Ғалымбаева, Г.Исмайлова,
Қ.Телжанов, М.Кенбаев, С.Мәмбеев, Н.Нұрмұхаммедов,С.Романов,
Х.Наурызбаев, К.Шаяхметов, В.Сидоркин. В.Крылов, Н.Гаев, У.Әжиев, Ғ.Иляев,
А.Хайдаров, А.Степановтардың шығармашылығы талданды.
Төртінші кезеңдегі қазақ өнерін оқушыларға таныстыруда 60 жыл-
дардан басталатын Қазақстан мен Ресейде көркемдік білім алған суретшілер
С.Айтбаев, О.Нұржұмаев, Т.Тоғысбаев, А.Сыдыханов, Ж.Шарденов,
М.Қисамадинов, А.Молдашев, Д.Шокпаров, Т.Досмағамбетов,
Е.Мергенов, Б.Төлеков, Т.Абуов, А.Исаев, Ю.Мингазитдинов шығармашылығындағы
өмір құбылыстары, ел өмірі сөз болады.
Бесінші кезең - 70 жылдардан бері керкемдік ортада таныла
бастаған Қ.Тыныбеков, М.Аманжолов, А.Ақанаев, К.Дүйсенбеков, Г.Жалмұханов,
С.Бөлтірікова, Б.Зәуірбекова, М.Қалкабаев шығармашылығы туралы әңгіме
қозғалады.
Алтыншы кезең туралы әңгіме барысында мұғалім 80 жылдардан
басталатын жас суретшілер А.Нақысбеков, Б.Тулкеев, Е.Төлепбаев,
Т.Ордабеков, Н.Нұрмұхаммедов, В.Халатов, А.Тұрсынов, Б.Талқанбаев,
М.Әлімбаев, Г.Идяев, З.Қожамкұлов, Н.Шилібаев, А.Оспанов, Б.Байменовтердің
шығармашылық жұмыстары туралы талдаулар жасап көрсетеді.
Графика саласында Н.Гаев, Б.Табиев, Е.Говорова, А.Исмайлов,
Е.Сидоркин, К.Хожыков, Н.Исабеков, П.Залыдман, А.Хайдаров. А.Дячкин,
Б.Чекалии, А.Бортников, И.Андреев, А.Гурьев, Б.Пак, К.Баранов,
М.Кисамединов, Ю.Мингазидинов, Т.Ордабеков. А.Оспанов, Б.Байменов,
Н.Нұрмұхаммедов өнімді шығармашылық еңбек етіп келе жатқандығы айтылады.
Бұған М.Қисамединовтың Махамбет, И.Исабаевтың Мұхтар Әуезов,
Е.Сидоркиннің Абай, Ә.Қастеевтің Турксиб, Б.Пактің Бақыт,
Е.Сидоркиннің Абай жолы. Қазак эпосы, П.Зальцманның О.Сұлейменов
өлендерін оқығанда, С.Романовтың Даладағы жәрмеңке, К.Барановтың
Алпамыс, Қобыланды, Ер Тарғын, А.Гурьевтің Еске алу: Қазақ
жауынгерлерінің әні. Ш.Кенжебаевтын Жолдағы әңгіме, С.Рахмановтың
Бұғаудан босану, А.Накысбековтың Менің жастығымның теректері,
Т.Ордабековтың Бұхар жырау шығармалары мысал бола алады.
Қазақ бейнелеу өнерінің кескіндеме саласында халық суретшілері
Ә.Қастеевтін. Қ.Телжановтың, А.Ғалымбаеваның, Г.Исмайлованың, М.Кенбаевтың,
С.Мамбеевтің, Н.Нұрмұхаммедовтың, С.Романовтың есІмі оқушыларға
таныстырылады. Ә.Қастеевтің Түркісиб, Қ.Телжановтың Жамал, Көкпар,
А.Ғалымбаеваның Дастархан, Г.Исмайлованың Қымыз, М.Кенбаевтың Асауға
кұрық салу, Шопан әні, Сары арқа, С.Мәмбеевтің Жайлауда,
Н.Нұрмұхаммедовтың Папам келе жатыр, С.Романовтың Жер туралы декрет,
С.Айтбаевтың Бақыт, О.Жүсіповтың Менін Отанымның әйелдері,
А.Степановтың Жер планетасынан келген адам, А.Молдашевтың Жер, космос,
Қазақстан, О.Нұржұмаевтың Әке қабыры басында, Е.Төлепбаевтың Көкпар,
Б.Түлкеевтің Әке портреті, 41 жыл, А.Нақысбековтың Р.Қошқарбаевтың
портреті мазмұнымен де көркемдік деңгейінен де жоғары, көпке танымал
шығармалар екендігі көрсетілді.
Қазақ бейнелеу өнерінің мүсін саласында даңқты мүсіншілер
Х.Наурызбаев, Т.Досмағанбетов, Е.Мергенов, Б.Төлеков, Е.Сергебаев,
Р.Ахметов есімдері құрметпен аталады. Мүсінші Х.Наурызбаевтың жасаған Абай
ескерткіші, Т.Досмағамбетовтың Ә.Жангелдин ескерткіші, З.Сергебаевтің
құйған М.Әуезов ескерткіші, Б.Төленовтың, Ж. Қуанышбаев портреті,
Е.Мергеновтың Әке портреті, Р.Ахметовтың Ашаршылық шығармаларын өнер
сүйер қауымға кеңінен танымалы, шығармалары екендігі әнгіме сабақтың арқауы
болады.
Бейнелеу өнері сабақтарында сәндік қолданбалы өнер саласында
суретшілер Ғ.Иляев, Қ.Тыныбеков, М.Қалқабаев, Д.Шоқпаров, Б.Зәуірбекова,
С.Бөлтірікова, С.Иляев, Г.Жалмұханов, М.Әлімбаев, С.Төленбаев, Ж.Барымбетов
шығармашылығы Қазақстан өнері тарихынан құрметті орын алатыңдығы айтылады.
Қазақ бейнелеу өнеріндегі соңғы кезендегі жаңа бағыт абстракция
бағыты. Бұл бағыттағы суретшілер шығармаларының мазмұнының кеңдігі, бір
ғана туынды шеңберінде терең мағыналы ойды білдіретін, ауқымды тақырыптарға
құрылған сюжетті картиналар мен графикалық туындылар беруде. Бұлардың
қатарында кескіндеме шеберлері А.Ниязбеков, М.Қасьшбеков, А.Губашев
А.Мұңлыбаева, Р.Абдулов, Р.Аспандиярова, С.Сулейменова, А.Есдаулетовтар
бар. Бұлардың ішінде М.Қасымбековтың Көкпар, А.Губашевтың Арал
қасіреті, Р.Абдуловтың кескіндеме туындыларын ерекше атауға болады.
Қазақ бейнелеу өнерінде ұлттық салт, дәстүрді, тұрмыс
тірлігін жан-жақты бейнелеген шығармалар көптеп саналады. Бұл бағытта
Ш.Уалиханов, Ә.Қастеев, Е.Сидоркин, М.Қисамединов, Қ.Телжанов, Е.Төлепбаев,
Е.Кенжебаев, В.Флорова, А.Ғалымбаева, Қ.Тыныбеков, М.Кенбаев сияқты
суретшілер шығармашылық енбектер жазғандығы туралы сабақта мәліметтер беру
орынды.
Бейнелеу өнерінде ұлттың салт-дәстүрді, ұлттық ойындарын
бейнелейтін Р.Ахметовтың Қалындық, Қонақ жайлық, Жастық шақ,
Ә.Қастеевтің Сатылған қалындық, Е.Сидоркиннің Жамбыл мен Досмамбет
айтысы, В.Фролованың Жамбыл мен Құлмамбет айтысы, А.Черкасскийдің
Жамбыл мен Дина, Ш.Уалихановтың Боранбай, Тезек төре шығармалары бар.
Сонымен қатар Е.Сидоркиннің Ақсақалдар, К.Телжановтын Әжесі мен
немересі, Ш.Кенжебаевтың Жолдағы әңгіме, С.Романовтың Ас беру,
О.Нұржұмаевтың Әке қабірі басында, М.Кенбаевтың Сары арқа,
Қ.Тыныбековтың Дала балладасы, Тау мен дала аңызы, Байқоңыр,
М.Кисамединовтың Махамбет шығармаларында үлкенді қадірлеу, халық
дәстүрлері, қазақ даласының тарихы, ерлік үлгілері шығармалардың арқауы
болған.
Ұлттық ойындар, аңшылық дәстүр, батырлық үлгісі, ат үйрету
өнері, суретшілер В. Верешагиннің Аңшы қырғыз, Қ. Телжановтың Көкпар,
А. Гурьевтің Батырдың жебесі, М. Кенбаевтің Асауға құрық салу, С.
Романовтың Құсбегі, Е.Сидоркиннің Қазактың ұлттық ойындары, Қазақ
эпосы туындыларында көрініс тапқан.
Қазақтың ұлттық дәстүрін бейнелеуге ерекшеден қойған суретші —
Айша Ғалымбаева. А. Ғалымбаеваның Үш ғасыр, Дастархан, Бір кесе қымыз
атты натюрморттары, Дала қызы картинасы және Ұлттық киімдердің
эскиздері қазақ бейнелеу өнерінен ерекше орын алады.
Қазақ бейнелеу өнері басқа ұлттардың өнері сияқты өзіндік
ерекшелігі бар. Өнердің бір түрі Қазақ бейнелеу өнері өзінің озық
туындылары аркылы бүкіл әлемдік өнердің қатарынан орын алады, оның дәлелі
суретшілер Әбілхан Қастеев, Қанапия Телжанов, Сабыр Мамбеев, Нағым-Бек
Нұрмұхаммедов, Хәкімжан Наурызбаев сиякты суретшілердің енбектерінен көруге
болады. Қазақстан бейнелеу өнері өзіндік тарихы қазақ елінің даму тарихымен
тығыз байланысты.
Қазақ елінде қоғамдық құрылыстар даму, Қазақстан бейнелеу
өнеріне ықпал етіп отыр. Қазақ бейнелеу өнерінің дамуы қазақ өмірінің салт-
дәстурі мен тұрмысы, әдет ғұрпы мен шаруашылығына байланысты. Қазақстан
бейнелеу өнері тарихынан ертедегі жартастағы бейнелер ерекше орын алады.
Қазақ халқы бұрыннан мол шаруашылығымен айналысқан. Халық шеберлері сәндік
өнерге қажетті жүн, тері, шикізатгарды мал өнімдерін алып отырған.
Сондықтан қазақ халқының өнері оған қажетті материалдар, халықтың тұрмысы
мен шаруалығына тығыз байланысты. Ертедегі қазақ халқының өмірін қазақ
жерінде болған орыс және басқа шетел суретшілердің картиналарынан көруге
болады. Қазақ халқының өнері ертедегі Қазақстан территориясын мекендеген
сақ, үйсін, ғұн тайпаларының өнерімен тығыз байланысты. Олар мал
шаруашылығымен айналысып, көшпелі өмір сүрген.
Ат адамның қанаты демекші көшпелілер өмірінде ат қасиеті ерекше
бағаланады. Тұлпардың тұяғы жартасқа бейнеленген сурет қазірге дейін
Маңғыстау мен Қаратауда кездеседі. Бұл суретте қазақтар Тұлпар тас деп
атаған. Қазақта жылқы малына байланысты көптеген мақал-мәтелдері бар.
Мысалы: Жақсы ат, ердің қанаты, қасқыр малдың жауы болса, жүйрік оны
қорғаушысы болып көрінеді. Осыған байланысты ат спорт ойынын Көкбөрі деп
атаған. Кейін ол Көкпар болып аталған. Осы сияқты қазақта, қыз бөрі, қыз
қуу сияқты әртүрлі ойындар болған. Ежелгі түрік қағанатының туында - ат
бейнеленген. Мұндай суреттер казірге дейін жартастарда сақталған. Түрік
тектес халықтар ертеде бұғы, аққу, өгіз тектес жануарларды, құстарды қасиет
тұткан. Өгіз күш пен бейнеттің символдық белгісі ретінде қабылданған. Бұғы
бағыт пен жол көрсетеді деген ниетге болған. Сондықтан ертедегі шеберлер
жасаған бұғы бейнесі жиі кездеседі. Бұғы мен қошқар мүйіз ою - өрнектегі
негізгі халық өнеріндегі мотивтің бірі болып табылады. Қазақстан
териториясынан сақ дәуірде табылған ескерткіштер аң стиліне жатады. Сақ
дәуірі алғашқы кезеңінде андар образы реалдық шындыққа жақын берілсе соңғы
кездерде стильдеу, ықшамдау болды. Аңдар бейнесі біртіндеп ою - өрнек
мотивіне айналды.
Тау ешкісі арқарды, бұғыны, жыртқыш аңдарды қозғалыссыз
қалпында бейнелеу сақ өнерінің архаикалық кезеңге тән құблыс. Бұлар
Қарқаралы ауданының Мырза Шоқы қорғанының Қайранкөл көлінің маңынан
табылған. Минатюралық разеткеден көруге болады. Андроновтың стилінің жарқын
ескерткіштерінің бірі Алматы түбіндегі Ысық қорғанынан табылған алтын
киімді адам. Бұл адамның бас киімінен бастап барлық киімі түгелдей алтыннан
жасалған. Бас киімі, жаға кеуде, белбеу киімдерінің бөлшектерінде кұс
қанаты жолбарыс қанатты тұлпар бейнесі бейнеленген. Бұл Ысық ескерткіші
б.э.д. IX- ғ. жатады. Ысықтан табылған өнердің ерекше бір түрі төртбұрышты
жиегі 34 см биіктігі 36 см төрт аяқты оюлармен көмкерілген стол. Мұндай
заттар қазақ жерінен көптеп табылған. Жолбарыстар мен түйелердің дұрыс
көріністері бейнеленген қапсырмалар, Атырау, Орталық Қазақстан, Ақтөбе
облыстарының жерлерінде көп кездескен. Андар бейнесі салынған кілемді,
қазақ кілемдері ішінде болғаны жайлы зерттеуші С.М. Дубин өз еңбектерінде
атап көрсетеді. Аң стилінде, негізгі образдар қой, жылқы, қасқыр, бүркіт
көріністері, көп фигуралы композиция түрінде немесе осы жануарлар мен
аңдардың бас көрінісі түрінде беріледі.
Аң стилі кезеңінің соңында бұл көріністері ою-өрнектері түріне
ауыстырылады. Осыған байланысты ат құлақ, бөрі бас, қошқар мүйіз ою-
өрнектері пайда болды. Ертедегі өзіндік ерекшелігі бар қазақ өнерінің бір
түрі, тастан ойып жасалған қойдың бейнесі. Бұлар Маңғыстау, Орталық
Қазақстан және Тарбағатай тауларында кездеседі. Қойдың бейнесі ертеде
байлықтың, сәтті істің символы ретінде кабылданған. Түрік қағанаты кезінде
тастан өрнекті қашау, ою-өнері дамудың жоғарғы дәрежесіне көтерілді. Мұндай
тас ою-өнері екі түрге бөлінеді. Бірінші - тас бетіне сызық түрінде ою
арқылы бейнелер салынса, екіншісі — көлемді мүсін түрінде кездеседі. Мысалы
Орталық Қазақстанда егіз қайтөс маңындағы құдарғы жерінен табылған тас
бетіне балалы әйел және үш адам бейнеленген. Бұл суреттің сюжеті ата
қабіріне табыну деген мағынаны білдіреді. Осы кезеңдегі бейнелі
ескерткіштердің бір түрі ердің алдыңғы жақтарға салынған сурет, бұл суретте
аң аулау көрінісі сауышылар мен жануарлар бейнеленген. Түрік қағанаты
ұрпақтарының мәдени дәстүрін қыпшақ қаңлы тайпаларының ұрпақтары
жалғастырды (VII - XV ғ), бұлардың мәдениеті әсіресе X — XII ғ. жоғары
дәрежеге көтерілді. Қыпшақ пен қарлықтардың осы кезде ерекше көлемді
ескерткіші табылады. Бұлар тастан жасалған адам мүсіндері. Бұл мүсіндер
қыпшақтардың сол кездегі мекені болған Орталық Қазақстанда және қарлықтар
өмір сүрген Жетісу өнірінде сақталған. Аталған мүсіндер осы дәуірдің (VIII
— XIV ғ) алғашқы кезеңінде жазықтық түрінде болып келсе соңғы кезеңінде
мүсінге жақындай түседі. Бұл мүсіннен әскери адамдар, малшылар, ел
басшылар, әйелдер бейнелерін көруге болады. Мүсіндер бойында киімдердің
бөлшектері, қару жарақтар, бас киім, белдік, әйелдердің әшекей бұйымдары
(сырға, білезік т.б.) сондай-ақ музыка аспаптары айқын сомдалған.
Кейбір тас мұсіндерде ою-өрнектер салынып құстар мен адамдардың
бейнесі бір қырынан бейнеленген. Тас мүсіндерден басқа Ұлытау тауларында
сары немесе қызғыш түсті қолдан жасалған саукеле ұқсас бас киімі бар
статуеткалар табылған. Бұл статуеткалар Жезқазған қаласының тарихи өлке
тану музейінде сакталған. Қорыта айтқанда Қазақстанның жерінде дамыған
Қыпшак, Қарлык, Оғыз тайпаларының өнері, қазақ халқының көркем мәдениетінің
бастауы болып табылатындығы туралы мәліметтер бейнелеу өнері сабақтарында
берілетін білім мазмұнының бір саласы болып табылады.
1.2 Бейнелеу өнерін оқытуда белсенділік және саналылық принциптері
Педагогика ғылымында белсенділік және саналылық принципі басты
маңызды принциптің бірі болып табылады. Сондықтанда бейнелеу өнерін оқыту
барысында бұл принципті негізгі принциптердің бірі ретінде қарастырамыз.
Саналылық, белсенділік, өзіндік ұғымдарының бір-бірінен
айырмашылықтары болғанымен, бірінсіз бірі болмайды. Білімді саналы меңгеру,
оқушылардың белсенділігі мен өзіндік әрекетін қажет етеді.
Әдіскерлердің көбісі саналылық және белсенділік принципін тек
қана практикалық сабақтарда ғана ерекше мәнге ие болады деп есептейді.
Бейнелеу өнерінің сабақтары негізгі практикалық сабақтардан құралатындықтан
оқушылардың белсенділігі мен саналығынсыз белгілі үлгерімге жетуге мүмкін
емес. Мұндай үлгерімге жету бейнелеу өнерінің мұғаліміне оқушыларды үнемі
оқу процесінде өзіндік жұмыс істеуге, белсенділікке үйретуді қажет етеді.
Бұған әр түрлі әдістерді қолдану арқылы жетуге болады. Мысалы үшін
тақырыптың сурет салу сабағында мұғалім оқушыларға ертегілерден үзінді
оқып, музыкалық шығармалардың үзінділерінің магнитофоннан жазбаларын
тыңдатады. Сонымен қатар мұғалім, оқушыларға суретшілер шығармаларының
иллюстрациясынан жасалған слайдаларды, диопозиттерді көрсетеді. Солар
арқылы мұғалім балаларға өнер шеберлерінің ақындардың, сазгерлердің,
кескіндемеші суретшілердің өмір шындығын қалайша көркем бейнелегендігін
жеткізеді.
Сәндік сурет сабақтарында мұғалім оқушыларға түрлі есімдіктердің,
жан жануарлардың формаларын стилизациялау әдісі арқылы ою-өрнектерге
айналдыру және ойы қалай бейнелеу жолдарын түсіндіреді.
Сонымен қатар мұғалім ағаш бұтақтарындағы өрнектерді ерте
көктемдегі жер бетіндегі жылы түстерді, қардың бетіндегі суық көлеңкені,
көбелектің, шегірткенің қанаттарындағы өрнектелген суреттерді белгілі бір
түстер кұрамына біріктірілген гербарилерді көрсету арқылы оқушыларды көру
белсенділігін арттырады. Мұндай көркем түрдегі үйлесімдегі жасалған
гербарилерді көрсету, оқушылардың түстердің гармониясы, калорит сезімдерін
дамытады.
Мұндай іс-әрекеттер алдымен сәндік сурет салудың алдында
орындалады да, мұнан соң ол тақырыптық сурет салу, нұсқаға қарап сурет салу
тапсырмаларын орындаудың алдында осыған ұқсас қысқа мерзімдік көрсетулер
орындалады.
Саналы, белсенді және өзіндік жұмыстар, әр уақытта оқу
материалдарын сапалы меңгеруге алып барады, сонымен қатар оның беріктігін
орнықтылығын арттыра түседі.
Бала бейнелейтін, яғни нұсқаға қойылған затты селсоқ көшіріп
салғанда ғана емес оны белсенді түрде бақылап, зерттеп ең бастыларын,
ерекше сипаттарын көрсету арқылы салынғанда ғана ол танымдық мәнге ие
болады.
Кейде оқушы, мұғалімнің түсіндіру сөзін селсоқ қабылдаса, ол
берілген тапсырма бойынша орындалатын шығармашылық жұмысқа белсенді түрде
кірісе алмайды. Мысалы мұғалімнің зат формасының құрылымы туралы талдауын
оқушылар зейін қойып, тыңдап, нұсқадағы моделдерді көргенімен, бірақ бұл
пысықталып көрсетілмесе, оқу материалын меңгеру әлде қайда әлсіз
меңгеріледі. Белсенді жұмыс барысында оқу материалын меңгеру сапасы арта
түседі.
Бұл мұғалімге: оқушылардың белсенділігін белгілі бір бағытқа
бұрып, сурет салу барысындағы қажет ететін міндетгерді шешуге мүмкіндік
беріп отыруды көрсетеді.
Композициядан немесе сурет салу негізінде мұғалім кіріспе
сұрақтар беру арқылы оқушылардың белсенділіктерін арттыруға жағдай жасайды.
Мысалы, оқушы кубтың көрінісін бейнелеу барысында, затгың перспективалық
көрінісін өзгертіп, селсоқ көшіріп, оны қате бейнелегендігін біле бермейді.
Бұл жағдайда мұғалім тақтаға қалай бейнелеу керектігін керсетіп жатпай-ақ
кіріспе сұрақтар беру арқылы зат кұрылысын қалай бейнелеу қажеттігі туралы
бұрын берілген мәліметтерді естеріне түсетіндей жағдай жасайды.
Гипстен жасалган кубтың қасында не бар? деген сұрақ берілген
соң оқушы нұсқаға қарап оның қасындағы сым темірден жасалған кубтың моделін
керіп және бұл сұрақтың дұрыс жауабын береді. Сурет салмас бұрын, нені
түсіну керек деген сұрақтан соң, оқушы алдындағы сабақтағы мұғалімінің
Кубтың құрылымын дұрыс түсінуі үшін кубтың беттерінің кеңістікте калай
орналасқандығын біліп алу керек, мұнан соң кубтың барлық қырларын,
көрінетін, көрінбейтін бөліктерін мөлдір етіп белгілеп алу керек деген
түсіндірме сөзін еске түсіреді. Бейне дұрыс болу үшін, перспектива
заңдылығына сәйкес болу үшін не істеу керек? деген сұраққа, оқушы:
Горизонт сызығын анықтап алу қажет, мұнан соң шығу нүктесін тауып, оларды
зат құрылысын бейнелеуде қолдану жарық пен көленке мүмкіндіктері арқылы
заттың көлемін бейнелеу қажеттігін айтады. Мұғалімнің мұндай іс-әрекеггері
балалардың белсенді жұмыс жүргізуіне, нұсқа формаларын талдауға оны
жазықтық бетіне саналы түрде бейнелеуге жәрдемдеседі.
Сәндік өнер сабақтарында балаларға квадрат бетіне өрнектер
салуға үйретіледі. Көптеген оқушылар берілген тапсырманы дұрыс орындайды.
Мұғалім оларды әрі қарай белсенді жұмыстарға бағыттау үшін квадрат коробка
бетіне салуға арналган өрнектер қарастыруға тапсырма береді. Жұмыс
барысында олар үйдеи салған суреттерін қолдана отырып, бір қатар эскиздер
құрастырады олардың ішінен түстік шешімі мен композициялық ұтымды шешіммен
шыққандарын таңдап алады. Мұндай жұмыстарды балалар үлкен қызығушылықпен
орындайды.
Оқушылардың белсенділігін арттырудың ерекше мүмкіндігінің бірі
-оқушыларға берілетін қайталау сұрағы. Мысалы, педагог қандайда бір ережені
түсіндірді, онан соң оқушыларға сұрақ беріп оған жауап алды делік. Мұнан
соң мұғалім оқушыларға жұмысқа кірісуге рұқсат береді, бірақ оқушылардың
бейнелеу процесінде мұғалім оқушылардың бейнелеу жұмыстарынан қате яғни,
олардың бәрі бірдей түсінбегендіктерін байқады, делік. Мұндай жағдайда
мұғалім оқушылардың бейнелеу жұмыстарын тоқтатып, өткен сабақтардағы
айтылған мәселелер бойынша сұрақтарды, басқаша сөз саптауымен береді.
Мұндай түрі өзгертілген сұрақтар оқушыларды ойлануға, өзін-өзі тексеруге
мәжбүрлейді.
Оқушыларды сыныптағымен қатар үйде де өз бетінше жұмыс істеуге
жаттықтыру қажет. Сабақтағы болсын, үйдегі жұмыс болсын сипаттары әр түрлі
болуға тиіс. Оқу бағдарламасына сәйкес тапсырмалар нұсқаға қарап
қаламсаппен сурет салу, немесе акварель бояуларымен натюрморт салу, кейде
сәндік суреттер салумен қатар, мүсіндеу өнері бойынша тапсырмалар беріледі.
Оқушының өз бетінше жұмыс істеуі оның білім деңгейіне және соған
байланысты икемділігі мен дағдыларына байланысты. Белгілер тапсырманы
бұрынғыдай мұғалімнің көмегінсіз орындау, оқушылардың өз бетінше жұмыс
істеу қабілеттерінің көрінісі болып табылады. Бұл жағдайда оқушы
үлгерімінің нәтижелері оқушылардың өнері туралы білімдерінен және бейнелеу
икемділіктерінен, дағдыларынан байқалады. Мектеп оқу процесіне деген
саналылық қатынасын қамтамасыз етуді қажет етеді.
Бейнелеу өнерін оқудағы саналылық деген ең алдымен оқушының
өзіне қажетті нақты мақсатгар мен міндеттерін түсіне білуі, оқылатын
материалдардың мазмұнына түсінуі, тапсырмалардың мазмұнына түсінуі болып
табылады. Саналылық оқушыньщ материалдарын құрғақ түрде жаттамай, суретті
ойсыз салмай, салынатын суреттің мәніне түсінуді талап етеді. Саналылықпен
жұмыс істейтін оқушы әр уақытта оқулық суретті дәл және дер кезінде
орындауға тырысады, оқушы өзін-өзі бақылауға үйренеді, тапсырманы орындай
алмаған жағдайда мұғалімге оның шын себептерін айтады.
Оқушылардың өз бетінше сурет салуы суреттің білімі және іскерлік
пен дағдыларын меңгерумен тығыз байланысты. Балаларды бұрынғы мұғалімнің
басшылығымен орындаған іс-әрекеті өз бетінше орындау қабілетінің дамуы
нәтижелі оқудың маңызды көрсеткіші. Мектеп оқу процесіне деген саналы
қатынасты қамтамасыз етуге тиіс. Бұл оқушылардың оқу жұмысының маңызын
түсініп, белгілі бір үлгерімге жеткізетін құралдар мен тәсілдерді білуінен,
өзінің жетістіктерін тексеру және бағалау икемділігінен көрінеді. Оқу
процесіндегі жұмысқа деген саналы қатынастың элементтерін мынандай
мысалдардан көруге болады.
Оқушы нұсқаға қарап гипстен жасалған өрнекті салып отыр делік.
Заттың жалпы формасын аныктап алған соң, ол саналы түрде бейнелеу сапасын
тексереді. Тексерудің қарапайым түрі көзді сығырайтып карау арқылы суретті
нұсқамен салыстыру. Бүл форманы ұсақ деталдарынсыз, тұтастай көруге
мүмкіндік туғызады. Бұл жерде біз оқушының бейнелеу процесіне деген саналы
қатынасын көруімізге болады. Ол алдына қойылған міндетті орындау үшін, оған
деген ұмтылысын байқатады, және сол арқылы ол жұмыстың мәніне түсінгендігін
көрсетеді.
Біреулері жұмсақ тегіс рең беру арқылы зат формасын шығарса,
біреулер оны штрихтау арқылы шығаруын әр оқушы заттың көлемді формасын
сызыктар мен жарык - көлеңке қатынастары көмегімен әр түрлі бейнелеу
тәсілдерін іздестіреді. Әркім өз бетіңше және саналы түрде жұмыс істейді.
Оқушылардың белсенділігі мен саналылығын арттыру барысында әркімге
жеке қарым қатынас принципін еске ұстау қажет. Бұл жерде мадақтау, өз
күшіне деген сенімін арттыру, шағың сын ескертпе, әр түрлі формадағы
жәрдемдесу сияқты жұмыс әдістері қолданылуы мұмкін. Мұғалімнің басшылық
ролінің маңыздылығы мён қажеттігін мойындай отырып, педагогика ғылымы
оқушыны тәрбиеніңіпассивті нысанасы емес белсенді, саналы жұмыскері ретінде
қарайды.
Оқушылардың бейнелеу жұмысы кезінде жүмыстың белсенді және
белсенді емес әдістері қолданыла береді. Мұғалім үшін пассивтік, оқушы үшін
белсенді әдістерді қарастыралық. Мұғалім сурет салушының назарын оқу
тапсырмасының белгілі бір бөлігіне, немесе басқа бөлігіне аударады, бірақ
мұның алдында түсініктеме берілгендіктен оқушыларға кеңістік туралы түсінік
бермейді, тек қана оқушының өзіндік ойлауына қозғау салып белгіленген
мақсатқа жетудің бағытын көрсету үшін кіріспе сұрақтар қояды.
Белсенді жұмыс әдістері бұл көрсетілгендерге қарама қарсы яғни, оқытушыны
белсенді жұмыс жасауға ал оқушы оның көрсеткенін орындаумен шектеледі.
Мысалы, оқушы форманы конструктивтік талдау принципін меңгермеген, нұсқа
формасының сипаты мен пропорциялық қатынастарын түсінбеген және зат
кұрылымын бірізділікпен бейнелеуде қатесі көп болса, ол оның үстіне өз
бетінше натураны талдауды меңгермеген болса, мұғалім оған мынадай зат
құрылысын бейнелеуге байланысты сұрақтар қояды. Мысалы үшін, құмыраның
суретін салу керек делік. Оқушы оның суретінің сұлбасын белгілеген, бірақ
заттың кеңістіктегі қалпы дұрыс берілмегендігін, пропорциялар бұзылғандығы,
форма сипаты дұрыс көрсетілмеуі сияқты қателер жіберілген. Бұл жағдайда
мұғалім оқушыға осы қатені өзі жөндеуге бағыт беру үшін сурет салушының
қасында тұрып, нені, суреттің қай жерін, қалай жөндеу керектігін айтып
түсіндіреді.
Ол оқушыға Сенің суретіңце құмыра қалай тұр, ол құлап қалмай
ма? Құмыраның аузынан бастап, түбіне карай вертикаль бағытта түзу сызықтар
түсіреді. Құмыраның аузы мен басы бір вертикальдың бойында орналасқан, ал
сенің суретіңде құмыра аузы оңға ығысып кеткен, сондықтанда сенің салған
кұмыра қисық болып шыққан, ол құлайын деп тұрған сияқты көрінеді. Енді
құмыраның ауызғы бөлігіне қара. Оның биіктігі үлкен бе әлде ені үлкен бе,
ал салатын нұсқада керісінше. Сондыктан осы кателерді жөнде деп кеңес
беріледі. Осындай оқу процесінде оқушы өзінің ұстазымен бірге натураны
талдап, суреттің қателерін жөндейді. Бұл әдіс өзінің жақсы жақтарымен
қатар, үнемі жұмыс барысында қолдана беруге де болмайды.
Себебі біз балаларды сурет салу барысында кездесетін
қиындықтарды өзі шеше білуге жаттықтыруға тиіспіз. Мұғалімнің ең басты
міндеті оқушының өз бетінше іс-әрекет істеуін ояту және оны бекіту болып
табылады. Сондықтан оқушылар әр уақытта мұғалімнің багыт берушілік,
жетекшілік рөлін сезіп түратындай болуы тиіс.
Мұғалімнің міндеті-мектеп оқушылардың ой еңбегі мен
іскерлігінің дамуын үнемі бақылап отыру, қолдану мен жігерлендіру. Оқушының
орнын сурет салып беру, оқушы үшін ойлау қажет дегеннен алыс болу керек,
оқушы өзі үшін өзі ойлап, өзі үшін, өзі сурет сала білуге үйренуі қажет. Ол
кейбір жағдайда ғана, қиындықтан шығу жолын білмеген кезде ғана, уақытында
кіріспе сұрақтармен, жұмыс бағдарын көрсету арқылы, ал кейбір жағдайда
суретін түзеп беру жағдайында жәрдем беруге болады.
Мұғалім тек қана түсіндірумен шектеліп қалмай, орындалған
сурет үлгілерін көрсетіп, өзара түсіністікке келіп киындықты жеңуге деген
оқушылардың қызығушылығын тудыра білуі тиіс. Оқушы материалды жақсы
меңгеруі үшін оны шағын көлемдерге бөліп меңгеру орынды.
1.3 Қазақ суретшілерінің шығармаларын таныстыру барысында
оқушыларды өнертану арқылы туған жерге деген патриорттарын дамыту
Бейнелеу өнері оқушыларға көркемдік білім мен патриорттық, тәрбие
берудің, сонымен қатар өнертану мәдениетін дамытудың ұтымды
мүмкіндіктерінің бірі. Бейнелеу өнері шығармаларында оқушылардың өнертану
мәдениетін, өнертану тілін дамыту үшін қазақ бейнелеу өнері шығармалармен
таныстырудың көптеген тиімді әдістері бар. Бейнелеу өнері де басқа ғылымдар
мен өнердің салалары сияқты терминдермен ұғымдардың жүйесінен тұрады.
Оқушылардың бейнелеу өнері заңдылықтары мен бейнелеу ережелерін саналы
түрде меңгеруіне тікелей байланысты.
Бейнелеу өнеріндегі өлшемдер мен түстердің, кеңістікпен көрушіге
байланысты өзгеруі жарық пен көлеңке, өлшемдер қатынастарының құбылыстары
белгілі түсініктерді білдіреді. Тілдік түсініктердің формасы бейнелеу
өнерінде терминдер болып табылады. Белгілі түсініктерді оқытып үйрету
барысында терминдердің құрылысына мән беріледі. Оқыту барысында оқушыларға
терминнің мәніне, тарихи шығу негізінде баса көңіл бөлу қажет. Бейнелеу
өнері сабағында оқушылардың өнертану түсініктерін қалыптастыру үшін ұтымды
дидактикалық әдістерін қолдану көп жетістіктерге қол жеткізеді.
Оқушылардың кеңістік туралы ойы мен сөз мәдениетін дамыту, бейнелеу
өнерінен алған білімдерін өз ойымен жүйелеуге үйретумен тікелей байланысты.
Оқу әдістемелік әдебиеттерден аударма жасалған терминдер ғылыми түсінікті
білдіретін, айқын, оқу процесінде қолдануға лайықты болу керек. Мұғалім мен
оқушының сөз мәдениетінің дамуы оқу әдістемесінің, әдістемелік
әдебиеттердегі терминдердің сапасына қатысты.
Бейнелеу өнері сабақтарында оқушылардың образдық ойы мен сөз
мәдениетінің тығыз байланыстылығын дамыту, мектеп оқушыларының жалпы сөз
мәдениетін жетілдіру, білімді берік және саналы меңгеру қабілетін
арттырады. Өнертану тілінің басқа ғылымдардың тілінен бірқатар
айырмашылықтары бар. Бейнелеу өнерінің тілі, ғылыми терминдерден,
символдардан және табиғи тілдің(ана тілінен) элементтерінен құралады.
Оқушылардың өнертану тілін меңгеру, өнертану түсініктері мен тілін
меңгерудегі олқылықтар, оқу материалын меңгеру барысында терминдер
мазмұнына терең мән бермеуінде. Өнер түсініктерін оқытудың нақты
әдістемелік жолдарының анықталмауында болуы мүмкін.
Өнертану түсініктерін қалыптастыру мәселесі-белгілі терминнің
ерекшеліктерін ашу, логикалық, генетикалық, тарихи-генетикалық аспектілерін
айқындаумен тығыз байланысты шешіледі. Бейнелеу өнері терминдерінің қазақ
тіліндегі жүйесін айқындау, бейнелеу өнерін оқыту курсындағы түсініктерді
сыныптар бойынша бөлуге мүмкіндік туғызады.
Түсінік тілдің көмегімен сөзге айналады. Өнерге қатысты түсінік тілдің
мүмкіндігі арқылы өнертану термині формасында көрініс табады. Сондықтан
өнертану терминдерінің жүйесін меңгеру, өнертану білімдерінің барлық
жиынтығын меңгеруге негіз болып табылады. Оқушылардың өнертану білімдерін
меңгеру үшін ой операциясының арқасында терминнің логикалық-генетикалық
құрылысын ашып көрсету қажет.
Өнертану түсініктерін меңгеру үш кезеңнен тұрады:
1. қабылдау, елестету, түсіну, айту, ойлау, еске сақтау;
2. жинақтау, жүйелеу;
3. іс жүзіне қолдану. Бұл процесс оқушы мен мұғалімнің белгілі іс-әрекеті
кезінде жүзеге асады.
Өнертану түсініктерін қалыптастыруда ғылыми жүйелілік, бірізділік,
беріктілік сияқты педагогикалық принциптерді ұғымды пайдалану орынды. Соның
өнертану түсінігінің мәнімен сәйкестігінің бұзылуы, түсінік мазмұнының
сөзден алшақтығы білімі негіздерін меңгерудің сапасын төмендетеді.
Терминдерді сапалы түрде қолдану оқушылардың білім деңгейін көтеруге үлкен
жәрдемін тигізеді. Терминдерді меңгерудің күрделілігі терминдік сөздің ана
тілінде немесе басқа тілден алынғандығына байланысты. Қандай жағдай
болмасын терминнің шығуына, жасалу негіздеріне, мәніне сабақ барысында
талдау жасап отыру қажет. Оқушылардың өнертану түсініктерінің қалыптасу
деңгейін мынандай өлшемдерге қарап білуге болады :
• Түсініктің белгілерін айқындау, олардың өзара байланысын
түсінуі;
• Әр түрлі ситуацияға байланысты түсінікті қалай қолдануы;
• Әр түрлі тапсырмаларды орындау деңгейі;
• Басқа пәндер бойынша терминдерді қалай қолданады;
Өнертану түсініктерін қалыптастыру мен дамыту, оқушыларға жаңа
түсініктің мәнін ашудан басталады.
Оқушыларға жаңа түсініктің мәнін ашуын көрсету жолдары мен бірізділігі,
мынандай бағыттарды қамтиды:
1. Жаңа түсінік туралы алғашқы елестер беру. Нақты мысалдар арқылы жаңа
түсініктің белгілерін көрсету. Түсінікті білдіретін терминнің атын
хабарлау.
2. Түсінік туралы жинақы елесін беру. Түсініктің белгілі дәрежедегі айқын
белгілерін көрсету. Түсініктің – алғашқы анықтамасын тану.
3. Түсінікті құрау. Түсініктің нақты анықтамасын құрастыру.
4. терминнің шығуы. Термин сөздің буын немесе әріптік нұсқасы.
5. Түсініктің қолданбалы функциясын айқындау.
Оқушылардың өнертану түсініктерін ұғымды меңгеруі түсініктердің бір-
бірімен қатынасын ашып көрсетумен байланысты. Қандай түсінік болмасын оны
басқы түсінікпен салыстырмай қарастыруға болмайды. Сондықтан мұғалімнің
түсініктерді меңгертуі үшін атқаратын міндеттері мынадай формада болады :
1. Түсініктер жүйесін оқушыларға меңгерту.
2. салыстыру, ортақ қасиеттерін табу, түсініктердің айырмашылық шегін
табу дағдыларын қалыптастыру.
3. Түсініктің анықтамасын айқындау.
Түсініктің анықтамасын айқындау күрделі логикалық процесс болып табылады.
Түсініктің анықтамасы дегеніміз – белгілі түсінік қамтыған обьектінің жігін
нақтылы айқындау болып табылады. Сөз және заттар мен құбылыстарды
байланыстырып тұрады.
Сөздің мәні мен түсініктің бір-бірінен өзгешеліктері бар. Түсініктің өзі
табиғаты бойынша жеке. Сөздің мәні – анықтама арқылы беріледі. Бейнелеу
өнерінің негізгі оқу мәселелері форма, пропорция, кеңістік, перспектива,
жарық пен көлеңке түстер болып табылады. Оқушылардың сабақта форманы
бейнелеу, форманың пропорциялық қатынастарын табу, форманы бейнелеу,
форманың кеңістіктегі перспективалық көрінісін бейнелеу, жарық пен
көлеңкенің қатынастарын табу арқылы форманың көлемін шығару туралы көптеген
мәліметтер алу қажет. Бейнелеудің негізі болып табылатын бұл мәселелер
көптеген түсініктердің жүйесінен тұрады. Бейнелеу өнерінің негізін құрайтын
түсініктерді қалыптастыру логика психолгия дидактикасы, лингвистика және
бейнелеу өнерін оқыту мәселелерімен тығыз байланысты. Оқушылардың бейнелеу
өнеріне қатысты түсініктердің жиынтығын өнертану туралы ойын құрайды.
Өнертану түсініктерінің даму деңгейі баланы сөйлеген сөзі мен бейнелеу
әрекерінен көрінеді. Өнертану түсініктері белгілі терминдер арқылы көрініс
табады. Бейнелеу өнерінің әрбір термині белгілі бір өнертану түсінігін
білдіреді. Бейнелеу өнерінің живопись, графика, мүсін, сәндік қолданбалы
өнер түрлеріне байланысты оның терминдері де осы балаларға байланысты
топтастырылады.
Кескіндеме – станоктық және монументалдық, болып бөлінеді. Графиканың
лингравюра, ксилография, офорт, эстамп, эксливрис сияқты түрлері бар. Мүсін
– станоктық және монументалдық кеуде мүсін, қалың бедер, жұқа бедер сияқты
терминдердің жиынтығынан құралады. Сәндік қолданбалы өнер-ою-өрнек,
керамика, гобелен, ағаш өңдеу, тұрмыс заттарын безендіру, өндіріс заттарын
безендіру, түсініктерінен тұрады.
Дизайн – тұтыну заттарының құрылысы, машиналардың формасы, өндіріс
құралдарының формасы және тағы басқа ойды білдіретін түсініктер жүйесінен
тұрады. Көптеген терминдер бейнелеу өнерінің жанрларына байланысты : тарихи
тұрмыстық, әскери-соғыс, пейзаж, портрет, натюморт. Терминдер жүйесін
құрайтын бірқатар терминдер суретшілерге байланысты шыққан : портретист,
анималист, баталист, пейзажист, маринист, монументалист, мүсінші,
безендіруші, графика, кескіндемеші, акварелші, өндіріс-суретші, кітап-
суретшісі, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІ АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ПАТРИОРТТЫҚ СЕЗІМДЕРІН АРТТЫРУ
1.1 Қазақстан бейнелеу өнері шеберлерінің табиғатты бейнелеген
туындыларымен таныстыру арқылы оқушыларды патриорттық тәрбиелеу
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Бейнелеу өнерін оқытуда белсенділік және саналылық принциптері
... ...13
1.3 Қазақ суретшілерінің шығармаларын таныстыру барысында
оқушыларды өнертану арқылы туған жерге деген патриорттарын дамыту..17
2 БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІ САБАҒЫНДА ТҮРКІСТАН-ТҰРАНЫМ АТТЫ КОМПОЗИЦИЯСЫН САЛУ
ӘДІСТЕРІ
2.1 Түркістаным-Тұраным атты шығармашылық жұмыстың мазмұны, орындалу
технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...32
2.2 Туған жердің табиғатын салу
тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
2.3 Бейнелеу өнері сабағында оқушылардың кеңістік туралы түсініктерін
дамыту
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
2.4 Тақырыптық сурет салу сабағында композиция
заңдылықтарын
үйрету ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...49
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .53
ПАЙДАЛАНҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..54
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
Кіріспе
Зерттеудің көкейтестілігі: Өскелең ұрпақтың тағдырына басты
жауапкершілік мектеп мұғаліміне жүктеледі. Бүгінде бұл жөнінде көп айтылып
та, жазылып та жатыр. Мұғалім өз оқушысы үшін жауапты, демек ол егеменді
еліміздің ертеңгі толыққанды азаматы үшін де жауапты. Мен бейнелеу өнері
мұғалімі ретінде өзіме қандай жауапкершілік артылғанын сезінемін. Еліміз
егемендігін алуына, қазіргі жоғары ақпараттық технологиялардың күнделікті
өмірімізге күн санап дендеп енуіне және жаппай ғаламдану заманының
жақындауына байланысты рухани ұлттық құндылықтарымыз қайта бағаланып,
өміріміздің барлық салаларында терең өзгерістер болып жатқан дәп қазіргі
қоғамымызға батыл да, шығармашыл, әрі бастамашыл азаматтар өте қажет. Жас
ұрпақтың шығармашылық қасиетінің бастау көзін ашып, оны одан әрі дамыту,
қоғамның келешектегі қозғаушы күшін дамыту болып табылады.
Тәуелсіздікке байланысты қоғамдағы терең өзгерістерден мектеп те тыс
қалмады. Өзгерістер қоғамдық санада дүр сілкіністер туғызды. Уақыт талабына
сай келмейтін барлық пәндік әдістемелерді, оқу-тәрбие жұмыстарын
ұйымдастыруды қайта қарауға тура келді. Бұл құбылыс, баланың жан сұлулығын
қалыптастыратын, әсемдікті сезінуге баулитын өнерлық пәндер – музыка,
әдебиет және бейнелеу өнерін оқытуға тікелей өз әсерін тигізді.
Мен өзімді балаларды әсемдікке баулитын пән – бейнелеу өнері пәнін
мақтан тұтамын. Алайда, бұл мамандық көптеген міндеттерді: тек қана сурет
салуды оқыту ғана емес, сондай-ақ он саусағынан өнері тамған ата-
бабаларымыздың бізге аманатқа қалдырған, ғасырлар қойнауынан бізге аман
жеткен баға жетпес рухани байлықтары, құнды жәдігерлерінің лайықты
мұрагерлері бола білуге, яғни бізді өткен тарихымызбен жалғастыратын
нәзік байланыстарды үзіп алмауға тәрбиелеуге міндеттейді. Демек, олардың
бойында көрермендік, әсемдікті сезіну мәдениеттерін де қалыптастыру міндеті
бейнелеу өнері пәнінің парызы болып табылады.
Көрермендік мәдениетке жету жолы оңай емес. Оған оқушы әр замандағы
әртүрлі халықтардың мәдени құндылықтарынмен танысу, көркемдік-шығармашылық
қабілеттерін жетілдіру және сезінуді жетілдіре түсетін эмоциональдық-рухани
тебіреністер арқылы жетеді.
Бейнелеу өнері сабағы – ерекше сабақ. Оған қойылар талап та ерекше –
ол өнер талаптары бойынша құрылуы тиіс. Осыдан барып оның ерекшеліктері
пайда болады. Бәрінен бұрын ол рухани-патриорттық тәрбие міндетін атқаруы
тиіс. Өйткені, адамзаттың рухани- патриорттық тәжірибесі көркемдік-образдық
форма түріне ене отырып, өнердің мәніне айналады. Бұл ретте, қазіргі
педагогика ғылымдарында мұғалім мен оқушының тең дәрежеде қарым-қатынаста
болып, бірлесе шығармашылықпен айналысуын құптайтын пікірлердің жиі орын
алуы бекер емесін ескергеніміз жөн. Ал, ол бізге әке мен бала, ана мен қыз
күнделікті өмірдің күйбең тірліктері мен одан да күрделі мәселелерді
бірлесе, тең дәрежеде шешіп отырған халық педагогикасынан келді.
Бұл ретте белгілі орыс суретшісі Е. Флерованың Әке мен бала - атты
тамаша картинасын көз алдымызға елестетіп көрейікші. Әке мен бала – өмірден
білген-түйгені көп тәжірибелі мосқал шаруа мен жас бала екеуара бір шалғыны
ұстап, екеуі бірдей аяқ баса отырып пішен орып келеді. Мүмкін, шалғыны
ұлына беріп, мен, қалай орсам, сенде соны қайтала - деу дұрыс болар? Ал,
бай өмірлік тәжірибе мұны ақылды түрде басқаша шешті. Өзінің әбден еңбекпен
күстелген үлкен қолымен баласының қолының сыртынан ұстай отырып, әкесі
шалғының бірқалыпты ырғағы, ора отырып жылжудың белгілі шамасы, дененің
дұрыс қозғалысы арқылы өзінде жиналған әдіс-машықтарын ұлына артық сөзсіз
беруде. Мінеки, бұл нағыз бірлескен әрекет өйткені, екі жақта жақсы
нәтижеге жетуге барынша мүдделі.
Бейнелеу өнері сабақтарын сыныпта ерекше эмоциялық қызығушылық
атмосферасын қалыптастыра отырғызып жүргізудің маңызы зор. Оған мұғалімнің
бейнелі сөздері, оқушылармен көптеп диалогтар құру, көру образдары,
поэтикалық мәтіндер қолдану, ойын ситуацияларын пайдалану арқылы қол
жеткізуге болады. Міне, осылардың бәрі, жалпы алғанда бейнелеу өнері
сабақтарының эмоциональдық драматургиясының құрылымдық элементтері болып
табылады.
Ұлы орыс педагогы А. В. Луначарский - Адам жаратылысы бойынша сезімді
ақылдан бұрын қояды. Біз қандай-да бір нәрсені оны тек мимен ғана сезініп
қоймай, бұған өзіміздің бар жүйке жүйемізді жұмылдырып, бүкіл жан-
дүниемізбен сезінген де ғана оны түпкілікті танып-білдік деп санаймыз -
деп жазды.
Міне сондықтан бейнелеу өнері сабақтарында оқушылардың дұрыс
болғанымен жансыз, әсерсіз жауаптарынан гөрі, олардың сәбилік эмоцияға
толы, барынша пәк, жан жүрегімен сезініп, әсерленген жауаптары анағұрлым
маңызды. Сабақта осындай сәттерді қалыптастырғанда ғана өнерді сезіну,
қабылдау процессі бізге қажетті - ақыл мен сезім бірлігі түріндегі
формаға енеді. Егер, біз оқушылардың бойында өнер арқылы адами, рухани
қасиеттерді қалыптастырғымыз келсе, бұны әрдайым есте ұстап олардың
сабақтағы әрбір кішкене жетістігі - шаттық толы жанарына немесе ойға батқан
жүзіне қуана білуіміз керек.
Сабақ барысында оқушының жан-дүниесінде не болып жатыр? Тек қана
педагогтық сезімталдық пен нәзік түйсік осы бір ұлы еңбек – жан еңбегін
сезіп, көре алады.
Бұл ретте Луначарскийдің - Егер оқырман немесе тыңдаушының табиғи
дарыны болмаса немесе оқу барысында жан-тәнімен беріле қабылдап, тебірене
сезіну қабілеті қалыптаспаса бәрі бекер - деген сөзін қаперімізде
ұстағанымыз жөн.
Бұл пікір белгілі дәрежеде оқушыға да қатысты. Егер біз баланың жан
дүниесін оята білсек, яғни оқушыны жан-тәнімен оқуға ұмтылдыра алсақ, онда
оның рухани жан-дүниесі баи түсіп, ол адамды да, табиғатты да, бейнелеу
өнерін және көптеген басқа рухани құндылықтарды терең ұғынып, қабылдай
алады. Бір сөзбен айтқанда, ол жалпыадамзаттық мәдениеттің тағы бір
сатысына көтерілер еді. Міне, осы себепті де сабақтарда балаларға барынша
терең түсініп, жан-тәнімен беріле оқуға қажетті алғышарттарды
қалыптастыруымыз өте қажет.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Түркістан – Тұраным бейнесін
композициясын көрсету.
Дипломдық жұмыстың міндеті:
1. Рухани астананың тарихын сиппаттау
2. Бейнелеу өнерінің сипаттамасы мен ерекшеліктері.
3. Қазақ даласындағы суретшілердің шығармаларымен таныстырудың орны
4. Түркістан-Тұраным туындысын құрастыру әдісі
5. Құрастыру әдісі мен ерекшеліктері.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қортындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеудің көкейістілігі, мақсаты, композициялық
шешімдері, патриорттық сезімдерін қалыптастыру жайлы баяндалады.
І тарауда: Рухани астананың тарихнамасы мен бейнелеу өнерінің
ерекшеліктері.
ІІ тарауда: Түркістан - Тұраным шығармашылық жұмыстардың орындалу
жолдары.
Қорытындыда : Қазақ халқының өзіндік ерекшелігі бар бейнелеу өнері
ұзақ уақыт бойы өзгерістерге ұшырай келе, ұрпақ жалғастығы негізінде дами
отырып, әлемнің ең жақсы деген көркемдік шығармасы ретінде формаларын
сақтауда және өркендетуде, қолтума өнердің бірегей туындысының бөлінбес бір
бөлігі болды. Түркістан тарихы көптеген сырларды өз бойына беріп жатқаны
мәлім. Оны танып білу және келешек ұрпаққа таныту кезең күттірмейтін мәселе
екенін білеміз. Ертедегі көшпенділер, скифтардан бастап, ежелгі түркілердің
далалық шығармашылығы қазақ халқының көркем өнері мәдениетінде ерекше із
қалдырды.
Түркістан – түркі жұртының рухани орталығы Түркістан қаласын Ұлы ойшыл
Ахмет Ясауи ілімінің арқасында орта Азия мен Қазақстан халықтары үшін
рухани орталыққа айналғаны мәлім. Түркістан тарихы көптеген сырларды өз
бойына беріп жатқаны мәлім. Оны танып білу және келешек ұрпаққа таныту
кезең күттірмейтін мәселе екенін білеміз. Демек, осы бағытта ізденулер
қоғамдық ортаға қажет әрі рухани тұрғыдан жалпы адамзатқа дем беріп
отырады. Өйткені Ясауи әлемі, сопылық ілімі, халықтың рухани көзқарасы,
ойшылдың поэзиялық туындылары сарқылмас қазына көзі іспетті.
Бейнелеу өнері арқылы – ұлттық тәрбие беруде және мәдениетін
қалыптастыруда ықпалды қызмет етеді. Дипломдық жұмыстың мазмұнында,
оқушылардың патриорттық сезімдерін қалыптастыру мен ерекшелігі ашып
көрсету. ХІ ғасырдың ұлы тіл зерттеушісі Махмұт Қашқари өзінің Түркі
сөздігі зерттеу кітабында көптеген мақал – мәтелдер келтіріп, оған
түсініктеме береді. Сонда мынадай мақал бар: Өнер білім ізде, үйренуден
өркөкірек болма, жиренбе . Осы мақал Өнерді үйрен де жирен мақалының түп
– төркіні деп қарауымызға болады. Көне түркі тілінде кібіз – кілем, қалы
кілем деп көрсетілген.
1 БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІН ОҚЫТУДЫҢ ПРИНЦИПТЕРІ
1.1 Қазақстан бейнелеу өнері шеберлерінің табиғатты бейнелеген
туындыларымен таныстыру арқылы оқушыларды патриорттық тәрбиелеу негіздері
Қазақ бейнелеу өнері, ұлттық көркем мәдениеттің бір бөлігі. Ал
Қазақстан бейнелеу өнері осы өлкедегі бейнелеу өнері шеберлерінің
шығармашылық шығармаларынан құралады. Қазақ суретшілері график, кескіндеме
шебері, сәндік қолданбалы өнермен айналысатын суретшілер, мұсінші, көлемді
өнер туындыларын жасайтын суретшілер болып бірнеше топқа бөлінеді.
Қазақ бейнелеу өнерінің қайсы турі болмасын тарихи, тұрмыстық,
әскери, анималистік және т.б. жанрларға бөлінеді. Сонымен қатар графика,
кескіндеме шығармаларының кейбірі натюрморт, пейзаж жанрларына жатады.
Қазақстан бейнелеу өнері шығармаларының тақырыптары сан алуан.
Олар: Ежелгі қазақ елінің салт дәстүрі, Ұлттық ойындар, Айтыс өнері,
Ұлттық киім, Үй жиһаздары, Азамат соғысы, Қазан
төңкерісі, Ұлы Отан соғысы, Ана образы, Тарихи тұлғалар бейнелері,
Қазіргі еңбек, өнер, әдебиет, музыка, ғылым, қоғам қайраткерлерінің
образы деген ауқымды мазмұнды қамтиды.
Қазақстан бейнелеу өнері шеберлерінің шығармалары республикалық
шет елдер мен халықаралық көрмелерге қатынасқан. Көптеген шығармалар
Ә.Қастеев атындағы Мемлекеттік көркемсурет музейінде, Қазақстан Суретшілер
одағының, Қазақстан Мәдениет Министрлігінің қорларында, суретшілердің жеке
қорларында сақтаулы.
Қазакстан бейнелеу өнері шеберлерінің шығармашылығы туралы жеке
кітаптар, монографиялар шығып, кезеңдік басылымдарда бірнеше жүздеген
мақалалар жарияланған.
Қазақ бейнелеу өнері басқа ұлт өнері сияқты графика, кескіндеме,
сәндік қолданбалы өнер, мүсін түрлері кіретін жеке ұлттық өнер. Қазақ
бейнелеу өнерінің қайсы саласы болса да мейлінше кең дамыған. Оқушыларды
бұл өнердің графика, кескіндеме, сәндік қолданбалы өнер, мүсін түрлері,
тұрмыстық, тарихи, анималистік, портрет, пейзаж жанрларымен сабақтан тыс
таныстыруға мүмкіндік мол.
Қазақстан бейнелеу өнерінің негізін қалаған көптеген
суретшілеріне республикадағы сіңірген еңбегіне қарай Қазақстан
Республикасының Халық суретшісі, Қазақстанның еңбек сіңірген өнер
кайраткері атақтары берілген.
Қазақ бейнелеу өнерінде Қ.Телжановтын есіміде ерекше орын алады.
Қанафия Телжанов қазақ кескіндеме өнерінің негізін салушылардың бірі, КСРО
халық суретшісі (1978) КСРО Көркемсурет акедемиясының корреспондент мүшесі.
Қазақ бейнелеу өнерінің негізін қалаған. Көптеген өнер шеберлеріне,
Ә.Қастеевке (1944), Қ.Телжановқа (1963), Х.Наурызбаевқа (1969),
Н.Нұрмұхаммедовке (1975), С.Мамбеевке (1979), Е.Сидоркинге (1980), Н.Гаевке
(1980), С.Романовқа (1981), М.Кенбаевке (1985), Ә. Ысмайловкқ (1985)
Қазақстанның халық суретшісі құрметті атағы берілді.
Бейнелеу өнері саласында Қазақстан республикасына еңбек сіңірген
өнер қайраткері құрметті атақтары мына суретшілерге берілді: Ә.Қастеев
(1942), Н.В.Цивчинский (1951), А.Ненешов (1954), Х.Наурызбаев (1960), Ә.
Ысмайлов (1960), А.Ғалымбаева (1961), П.Зальцман (1962), И.Гаев, М.Кенбаев,
С.Мәмбеев, Н.Нұрмұхаммедов (1963), В.Антощенко-Оленов, Е.Сидоркин,
К.Шаяхметов, Г.Исмайлова (1965), Е.Говорова, Қ.Қожықов, М.Лизогуб (1966),
В.Крылов (1970), К.Баранов, А.Бортников (1971), С.Қожықов (1972),
Ә.Хайдаров (1974), С.Романов, А.Степанов, Б.Төлеков (1976), Т.Досмағамбетов
(1980), А.Дячкин, Е.Мергенов, Ш.Ниязбеков, А.Рахманов, Ж.Шарденов,
А.Школьный, Ұ.Әжиев, А.Дроздов (1985), С.Айтбаев, А.Гурьев, Қ.Закіров,
И.Исабаев, Б.Табиев (1988), М.Қалымов, Б.Пак, Т.Тоғысбаев (1989).
Қазақстан суретшілерінің ішінде көптеген өнер шеберлеріне
Қазақстанның мемлекеттік сыйлықтары берілді. Суретші Ә.Қастеевке Қазақстан
жерінде атты акварельдер сериясы үшін, 1966 жылы
К.Телжановқа Еңбек адамдары суреттер сериясы үшін, 1967 жылы
Х.Наурызбаевқа Ш.Уәлиханов ескерткіші үшін, Е.Сидоркинге Ақсақалдар
графикалық сериясы үшін, 1970 жылы А.Ғалымбаеваға Біз дәуірімізді мақтан
етеміз, Қуанышты күн, Студент кыздар, Қостанай нирамидалары атты
суреттер тобы үшін, 1972 жылы Т.Досмағамбетовке Ә.Жангелдин ескерткіші
үшін, 1976 жылы Н.Нұрмұхаммедовке Еңбек даңқының адамдары кескіндеме
шығармалар сериясы мен өнертанудағы еңбектер циклдары үшін, 1978 жылы
Ұ.Өжиевке Тың игерушілер, Тың түлектері акварельдер сериясы үшін,
Б.Зәуірбекова, Қ.Тыныбеков, Е.Николаева, И.Яремаларға Қазақстан үшін,
1980 жылы Е.Сергебаевқа М.Әуезов мұсіні үшін 1982 жылы мемлекеттік
сыйлықтың иегері атанды. Мұнымен қатар суретші К.Моллашев Қазақстан
сериялық суреттері үшін бүкілодақтық сыйлыққа 1981 жылы ие болды.
Көптеген жас суретшілер кезінде Қазақстан жастар сыйлықтарын
алды: 1964 жылы П.Усачевке Мұхтардың жастық шағы және Студент қыз
мүсіні үшін, 1965 жылы С.Айтбаевқа Менің Отаным атты бір топ бейнелеу
жұмыстары үшін, 1972 жылы М.Қисамединовке графикалық жұмыстар сериясы мен
кітаптарға жасаған иллюстрациясы үшін, 1978 жылы Ж.Дөненовке
мультификациялық фильмдері үшін, 1980 жылы Б.Әбішевке Т.Бокин ескерткіші
үшін, К.Молдағалиевке Ұлы Отан соғысында қаза тапқан Қарағандылық
жауынгерлерге арналган мемориалдық комплекс үшін берілді.
1982 жылы бір топ қолданбалы өнер туындылары үшін
Д.Щоқпарұлына, Туған өлкенің бейбіт тынысы атта суреттер тобы үшін
Ә.Накысбековке, монументалдық туындылары үшін М.Ізбасқановқа, 1984 жылы
Асыққан жастық шақ, Жастық-1, Жастык-2, Маңғыстаудың күнделікті
тіршілігі секілді жастарға арналған суреттері үшін Е.Төлепбаев,
Б.Тулкеевтер 1986 жылы фольклорды көркемдеген иллюстрациялар үшін М.Әлинге
Қазақстан жастарының сыйлығы берілді.
Қазақстан бейнелеу өнерінің тарихында суретшілер шығармашылы-
ғына байланысты мынадай кезеңдерді көруге болады. Бірінші кезең өнерін
оқушыларға таныстыру барысында — қазақ топырағындағы алғашқы бейнелерді
қамтиды. Бұл қазан төңкерісіне дейінгі Шоқан Уәлиханов пен Мақы Уәлиханов
шығармашылығына қатысты. Сонымен қатар бұл кезең өнері туралы сөз
қозғағанда Т.Шевченко, В.Залесский шығармашылығы айтылады.
Екінші кезең өнерін оқушыларға таныстырғанда - Қазан
төңкерісі-нен Ұлы Отан соғысынан кейінгі жылдар арасы. Бұл кезеңнің өнеріне
байланысты Н.Хлудов, Ә.Қастеев, К.Баранов, А.Бортников, Н.Крутильникова,
М.Лизогуб, А.Черкасский, Ә.Ысмайлов, К.Ходжиков сияқты алғашқы
суретшілердің шығармашылық еңбектері қамтылады.
Үшінші кезең өнерін оқушыларға таныстырғанда - 1950 жылдардан
басталатын қазіргі халық суретшілері А.Ғалымбаева, Г.Исмайлова,
Қ.Телжанов, М.Кенбаев, С.Мәмбеев, Н.Нұрмұхаммедов,С.Романов,
Х.Наурызбаев, К.Шаяхметов, В.Сидоркин. В.Крылов, Н.Гаев, У.Әжиев, Ғ.Иляев,
А.Хайдаров, А.Степановтардың шығармашылығы талданды.
Төртінші кезеңдегі қазақ өнерін оқушыларға таныстыруда 60 жыл-
дардан басталатын Қазақстан мен Ресейде көркемдік білім алған суретшілер
С.Айтбаев, О.Нұржұмаев, Т.Тоғысбаев, А.Сыдыханов, Ж.Шарденов,
М.Қисамадинов, А.Молдашев, Д.Шокпаров, Т.Досмағамбетов,
Е.Мергенов, Б.Төлеков, Т.Абуов, А.Исаев, Ю.Мингазитдинов шығармашылығындағы
өмір құбылыстары, ел өмірі сөз болады.
Бесінші кезең - 70 жылдардан бері керкемдік ортада таныла
бастаған Қ.Тыныбеков, М.Аманжолов, А.Ақанаев, К.Дүйсенбеков, Г.Жалмұханов,
С.Бөлтірікова, Б.Зәуірбекова, М.Қалкабаев шығармашылығы туралы әңгіме
қозғалады.
Алтыншы кезең туралы әңгіме барысында мұғалім 80 жылдардан
басталатын жас суретшілер А.Нақысбеков, Б.Тулкеев, Е.Төлепбаев,
Т.Ордабеков, Н.Нұрмұхаммедов, В.Халатов, А.Тұрсынов, Б.Талқанбаев,
М.Әлімбаев, Г.Идяев, З.Қожамкұлов, Н.Шилібаев, А.Оспанов, Б.Байменовтердің
шығармашылық жұмыстары туралы талдаулар жасап көрсетеді.
Графика саласында Н.Гаев, Б.Табиев, Е.Говорова, А.Исмайлов,
Е.Сидоркин, К.Хожыков, Н.Исабеков, П.Залыдман, А.Хайдаров. А.Дячкин,
Б.Чекалии, А.Бортников, И.Андреев, А.Гурьев, Б.Пак, К.Баранов,
М.Кисамединов, Ю.Мингазидинов, Т.Ордабеков. А.Оспанов, Б.Байменов,
Н.Нұрмұхаммедов өнімді шығармашылық еңбек етіп келе жатқандығы айтылады.
Бұған М.Қисамединовтың Махамбет, И.Исабаевтың Мұхтар Әуезов,
Е.Сидоркиннің Абай, Ә.Қастеевтің Турксиб, Б.Пактің Бақыт,
Е.Сидоркиннің Абай жолы. Қазак эпосы, П.Зальцманның О.Сұлейменов
өлендерін оқығанда, С.Романовтың Даладағы жәрмеңке, К.Барановтың
Алпамыс, Қобыланды, Ер Тарғын, А.Гурьевтің Еске алу: Қазақ
жауынгерлерінің әні. Ш.Кенжебаевтын Жолдағы әңгіме, С.Рахмановтың
Бұғаудан босану, А.Накысбековтың Менің жастығымның теректері,
Т.Ордабековтың Бұхар жырау шығармалары мысал бола алады.
Қазақ бейнелеу өнерінің кескіндеме саласында халық суретшілері
Ә.Қастеевтін. Қ.Телжановтың, А.Ғалымбаеваның, Г.Исмайлованың, М.Кенбаевтың,
С.Мамбеевтің, Н.Нұрмұхаммедовтың, С.Романовтың есІмі оқушыларға
таныстырылады. Ә.Қастеевтің Түркісиб, Қ.Телжановтың Жамал, Көкпар,
А.Ғалымбаеваның Дастархан, Г.Исмайлованың Қымыз, М.Кенбаевтың Асауға
кұрық салу, Шопан әні, Сары арқа, С.Мәмбеевтің Жайлауда,
Н.Нұрмұхаммедовтың Папам келе жатыр, С.Романовтың Жер туралы декрет,
С.Айтбаевтың Бақыт, О.Жүсіповтың Менін Отанымның әйелдері,
А.Степановтың Жер планетасынан келген адам, А.Молдашевтың Жер, космос,
Қазақстан, О.Нұржұмаевтың Әке қабыры басында, Е.Төлепбаевтың Көкпар,
Б.Түлкеевтің Әке портреті, 41 жыл, А.Нақысбековтың Р.Қошқарбаевтың
портреті мазмұнымен де көркемдік деңгейінен де жоғары, көпке танымал
шығармалар екендігі көрсетілді.
Қазақ бейнелеу өнерінің мүсін саласында даңқты мүсіншілер
Х.Наурызбаев, Т.Досмағанбетов, Е.Мергенов, Б.Төлеков, Е.Сергебаев,
Р.Ахметов есімдері құрметпен аталады. Мүсінші Х.Наурызбаевтың жасаған Абай
ескерткіші, Т.Досмағамбетовтың Ә.Жангелдин ескерткіші, З.Сергебаевтің
құйған М.Әуезов ескерткіші, Б.Төленовтың, Ж. Қуанышбаев портреті,
Е.Мергеновтың Әке портреті, Р.Ахметовтың Ашаршылық шығармаларын өнер
сүйер қауымға кеңінен танымалы, шығармалары екендігі әнгіме сабақтың арқауы
болады.
Бейнелеу өнері сабақтарында сәндік қолданбалы өнер саласында
суретшілер Ғ.Иляев, Қ.Тыныбеков, М.Қалқабаев, Д.Шоқпаров, Б.Зәуірбекова,
С.Бөлтірікова, С.Иляев, Г.Жалмұханов, М.Әлімбаев, С.Төленбаев, Ж.Барымбетов
шығармашылығы Қазақстан өнері тарихынан құрметті орын алатыңдығы айтылады.
Қазақ бейнелеу өнеріндегі соңғы кезендегі жаңа бағыт абстракция
бағыты. Бұл бағыттағы суретшілер шығармаларының мазмұнының кеңдігі, бір
ғана туынды шеңберінде терең мағыналы ойды білдіретін, ауқымды тақырыптарға
құрылған сюжетті картиналар мен графикалық туындылар беруде. Бұлардың
қатарында кескіндеме шеберлері А.Ниязбеков, М.Қасьшбеков, А.Губашев
А.Мұңлыбаева, Р.Абдулов, Р.Аспандиярова, С.Сулейменова, А.Есдаулетовтар
бар. Бұлардың ішінде М.Қасымбековтың Көкпар, А.Губашевтың Арал
қасіреті, Р.Абдуловтың кескіндеме туындыларын ерекше атауға болады.
Қазақ бейнелеу өнерінде ұлттық салт, дәстүрді, тұрмыс
тірлігін жан-жақты бейнелеген шығармалар көптеп саналады. Бұл бағытта
Ш.Уалиханов, Ә.Қастеев, Е.Сидоркин, М.Қисамединов, Қ.Телжанов, Е.Төлепбаев,
Е.Кенжебаев, В.Флорова, А.Ғалымбаева, Қ.Тыныбеков, М.Кенбаев сияқты
суретшілер шығармашылық енбектер жазғандығы туралы сабақта мәліметтер беру
орынды.
Бейнелеу өнерінде ұлттың салт-дәстүрді, ұлттық ойындарын
бейнелейтін Р.Ахметовтың Қалындық, Қонақ жайлық, Жастық шақ,
Ә.Қастеевтің Сатылған қалындық, Е.Сидоркиннің Жамбыл мен Досмамбет
айтысы, В.Фролованың Жамбыл мен Құлмамбет айтысы, А.Черкасскийдің
Жамбыл мен Дина, Ш.Уалихановтың Боранбай, Тезек төре шығармалары бар.
Сонымен қатар Е.Сидоркиннің Ақсақалдар, К.Телжановтын Әжесі мен
немересі, Ш.Кенжебаевтың Жолдағы әңгіме, С.Романовтың Ас беру,
О.Нұржұмаевтың Әке қабірі басында, М.Кенбаевтың Сары арқа,
Қ.Тыныбековтың Дала балладасы, Тау мен дала аңызы, Байқоңыр,
М.Кисамединовтың Махамбет шығармаларында үлкенді қадірлеу, халық
дәстүрлері, қазақ даласының тарихы, ерлік үлгілері шығармалардың арқауы
болған.
Ұлттық ойындар, аңшылық дәстүр, батырлық үлгісі, ат үйрету
өнері, суретшілер В. Верешагиннің Аңшы қырғыз, Қ. Телжановтың Көкпар,
А. Гурьевтің Батырдың жебесі, М. Кенбаевтің Асауға құрық салу, С.
Романовтың Құсбегі, Е.Сидоркиннің Қазактың ұлттық ойындары, Қазақ
эпосы туындыларында көрініс тапқан.
Қазақтың ұлттық дәстүрін бейнелеуге ерекшеден қойған суретші —
Айша Ғалымбаева. А. Ғалымбаеваның Үш ғасыр, Дастархан, Бір кесе қымыз
атты натюрморттары, Дала қызы картинасы және Ұлттық киімдердің
эскиздері қазақ бейнелеу өнерінен ерекше орын алады.
Қазақ бейнелеу өнері басқа ұлттардың өнері сияқты өзіндік
ерекшелігі бар. Өнердің бір түрі Қазақ бейнелеу өнері өзінің озық
туындылары аркылы бүкіл әлемдік өнердің қатарынан орын алады, оның дәлелі
суретшілер Әбілхан Қастеев, Қанапия Телжанов, Сабыр Мамбеев, Нағым-Бек
Нұрмұхаммедов, Хәкімжан Наурызбаев сиякты суретшілердің енбектерінен көруге
болады. Қазақстан бейнелеу өнері өзіндік тарихы қазақ елінің даму тарихымен
тығыз байланысты.
Қазақ елінде қоғамдық құрылыстар даму, Қазақстан бейнелеу
өнеріне ықпал етіп отыр. Қазақ бейнелеу өнерінің дамуы қазақ өмірінің салт-
дәстурі мен тұрмысы, әдет ғұрпы мен шаруашылығына байланысты. Қазақстан
бейнелеу өнері тарихынан ертедегі жартастағы бейнелер ерекше орын алады.
Қазақ халқы бұрыннан мол шаруашылығымен айналысқан. Халық шеберлері сәндік
өнерге қажетті жүн, тері, шикізатгарды мал өнімдерін алып отырған.
Сондықтан қазақ халқының өнері оған қажетті материалдар, халықтың тұрмысы
мен шаруалығына тығыз байланысты. Ертедегі қазақ халқының өмірін қазақ
жерінде болған орыс және басқа шетел суретшілердің картиналарынан көруге
болады. Қазақ халқының өнері ертедегі Қазақстан территориясын мекендеген
сақ, үйсін, ғұн тайпаларының өнерімен тығыз байланысты. Олар мал
шаруашылығымен айналысып, көшпелі өмір сүрген.
Ат адамның қанаты демекші көшпелілер өмірінде ат қасиеті ерекше
бағаланады. Тұлпардың тұяғы жартасқа бейнеленген сурет қазірге дейін
Маңғыстау мен Қаратауда кездеседі. Бұл суретте қазақтар Тұлпар тас деп
атаған. Қазақта жылқы малына байланысты көптеген мақал-мәтелдері бар.
Мысалы: Жақсы ат, ердің қанаты, қасқыр малдың жауы болса, жүйрік оны
қорғаушысы болып көрінеді. Осыған байланысты ат спорт ойынын Көкбөрі деп
атаған. Кейін ол Көкпар болып аталған. Осы сияқты қазақта, қыз бөрі, қыз
қуу сияқты әртүрлі ойындар болған. Ежелгі түрік қағанатының туында - ат
бейнеленген. Мұндай суреттер казірге дейін жартастарда сақталған. Түрік
тектес халықтар ертеде бұғы, аққу, өгіз тектес жануарларды, құстарды қасиет
тұткан. Өгіз күш пен бейнеттің символдық белгісі ретінде қабылданған. Бұғы
бағыт пен жол көрсетеді деген ниетге болған. Сондықтан ертедегі шеберлер
жасаған бұғы бейнесі жиі кездеседі. Бұғы мен қошқар мүйіз ою - өрнектегі
негізгі халық өнеріндегі мотивтің бірі болып табылады. Қазақстан
териториясынан сақ дәуірде табылған ескерткіштер аң стиліне жатады. Сақ
дәуірі алғашқы кезеңінде андар образы реалдық шындыққа жақын берілсе соңғы
кездерде стильдеу, ықшамдау болды. Аңдар бейнесі біртіндеп ою - өрнек
мотивіне айналды.
Тау ешкісі арқарды, бұғыны, жыртқыш аңдарды қозғалыссыз
қалпында бейнелеу сақ өнерінің архаикалық кезеңге тән құблыс. Бұлар
Қарқаралы ауданының Мырза Шоқы қорғанының Қайранкөл көлінің маңынан
табылған. Минатюралық разеткеден көруге болады. Андроновтың стилінің жарқын
ескерткіштерінің бірі Алматы түбіндегі Ысық қорғанынан табылған алтын
киімді адам. Бұл адамның бас киімінен бастап барлық киімі түгелдей алтыннан
жасалған. Бас киімі, жаға кеуде, белбеу киімдерінің бөлшектерінде кұс
қанаты жолбарыс қанатты тұлпар бейнесі бейнеленген. Бұл Ысық ескерткіші
б.э.д. IX- ғ. жатады. Ысықтан табылған өнердің ерекше бір түрі төртбұрышты
жиегі 34 см биіктігі 36 см төрт аяқты оюлармен көмкерілген стол. Мұндай
заттар қазақ жерінен көптеп табылған. Жолбарыстар мен түйелердің дұрыс
көріністері бейнеленген қапсырмалар, Атырау, Орталық Қазақстан, Ақтөбе
облыстарының жерлерінде көп кездескен. Андар бейнесі салынған кілемді,
қазақ кілемдері ішінде болғаны жайлы зерттеуші С.М. Дубин өз еңбектерінде
атап көрсетеді. Аң стилінде, негізгі образдар қой, жылқы, қасқыр, бүркіт
көріністері, көп фигуралы композиция түрінде немесе осы жануарлар мен
аңдардың бас көрінісі түрінде беріледі.
Аң стилі кезеңінің соңында бұл көріністері ою-өрнектері түріне
ауыстырылады. Осыған байланысты ат құлақ, бөрі бас, қошқар мүйіз ою-
өрнектері пайда болды. Ертедегі өзіндік ерекшелігі бар қазақ өнерінің бір
түрі, тастан ойып жасалған қойдың бейнесі. Бұлар Маңғыстау, Орталық
Қазақстан және Тарбағатай тауларында кездеседі. Қойдың бейнесі ертеде
байлықтың, сәтті істің символы ретінде кабылданған. Түрік қағанаты кезінде
тастан өрнекті қашау, ою-өнері дамудың жоғарғы дәрежесіне көтерілді. Мұндай
тас ою-өнері екі түрге бөлінеді. Бірінші - тас бетіне сызық түрінде ою
арқылы бейнелер салынса, екіншісі — көлемді мүсін түрінде кездеседі. Мысалы
Орталық Қазақстанда егіз қайтөс маңындағы құдарғы жерінен табылған тас
бетіне балалы әйел және үш адам бейнеленген. Бұл суреттің сюжеті ата
қабіріне табыну деген мағынаны білдіреді. Осы кезеңдегі бейнелі
ескерткіштердің бір түрі ердің алдыңғы жақтарға салынған сурет, бұл суретте
аң аулау көрінісі сауышылар мен жануарлар бейнеленген. Түрік қағанаты
ұрпақтарының мәдени дәстүрін қыпшақ қаңлы тайпаларының ұрпақтары
жалғастырды (VII - XV ғ), бұлардың мәдениеті әсіресе X — XII ғ. жоғары
дәрежеге көтерілді. Қыпшақ пен қарлықтардың осы кезде ерекше көлемді
ескерткіші табылады. Бұлар тастан жасалған адам мүсіндері. Бұл мүсіндер
қыпшақтардың сол кездегі мекені болған Орталық Қазақстанда және қарлықтар
өмір сүрген Жетісу өнірінде сақталған. Аталған мүсіндер осы дәуірдің (VIII
— XIV ғ) алғашқы кезеңінде жазықтық түрінде болып келсе соңғы кезеңінде
мүсінге жақындай түседі. Бұл мүсіннен әскери адамдар, малшылар, ел
басшылар, әйелдер бейнелерін көруге болады. Мүсіндер бойында киімдердің
бөлшектері, қару жарақтар, бас киім, белдік, әйелдердің әшекей бұйымдары
(сырға, білезік т.б.) сондай-ақ музыка аспаптары айқын сомдалған.
Кейбір тас мұсіндерде ою-өрнектер салынып құстар мен адамдардың
бейнесі бір қырынан бейнеленген. Тас мүсіндерден басқа Ұлытау тауларында
сары немесе қызғыш түсті қолдан жасалған саукеле ұқсас бас киімі бар
статуеткалар табылған. Бұл статуеткалар Жезқазған қаласының тарихи өлке
тану музейінде сакталған. Қорыта айтқанда Қазақстанның жерінде дамыған
Қыпшак, Қарлык, Оғыз тайпаларының өнері, қазақ халқының көркем мәдениетінің
бастауы болып табылатындығы туралы мәліметтер бейнелеу өнері сабақтарында
берілетін білім мазмұнының бір саласы болып табылады.
1.2 Бейнелеу өнерін оқытуда белсенділік және саналылық принциптері
Педагогика ғылымында белсенділік және саналылық принципі басты
маңызды принциптің бірі болып табылады. Сондықтанда бейнелеу өнерін оқыту
барысында бұл принципті негізгі принциптердің бірі ретінде қарастырамыз.
Саналылық, белсенділік, өзіндік ұғымдарының бір-бірінен
айырмашылықтары болғанымен, бірінсіз бірі болмайды. Білімді саналы меңгеру,
оқушылардың белсенділігі мен өзіндік әрекетін қажет етеді.
Әдіскерлердің көбісі саналылық және белсенділік принципін тек
қана практикалық сабақтарда ғана ерекше мәнге ие болады деп есептейді.
Бейнелеу өнерінің сабақтары негізгі практикалық сабақтардан құралатындықтан
оқушылардың белсенділігі мен саналығынсыз белгілі үлгерімге жетуге мүмкін
емес. Мұндай үлгерімге жету бейнелеу өнерінің мұғаліміне оқушыларды үнемі
оқу процесінде өзіндік жұмыс істеуге, белсенділікке үйретуді қажет етеді.
Бұған әр түрлі әдістерді қолдану арқылы жетуге болады. Мысалы үшін
тақырыптың сурет салу сабағында мұғалім оқушыларға ертегілерден үзінді
оқып, музыкалық шығармалардың үзінділерінің магнитофоннан жазбаларын
тыңдатады. Сонымен қатар мұғалім, оқушыларға суретшілер шығармаларының
иллюстрациясынан жасалған слайдаларды, диопозиттерді көрсетеді. Солар
арқылы мұғалім балаларға өнер шеберлерінің ақындардың, сазгерлердің,
кескіндемеші суретшілердің өмір шындығын қалайша көркем бейнелегендігін
жеткізеді.
Сәндік сурет сабақтарында мұғалім оқушыларға түрлі есімдіктердің,
жан жануарлардың формаларын стилизациялау әдісі арқылы ою-өрнектерге
айналдыру және ойы қалай бейнелеу жолдарын түсіндіреді.
Сонымен қатар мұғалім ағаш бұтақтарындағы өрнектерді ерте
көктемдегі жер бетіндегі жылы түстерді, қардың бетіндегі суық көлеңкені,
көбелектің, шегірткенің қанаттарындағы өрнектелген суреттерді белгілі бір
түстер кұрамына біріктірілген гербарилерді көрсету арқылы оқушыларды көру
белсенділігін арттырады. Мұндай көркем түрдегі үйлесімдегі жасалған
гербарилерді көрсету, оқушылардың түстердің гармониясы, калорит сезімдерін
дамытады.
Мұндай іс-әрекеттер алдымен сәндік сурет салудың алдында
орындалады да, мұнан соң ол тақырыптық сурет салу, нұсқаға қарап сурет салу
тапсырмаларын орындаудың алдында осыған ұқсас қысқа мерзімдік көрсетулер
орындалады.
Саналы, белсенді және өзіндік жұмыстар, әр уақытта оқу
материалдарын сапалы меңгеруге алып барады, сонымен қатар оның беріктігін
орнықтылығын арттыра түседі.
Бала бейнелейтін, яғни нұсқаға қойылған затты селсоқ көшіріп
салғанда ғана емес оны белсенді түрде бақылап, зерттеп ең бастыларын,
ерекше сипаттарын көрсету арқылы салынғанда ғана ол танымдық мәнге ие
болады.
Кейде оқушы, мұғалімнің түсіндіру сөзін селсоқ қабылдаса, ол
берілген тапсырма бойынша орындалатын шығармашылық жұмысқа белсенді түрде
кірісе алмайды. Мысалы мұғалімнің зат формасының құрылымы туралы талдауын
оқушылар зейін қойып, тыңдап, нұсқадағы моделдерді көргенімен, бірақ бұл
пысықталып көрсетілмесе, оқу материалын меңгеру әлде қайда әлсіз
меңгеріледі. Белсенді жұмыс барысында оқу материалын меңгеру сапасы арта
түседі.
Бұл мұғалімге: оқушылардың белсенділігін белгілі бір бағытқа
бұрып, сурет салу барысындағы қажет ететін міндетгерді шешуге мүмкіндік
беріп отыруды көрсетеді.
Композициядан немесе сурет салу негізінде мұғалім кіріспе
сұрақтар беру арқылы оқушылардың белсенділіктерін арттыруға жағдай жасайды.
Мысалы, оқушы кубтың көрінісін бейнелеу барысында, затгың перспективалық
көрінісін өзгертіп, селсоқ көшіріп, оны қате бейнелегендігін біле бермейді.
Бұл жағдайда мұғалім тақтаға қалай бейнелеу керектігін керсетіп жатпай-ақ
кіріспе сұрақтар беру арқылы зат кұрылысын қалай бейнелеу қажеттігі туралы
бұрын берілген мәліметтерді естеріне түсетіндей жағдай жасайды.
Гипстен жасалган кубтың қасында не бар? деген сұрақ берілген
соң оқушы нұсқаға қарап оның қасындағы сым темірден жасалған кубтың моделін
керіп және бұл сұрақтың дұрыс жауабын береді. Сурет салмас бұрын, нені
түсіну керек деген сұрақтан соң, оқушы алдындағы сабақтағы мұғалімінің
Кубтың құрылымын дұрыс түсінуі үшін кубтың беттерінің кеңістікте калай
орналасқандығын біліп алу керек, мұнан соң кубтың барлық қырларын,
көрінетін, көрінбейтін бөліктерін мөлдір етіп белгілеп алу керек деген
түсіндірме сөзін еске түсіреді. Бейне дұрыс болу үшін, перспектива
заңдылығына сәйкес болу үшін не істеу керек? деген сұраққа, оқушы:
Горизонт сызығын анықтап алу қажет, мұнан соң шығу нүктесін тауып, оларды
зат құрылысын бейнелеуде қолдану жарық пен көленке мүмкіндіктері арқылы
заттың көлемін бейнелеу қажеттігін айтады. Мұғалімнің мұндай іс-әрекеггері
балалардың белсенді жұмыс жүргізуіне, нұсқа формаларын талдауға оны
жазықтық бетіне саналы түрде бейнелеуге жәрдемдеседі.
Сәндік өнер сабақтарында балаларға квадрат бетіне өрнектер
салуға үйретіледі. Көптеген оқушылар берілген тапсырманы дұрыс орындайды.
Мұғалім оларды әрі қарай белсенді жұмыстарға бағыттау үшін квадрат коробка
бетіне салуға арналган өрнектер қарастыруға тапсырма береді. Жұмыс
барысында олар үйдеи салған суреттерін қолдана отырып, бір қатар эскиздер
құрастырады олардың ішінен түстік шешімі мен композициялық ұтымды шешіммен
шыққандарын таңдап алады. Мұндай жұмыстарды балалар үлкен қызығушылықпен
орындайды.
Оқушылардың белсенділігін арттырудың ерекше мүмкіндігінің бірі
-оқушыларға берілетін қайталау сұрағы. Мысалы, педагог қандайда бір ережені
түсіндірді, онан соң оқушыларға сұрақ беріп оған жауап алды делік. Мұнан
соң мұғалім оқушыларға жұмысқа кірісуге рұқсат береді, бірақ оқушылардың
бейнелеу процесінде мұғалім оқушылардың бейнелеу жұмыстарынан қате яғни,
олардың бәрі бірдей түсінбегендіктерін байқады, делік. Мұндай жағдайда
мұғалім оқушылардың бейнелеу жұмыстарын тоқтатып, өткен сабақтардағы
айтылған мәселелер бойынша сұрақтарды, басқаша сөз саптауымен береді.
Мұндай түрі өзгертілген сұрақтар оқушыларды ойлануға, өзін-өзі тексеруге
мәжбүрлейді.
Оқушыларды сыныптағымен қатар үйде де өз бетінше жұмыс істеуге
жаттықтыру қажет. Сабақтағы болсын, үйдегі жұмыс болсын сипаттары әр түрлі
болуға тиіс. Оқу бағдарламасына сәйкес тапсырмалар нұсқаға қарап
қаламсаппен сурет салу, немесе акварель бояуларымен натюрморт салу, кейде
сәндік суреттер салумен қатар, мүсіндеу өнері бойынша тапсырмалар беріледі.
Оқушының өз бетінше жұмыс істеуі оның білім деңгейіне және соған
байланысты икемділігі мен дағдыларына байланысты. Белгілер тапсырманы
бұрынғыдай мұғалімнің көмегінсіз орындау, оқушылардың өз бетінше жұмыс
істеу қабілеттерінің көрінісі болып табылады. Бұл жағдайда оқушы
үлгерімінің нәтижелері оқушылардың өнері туралы білімдерінен және бейнелеу
икемділіктерінен, дағдыларынан байқалады. Мектеп оқу процесіне деген
саналылық қатынасын қамтамасыз етуді қажет етеді.
Бейнелеу өнерін оқудағы саналылық деген ең алдымен оқушының
өзіне қажетті нақты мақсатгар мен міндеттерін түсіне білуі, оқылатын
материалдардың мазмұнына түсінуі, тапсырмалардың мазмұнына түсінуі болып
табылады. Саналылық оқушыньщ материалдарын құрғақ түрде жаттамай, суретті
ойсыз салмай, салынатын суреттің мәніне түсінуді талап етеді. Саналылықпен
жұмыс істейтін оқушы әр уақытта оқулық суретті дәл және дер кезінде
орындауға тырысады, оқушы өзін-өзі бақылауға үйренеді, тапсырманы орындай
алмаған жағдайда мұғалімге оның шын себептерін айтады.
Оқушылардың өз бетінше сурет салуы суреттің білімі және іскерлік
пен дағдыларын меңгерумен тығыз байланысты. Балаларды бұрынғы мұғалімнің
басшылығымен орындаған іс-әрекеті өз бетінше орындау қабілетінің дамуы
нәтижелі оқудың маңызды көрсеткіші. Мектеп оқу процесіне деген саналы
қатынасты қамтамасыз етуге тиіс. Бұл оқушылардың оқу жұмысының маңызын
түсініп, белгілі бір үлгерімге жеткізетін құралдар мен тәсілдерді білуінен,
өзінің жетістіктерін тексеру және бағалау икемділігінен көрінеді. Оқу
процесіндегі жұмысқа деген саналы қатынастың элементтерін мынандай
мысалдардан көруге болады.
Оқушы нұсқаға қарап гипстен жасалған өрнекті салып отыр делік.
Заттың жалпы формасын аныктап алған соң, ол саналы түрде бейнелеу сапасын
тексереді. Тексерудің қарапайым түрі көзді сығырайтып карау арқылы суретті
нұсқамен салыстыру. Бүл форманы ұсақ деталдарынсыз, тұтастай көруге
мүмкіндік туғызады. Бұл жерде біз оқушының бейнелеу процесіне деген саналы
қатынасын көруімізге болады. Ол алдына қойылған міндетті орындау үшін, оған
деген ұмтылысын байқатады, және сол арқылы ол жұмыстың мәніне түсінгендігін
көрсетеді.
Біреулері жұмсақ тегіс рең беру арқылы зат формасын шығарса,
біреулер оны штрихтау арқылы шығаруын әр оқушы заттың көлемді формасын
сызыктар мен жарык - көлеңке қатынастары көмегімен әр түрлі бейнелеу
тәсілдерін іздестіреді. Әркім өз бетіңше және саналы түрде жұмыс істейді.
Оқушылардың белсенділігі мен саналылығын арттыру барысында әркімге
жеке қарым қатынас принципін еске ұстау қажет. Бұл жерде мадақтау, өз
күшіне деген сенімін арттыру, шағың сын ескертпе, әр түрлі формадағы
жәрдемдесу сияқты жұмыс әдістері қолданылуы мұмкін. Мұғалімнің басшылық
ролінің маңыздылығы мён қажеттігін мойындай отырып, педагогика ғылымы
оқушыны тәрбиеніңіпассивті нысанасы емес белсенді, саналы жұмыскері ретінде
қарайды.
Оқушылардың бейнелеу жұмысы кезінде жүмыстың белсенді және
белсенді емес әдістері қолданыла береді. Мұғалім үшін пассивтік, оқушы үшін
белсенді әдістерді қарастыралық. Мұғалім сурет салушының назарын оқу
тапсырмасының белгілі бір бөлігіне, немесе басқа бөлігіне аударады, бірақ
мұның алдында түсініктеме берілгендіктен оқушыларға кеңістік туралы түсінік
бермейді, тек қана оқушының өзіндік ойлауына қозғау салып белгіленген
мақсатқа жетудің бағытын көрсету үшін кіріспе сұрақтар қояды.
Белсенді жұмыс әдістері бұл көрсетілгендерге қарама қарсы яғни, оқытушыны
белсенді жұмыс жасауға ал оқушы оның көрсеткенін орындаумен шектеледі.
Мысалы, оқушы форманы конструктивтік талдау принципін меңгермеген, нұсқа
формасының сипаты мен пропорциялық қатынастарын түсінбеген және зат
кұрылымын бірізділікпен бейнелеуде қатесі көп болса, ол оның үстіне өз
бетінше натураны талдауды меңгермеген болса, мұғалім оған мынадай зат
құрылысын бейнелеуге байланысты сұрақтар қояды. Мысалы үшін, құмыраның
суретін салу керек делік. Оқушы оның суретінің сұлбасын белгілеген, бірақ
заттың кеңістіктегі қалпы дұрыс берілмегендігін, пропорциялар бұзылғандығы,
форма сипаты дұрыс көрсетілмеуі сияқты қателер жіберілген. Бұл жағдайда
мұғалім оқушыға осы қатені өзі жөндеуге бағыт беру үшін сурет салушының
қасында тұрып, нені, суреттің қай жерін, қалай жөндеу керектігін айтып
түсіндіреді.
Ол оқушыға Сенің суретіңце құмыра қалай тұр, ол құлап қалмай
ма? Құмыраның аузынан бастап, түбіне карай вертикаль бағытта түзу сызықтар
түсіреді. Құмыраның аузы мен басы бір вертикальдың бойында орналасқан, ал
сенің суретіңде құмыра аузы оңға ығысып кеткен, сондықтанда сенің салған
кұмыра қисық болып шыққан, ол құлайын деп тұрған сияқты көрінеді. Енді
құмыраның ауызғы бөлігіне қара. Оның биіктігі үлкен бе әлде ені үлкен бе,
ал салатын нұсқада керісінше. Сондыктан осы кателерді жөнде деп кеңес
беріледі. Осындай оқу процесінде оқушы өзінің ұстазымен бірге натураны
талдап, суреттің қателерін жөндейді. Бұл әдіс өзінің жақсы жақтарымен
қатар, үнемі жұмыс барысында қолдана беруге де болмайды.
Себебі біз балаларды сурет салу барысында кездесетін
қиындықтарды өзі шеше білуге жаттықтыруға тиіспіз. Мұғалімнің ең басты
міндеті оқушының өз бетінше іс-әрекет істеуін ояту және оны бекіту болып
табылады. Сондықтан оқушылар әр уақытта мұғалімнің багыт берушілік,
жетекшілік рөлін сезіп түратындай болуы тиіс.
Мұғалімнің міндеті-мектеп оқушылардың ой еңбегі мен
іскерлігінің дамуын үнемі бақылап отыру, қолдану мен жігерлендіру. Оқушының
орнын сурет салып беру, оқушы үшін ойлау қажет дегеннен алыс болу керек,
оқушы өзі үшін өзі ойлап, өзі үшін, өзі сурет сала білуге үйренуі қажет. Ол
кейбір жағдайда ғана, қиындықтан шығу жолын білмеген кезде ғана, уақытында
кіріспе сұрақтармен, жұмыс бағдарын көрсету арқылы, ал кейбір жағдайда
суретін түзеп беру жағдайында жәрдем беруге болады.
Мұғалім тек қана түсіндірумен шектеліп қалмай, орындалған
сурет үлгілерін көрсетіп, өзара түсіністікке келіп киындықты жеңуге деген
оқушылардың қызығушылығын тудыра білуі тиіс. Оқушы материалды жақсы
меңгеруі үшін оны шағын көлемдерге бөліп меңгеру орынды.
1.3 Қазақ суретшілерінің шығармаларын таныстыру барысында
оқушыларды өнертану арқылы туған жерге деген патриорттарын дамыту
Бейнелеу өнері оқушыларға көркемдік білім мен патриорттық, тәрбие
берудің, сонымен қатар өнертану мәдениетін дамытудың ұтымды
мүмкіндіктерінің бірі. Бейнелеу өнері шығармаларында оқушылардың өнертану
мәдениетін, өнертану тілін дамыту үшін қазақ бейнелеу өнері шығармалармен
таныстырудың көптеген тиімді әдістері бар. Бейнелеу өнері де басқа ғылымдар
мен өнердің салалары сияқты терминдермен ұғымдардың жүйесінен тұрады.
Оқушылардың бейнелеу өнері заңдылықтары мен бейнелеу ережелерін саналы
түрде меңгеруіне тікелей байланысты.
Бейнелеу өнеріндегі өлшемдер мен түстердің, кеңістікпен көрушіге
байланысты өзгеруі жарық пен көлеңке, өлшемдер қатынастарының құбылыстары
белгілі түсініктерді білдіреді. Тілдік түсініктердің формасы бейнелеу
өнерінде терминдер болып табылады. Белгілі түсініктерді оқытып үйрету
барысында терминдердің құрылысына мән беріледі. Оқыту барысында оқушыларға
терминнің мәніне, тарихи шығу негізінде баса көңіл бөлу қажет. Бейнелеу
өнері сабағында оқушылардың өнертану түсініктерін қалыптастыру үшін ұтымды
дидактикалық әдістерін қолдану көп жетістіктерге қол жеткізеді.
Оқушылардың кеңістік туралы ойы мен сөз мәдениетін дамыту, бейнелеу
өнерінен алған білімдерін өз ойымен жүйелеуге үйретумен тікелей байланысты.
Оқу әдістемелік әдебиеттерден аударма жасалған терминдер ғылыми түсінікті
білдіретін, айқын, оқу процесінде қолдануға лайықты болу керек. Мұғалім мен
оқушының сөз мәдениетінің дамуы оқу әдістемесінің, әдістемелік
әдебиеттердегі терминдердің сапасына қатысты.
Бейнелеу өнері сабақтарында оқушылардың образдық ойы мен сөз
мәдениетінің тығыз байланыстылығын дамыту, мектеп оқушыларының жалпы сөз
мәдениетін жетілдіру, білімді берік және саналы меңгеру қабілетін
арттырады. Өнертану тілінің басқа ғылымдардың тілінен бірқатар
айырмашылықтары бар. Бейнелеу өнерінің тілі, ғылыми терминдерден,
символдардан және табиғи тілдің(ана тілінен) элементтерінен құралады.
Оқушылардың өнертану тілін меңгеру, өнертану түсініктері мен тілін
меңгерудегі олқылықтар, оқу материалын меңгеру барысында терминдер
мазмұнына терең мән бермеуінде. Өнер түсініктерін оқытудың нақты
әдістемелік жолдарының анықталмауында болуы мүмкін.
Өнертану түсініктерін қалыптастыру мәселесі-белгілі терминнің
ерекшеліктерін ашу, логикалық, генетикалық, тарихи-генетикалық аспектілерін
айқындаумен тығыз байланысты шешіледі. Бейнелеу өнері терминдерінің қазақ
тіліндегі жүйесін айқындау, бейнелеу өнерін оқыту курсындағы түсініктерді
сыныптар бойынша бөлуге мүмкіндік туғызады.
Түсінік тілдің көмегімен сөзге айналады. Өнерге қатысты түсінік тілдің
мүмкіндігі арқылы өнертану термині формасында көрініс табады. Сондықтан
өнертану терминдерінің жүйесін меңгеру, өнертану білімдерінің барлық
жиынтығын меңгеруге негіз болып табылады. Оқушылардың өнертану білімдерін
меңгеру үшін ой операциясының арқасында терминнің логикалық-генетикалық
құрылысын ашып көрсету қажет.
Өнертану түсініктерін меңгеру үш кезеңнен тұрады:
1. қабылдау, елестету, түсіну, айту, ойлау, еске сақтау;
2. жинақтау, жүйелеу;
3. іс жүзіне қолдану. Бұл процесс оқушы мен мұғалімнің белгілі іс-әрекеті
кезінде жүзеге асады.
Өнертану түсініктерін қалыптастыруда ғылыми жүйелілік, бірізділік,
беріктілік сияқты педагогикалық принциптерді ұғымды пайдалану орынды. Соның
өнертану түсінігінің мәнімен сәйкестігінің бұзылуы, түсінік мазмұнының
сөзден алшақтығы білімі негіздерін меңгерудің сапасын төмендетеді.
Терминдерді сапалы түрде қолдану оқушылардың білім деңгейін көтеруге үлкен
жәрдемін тигізеді. Терминдерді меңгерудің күрделілігі терминдік сөздің ана
тілінде немесе басқа тілден алынғандығына байланысты. Қандай жағдай
болмасын терминнің шығуына, жасалу негіздеріне, мәніне сабақ барысында
талдау жасап отыру қажет. Оқушылардың өнертану түсініктерінің қалыптасу
деңгейін мынандай өлшемдерге қарап білуге болады :
• Түсініктің белгілерін айқындау, олардың өзара байланысын
түсінуі;
• Әр түрлі ситуацияға байланысты түсінікті қалай қолдануы;
• Әр түрлі тапсырмаларды орындау деңгейі;
• Басқа пәндер бойынша терминдерді қалай қолданады;
Өнертану түсініктерін қалыптастыру мен дамыту, оқушыларға жаңа
түсініктің мәнін ашудан басталады.
Оқушыларға жаңа түсініктің мәнін ашуын көрсету жолдары мен бірізділігі,
мынандай бағыттарды қамтиды:
1. Жаңа түсінік туралы алғашқы елестер беру. Нақты мысалдар арқылы жаңа
түсініктің белгілерін көрсету. Түсінікті білдіретін терминнің атын
хабарлау.
2. Түсінік туралы жинақы елесін беру. Түсініктің белгілі дәрежедегі айқын
белгілерін көрсету. Түсініктің – алғашқы анықтамасын тану.
3. Түсінікті құрау. Түсініктің нақты анықтамасын құрастыру.
4. терминнің шығуы. Термин сөздің буын немесе әріптік нұсқасы.
5. Түсініктің қолданбалы функциясын айқындау.
Оқушылардың өнертану түсініктерін ұғымды меңгеруі түсініктердің бір-
бірімен қатынасын ашып көрсетумен байланысты. Қандай түсінік болмасын оны
басқы түсінікпен салыстырмай қарастыруға болмайды. Сондықтан мұғалімнің
түсініктерді меңгертуі үшін атқаратын міндеттері мынадай формада болады :
1. Түсініктер жүйесін оқушыларға меңгерту.
2. салыстыру, ортақ қасиеттерін табу, түсініктердің айырмашылық шегін
табу дағдыларын қалыптастыру.
3. Түсініктің анықтамасын айқындау.
Түсініктің анықтамасын айқындау күрделі логикалық процесс болып табылады.
Түсініктің анықтамасы дегеніміз – белгілі түсінік қамтыған обьектінің жігін
нақтылы айқындау болып табылады. Сөз және заттар мен құбылыстарды
байланыстырып тұрады.
Сөздің мәні мен түсініктің бір-бірінен өзгешеліктері бар. Түсініктің өзі
табиғаты бойынша жеке. Сөздің мәні – анықтама арқылы беріледі. Бейнелеу
өнерінің негізгі оқу мәселелері форма, пропорция, кеңістік, перспектива,
жарық пен көлеңке түстер болып табылады. Оқушылардың сабақта форманы
бейнелеу, форманың пропорциялық қатынастарын табу, форманы бейнелеу,
форманың кеңістіктегі перспективалық көрінісін бейнелеу, жарық пен
көлеңкенің қатынастарын табу арқылы форманың көлемін шығару туралы көптеген
мәліметтер алу қажет. Бейнелеудің негізі болып табылатын бұл мәселелер
көптеген түсініктердің жүйесінен тұрады. Бейнелеу өнерінің негізін құрайтын
түсініктерді қалыптастыру логика психолгия дидактикасы, лингвистика және
бейнелеу өнерін оқыту мәселелерімен тығыз байланысты. Оқушылардың бейнелеу
өнеріне қатысты түсініктердің жиынтығын өнертану туралы ойын құрайды.
Өнертану түсініктерінің даму деңгейі баланы сөйлеген сөзі мен бейнелеу
әрекерінен көрінеді. Өнертану түсініктері белгілі терминдер арқылы көрініс
табады. Бейнелеу өнерінің әрбір термині белгілі бір өнертану түсінігін
білдіреді. Бейнелеу өнерінің живопись, графика, мүсін, сәндік қолданбалы
өнер түрлеріне байланысты оның терминдері де осы балаларға байланысты
топтастырылады.
Кескіндеме – станоктық және монументалдық, болып бөлінеді. Графиканың
лингравюра, ксилография, офорт, эстамп, эксливрис сияқты түрлері бар. Мүсін
– станоктық және монументалдық кеуде мүсін, қалың бедер, жұқа бедер сияқты
терминдердің жиынтығынан құралады. Сәндік қолданбалы өнер-ою-өрнек,
керамика, гобелен, ағаш өңдеу, тұрмыс заттарын безендіру, өндіріс заттарын
безендіру, түсініктерінен тұрады.
Дизайн – тұтыну заттарының құрылысы, машиналардың формасы, өндіріс
құралдарының формасы және тағы басқа ойды білдіретін түсініктер жүйесінен
тұрады. Көптеген терминдер бейнелеу өнерінің жанрларына байланысты : тарихи
тұрмыстық, әскери-соғыс, пейзаж, портрет, натюморт. Терминдер жүйесін
құрайтын бірқатар терминдер суретшілерге байланысты шыққан : портретист,
анималист, баталист, пейзажист, маринист, монументалист, мүсінші,
безендіруші, графика, кескіндемеші, акварелші, өндіріс-суретші, кітап-
суретшісі, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz