Қазіргі таңдағы сабақты жүргізуде жаңа технологияларды қолдану
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2.6
І тарау. Бастауыштағы сабаққа қойылатын талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7.12
1.1. Көркем шығарма түрлерін оқыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13.20
1.2. Дұрыс оқу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21.28
ІІ тарау. Қазіргі таңдағы сабақты жүргізуде жаңа технологияларды қолдану.
2.1. Саналы түрде түсініп оқу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29.35
2.2. Мәнерлеп оқу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36.41
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
Пайдаланылған негізгі әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43.44
І тарау. Бастауыштағы сабаққа қойылатын талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7.12
1.1. Көркем шығарма түрлерін оқыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13.20
1.2. Дұрыс оқу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21.28
ІІ тарау. Қазіргі таңдағы сабақты жүргізуде жаңа технологияларды қолдану.
2.1. Саналы түрде түсініп оқу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29.35
2.2. Мәнерлеп оқу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36.41
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
Пайдаланылған негізгі әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43.44
Оқыту процесінде мектеп оқушыларын тәрбиелеп, олардың дүниеге көзқарасын қалыптастыру бастауыш мектептердің бағдарламалары аса бай материалдар береді.
Бастауыш кластарда ана тілі пәні — балаларды оқуға үйретудің негізгі құралы.
Ана тілі пәнінің білімдік, тәрбиелік мәні сананы, дұрыс оқуға үйрету арқылы ғана аталады.
Оқуға үйрету сауат ашуға үйрету кезеңнен басталады. Бұл кезде оқұшылар әрбір дыбыстық ерекшелігімен танысу барысында, дыбыстан буын, сөз құрап оны дыбысган дұрыс оқуға жаттығады. Буын сөз құралтып дауысты дыбыстардың қасиетіне ерекше көңіл бөлінді. Жеке оқушылардың дыбыс буын, сөз сөйлемдерді санасы, дұрыс, анық дауыстап оқуы талап етіледі.
Бастауыш кластарда ана тілі пәні — балаларды оқуға үйретудің негізгі құралы.
Ана тілі пәнінің білімдік, тәрбиелік мәні сананы, дұрыс оқуға үйрету арқылы ғана аталады.
Оқуға үйрету сауат ашуға үйрету кезеңнен басталады. Бұл кезде оқұшылар әрбір дыбыстық ерекшелігімен танысу барысында, дыбыстан буын, сөз құрап оны дыбысган дұрыс оқуға жаттығады. Буын сөз құралтып дауысты дыбыстардың қасиетіне ерекше көңіл бөлінді. Жеке оқушылардың дыбыс буын, сөз сөйлемдерді санасы, дұрыс, анық дауыстап оқуы талап етіледі.
1. Алтынсарин Ы. Қазақ хрестоматиясы, 1979.
2. Аймауытов Ж. Жан дүниесі және өміртандау. Ташкент, 1926.
3. Аймауытов Ж. Сабақтың комплекстік жүйесінің әдістері.
Қызылорда, 1929.
4. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. А., 1952.
5. Бегалиев Ғ. Бастауыш мектепте қазақ тілі методикасының
мәселелері. А., 1950.
6. Жұмабаев М. Бастауыш мектепте ана тілін оқыту. Қызылорда,
1926.
7. Рахметова С. Қазақ тілін оқыту методикасы. А., 1991.
8. Бастауыш мектеп (жинақ). А., 1954.
9. Жазыбаев М., Асқарбаева А., Рахметова С. Бастауыш оқытудың
тиімділігін арттыру. А., 1968.
10. Жазыбаев М. Қызықты грамматика. 1969.
11. Әуелбаев Ш. т.б. "Әліппе" оқулығыңа әдістемелік нұскау. 1992-
2000.
12. Бірінші сыныптағы оқыту. А., 1986.
13. "Әліппе", "Әліппе серігі", "Жазу үлгілері". А., 1992-2000.
14. "Ана тілі" оқулықтары. А., 1988-2000.
15. "Ана тілі" оқулықтарына әдістемелік нүсқаулар. А., 1988-2000.
16. Асқарбаева А. Сыныптан тыс оқу. А., 1986.
17. ӘбікәрімоваТ. Тексті талдау жұмысы.
18. Бозжанова К. Кіші жастағы оқушылардың оқу дағдысын
қалыптастыру. А., 1999.
19. Бастауыш мектептегі қазақ тілі методикасы (жинақ), А., 1988.
20. Сыздықова Р. Қазақ орфографиясы мен пунктуациясы жайында
анықтағыш. А.,1974.
21. Уәйісова Г., Жұмабаева Ә., "Қазақ тілі" оқулықтары. (23А
сынып)А., 1998-2000.
22. "Қазақ тілі" оқулықтарына әдістемелік нұсқаулар (2, 3, 4 сынып.
А., 1998-2000).
23. Қабатай Б. Дидактикалық материалдар, А., 1999.
24. Педагогическая энциклопедия. М., 1964.
25. Российская педагогическая энциклопедия. М., 2001.
26. Жиенбаев С, Қазақ тілі методикасы. 1940-1946.
27. Байқуатова О. Бастауыш мектепте синтаксис материалдарын
оқыту. А., 1997.
28. Сытдықов Ә. Жаңа типті мектептегі оқу-жүйесі. А., 1946.
29. Сарыбаев Ш.Х. Қазақ тілі методикасының кейбір мәселелері. А.,
1959.
30. Қазыбаев С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. А., 1987ж.
2. Аймауытов Ж. Жан дүниесі және өміртандау. Ташкент, 1926.
3. Аймауытов Ж. Сабақтың комплекстік жүйесінің әдістері.
Қызылорда, 1929.
4. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. А., 1952.
5. Бегалиев Ғ. Бастауыш мектепте қазақ тілі методикасының
мәселелері. А., 1950.
6. Жұмабаев М. Бастауыш мектепте ана тілін оқыту. Қызылорда,
1926.
7. Рахметова С. Қазақ тілін оқыту методикасы. А., 1991.
8. Бастауыш мектеп (жинақ). А., 1954.
9. Жазыбаев М., Асқарбаева А., Рахметова С. Бастауыш оқытудың
тиімділігін арттыру. А., 1968.
10. Жазыбаев М. Қызықты грамматика. 1969.
11. Әуелбаев Ш. т.б. "Әліппе" оқулығыңа әдістемелік нұскау. 1992-
2000.
12. Бірінші сыныптағы оқыту. А., 1986.
13. "Әліппе", "Әліппе серігі", "Жазу үлгілері". А., 1992-2000.
14. "Ана тілі" оқулықтары. А., 1988-2000.
15. "Ана тілі" оқулықтарына әдістемелік нүсқаулар. А., 1988-2000.
16. Асқарбаева А. Сыныптан тыс оқу. А., 1986.
17. ӘбікәрімоваТ. Тексті талдау жұмысы.
18. Бозжанова К. Кіші жастағы оқушылардың оқу дағдысын
қалыптастыру. А., 1999.
19. Бастауыш мектептегі қазақ тілі методикасы (жинақ), А., 1988.
20. Сыздықова Р. Қазақ орфографиясы мен пунктуациясы жайында
анықтағыш. А.,1974.
21. Уәйісова Г., Жұмабаева Ә., "Қазақ тілі" оқулықтары. (23А
сынып)А., 1998-2000.
22. "Қазақ тілі" оқулықтарына әдістемелік нұсқаулар (2, 3, 4 сынып.
А., 1998-2000).
23. Қабатай Б. Дидактикалық материалдар, А., 1999.
24. Педагогическая энциклопедия. М., 1964.
25. Российская педагогическая энциклопедия. М., 2001.
26. Жиенбаев С, Қазақ тілі методикасы. 1940-1946.
27. Байқуатова О. Бастауыш мектепте синтаксис материалдарын
оқыту. А., 1997.
28. Сытдықов Ә. Жаңа типті мектептегі оқу-жүйесі. А., 1946.
29. Сарыбаев Ш.Х. Қазақ тілі методикасының кейбір мәселелері. А.,
1959.
30. Қазыбаев С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. А., 1987ж.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2-
6
І тарау. Бастауыштағы сабаққа қойылатын
талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7-12
1.1. Көркем шығарма түрлерін
оқыту ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...13-20
1.2. Дұрыс
оқу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...21-28
ІІ тарау. Қазіргі таңдағы сабақты жүргізуде жаңа технологияларды қолдану.
2.1. Саналы түрде түсініп
оқу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29-35
2.2. Мәнерлеп
оқу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...36-41
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
Пайдаланылған негізгі
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...43-44
Кіріспе
Диплом жұмысының өзектілігі:
Оқыту процесінде мектеп оқушыларын тәрбиелеп, олардың дүниеге
көзқарасын қалыптастыру бастауыш мектептердің бағдарламалары аса бай
материалдар береді.
Бастауыш кластарда ана тілі пәні — балаларды оқуға үйретудің негізгі
құралы.
Ана тілі пәнінің білімдік, тәрбиелік мәні сананы, дұрыс оқуға үйрету
арқылы ғана аталады.
Оқуға үйрету сауат ашуға үйрету кезеңнен басталады. Бұл кезде оқұшылар
әрбір дыбыстық ерекшелігімен танысу барысында, дыбыстан буын, сөз құрап оны
дыбысган дұрыс оқуға жаттығады. Буын сөз құралтып дауысты дыбыстардың
қасиетіне ерекше көңіл бөлінді. Жеке оқушылардың дыбыс буын, сөз
сөйлемдерді санасы, дұрыс, анық дауыстап оқуы талап етіледі. Сондай-ақ
тексті оқу кезінде сөз мәніне мағынасына назар аудару, сөйлемдер арасындағы
байланысты түсіну, сөйтіп түсініктерін біртіндсп күрделендіру бағытында
мәнерлер оқуды жетілдіру мақсаты көзделеді.
Диплом жұмыстың мақсаты: Бастауыш мектеп оқушыларына сауатты түрде
оқыту.
Диплом жұмысының міндеті:
1. Көркем шығарма түрлерін оқыту;
2. Балаларды оқытуға машықтандыру;
3. Оқу сабақтарын жүргізу.
Диплом жұмысыиың нысанасы болып: Бастауыш мектепте оқыту процесі.
Диплом жұмысының әдістері: Диплом жұмысында баяндау, талдау,
салыстыру, сараптау, жинақтау, жүйелеу, қорыту әдістері.
Оқу сабақтарына қойылатын негізгі талаптар Бүкіл халқымыздың мәдени
дәрежесін үздіксіз жоғары сатыға көтерілу, жас ұрпақты патриоттық,
ұлтжандылық мораль рухында тәрбиелеу мәселелеріне қамқорлық жасап,
күнделікті басшылықе етіп отырады. Өйткені адам баласының ғасырлар бойы
арман еткен жарқын болашағы — егеменді қоғамды құру ісі — жаңа адам
тәрбиелеу мәселесімен тығыз байланысты. Қазіргі кезде ғылым негіздерін
тиянақты меңгеруді, дүниеге көзқарастың коммунистік принциптерін меңгеруді,
ғылым мен техниканың өскелең даму дәрежесіне сәйкес еңбек ету мен
политехникалық дайындықты, қоғамның қажеттерін, оқушылардың қабілеттері мен
тілектерін есепке ала отырып, өскелең ұрпаққа адамгершілік, эстетикалық
және дене шынықтыру тәрбиесін беру қамтамасыз етіледі. Мектеп реформасының
негізгі талаптарында: "Білім беру мен тәрбие беру сапасын арттыруда,
оқушыларды еңбекке баулу мен оларға кәсіптік бағдар беруді түбегейлі
жақсартуға, жастардың бойында жоғары адамгершілік қасиеттерді, отанға деген
сүйіспеншілікті жөне оны қорғауға әзірлікті қалыптастыруға бағытталып,
реформада көзделген шараларды дәйекті түрде мүлтіксіз жүзеге асыру бірінші
дәрежелі міндет болып табылады" (1), демек, бүгінгі оқу- тәрбие ісіне
үлкен міндет жүктелетіні және бұл міндетті бұлжытпай орындауға
мұғалімдердің ерінбей, жалықрпай еңбектенуі қажет екені айтылады.
Оқыту процесінде мектеп оқушыларын тәрбиелеп, олардың дүниеге
көзқарасын қалыптастыруда бастауыш мектептердің бағдарламалары аса бай
материалдар береді. Оқушыларға саяси-идеялық, адамгершілік, еңбек,
эстетикалық тәрбие берудің жалпы жүйесінде көрнекті қоғам қайраткерлерінің
өмірі мен күресінің, алға қойған идеясының, қазақ халқының мақсаттарын
жүзеге асыру фактілері ерекше маңызды роль атқарады.
І-ІІ кластарда "22 наурыз — қазақ халқының жаңа жылы", "9 мамыр Жеңіс
күні" тақырыптарына сай, қазақ батырлары туралы бірнеше шығармалардан
үзінді оқу арналады. III класта "Қазақтың билері ", "Жаңа дәуір, жаңа өмір"
тақырыптарындағы материалдар халық бақыты үшін күресі туралы,
мемлекетімізге және елімізде бақытты өмір орнатудағы тарихи жағдайлар
туралы, халық өсиетінің орындалуы туралы мәліметтермен таныстырады.
Қазақ халқы өкімет басшылығымен аталар өсиеттерін орындап отырғандығын
бағдарлама бойынша ғылыми, публицистикалық мақалалар мен көркем шығармалар
арқылы мағлұмат беріледі. Бұған "Жақсы деген немене, жаман деген немене?",
"Біздің Отанымыз — Қазақстан", "Кең байтақ Қазақстан", "¥лы Отан
соғысының Батырлары", "Өнегелі өмір" атты тараулардағы тақырыптарды айтуға
болады.
Оқу сабағының бағдарламасы бастауыш класс оқушыларына үздіксіз білім
беру мен тәрбиелеуді мақсат еткен. Ондай материалдар "1 Мамыр", "1 Мамыр —
еңбекшілердің халықаралық мерекесі", "Халықтар арманы - бейбітшілік" т.б.
Бастауыш кластарда ана тілі пәні — балаларды оқуға үйретудің негізгі
құралы.
Ана тілі пәнінің білімдік, тәрбиелік мәні саналы, дұрыс оқуға үйрету
арқылы ғана ашылады.
Оқуға үйрету, сауат ашуға үйрету кезеңінен басталады. Бұл кезде
оқушылар әрбір дыбыстың ерекшелігімен танысу барысында, дыбыстан буын, сөз
құрап, оны дыбыстап дұрыс оқуға жаттығады. Буын, сөз құрайтын дауысты
дыбыстардың қасиетіне ерекше көңіл бөлінеді. Жеке оқушылардың дыбыс, буын,
сөз, сөйлемдерді саналы, дұрыс, анық дауыстап оқуы талап етіледі. Сондай-ақ
тексті оқу кезінде сөз мәніне, мағынасына назар аудару, сөйлемдер
арасындағы байланысты түсіну, сол арқылы текст мағынасын түсініп, айтып
беруге үйрену, сөйтіп, түсініктерін біртіндеп күрделендіру бағытында
мәнерлеп оқуды жетілдіру мақсаты көзделеді.
Оқуға үйрету кезінде мұғалімнің басшылығымен іштен оқу немесе
өздігінен оқу әдісі қолданылады. Класта өте баяу оқитын, басқаларға
қарағанда нашар оқитын оқушылар үшін арнайы оқушылар үшін арнайы
карточкалар (үлестірмелі) дайындап, оған оқитын тексті анық етіп жазу
керек.
Кластағы озат оқушыларға да арнайы тапсырма (күрделірек) дайындалады.
Мәселен: кластағы жалпы оқушыларға 1-2 ғана тапсырма берілсе, озат
оқушыларға 3-4 тапсырмадан беріледі. Оқулықта текстің соңына берілген сұрақ-
тапсырмаларды оқушылардың түсінігіне, ұғымына лайықтау және олардың
өздігінен оқуды талап ету қажет. Жеңілдетіліп талданатын тапсырмаларды
карточкаға жазып таратуға болады (нашар үлгеретін оқушылар үшін).
Оқу сабағы оқушылардың білімін, танымдық қабілетін, тіл байлығын
дамытып, қалыптастыру барысында пән аралық байланыстарды да үнемі іске
асырады.
Оқу сабағының бұл міндеттері балаларды оқуға үйрету жұмысын дұрыс
басқарған жағдайда ғана орындалмақ.
Екінші класта оқу техникасын жетілдіруге көп көңіл бөлінеді. Саналы
түрде түсініп, мәнерлеп оқуға үйрету дауыстап оқу, іштен оқу, өздігінен
оқуға үйрену жұмыстарын бір-бірімен байланыстырып жүргізу арқылы жүзеге
асады.
Мәнерлеп оқуға үйретуде оқушыларға таныс емес, жаңа текстті дауыстап,
жарыстырып оқу тиімді.
Баяу оқитын оқушылар бұл кезде іштен оқып дайындалады.
Екінші класс оқушылары жыл аяғында оқу техникасын толық меңгеріп,
оқыған шығарманың мазмұнын, оның идеясын дауыс сазы, үні арқылы
анықтап, мәнерлеп оқуға жаттығады.
Үшінші класта оқуға үйретуге қойылатын негізгі мақсат — дауыстап,
мәнерлеп және іштен оқуды меңгерту. Оқушылардың өздігінен оқуына берілетін
тапсырмалардың көлемі мен мазмұны біртіндеп күрделене түседі.
Оқуға үйретудің сапалы болуы оқу сабағын дұрыс ұйымдастыруға
байланысты. Ол үшін оқушыларды оқулықпен, оқулықтағы жеке текстпен жұмыс
жасауға үйрету қажет. Оқуға үйретудің әдіс-тәсілін шығарма жанрларына қарай
(көркем шығарма, ғылыми көпшілік мақала, ертегілер, мысал өлеңдер т.б.)
ойластырған жөн.
Көркем шығармаларды ерекше дауыс құбылысы, екпінімен мәнерлеп оқып,
негізгі кейіпкерлердің іс-әрекетін, көңіл күйін дәл бейнелейтін сөздер мен
сөз тізбектерін даралай оқу қажет.
Кейбір түсінікке жеңіл тексті класта даг үйде де қайталап оқи беру
балаларды жалықтырады. Кластағы озық және үлгерімі төмен оқушылармен
жүргізілетін жұмыс түрін әр сабақ сайын жоспарлап отырған жөн.
"Жалпы білім беретін және кәсіптік мектеп реформасының Негізгі
бағыттарында": "Халық мұғалімі — жас өспірімнің рухани дүниесінің
мүсіншісі, қоғам өзінің ең қымбаттысы, ең құндысы — балаларды, өзінің
үмітін, өзінің болашағын сеніп тапсыратын сенімді өкілі...", - дейді.
Қорыта келгенде, реформа талаптарын ойдағыдай жүзеге асыру үшін мұғалім, ең
алдымен, өзінің педагогтік шеберлігін ұдайы жетілдіріп, білім негіздері мен
тәрбие идеясын баланың ақыл-ойы мен жүрегіне жеткізетін ұтымды әрі тиімді
әдістерді іздестіреді.
Көркем шығарма түрлерін оқыту
Көркем шығарманы оқудан бұрын алдын ала дайындық жұмысы жүргізіледі.
Ол дайындық оқылайын деп отырған шығарманың мазмұны мен көлеміне байланысты
болмақ. Шығарма әуелі тұтас оқылғаны тиімді: өйткені бөлініп оқылса,
балалар оның мазмұнын толық ұғына алмайды. Шығарманың мазмұнын бір рет
оқығанда-ақ тыңдаушылардың көкейіне қондырып, санасына жеткізу үшін, ол
нақышына келтіре, шабытпен оқылуға тиіс. Бала психологиясының нәзік
сырларын жете білген атақты совет педагогы А.С.Макаренко баланың жан
жүйесіне әсер етуде дауыс ырғағына өзінің қаншалықты мән беретінін білдіре
келе: "...қайткенде де сіздің сөзіңізден еркіңізді, сіздің мәдениетіңізді,
сіздің жеке ерекшеліктеріңізді сезіне алатындай болсын", - деп көрсетеді.
Бастауыш мектеп жасындағы балаларға нақышына келтіре сөйлеген сөздің
керемет әсер ететіні, олардың есту сезімін дамытып, санасын оятатыны,
шығарманың психикалық мәнін түсінуғе мүмкіндік беретін жөнінде методикалық
әдебиеттерде басым айтылады. Дауыс ырғағы дұрыс сақталып оқылған текстің
оқушыларға қонымды әсер ететінін айта келіп, К.Д.Ушинский: "...Мүмкін
егерде біз: бізде анық дауыстап, ырғағына келтіріп, әсерлі етіп оқиалатын
төменгі төменгі кластың мұғалімін табу өте қиындыққа түседі десек,
кейбіреулерге ерсі болып көрінер еді, бірақ зейінінің қабілеті әлі
жетілмеген балаларға мұндай мұғалім ерекше қажет", -дейді.
Сонымен, мұғалім шығарманы оқуға дайындалу барысында жүргізген әңгімеде,
шығарманы оқуда немесе мазмұнын қысқаша айтып беру жұмыстарында болсын,
дауыс ырғағына қатты көңіл бөліп, сөздерді анық, дұрыс айту мәнеріне өзі
жақсы жаттыққан болу тиіс. Бұл айтылғаннан шығатын қорытынды — мұғалім
шығарманы әуелі өзі оқып көрсеткені дұрыс; кейде оқу техникасын меңгерген,
мәнерлеп, жақсы оқитын балаларға да оқытуға болады. Бірақ әсіресе ұйқасы
қиын немесе жолдары ұзақ, бала демі жетіңкіремейтін өлеңдер, көркем
фразалар мен сөз өрнектері арқылы бейнелене суреттелген көріністер
кездесетін шығармаларды мұғалімдердің өзі оқығаны жөн.
Егер текст оқушыларға оқытылса, бастан-аяқ бір оқушы ғана ақымайды. Тексті
бөліп-бөліп бір бөлімін біреуі, екінші бөлімін екіншісі сөйтіп жалғастыра,
кезекпен бірнеше бала оқиды. Бірақ текст қалай болса солай, кез келген
жерден тоқталмай, әр бөлім белгілі бір аяқталған ойды білдіретін үзінді
болғаны жөн. Оқу барысында түсініксіз сөз кездесе қалатын болса, бала оқып
тұрғанда, мұғалім ол сөздің синонимін (мысалы, лашық -үй) айта қояды, бірақ
баланың оқуын тоқтатып қойып, сөзді түсіндіруге болмайды. Сөйтіп, текст
аяғына дейін оқылады. Көлемді шығарманы оқытудың екінші жолы — бөлімге
бөліп оқу. Әр бөлімді оқып біткеннен кейін, бірнеше сұрақ арқылы оның
мазмұны айтқызылады. Келесі сабаққа шығарманың екі-үш бөлімін (көлеміне
қарай) оқып келу тапсырылады. Бұл әдістің екеуі де пайдалы: бірінде оқушы
оқиғаны аяғына дейін білуге асығып, шапшаң оқуға төселетін болса,
екіншісінде көркем шығарманы асықпай, онда әңгімеленіп отырған оқиғаны жан-
жақты мән бере ойланып, түсініп оқуға жаттығады. Оқылған шығарманың көлемі
қандай болмасын, оны оқушылардың қаншалықты меңгергенін байқау үшін мұғалім
қорытынды әңгіме жүргізеді. Бұл жұмыс та түрлі жолдармен ұйымдастырылады.
Әңгімені ұйымдастыру. Шығарма мазмұнынан түсінгенді айтып беру, әдетте
қорьғгынды әңгіме деп саналады. Мұнда оқушылар көбіне мұғалімнің қойған
сұратары бойынша әңгімелейді. Әңгіме қызу жүріп, оған оқушыларды түгел
қатыстыру үшін оқушыларды бір-біріне сұрақ қоюға үйретуге болады.
Шығарманың мазмұнын ашу, талқылау мақсатында қойылатын сұрақтардың оқылған
материалды терең түсінуге, меңгеруге жәрдемі тиеді.
Оқулықтағы материалдардың көпшілігінде қорытынды сұрақтар берілген. Мұғалім
қорытынды сұрақтарды әр текстің аяғында берілген сұрақтар арқылы өткізуіне
болады. Шығарманың мазмұнын қорыту мақсатында ондағы кейіпкерлерге
қарапайым түрде мінездеме беру, көркем сөздер мен сөз тіркестерін талдау,
көркемдік қасиетін таныту, сол әңгімеге салынған суреттерді қарау секілді
жұмыстар жүргізіледі.
а) Шығармадағы кейіпкерлерге мінездеме беру. Қандай шығарманың болмасын,
онда белгілі бір кейіпкерлері болады, сол кейіпкерлердің көңіл-күйі,
олардың айналасында әр алуан оқиғалар суреттеледі. Ол кейіпкерлерге
мінездеме беру әңғіменің жалпы мәнін аңғартуға көмектеседі. Кейіпкерлерге
мінездеме беру жұмысы шығармада айтылатын барлық түйінді мәселелерді
қамтиды. Сонымен қатар мұндай жұмыстарда балалар сол кейіпкерлердің өз
басына тән қасиеттерді автор көрсеткендей жеткізіп беруге тырысып, текстегі
суреттеме сөздерді қолданады.
ә) Шығармадағы әр түрлі мәселелерді әңгімелеу. Шығармадағы кейіпкерлерге
мінездеме беру барысында оның өмір сүрген ортасына, заманына тоқталуға тура
келеді. Мысалы, Б.Майлиннің "Күлпаш" әңгімесіндегі қарға көміліп қалған,
аштықтан өліп жатқан екі адам, С.Торайғыровтың "Кедей" поэмасындағы
кедейдің күні-түні дамылсыз қанша еңбек еткенімен, қарны тойып, тәуір тамақ
ішіп, тәуір киім кимей, жоқшылықпен өткен бақытсыз да, сорлы өмірімен
балалар саналы түрде танысады, - мұның бәрі оқушыларды әділетсіздік пен
зорлыққа төзбеушілікке тәрбиелеп, олардың бойында қайырымды да, кішіпейіл
болу қасиеттерін қалыптастыра береді.
б) Шығарманың көркемдік ерекшеліктерін таныту. Балаларды әдеби шығармалар
оқуға дайындауда олардың оқыған әңгімелерінің тіліне, автордың қолданған
бейнелі сөз тіркестеріне көңіл аударып,мәнін аңғартып отырудың маңызы бар.
Шығармадағы бейнелі ұғымдар әдетте текстің мазмұны бойынша істелетін
жұмыстан кейін, өз алдына бөлек талданады. Мұғалім оқылған шығармадан
талдануға тиіс сөздер мен ұғымдарды іріктеп алады да, бірінен соң екіншісін
түсіндіре бастайды.
Шығармадағы кейіпкерлерге мінездеме беру, табиғатты сипаттау, еңбекті
суреттеу сол шығарманың мазмұны бойынша жүргізіледі. Мысалы "Аққулы көлде"
(С.Сейфуллин) тексін өткенде, жаздың алтын нұрлы тамылжыған күндеріндегі
көл көрінісін оқушылардың көз алдына елестететіндей және онан балалар әсер
алатындай етіп суреттеу үшін, әңгімедегі метафоралар мен теңеу сөздердің
мәні түсіндіріледі. Сонан кейін "Аққулардың көлдің үстіндегі қалқи жүзгенін
автор қандай сөздер арқылы көрсетеді?" деген сұрақ қоюға болады. Мұндай
сұраққа жауап қайтару үшін, оқушылар аппақ денесін күміс суға төсеп, әсем
жүзіп, күміс айнадай мөлдірін шымырлатып сызады деген сияқты бейнелі
тіркестер қолданылады. Немесе ондай тіркестерді сұрақтың ішіне енгізіп:
"Автор неліктен суды күміс айнадай дейді?", "Меруерт, гауһар, меншақ
тізіледі деп отырғаны не?" т.б. сияқты сұрақтар қоюға болады. Сонда
оқушылар жауаптарында автордың күміс суды айнадай деуі тұнық, мөлдір судың
желсіз күнгі тып-тыныш күйін көрсету үшін, меруерт, гауһар тізіледі деген
тіркестерді көл бетіндегі аққулардың жүзген іздерін бейнелеу үшін
қолданғанын айтады. Сондай-ақ Л.С.Пушкиннің "Балықшы және балық" ертегісін
оқығанда, теңіз бетінің бірте-бірте түнере түскен өзгерісіне оқушылардың
көңілін аударып, оны автордың неліктен солай суреттегенін балалар өз
беттерімен таба алатындай жағдай жасайды. Шығарманың көркемдік
ерекшелігімен таныстыруда текске берілген суреттермен жұмыс жүргізудің мәні
зор.
Сабақта суреттерді пайдаланудың мынадай түрлерін атауға болады. Сурет
бүкіл текстке берілген болса, оны қорытынды әңгімеде пайдалану керек, ал
сурет текстің бір бөліміне ғана берілсе, сол бөлімді талдағанда қараған
жөн. Сондай — ақ суреттерді тексті оқуға дайындық әңгіме кезінде де, оны
оқығаннан кейін де қарауға болады. Мысалы, оқулықтағы жыл мезгілдерін
көрсететін суреттерді сол бөлімге берілген шығармаларды оқуға кіріспес
бұрын, алдын-ала қарап, көктем мен жаздың немесе күз бен қыстың
белгілерімен оқушыларды таныстырып алған жөн. Ал текстің мазмұнына
байланысты салынған суреттердің көпшілігін оны оқып болғаннан кейін ұсынуға
болады. Көлемді шығармаларға берілген суреттер оқу барысында пайдаланылады
(Балықшы мен балық) ертегісі, "Бақыршы бала" әңгімелеріне берілген
суреттер. Мұнда оқушыларға әңгімеден сол суреттерде берілген жерлерді тауып
оқу тапсырылады.
Осылайша текске берілген суреттерді көңіл қоя қарау оқушыларға бір
жағынан, шығармадағы әңгімеленген жағдайлар мен бейнелерді анықтай түсіп,
нақты түсініктер берсе, суретті қарап, оның мазмұнын ұға білуге үйретеді.
Мысал оқу. Көркем шығарманың басқа түрлерінен мысалдың мынадай
өзгешеліктері бар: а) аллегориямен айтылатындығы; ә) мысалда белгілі бір
үгіт, тәлім-тәрбиелік мән болатындығы; б) оның оқылу ерекшелігі. Осыдан
келіп мынадай методикалық сұрақ туады: мысалдағы аллегорияны ашу керек пе,
жоқ па? Мұндай сұраққа жауап беру үшін, мысалдың сипатын, қасиетін байқаи
қараған дұрыс.
Шынында бастауыш класс оқушылары мысалды оқығанда суреттелген оқиғаның
тартымдылығына қызығады, оны шындық деп қабылдайды. Сондықтан мысалды оқып
шығысымен, автордың бейнесі, оны кім деп түсінесіңдер дегендей сұрақ қою
қателік болған болар еді. өйткені жұмысты мұндай өдіспен жүргізу —
оқушылардың мысалды оқығанда алған әсерлерін жояды; сондықтан балалардың
одан алған әсерлері әлсіремей, қайта күшейе түсетіндей жағдай жасайтын әдіс-
тәсілдер қарастырылады. Ол үшін алдымен мысалдарда суреттелгендер
шындық болмыс жөнінде балаларға қате түсінік береді, өйткені қарға,
түлкі сөйлемейді ғой деген сияқтылардан қауіптенудің қажеті жоқ.олардың
сөйлемейтінін балалардың өздері де жақсы біледі, сонда да оны шындық сияқты
қабылдайды. Мысалдың екінші ерекшелігі — онда белгілі бір үгіт, тәлім-
торбиелік түрде текстің басында не аяғында беріледі. Мысалы, "Қарға мен
түлкі" мысалынан шығатын қорытынды текстің басында берілген:
Жұрт біледі, күледі
Сұрқия тілдің жаманын,
Қошеметшілер амалын,
Сонда да солар қайда жоқ,
Ептеп айтса, ересің,
Артынан өкінсең де пайда жоқ, -деген сияқты.
Мысал оқытуда осындай қорытынды пікірді пайдаланып, құрғақ сөзбен
"Мұндай жаман мінез-құлықтан, іс-әрекеттен аулақ болу керек" ... деген
мораль оқып, үгіт айтып, жүргізілген жұмыстың бастауыш класс оқушыларына
әсері шамалы болады. Ондай үгітті тіпті сол оқылып отырған мысалдан
үзінді келтіре отырып айтқанда да, кішкене балалардың санасына
бірден қона қояды деу қиыы. Сондықтан мысал оқытуда ондағы айтылатын үгітті
табуға тырыспай, оның кейіпкерлері мен сол кейіпкерлердің іс-әрекеті, өзара
қарым-қатынасы, бір-біріне айтқан сөздеріндегі ой анық ашылуға тиіс. Осыган
орай, мысалдан шығатын қорытынды пікірді оның мазмұны талданып болғаннаи
кейін оқуга болады.
Мысал оқытудың үшінші ерекшелігі — оның дауыстап оқу тәсілінде.
Мысалдағы айтылатын сөз автордың атынан айтылмай, кейіпкердің атынан
баяндалатын болса, сол кейіпкердіц басындағы ерекшелігіне қарай дауыс сазы
да құбылып отырады, Мысалы, "Шал мен малайда" ол екеуінің сөзі бір сөзбен
немесе "Қарға мен түлкіде" түлкі мен қарғаның сөзі бір үнмен оқылмайды.
Тіпті бір кейіпкердің сөзін оқу әдісі де оның қылығына қарай түрлене
береді. Шалдың "Бауырым, түгеншежан, айыршы", - дегені жалынышты үмен
оқылса, "Әумесер, ақылың жоқг ит, доңыз" - деғеи сөздерді ақыру, жекіру,
ұрсу мәнерінде, ал малайдың:
Ұрсасың неге, шалым, маған, - дсді.
Сөккендей не істедім саған? — деді,
Жазғаным менің сені ал жаудан
Айырып алғаным ба аман?! — деді
деген сөздері шарасыздық сезіммен, сұраулық мәнерінде бірқалыпты оқылады.
"Қарға мен түлкі" мысалында автор сөзі бір әуенмен оқыла келе, түлкінің
сөзі басталған кезде қулық, өтірік мадақтау мәнеріне келтіріліп, дауыс
бірнеше құбылып оқылады. Кейіпкерлердің мінез-құлқы мен автордың сөз
қолдануына қарай, дауыс ырғағының құбылып отыруы балалардың ынтасын
арттырып, мысалдың кейбір жолдарын бір-екі оқығанда-ақ жаттап алуларына
жағдай жасайды.
Қорыта айтқанда, мысалдарды төмендегідей жүйемен оқытуға болады:
1. Оқылатын материалдар жөпінде мұғалім алдын ала әңгіме мысалдың ішінде
кездесетін кейбіреулерін кірістіре отырып, олардың мағыналарын аша түседі.
2. Мысалды мәнерлеп мұғалім оқиды, сонан кейін
оқушыларға оқытады.
3. Оның мағынасы талданады.
4. Мысалдардың кей жерлерінен үзінді келтіре отырып,
ондағы негізгі ойды қорытындылайды.
5. Мысалдың мазмұнына ұқсас өмірде кездесетін
жагдайлардан мысалдар келтіріледі.
6. Рольге бөліп оқылады.
Бұл көрсетілгендер өзгеріссіз осы күйінде үнемі сақталып отырсын деген
ойдан аулақпыз. Өйткені мысалдың мазмұны мен сипатына қарай, бүл
айтылғандардың кейде қысқартылуы немесе толықтырылып отырылуы да мүмкіи.
Дегенмен мысал оқытуда негізінен осы принципті ұстанған жөн.
Ертегі оқу. III кластың жаңа оқулығына халық ертегілер молырақ
енгізіледі. Онда әр халықтың мұң-мұқтажы мен аңсаған арман-тілегі
суреттелген. Мұндай ертегілерді оқу алдындағы кіріспе әңгімеде осы
жағдайларға мұқият көңіл аударылғаны жөн. Мысалы: А.С.Пушкиннің "Балықшы
мен балық туралы" ертегісін оқыр алдында мынандай әңгіме өткізіледі.
- Халық әділеттілік пен адамгершілікті, ақылдылық пен байсалдылықты
ертеден-ақ өте жоғары бағалап, кейбір адмдардың ерсі мінез-құлықтарын
әңгімеге, өлеңге қосып мінеп-қосып отырған. Халықтың ерте кездегі ауыздан-
ауызға тараған ертегі, аңыз әңгімелерінің барлығында да ақылдылық пен
ақымақтықтық, арамзалық пен адалдық, әділеттілік пен әділетсіздік қатар
көрсетіледі. Ертегілердің кейбіреулерін халық өзі шығарса, кейбір
ертегілерді халық тұрмысынан ақын-жазушылар шығарады.
"Солдат шинелі", "Патша мен сарғалдақ" және "Шортан мен старшин" деген
ертегілерде әр халықтың қорлық көрген адамдарының кімдер екендігі
көрсетіледі: халық патшаның бай мен старшинның ақымақ, топастығын мазақ
етіп суреттей отырып, оларға деген өшпенділігін көрсетеді. Сондықтан да
халықтың ыза-кегі осылай бейнеленген деп түсіндіру керек.
Ертегілерді балалар қызыға оқйды, олардың мазмұнын бір оқығанда-ақ
игереді. Сондықтан бірқатар ертегілердегі жалпы идеяны ғана әңгімелеп,
оқуды үйге тапсыруға да болады.
Өлең оқу. Өлең оқу жәнінде II кластың "Ана тілін" оқытуға арналған
нұсқауда да айтылған. Дегенмен III класс оқулығына енгізілген өлеңдер, II
класқа қарағанда, мазмұны, суреттеу тәсілі, тілі күрделірек болып келеді.
Сондықтан III класта кейбір өлеңдер табиғат пен онда болатын өзгерістерді
суреттеуге (мысалы: "Күз", "Жазғы дала", "Жазғытұры", "Қысқы кіреші",
"Жаңбырдан соң" т.б.) арналған. Ал кейбір өлең псхалогиялық лирикаға
құрылып, автордыц кеңіл күйін, асқақ ойын білдіреді. Мысалы: "Алтын заң"
өлеңінде Жамбыл:
Ал бүгін, міне, жарқырап,
Нүрын шашты алтын заң,
Заң болғанда қандай заң,
Көрмеген бұрын ешбір жан...
деп, оған деген өзінің сезімі мен қуанышты көңіл күйін мадақтай жырласа,
онан әрі осы заңның ерекшеліктері мен артықшылықтарын метафора мен эпитет
арқылы ("Бұлбұл үнің бүлақтай... Жорғалап келсе сұр жылан..."), сондай-ақ
төл сөз төлеу сөзді, бірыңғай мүшелерді шебер қолдана отырып, айтып береді.
Мысалы:
Оқу оқы, білім ал, Жөн ал ,-деген осы заң. Еңбек ет те, міндет
ет.
Дем ал,- деген осы заң.
Жамбылдың "Москваға" өлеңі осы стильде жазылған. Сондай-ақ
Т.Жароковтың "Бесжылдықтың балғасы" өлеңіде автордың бірден-бірге күшейіп,
өрлей беретінұшқыр сезімін білдіреді:
Солқылдата соғылсын Бесжылдықтың балғасы! Арқырасын асаудай,
Өндірістің арнасы] .
Б.Майлиннің "Коллективтің жырын айт", 1. Жансүгіровтің "Сеп, сеп"
деген өлеңдері де осы типтес.
Бұл өлеңдердің оқылуы да олардың табиғатына сай болуға тиіс.
Оқығандағы ең басты мақсат - өлеңдегі ойды аша білу. , өлеңнің қай-
қайсысында болмасын белгілі бір ой түйінін білдіретін жолдары болады.
Мысалы, Жамбылдың "Алтын заң" өлеңінде заңның ерекшеліктерін саралап
көрсететін жолдар мен Т.Жароковтың "Бесжылдық балғасы" өлеңіндегі алғашқы
төрт жол автордың негізгі ойын білдіреді. Мұндай өлеңдерді талдауды негізгі
ой айтылатын жолдардан бастаған жөн.
Мазмұны анықталғаннан кейін, өлеңді оқу мәнері де соған
сәйкестендіріледі. Бүл стильде жазылған өлеңдер әдетте жоғарыда айтып
өткеніміздей, қөңілді сезімнен, дауысты бірден-бірге көтере, асқақтай,
өрлей беру мәнерінде әр сөзі нақышына келтіріле оқылады. Оқулыққа
диалогпен жазылған өлеңдер де енгізілді. Мысалы: Ш.Иманбаевтың "Жолаушы
мен жұмыскер", 1. Жансүгіровтің "Элеватор" өлеңдері. Мұндай өлеңдердің
рольге бөлініп оқылатыны мұғалімдерге белгілі. Алайда әр рольдің иесі
даусын, оқу мәнерін сол өзіне тиісті өлең жолдарында айтылатын ойдың
мәнісіне қарай өзгертіп отыруға тиіс екені ескерілуі қажет. Мысалы,
Баланың: "Кеудесі кең, жегені жем. Батырың. Бойы зәулім. Аты кім?" деген
сөзі сұраулық мәнде оқылса, ағасының сөзі түсіндіру, тәптіштеу, анықтау
мәнерінде, жай салмақтай оқылады. Бала соңғы шумақты өлеңнің мәнін
түсінгендік, ризашылық сезіммен көңілдене оқиды. Сондай-ақ жолаушының
сөздері сұраулық мәнермен, ал оған жауап беруші жұмыскердің сөзі
мадақталған көңіл күймен, байыбына, нақышына келтіріле оқылады.
Өлең оқу барысында ондағы бейнелі тіркестер мен көркем сөздерге
оқушылар назары аударылып, тіркестердің ұғымы қиындау дегендері
түсіндіріліп отыруға тиіс. Әсіресе табиғат құбылыстары суреттелген
өлеңдердегі сөз тіркестерін балаларға толық меңгерту мақсатымен көпшілігі
жаттығуға ұсынылып отыр.
Алайда өлеңді құр жаттауға болмайды. Жаттатуға берілетін өлеңдер толық
талданып, табиғат құбылыстарының суреттелуі түсіндіріліп өлең мазмұнын,
ондағы бейнелі сөздер мен сөз тіркестерінің мәнін балалар саналы түрде
түсінгеннен кейін ғана жаттауға тапсырылады. Мысалы, С.Мәуленовтың "Қыс
келбеті" өлеңіндегі:
Қайтқан бұлтты қайта айдап,
Алдына сап отардай.
Қыс келеді айғайлап,
Қой қайтарған шопандай...
Бір шал отыр шалжиып,
Ертек соғып ерінбей...
Секілді шумақтардың мәнін түсінбей жаттап алудан пайда болмас еді.
Абай, Сәкен өлеңдеріыдегі тіркестерде осы сияқты. Жаттауға берілетін
өлеңдерді мұғалімнің өзі де жатқа айтқаны дұрыс. Өйткені оны кітаптан
оқығаннангөрі, жатқа айтса, оқушыларға әлде қайда әсерлі болады. Осы
айтылғандарды қорыта келе, өлең оқу тәртібін былай жіктеуге болады:
1. Өлең оқылмас бұрын оның мазмұнына қарай
оқушылармен алдын ала әңгіме өткізіледі. Бұл әңгімеде өлең
ішінде кездесетін, оқушылардың ұғымына ауыр деген, бірен-
саран бейнелі сөздер мен сөз тіркестерінің мағыналары
түсіндіріледі.
2. Өлеңді ырғағына келтіріп, мәнерлеп мұғалімнің өзі
оқып шығады. Оқу барысында балалар кітаптарын жауып
қойып тыңдап отырады.
3. Оқушылар өлеңді алдымен іштерінен, содан кейін оны
дауыстап оқиды.
4. Өлең мазмұны талданады. Кейбір көлемді өлең бөлімге
бөлініп, ал қысқа өлеңдер тұтас талданады.
Өлеңнің мазмұны бойынша жалпы сұрақ-тапсырма
қойылды.
Өлеңді екінші рет, қорытындылау мақсатында оқуға
дайындық жұмысы жүгізіледі: оқу техникасы (шапшаң, жай),
дауыс сазы, хормен оқу, жеке оқушыға оқыту, т.б. жұмыстар.
Жұмбақтар мен мақал-мәтелдерді оқу. Байқау оқулығында жұмбақ, мақал-
мәтелдер кейбір текстердің, өлеңдердің аяғында да беріледі, соғіымен қатар
бастауыш мектепке арналған жұмбақ, мақал-мәтелдер жинағы жоқ болғандықтаы,
авторлар оқушылардың тілін ұштаудағы бұл материалдардьщ орасан зор маңызын
еске алып, оқулыққа әдейі бірсыпыра жұмбақ, мақал-мәтелдер, жаңылтпаштар
енгізіп отыр. Бұл материалдар бір мезгілде, бір кезеңде ғана оқылмайды.
Мұғалім қандай да болмасын бір текстпен жұмыс жасау барысында ол жұмбақтар
мен мақал-мәтелдердің ішінен өтіп отырған материялының мазмұнына сай
келетіндерін іріктеп пайдаланылады. Немесе олардың кейбіреулерін үйге оқуға
не жаттауға тапсыруға болады. Мысалы, Б.Полевойдың "Елдің ері" әңгімесін
оқығаннан кейін, оқулықтағы мақал-мәтелдердің ішінен "Ерлік білектен емес,
жүректен", "Батыр туса, ел ырысы: жаңбыр жауса, жер ырысы", "Болат қайнауда
шынығады, батыр майданда шынығады", "Ер — ырыстың кілті", т.б.
мақалдардың мән-мағынасын түсіндірген жөн. Немесе И.Крыловтың "Қарға мен
түлкі" мысалын оқығанда, "Өзі айлакер, өзі бір қу, жүрген жері айқай да шу"
жұмбағын оқытып, оның мәнісін түсіндіре кетудің, яғни оның жүрген жері
айқай-шу болатыны сұрап, анықтай отырудың артықтығы жоқ.
Мақал-мәтелдер мен жұмбақ балалардың өмірге көзқарасын кеңейтіп,
тілдерін ұшқырлай түседі.
К.Д.Ушинский бастауыш мектеп оқушыларына мақал-мәтел үйретудің
пайдасын айта келіп, оның қысқа да дәл және халықтың тамаша байырғы тілімен
қандай да болмасын табиғат немесе адам тұрмысының шындық құбылысын
сипаттайтынын көрсетеді.
Мақал-мәтелдер және жұмбақтарға жеке сабақ арнаудың да пайдасы мол.
Мұндай сабақ өткізу үшін, оларды белгілі бір тақырыпқа арнап іріктеп,
топтап алады. Мысалы: еңбек, адамгершілік, ерлік т.б. жөніндегі мақал-
мәтелдер немесе жануарлар мен жәндіктер туралы жұмбақтар.
Мақал-мәтелдердің қайсысының да тәрбиелік мәні күшті, балаларды
жақсылыққа баулып, жамандықтан аулақ болуға үгіттейтін жұмыс та сол бағытта
ұйымдастырылады. Әр мақалдың мағынасы талданып, соған қарай белгілі бір
қорытынды жасалады.
Жұмбақтар мен жұмыс негізінен оның шешуін табу бағытында жүргізіледі.
Мұндай жұмыс жүргізу жұмбақтың құрамындағы метафоралық бейнелерді ашу деген
сөз. Ол үшін заттарды жұмбақтап айтылған белгілеріне қарай іздестіру
жолымен табу әдісі ұсынылады: мұндай жағдайда жұмбақталған нәрсенің жалпы
қай салаға жататыны, қандай бағытта ізделетіні айтылады. Мысалы, Іздесем,
ізі жоқ, бауыздасам, қаны жоқ жұмбағын шешу үшін, бұл нәрсені өзеннен,
көлден іздеу керектігі, оның суда болатыны ескертіледі. Мұндай бағыт
берілмеген жағдайда балаларға қиындық түседі.
Ал жұмбақтың құрамындағы метафоралық бейне сол жұмбақталған нәрсені
іздестіріп табу барысында өз-өзінен ашылады. Мысалы, жоғарыда айтылған
жұмбақты шешу барысында өзен, көлде болатын нәрселер іздестіріледі. Балалар
бірден-ақ суда болатын балық, бақа, шаян сияқтыларды айтуы мүмкін. Олардың
ізі болмағанымен, қаны болатыны, ал біздің жұмбағымыздағы нәрсенің қаны да,
ізі де жоқтығы айтылады. Жұмбақтың шешімі табылғаннан кейін, ондағы
метафоралық бейне ашылады: "Жұмбақта қандай із жөнінде айтылады?Мұндағы
бауыздау сөзінің мағынасын қалай түсінуге болады?"(Қайықтың тұмсығымен су
толқынын кесуі)т.с.с. Немесе Аяғы біреу — қолы жоқ,шиыр-шиыр жслы көп. Өзі
сөйлейді жұмбағының құрамындағы сөздердің де әуелі тура мағынасы талданады;
кез-келген нәрсенің салған ізінің сөйлей алмайтыны, салған іздің не екені
сұралады. Осы арқылы бұл жұмбақталып отырғанды оқу құралының төңірегінен
іздестіру керектігі айтылып, олардың ішінде қозғалатын, жүретін
қандай нәрселердің бар екені ойластырылады. Егер балалар оны таба
алмайтындай болса.Оқу құралдарының ішінде қайсыларында жол бар? деген
арқылы дәптер мен кітаптарда жол болатыны анықталады. Сонан соң дәптердегі
сызық жолындың сөйлей алмайтыны, сөйлейтін жол-жазу екені, жазу жолын
қалам, қарындаш салатыны айқындалады. Жұмбақта көрсетілген қарындаштың
белгілерін балалар өздері табады, жұмбақтағы "салған ізі" дегеннің оның
жазған жазуы екенін де айтады. Осы сияқты екі-үш жұмбақтың шешуі талданып,
көрсетілгеннен кейін, балалар өздері де заттың белгілерін жұмбақтап айта
алады,яғни өздері жұмбақ шығарады.
Сөйтіп, жұмбақ оқушыларды бейнелеп сөйлеуге үйретеді, өйткені жұмбақ,
К.Д.Ушинский көрсеткендей, заттың суретті сипаттамасы.
Балаларды оқытуға машықтандыру
Бастуыш мектепте жүргізілген ана тілі оқу пәнін жоғарғы кластарда
жүгізілетін әдебиет сабағының бастамасы, соған апаратын алғашқы саты деуге
болады. Сондықтан да оқу програмасында түрлі текстерді оқыта отырып,
оқушыға оқу машығын меңгерту, сол арқылы мазмұнда жатқан тәрбиелік мәнді,
міндетті іске асыру, халық ауыз әдебиетінен, көп жанрлы совет әдебиеті
шығармаларынан алынған шағын текстерге талдау жасаудың қараиайым
әдістерінен меңгерту мақсаты көзделеді. Кейбір әдебиет
теориясына тән мағлұматтарды да үйрету оқушының ақыл-ойын, тілін
жетілдіру, текспен жұмыс жүргізудің түрлі әдістері мен тәсілдерін
қалыптастыру сияқты жұмыстар да бастауыш мектеп оқушыларының өз шамасына
лайықтай жүргізіліп отырады. Ал осы айтып отырғандардың іске асырылуы оқу
сабағында көзделетін негізгі түбегейлі мақсат — жас ұрпақтың тәрбиесін
қалыптастыруды қамтамасыз етеді. Мектеп реформасының негізгі бағыттарында:
"Оқу мен тәрбиенің сапасы арттырылсын, әрбір пәнді оқудың ғылыми
дәрежесінің неғұрлым жоғары болуы, ғылым негіздерінің берік игерілуі,
идеялық-саяси еңбек және адамгершілік тәрбиенің, эстетикалық және дене
тәрбиесінің жақсартылуы қамтамасыз етілсін"- делінген. Ал осы айтылып
отырған орындалуға тиіс міндет баланың мектепке келіп, жүйелі білім
алуымен, соның ішінде әсіресе бастауыш мектепте оқу сабағының мазмұнымен
тығыз байланысты.
Бастауыш мектептің оқу сабағында оқылатын материалдар әр түрлі
тақырыппен, бөлініп беріліп адам тәрбиесінің жан-жақты жетелеуін қамтамасыз
етерлік мақсат көздейді. Мысалы: бір тақырыпқа топтасқан адамдардың
еңбегімен, олардың өмірімен таныстыра отырып, коммунистік қоғамдағы
еңбектің қандай мәні бар екендігін баланың білуіне жәрдемдеседі, оған
баланың өз қатынасында аңғартады. Оқу праграммасының енді бір табиғи
қасиеті адалдық, кіші пейілдік, шыншылдық, жолдастық пен достықты
қадірлейтін етіп тәрбиелеу мақсатына арналады. Ол мақсатты орындауға
арналып оқулықтарда оқушылар колективі, олардың өмірі мен ісі туралы көркем
әңгімелер, өлеңдер мен қара сөз тіркестері және бастауыш кластың барлығында
да жаттауға арналған өлеңдер беріледі.
Әсіресе бала психикасына қатты әсер етіп, оның айналадаға өмірді,
көркем, әсем түрде қабылдауына көбірек жол ашатын — көркем шығарма. Ал
көркем шығарманың мұндай әсер етуі, оқушыны оны эмоциялы қабылдауы оның
жеке басының қалыптасуына ықпал етіп, оқушының өмір, дүние, құбылыс туралы
түсінігін нақтылай түседі, мүның өзі оқушының солар туралы тұтас ұғымына,
бара-бара ол ұңым оқушының өз сеніміне айналады. Оқу материалын өту кезінде
түгелдей барлық сабақты ойланып, ондағы қолданылатын әдіс пен тәсілді
анықтап жоспарлы жүргігенде ғана нәтижелі болады.
Бастауыш мектептегі оқу сабағын жүргізгенде мыналарды ескерту қажет:
1) бастауыш класс оқушыларының оқу машығын жетілдірудің ең негізгі
-оқушының дұрыс және мәнерлеп, тездеп оқуын қамтамасыз ету. Онсыз оқушының
тексті толық түсінуі де қиын болады. Сондеқтан сабақта қолданатын әдіс,
тәсіл оқудың техникасын жетілдірумен бірге баланың кітапқа , оны оқуға
ынтасын арттыратындай, бір тексті бірнеше рет жалықпай оқуға жағдай
жасайтындай болуы керек.
2) төменгі класс оқушыларының әсіресе абстрактылы
ойлауы жеткіліксіздеу болғандықтан, оқу сабағында
оқушының білімін толықтыра отырып, оның ойлануы,
қызығушылығы, бір затты екіншісімен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2-
6
І тарау. Бастауыштағы сабаққа қойылатын
талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7-12
1.1. Көркем шығарма түрлерін
оқыту ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...13-20
1.2. Дұрыс
оқу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...21-28
ІІ тарау. Қазіргі таңдағы сабақты жүргізуде жаңа технологияларды қолдану.
2.1. Саналы түрде түсініп
оқу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29-35
2.2. Мәнерлеп
оқу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...36-41
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
Пайдаланылған негізгі
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...43-44
Кіріспе
Диплом жұмысының өзектілігі:
Оқыту процесінде мектеп оқушыларын тәрбиелеп, олардың дүниеге
көзқарасын қалыптастыру бастауыш мектептердің бағдарламалары аса бай
материалдар береді.
Бастауыш кластарда ана тілі пәні — балаларды оқуға үйретудің негізгі
құралы.
Ана тілі пәнінің білімдік, тәрбиелік мәні сананы, дұрыс оқуға үйрету
арқылы ғана аталады.
Оқуға үйрету сауат ашуға үйрету кезеңнен басталады. Бұл кезде оқұшылар
әрбір дыбыстық ерекшелігімен танысу барысында, дыбыстан буын, сөз құрап оны
дыбысган дұрыс оқуға жаттығады. Буын сөз құралтып дауысты дыбыстардың
қасиетіне ерекше көңіл бөлінді. Жеке оқушылардың дыбыс буын, сөз
сөйлемдерді санасы, дұрыс, анық дауыстап оқуы талап етіледі. Сондай-ақ
тексті оқу кезінде сөз мәніне мағынасына назар аудару, сөйлемдер арасындағы
байланысты түсіну, сөйтіп түсініктерін біртіндсп күрделендіру бағытында
мәнерлер оқуды жетілдіру мақсаты көзделеді.
Диплом жұмыстың мақсаты: Бастауыш мектеп оқушыларына сауатты түрде
оқыту.
Диплом жұмысының міндеті:
1. Көркем шығарма түрлерін оқыту;
2. Балаларды оқытуға машықтандыру;
3. Оқу сабақтарын жүргізу.
Диплом жұмысыиың нысанасы болып: Бастауыш мектепте оқыту процесі.
Диплом жұмысының әдістері: Диплом жұмысында баяндау, талдау,
салыстыру, сараптау, жинақтау, жүйелеу, қорыту әдістері.
Оқу сабақтарына қойылатын негізгі талаптар Бүкіл халқымыздың мәдени
дәрежесін үздіксіз жоғары сатыға көтерілу, жас ұрпақты патриоттық,
ұлтжандылық мораль рухында тәрбиелеу мәселелеріне қамқорлық жасап,
күнделікті басшылықе етіп отырады. Өйткені адам баласының ғасырлар бойы
арман еткен жарқын болашағы — егеменді қоғамды құру ісі — жаңа адам
тәрбиелеу мәселесімен тығыз байланысты. Қазіргі кезде ғылым негіздерін
тиянақты меңгеруді, дүниеге көзқарастың коммунистік принциптерін меңгеруді,
ғылым мен техниканың өскелең даму дәрежесіне сәйкес еңбек ету мен
политехникалық дайындықты, қоғамның қажеттерін, оқушылардың қабілеттері мен
тілектерін есепке ала отырып, өскелең ұрпаққа адамгершілік, эстетикалық
және дене шынықтыру тәрбиесін беру қамтамасыз етіледі. Мектеп реформасының
негізгі талаптарында: "Білім беру мен тәрбие беру сапасын арттыруда,
оқушыларды еңбекке баулу мен оларға кәсіптік бағдар беруді түбегейлі
жақсартуға, жастардың бойында жоғары адамгершілік қасиеттерді, отанға деген
сүйіспеншілікті жөне оны қорғауға әзірлікті қалыптастыруға бағытталып,
реформада көзделген шараларды дәйекті түрде мүлтіксіз жүзеге асыру бірінші
дәрежелі міндет болып табылады" (1), демек, бүгінгі оқу- тәрбие ісіне
үлкен міндет жүктелетіні және бұл міндетті бұлжытпай орындауға
мұғалімдердің ерінбей, жалықрпай еңбектенуі қажет екені айтылады.
Оқыту процесінде мектеп оқушыларын тәрбиелеп, олардың дүниеге
көзқарасын қалыптастыруда бастауыш мектептердің бағдарламалары аса бай
материалдар береді. Оқушыларға саяси-идеялық, адамгершілік, еңбек,
эстетикалық тәрбие берудің жалпы жүйесінде көрнекті қоғам қайраткерлерінің
өмірі мен күресінің, алға қойған идеясының, қазақ халқының мақсаттарын
жүзеге асыру фактілері ерекше маңызды роль атқарады.
І-ІІ кластарда "22 наурыз — қазақ халқының жаңа жылы", "9 мамыр Жеңіс
күні" тақырыптарына сай, қазақ батырлары туралы бірнеше шығармалардан
үзінді оқу арналады. III класта "Қазақтың билері ", "Жаңа дәуір, жаңа өмір"
тақырыптарындағы материалдар халық бақыты үшін күресі туралы,
мемлекетімізге және елімізде бақытты өмір орнатудағы тарихи жағдайлар
туралы, халық өсиетінің орындалуы туралы мәліметтермен таныстырады.
Қазақ халқы өкімет басшылығымен аталар өсиеттерін орындап отырғандығын
бағдарлама бойынша ғылыми, публицистикалық мақалалар мен көркем шығармалар
арқылы мағлұмат беріледі. Бұған "Жақсы деген немене, жаман деген немене?",
"Біздің Отанымыз — Қазақстан", "Кең байтақ Қазақстан", "¥лы Отан
соғысының Батырлары", "Өнегелі өмір" атты тараулардағы тақырыптарды айтуға
болады.
Оқу сабағының бағдарламасы бастауыш класс оқушыларына үздіксіз білім
беру мен тәрбиелеуді мақсат еткен. Ондай материалдар "1 Мамыр", "1 Мамыр —
еңбекшілердің халықаралық мерекесі", "Халықтар арманы - бейбітшілік" т.б.
Бастауыш кластарда ана тілі пәні — балаларды оқуға үйретудің негізгі
құралы.
Ана тілі пәнінің білімдік, тәрбиелік мәні саналы, дұрыс оқуға үйрету
арқылы ғана ашылады.
Оқуға үйрету, сауат ашуға үйрету кезеңінен басталады. Бұл кезде
оқушылар әрбір дыбыстың ерекшелігімен танысу барысында, дыбыстан буын, сөз
құрап, оны дыбыстап дұрыс оқуға жаттығады. Буын, сөз құрайтын дауысты
дыбыстардың қасиетіне ерекше көңіл бөлінеді. Жеке оқушылардың дыбыс, буын,
сөз, сөйлемдерді саналы, дұрыс, анық дауыстап оқуы талап етіледі. Сондай-ақ
тексті оқу кезінде сөз мәніне, мағынасына назар аудару, сөйлемдер
арасындағы байланысты түсіну, сол арқылы текст мағынасын түсініп, айтып
беруге үйрену, сөйтіп, түсініктерін біртіндеп күрделендіру бағытында
мәнерлеп оқуды жетілдіру мақсаты көзделеді.
Оқуға үйрету кезінде мұғалімнің басшылығымен іштен оқу немесе
өздігінен оқу әдісі қолданылады. Класта өте баяу оқитын, басқаларға
қарағанда нашар оқитын оқушылар үшін арнайы оқушылар үшін арнайы
карточкалар (үлестірмелі) дайындап, оған оқитын тексті анық етіп жазу
керек.
Кластағы озат оқушыларға да арнайы тапсырма (күрделірек) дайындалады.
Мәселен: кластағы жалпы оқушыларға 1-2 ғана тапсырма берілсе, озат
оқушыларға 3-4 тапсырмадан беріледі. Оқулықта текстің соңына берілген сұрақ-
тапсырмаларды оқушылардың түсінігіне, ұғымына лайықтау және олардың
өздігінен оқуды талап ету қажет. Жеңілдетіліп талданатын тапсырмаларды
карточкаға жазып таратуға болады (нашар үлгеретін оқушылар үшін).
Оқу сабағы оқушылардың білімін, танымдық қабілетін, тіл байлығын
дамытып, қалыптастыру барысында пән аралық байланыстарды да үнемі іске
асырады.
Оқу сабағының бұл міндеттері балаларды оқуға үйрету жұмысын дұрыс
басқарған жағдайда ғана орындалмақ.
Екінші класта оқу техникасын жетілдіруге көп көңіл бөлінеді. Саналы
түрде түсініп, мәнерлеп оқуға үйрету дауыстап оқу, іштен оқу, өздігінен
оқуға үйрену жұмыстарын бір-бірімен байланыстырып жүргізу арқылы жүзеге
асады.
Мәнерлеп оқуға үйретуде оқушыларға таныс емес, жаңа текстті дауыстап,
жарыстырып оқу тиімді.
Баяу оқитын оқушылар бұл кезде іштен оқып дайындалады.
Екінші класс оқушылары жыл аяғында оқу техникасын толық меңгеріп,
оқыған шығарманың мазмұнын, оның идеясын дауыс сазы, үні арқылы
анықтап, мәнерлеп оқуға жаттығады.
Үшінші класта оқуға үйретуге қойылатын негізгі мақсат — дауыстап,
мәнерлеп және іштен оқуды меңгерту. Оқушылардың өздігінен оқуына берілетін
тапсырмалардың көлемі мен мазмұны біртіндеп күрделене түседі.
Оқуға үйретудің сапалы болуы оқу сабағын дұрыс ұйымдастыруға
байланысты. Ол үшін оқушыларды оқулықпен, оқулықтағы жеке текстпен жұмыс
жасауға үйрету қажет. Оқуға үйретудің әдіс-тәсілін шығарма жанрларына қарай
(көркем шығарма, ғылыми көпшілік мақала, ертегілер, мысал өлеңдер т.б.)
ойластырған жөн.
Көркем шығармаларды ерекше дауыс құбылысы, екпінімен мәнерлеп оқып,
негізгі кейіпкерлердің іс-әрекетін, көңіл күйін дәл бейнелейтін сөздер мен
сөз тізбектерін даралай оқу қажет.
Кейбір түсінікке жеңіл тексті класта даг үйде де қайталап оқи беру
балаларды жалықтырады. Кластағы озық және үлгерімі төмен оқушылармен
жүргізілетін жұмыс түрін әр сабақ сайын жоспарлап отырған жөн.
"Жалпы білім беретін және кәсіптік мектеп реформасының Негізгі
бағыттарында": "Халық мұғалімі — жас өспірімнің рухани дүниесінің
мүсіншісі, қоғам өзінің ең қымбаттысы, ең құндысы — балаларды, өзінің
үмітін, өзінің болашағын сеніп тапсыратын сенімді өкілі...", - дейді.
Қорыта келгенде, реформа талаптарын ойдағыдай жүзеге асыру үшін мұғалім, ең
алдымен, өзінің педагогтік шеберлігін ұдайы жетілдіріп, білім негіздері мен
тәрбие идеясын баланың ақыл-ойы мен жүрегіне жеткізетін ұтымды әрі тиімді
әдістерді іздестіреді.
Көркем шығарма түрлерін оқыту
Көркем шығарманы оқудан бұрын алдын ала дайындық жұмысы жүргізіледі.
Ол дайындық оқылайын деп отырған шығарманың мазмұны мен көлеміне байланысты
болмақ. Шығарма әуелі тұтас оқылғаны тиімді: өйткені бөлініп оқылса,
балалар оның мазмұнын толық ұғына алмайды. Шығарманың мазмұнын бір рет
оқығанда-ақ тыңдаушылардың көкейіне қондырып, санасына жеткізу үшін, ол
нақышына келтіре, шабытпен оқылуға тиіс. Бала психологиясының нәзік
сырларын жете білген атақты совет педагогы А.С.Макаренко баланың жан
жүйесіне әсер етуде дауыс ырғағына өзінің қаншалықты мән беретінін білдіре
келе: "...қайткенде де сіздің сөзіңізден еркіңізді, сіздің мәдениетіңізді,
сіздің жеке ерекшеліктеріңізді сезіне алатындай болсын", - деп көрсетеді.
Бастауыш мектеп жасындағы балаларға нақышына келтіре сөйлеген сөздің
керемет әсер ететіні, олардың есту сезімін дамытып, санасын оятатыны,
шығарманың психикалық мәнін түсінуғе мүмкіндік беретін жөнінде методикалық
әдебиеттерде басым айтылады. Дауыс ырғағы дұрыс сақталып оқылған текстің
оқушыларға қонымды әсер ететінін айта келіп, К.Д.Ушинский: "...Мүмкін
егерде біз: бізде анық дауыстап, ырғағына келтіріп, әсерлі етіп оқиалатын
төменгі төменгі кластың мұғалімін табу өте қиындыққа түседі десек,
кейбіреулерге ерсі болып көрінер еді, бірақ зейінінің қабілеті әлі
жетілмеген балаларға мұндай мұғалім ерекше қажет", -дейді.
Сонымен, мұғалім шығарманы оқуға дайындалу барысында жүргізген әңгімеде,
шығарманы оқуда немесе мазмұнын қысқаша айтып беру жұмыстарында болсын,
дауыс ырғағына қатты көңіл бөліп, сөздерді анық, дұрыс айту мәнеріне өзі
жақсы жаттыққан болу тиіс. Бұл айтылғаннан шығатын қорытынды — мұғалім
шығарманы әуелі өзі оқып көрсеткені дұрыс; кейде оқу техникасын меңгерген,
мәнерлеп, жақсы оқитын балаларға да оқытуға болады. Бірақ әсіресе ұйқасы
қиын немесе жолдары ұзақ, бала демі жетіңкіремейтін өлеңдер, көркем
фразалар мен сөз өрнектері арқылы бейнелене суреттелген көріністер
кездесетін шығармаларды мұғалімдердің өзі оқығаны жөн.
Егер текст оқушыларға оқытылса, бастан-аяқ бір оқушы ғана ақымайды. Тексті
бөліп-бөліп бір бөлімін біреуі, екінші бөлімін екіншісі сөйтіп жалғастыра,
кезекпен бірнеше бала оқиды. Бірақ текст қалай болса солай, кез келген
жерден тоқталмай, әр бөлім белгілі бір аяқталған ойды білдіретін үзінді
болғаны жөн. Оқу барысында түсініксіз сөз кездесе қалатын болса, бала оқып
тұрғанда, мұғалім ол сөздің синонимін (мысалы, лашық -үй) айта қояды, бірақ
баланың оқуын тоқтатып қойып, сөзді түсіндіруге болмайды. Сөйтіп, текст
аяғына дейін оқылады. Көлемді шығарманы оқытудың екінші жолы — бөлімге
бөліп оқу. Әр бөлімді оқып біткеннен кейін, бірнеше сұрақ арқылы оның
мазмұны айтқызылады. Келесі сабаққа шығарманың екі-үш бөлімін (көлеміне
қарай) оқып келу тапсырылады. Бұл әдістің екеуі де пайдалы: бірінде оқушы
оқиғаны аяғына дейін білуге асығып, шапшаң оқуға төселетін болса,
екіншісінде көркем шығарманы асықпай, онда әңгімеленіп отырған оқиғаны жан-
жақты мән бере ойланып, түсініп оқуға жаттығады. Оқылған шығарманың көлемі
қандай болмасын, оны оқушылардың қаншалықты меңгергенін байқау үшін мұғалім
қорытынды әңгіме жүргізеді. Бұл жұмыс та түрлі жолдармен ұйымдастырылады.
Әңгімені ұйымдастыру. Шығарма мазмұнынан түсінгенді айтып беру, әдетте
қорьғгынды әңгіме деп саналады. Мұнда оқушылар көбіне мұғалімнің қойған
сұратары бойынша әңгімелейді. Әңгіме қызу жүріп, оған оқушыларды түгел
қатыстыру үшін оқушыларды бір-біріне сұрақ қоюға үйретуге болады.
Шығарманың мазмұнын ашу, талқылау мақсатында қойылатын сұрақтардың оқылған
материалды терең түсінуге, меңгеруге жәрдемі тиеді.
Оқулықтағы материалдардың көпшілігінде қорытынды сұрақтар берілген. Мұғалім
қорытынды сұрақтарды әр текстің аяғында берілген сұрақтар арқылы өткізуіне
болады. Шығарманың мазмұнын қорыту мақсатында ондағы кейіпкерлерге
қарапайым түрде мінездеме беру, көркем сөздер мен сөз тіркестерін талдау,
көркемдік қасиетін таныту, сол әңгімеге салынған суреттерді қарау секілді
жұмыстар жүргізіледі.
а) Шығармадағы кейіпкерлерге мінездеме беру. Қандай шығарманың болмасын,
онда белгілі бір кейіпкерлері болады, сол кейіпкерлердің көңіл-күйі,
олардың айналасында әр алуан оқиғалар суреттеледі. Ол кейіпкерлерге
мінездеме беру әңғіменің жалпы мәнін аңғартуға көмектеседі. Кейіпкерлерге
мінездеме беру жұмысы шығармада айтылатын барлық түйінді мәселелерді
қамтиды. Сонымен қатар мұндай жұмыстарда балалар сол кейіпкерлердің өз
басына тән қасиеттерді автор көрсеткендей жеткізіп беруге тырысып, текстегі
суреттеме сөздерді қолданады.
ә) Шығармадағы әр түрлі мәселелерді әңгімелеу. Шығармадағы кейіпкерлерге
мінездеме беру барысында оның өмір сүрген ортасына, заманына тоқталуға тура
келеді. Мысалы, Б.Майлиннің "Күлпаш" әңгімесіндегі қарға көміліп қалған,
аштықтан өліп жатқан екі адам, С.Торайғыровтың "Кедей" поэмасындағы
кедейдің күні-түні дамылсыз қанша еңбек еткенімен, қарны тойып, тәуір тамақ
ішіп, тәуір киім кимей, жоқшылықпен өткен бақытсыз да, сорлы өмірімен
балалар саналы түрде танысады, - мұның бәрі оқушыларды әділетсіздік пен
зорлыққа төзбеушілікке тәрбиелеп, олардың бойында қайырымды да, кішіпейіл
болу қасиеттерін қалыптастыра береді.
б) Шығарманың көркемдік ерекшеліктерін таныту. Балаларды әдеби шығармалар
оқуға дайындауда олардың оқыған әңгімелерінің тіліне, автордың қолданған
бейнелі сөз тіркестеріне көңіл аударып,мәнін аңғартып отырудың маңызы бар.
Шығармадағы бейнелі ұғымдар әдетте текстің мазмұны бойынша істелетін
жұмыстан кейін, өз алдына бөлек талданады. Мұғалім оқылған шығармадан
талдануға тиіс сөздер мен ұғымдарды іріктеп алады да, бірінен соң екіншісін
түсіндіре бастайды.
Шығармадағы кейіпкерлерге мінездеме беру, табиғатты сипаттау, еңбекті
суреттеу сол шығарманың мазмұны бойынша жүргізіледі. Мысалы "Аққулы көлде"
(С.Сейфуллин) тексін өткенде, жаздың алтын нұрлы тамылжыған күндеріндегі
көл көрінісін оқушылардың көз алдына елестететіндей және онан балалар әсер
алатындай етіп суреттеу үшін, әңгімедегі метафоралар мен теңеу сөздердің
мәні түсіндіріледі. Сонан кейін "Аққулардың көлдің үстіндегі қалқи жүзгенін
автор қандай сөздер арқылы көрсетеді?" деген сұрақ қоюға болады. Мұндай
сұраққа жауап қайтару үшін, оқушылар аппақ денесін күміс суға төсеп, әсем
жүзіп, күміс айнадай мөлдірін шымырлатып сызады деген сияқты бейнелі
тіркестер қолданылады. Немесе ондай тіркестерді сұрақтың ішіне енгізіп:
"Автор неліктен суды күміс айнадай дейді?", "Меруерт, гауһар, меншақ
тізіледі деп отырғаны не?" т.б. сияқты сұрақтар қоюға болады. Сонда
оқушылар жауаптарында автордың күміс суды айнадай деуі тұнық, мөлдір судың
желсіз күнгі тып-тыныш күйін көрсету үшін, меруерт, гауһар тізіледі деген
тіркестерді көл бетіндегі аққулардың жүзген іздерін бейнелеу үшін
қолданғанын айтады. Сондай-ақ Л.С.Пушкиннің "Балықшы және балық" ертегісін
оқығанда, теңіз бетінің бірте-бірте түнере түскен өзгерісіне оқушылардың
көңілін аударып, оны автордың неліктен солай суреттегенін балалар өз
беттерімен таба алатындай жағдай жасайды. Шығарманың көркемдік
ерекшелігімен таныстыруда текске берілген суреттермен жұмыс жүргізудің мәні
зор.
Сабақта суреттерді пайдаланудың мынадай түрлерін атауға болады. Сурет
бүкіл текстке берілген болса, оны қорытынды әңгімеде пайдалану керек, ал
сурет текстің бір бөліміне ғана берілсе, сол бөлімді талдағанда қараған
жөн. Сондай — ақ суреттерді тексті оқуға дайындық әңгіме кезінде де, оны
оқығаннан кейін де қарауға болады. Мысалы, оқулықтағы жыл мезгілдерін
көрсететін суреттерді сол бөлімге берілген шығармаларды оқуға кіріспес
бұрын, алдын-ала қарап, көктем мен жаздың немесе күз бен қыстың
белгілерімен оқушыларды таныстырып алған жөн. Ал текстің мазмұнына
байланысты салынған суреттердің көпшілігін оны оқып болғаннан кейін ұсынуға
болады. Көлемді шығармаларға берілген суреттер оқу барысында пайдаланылады
(Балықшы мен балық) ертегісі, "Бақыршы бала" әңгімелеріне берілген
суреттер. Мұнда оқушыларға әңгімеден сол суреттерде берілген жерлерді тауып
оқу тапсырылады.
Осылайша текске берілген суреттерді көңіл қоя қарау оқушыларға бір
жағынан, шығармадағы әңгімеленген жағдайлар мен бейнелерді анықтай түсіп,
нақты түсініктер берсе, суретті қарап, оның мазмұнын ұға білуге үйретеді.
Мысал оқу. Көркем шығарманың басқа түрлерінен мысалдың мынадай
өзгешеліктері бар: а) аллегориямен айтылатындығы; ә) мысалда белгілі бір
үгіт, тәлім-тәрбиелік мән болатындығы; б) оның оқылу ерекшелігі. Осыдан
келіп мынадай методикалық сұрақ туады: мысалдағы аллегорияны ашу керек пе,
жоқ па? Мұндай сұраққа жауап беру үшін, мысалдың сипатын, қасиетін байқаи
қараған дұрыс.
Шынында бастауыш класс оқушылары мысалды оқығанда суреттелген оқиғаның
тартымдылығына қызығады, оны шындық деп қабылдайды. Сондықтан мысалды оқып
шығысымен, автордың бейнесі, оны кім деп түсінесіңдер дегендей сұрақ қою
қателік болған болар еді. өйткені жұмысты мұндай өдіспен жүргізу —
оқушылардың мысалды оқығанда алған әсерлерін жояды; сондықтан балалардың
одан алған әсерлері әлсіремей, қайта күшейе түсетіндей жағдай жасайтын әдіс-
тәсілдер қарастырылады. Ол үшін алдымен мысалдарда суреттелгендер
шындық болмыс жөнінде балаларға қате түсінік береді, өйткені қарға,
түлкі сөйлемейді ғой деген сияқтылардан қауіптенудің қажеті жоқ.олардың
сөйлемейтінін балалардың өздері де жақсы біледі, сонда да оны шындық сияқты
қабылдайды. Мысалдың екінші ерекшелігі — онда белгілі бір үгіт, тәлім-
торбиелік түрде текстің басында не аяғында беріледі. Мысалы, "Қарға мен
түлкі" мысалынан шығатын қорытынды текстің басында берілген:
Жұрт біледі, күледі
Сұрқия тілдің жаманын,
Қошеметшілер амалын,
Сонда да солар қайда жоқ,
Ептеп айтса, ересің,
Артынан өкінсең де пайда жоқ, -деген сияқты.
Мысал оқытуда осындай қорытынды пікірді пайдаланып, құрғақ сөзбен
"Мұндай жаман мінез-құлықтан, іс-әрекеттен аулақ болу керек" ... деген
мораль оқып, үгіт айтып, жүргізілген жұмыстың бастауыш класс оқушыларына
әсері шамалы болады. Ондай үгітті тіпті сол оқылып отырған мысалдан
үзінді келтіре отырып айтқанда да, кішкене балалардың санасына
бірден қона қояды деу қиыы. Сондықтан мысал оқытуда ондағы айтылатын үгітті
табуға тырыспай, оның кейіпкерлері мен сол кейіпкерлердің іс-әрекеті, өзара
қарым-қатынасы, бір-біріне айтқан сөздеріндегі ой анық ашылуға тиіс. Осыган
орай, мысалдан шығатын қорытынды пікірді оның мазмұны талданып болғаннаи
кейін оқуга болады.
Мысал оқытудың үшінші ерекшелігі — оның дауыстап оқу тәсілінде.
Мысалдағы айтылатын сөз автордың атынан айтылмай, кейіпкердің атынан
баяндалатын болса, сол кейіпкердіц басындағы ерекшелігіне қарай дауыс сазы
да құбылып отырады, Мысалы, "Шал мен малайда" ол екеуінің сөзі бір сөзбен
немесе "Қарға мен түлкіде" түлкі мен қарғаның сөзі бір үнмен оқылмайды.
Тіпті бір кейіпкердің сөзін оқу әдісі де оның қылығына қарай түрлене
береді. Шалдың "Бауырым, түгеншежан, айыршы", - дегені жалынышты үмен
оқылса, "Әумесер, ақылың жоқг ит, доңыз" - деғеи сөздерді ақыру, жекіру,
ұрсу мәнерінде, ал малайдың:
Ұрсасың неге, шалым, маған, - дсді.
Сөккендей не істедім саған? — деді,
Жазғаным менің сені ал жаудан
Айырып алғаным ба аман?! — деді
деген сөздері шарасыздық сезіммен, сұраулық мәнерінде бірқалыпты оқылады.
"Қарға мен түлкі" мысалында автор сөзі бір әуенмен оқыла келе, түлкінің
сөзі басталған кезде қулық, өтірік мадақтау мәнеріне келтіріліп, дауыс
бірнеше құбылып оқылады. Кейіпкерлердің мінез-құлқы мен автордың сөз
қолдануына қарай, дауыс ырғағының құбылып отыруы балалардың ынтасын
арттырып, мысалдың кейбір жолдарын бір-екі оқығанда-ақ жаттап алуларына
жағдай жасайды.
Қорыта айтқанда, мысалдарды төмендегідей жүйемен оқытуға болады:
1. Оқылатын материалдар жөпінде мұғалім алдын ала әңгіме мысалдың ішінде
кездесетін кейбіреулерін кірістіре отырып, олардың мағыналарын аша түседі.
2. Мысалды мәнерлеп мұғалім оқиды, сонан кейін
оқушыларға оқытады.
3. Оның мағынасы талданады.
4. Мысалдардың кей жерлерінен үзінді келтіре отырып,
ондағы негізгі ойды қорытындылайды.
5. Мысалдың мазмұнына ұқсас өмірде кездесетін
жагдайлардан мысалдар келтіріледі.
6. Рольге бөліп оқылады.
Бұл көрсетілгендер өзгеріссіз осы күйінде үнемі сақталып отырсын деген
ойдан аулақпыз. Өйткені мысалдың мазмұны мен сипатына қарай, бүл
айтылғандардың кейде қысқартылуы немесе толықтырылып отырылуы да мүмкіи.
Дегенмен мысал оқытуда негізінен осы принципті ұстанған жөн.
Ертегі оқу. III кластың жаңа оқулығына халық ертегілер молырақ
енгізіледі. Онда әр халықтың мұң-мұқтажы мен аңсаған арман-тілегі
суреттелген. Мұндай ертегілерді оқу алдындағы кіріспе әңгімеде осы
жағдайларға мұқият көңіл аударылғаны жөн. Мысалы: А.С.Пушкиннің "Балықшы
мен балық туралы" ертегісін оқыр алдында мынандай әңгіме өткізіледі.
- Халық әділеттілік пен адамгершілікті, ақылдылық пен байсалдылықты
ертеден-ақ өте жоғары бағалап, кейбір адмдардың ерсі мінез-құлықтарын
әңгімеге, өлеңге қосып мінеп-қосып отырған. Халықтың ерте кездегі ауыздан-
ауызға тараған ертегі, аңыз әңгімелерінің барлығында да ақылдылық пен
ақымақтықтық, арамзалық пен адалдық, әділеттілік пен әділетсіздік қатар
көрсетіледі. Ертегілердің кейбіреулерін халық өзі шығарса, кейбір
ертегілерді халық тұрмысынан ақын-жазушылар шығарады.
"Солдат шинелі", "Патша мен сарғалдақ" және "Шортан мен старшин" деген
ертегілерде әр халықтың қорлық көрген адамдарының кімдер екендігі
көрсетіледі: халық патшаның бай мен старшинның ақымақ, топастығын мазақ
етіп суреттей отырып, оларға деген өшпенділігін көрсетеді. Сондықтан да
халықтың ыза-кегі осылай бейнеленген деп түсіндіру керек.
Ертегілерді балалар қызыға оқйды, олардың мазмұнын бір оқығанда-ақ
игереді. Сондықтан бірқатар ертегілердегі жалпы идеяны ғана әңгімелеп,
оқуды үйге тапсыруға да болады.
Өлең оқу. Өлең оқу жәнінде II кластың "Ана тілін" оқытуға арналған
нұсқауда да айтылған. Дегенмен III класс оқулығына енгізілген өлеңдер, II
класқа қарағанда, мазмұны, суреттеу тәсілі, тілі күрделірек болып келеді.
Сондықтан III класта кейбір өлеңдер табиғат пен онда болатын өзгерістерді
суреттеуге (мысалы: "Күз", "Жазғы дала", "Жазғытұры", "Қысқы кіреші",
"Жаңбырдан соң" т.б.) арналған. Ал кейбір өлең псхалогиялық лирикаға
құрылып, автордыц кеңіл күйін, асқақ ойын білдіреді. Мысалы: "Алтын заң"
өлеңінде Жамбыл:
Ал бүгін, міне, жарқырап,
Нүрын шашты алтын заң,
Заң болғанда қандай заң,
Көрмеген бұрын ешбір жан...
деп, оған деген өзінің сезімі мен қуанышты көңіл күйін мадақтай жырласа,
онан әрі осы заңның ерекшеліктері мен артықшылықтарын метафора мен эпитет
арқылы ("Бұлбұл үнің бүлақтай... Жорғалап келсе сұр жылан..."), сондай-ақ
төл сөз төлеу сөзді, бірыңғай мүшелерді шебер қолдана отырып, айтып береді.
Мысалы:
Оқу оқы, білім ал, Жөн ал ,-деген осы заң. Еңбек ет те, міндет
ет.
Дем ал,- деген осы заң.
Жамбылдың "Москваға" өлеңі осы стильде жазылған. Сондай-ақ
Т.Жароковтың "Бесжылдықтың балғасы" өлеңіде автордың бірден-бірге күшейіп,
өрлей беретінұшқыр сезімін білдіреді:
Солқылдата соғылсын Бесжылдықтың балғасы! Арқырасын асаудай,
Өндірістің арнасы] .
Б.Майлиннің "Коллективтің жырын айт", 1. Жансүгіровтің "Сеп, сеп"
деген өлеңдері де осы типтес.
Бұл өлеңдердің оқылуы да олардың табиғатына сай болуға тиіс.
Оқығандағы ең басты мақсат - өлеңдегі ойды аша білу. , өлеңнің қай-
қайсысында болмасын белгілі бір ой түйінін білдіретін жолдары болады.
Мысалы, Жамбылдың "Алтын заң" өлеңінде заңның ерекшеліктерін саралап
көрсететін жолдар мен Т.Жароковтың "Бесжылдық балғасы" өлеңіндегі алғашқы
төрт жол автордың негізгі ойын білдіреді. Мұндай өлеңдерді талдауды негізгі
ой айтылатын жолдардан бастаған жөн.
Мазмұны анықталғаннан кейін, өлеңді оқу мәнері де соған
сәйкестендіріледі. Бүл стильде жазылған өлеңдер әдетте жоғарыда айтып
өткеніміздей, қөңілді сезімнен, дауысты бірден-бірге көтере, асқақтай,
өрлей беру мәнерінде әр сөзі нақышына келтіріле оқылады. Оқулыққа
диалогпен жазылған өлеңдер де енгізілді. Мысалы: Ш.Иманбаевтың "Жолаушы
мен жұмыскер", 1. Жансүгіровтің "Элеватор" өлеңдері. Мұндай өлеңдердің
рольге бөлініп оқылатыны мұғалімдерге белгілі. Алайда әр рольдің иесі
даусын, оқу мәнерін сол өзіне тиісті өлең жолдарында айтылатын ойдың
мәнісіне қарай өзгертіп отыруға тиіс екені ескерілуі қажет. Мысалы,
Баланың: "Кеудесі кең, жегені жем. Батырың. Бойы зәулім. Аты кім?" деген
сөзі сұраулық мәнде оқылса, ағасының сөзі түсіндіру, тәптіштеу, анықтау
мәнерінде, жай салмақтай оқылады. Бала соңғы шумақты өлеңнің мәнін
түсінгендік, ризашылық сезіммен көңілдене оқиды. Сондай-ақ жолаушының
сөздері сұраулық мәнермен, ал оған жауап беруші жұмыскердің сөзі
мадақталған көңіл күймен, байыбына, нақышына келтіріле оқылады.
Өлең оқу барысында ондағы бейнелі тіркестер мен көркем сөздерге
оқушылар назары аударылып, тіркестердің ұғымы қиындау дегендері
түсіндіріліп отыруға тиіс. Әсіресе табиғат құбылыстары суреттелген
өлеңдердегі сөз тіркестерін балаларға толық меңгерту мақсатымен көпшілігі
жаттығуға ұсынылып отыр.
Алайда өлеңді құр жаттауға болмайды. Жаттатуға берілетін өлеңдер толық
талданып, табиғат құбылыстарының суреттелуі түсіндіріліп өлең мазмұнын,
ондағы бейнелі сөздер мен сөз тіркестерінің мәнін балалар саналы түрде
түсінгеннен кейін ғана жаттауға тапсырылады. Мысалы, С.Мәуленовтың "Қыс
келбеті" өлеңіндегі:
Қайтқан бұлтты қайта айдап,
Алдына сап отардай.
Қыс келеді айғайлап,
Қой қайтарған шопандай...
Бір шал отыр шалжиып,
Ертек соғып ерінбей...
Секілді шумақтардың мәнін түсінбей жаттап алудан пайда болмас еді.
Абай, Сәкен өлеңдеріыдегі тіркестерде осы сияқты. Жаттауға берілетін
өлеңдерді мұғалімнің өзі де жатқа айтқаны дұрыс. Өйткені оны кітаптан
оқығаннангөрі, жатқа айтса, оқушыларға әлде қайда әсерлі болады. Осы
айтылғандарды қорыта келе, өлең оқу тәртібін былай жіктеуге болады:
1. Өлең оқылмас бұрын оның мазмұнына қарай
оқушылармен алдын ала әңгіме өткізіледі. Бұл әңгімеде өлең
ішінде кездесетін, оқушылардың ұғымына ауыр деген, бірен-
саран бейнелі сөздер мен сөз тіркестерінің мағыналары
түсіндіріледі.
2. Өлеңді ырғағына келтіріп, мәнерлеп мұғалімнің өзі
оқып шығады. Оқу барысында балалар кітаптарын жауып
қойып тыңдап отырады.
3. Оқушылар өлеңді алдымен іштерінен, содан кейін оны
дауыстап оқиды.
4. Өлең мазмұны талданады. Кейбір көлемді өлең бөлімге
бөлініп, ал қысқа өлеңдер тұтас талданады.
Өлеңнің мазмұны бойынша жалпы сұрақ-тапсырма
қойылды.
Өлеңді екінші рет, қорытындылау мақсатында оқуға
дайындық жұмысы жүгізіледі: оқу техникасы (шапшаң, жай),
дауыс сазы, хормен оқу, жеке оқушыға оқыту, т.б. жұмыстар.
Жұмбақтар мен мақал-мәтелдерді оқу. Байқау оқулығында жұмбақ, мақал-
мәтелдер кейбір текстердің, өлеңдердің аяғында да беріледі, соғіымен қатар
бастауыш мектепке арналған жұмбақ, мақал-мәтелдер жинағы жоқ болғандықтаы,
авторлар оқушылардың тілін ұштаудағы бұл материалдардьщ орасан зор маңызын
еске алып, оқулыққа әдейі бірсыпыра жұмбақ, мақал-мәтелдер, жаңылтпаштар
енгізіп отыр. Бұл материалдар бір мезгілде, бір кезеңде ғана оқылмайды.
Мұғалім қандай да болмасын бір текстпен жұмыс жасау барысында ол жұмбақтар
мен мақал-мәтелдердің ішінен өтіп отырған материялының мазмұнына сай
келетіндерін іріктеп пайдаланылады. Немесе олардың кейбіреулерін үйге оқуға
не жаттауға тапсыруға болады. Мысалы, Б.Полевойдың "Елдің ері" әңгімесін
оқығаннан кейін, оқулықтағы мақал-мәтелдердің ішінен "Ерлік білектен емес,
жүректен", "Батыр туса, ел ырысы: жаңбыр жауса, жер ырысы", "Болат қайнауда
шынығады, батыр майданда шынығады", "Ер — ырыстың кілті", т.б.
мақалдардың мән-мағынасын түсіндірген жөн. Немесе И.Крыловтың "Қарға мен
түлкі" мысалын оқығанда, "Өзі айлакер, өзі бір қу, жүрген жері айқай да шу"
жұмбағын оқытып, оның мәнісін түсіндіре кетудің, яғни оның жүрген жері
айқай-шу болатыны сұрап, анықтай отырудың артықтығы жоқ.
Мақал-мәтелдер мен жұмбақ балалардың өмірге көзқарасын кеңейтіп,
тілдерін ұшқырлай түседі.
К.Д.Ушинский бастауыш мектеп оқушыларына мақал-мәтел үйретудің
пайдасын айта келіп, оның қысқа да дәл және халықтың тамаша байырғы тілімен
қандай да болмасын табиғат немесе адам тұрмысының шындық құбылысын
сипаттайтынын көрсетеді.
Мақал-мәтелдер және жұмбақтарға жеке сабақ арнаудың да пайдасы мол.
Мұндай сабақ өткізу үшін, оларды белгілі бір тақырыпқа арнап іріктеп,
топтап алады. Мысалы: еңбек, адамгершілік, ерлік т.б. жөніндегі мақал-
мәтелдер немесе жануарлар мен жәндіктер туралы жұмбақтар.
Мақал-мәтелдердің қайсысының да тәрбиелік мәні күшті, балаларды
жақсылыққа баулып, жамандықтан аулақ болуға үгіттейтін жұмыс та сол бағытта
ұйымдастырылады. Әр мақалдың мағынасы талданып, соған қарай белгілі бір
қорытынды жасалады.
Жұмбақтар мен жұмыс негізінен оның шешуін табу бағытында жүргізіледі.
Мұндай жұмыс жүргізу жұмбақтың құрамындағы метафоралық бейнелерді ашу деген
сөз. Ол үшін заттарды жұмбақтап айтылған белгілеріне қарай іздестіру
жолымен табу әдісі ұсынылады: мұндай жағдайда жұмбақталған нәрсенің жалпы
қай салаға жататыны, қандай бағытта ізделетіні айтылады. Мысалы, Іздесем,
ізі жоқ, бауыздасам, қаны жоқ жұмбағын шешу үшін, бұл нәрсені өзеннен,
көлден іздеу керектігі, оның суда болатыны ескертіледі. Мұндай бағыт
берілмеген жағдайда балаларға қиындық түседі.
Ал жұмбақтың құрамындағы метафоралық бейне сол жұмбақталған нәрсені
іздестіріп табу барысында өз-өзінен ашылады. Мысалы, жоғарыда айтылған
жұмбақты шешу барысында өзен, көлде болатын нәрселер іздестіріледі. Балалар
бірден-ақ суда болатын балық, бақа, шаян сияқтыларды айтуы мүмкін. Олардың
ізі болмағанымен, қаны болатыны, ал біздің жұмбағымыздағы нәрсенің қаны да,
ізі де жоқтығы айтылады. Жұмбақтың шешімі табылғаннан кейін, ондағы
метафоралық бейне ашылады: "Жұмбақта қандай із жөнінде айтылады?Мұндағы
бауыздау сөзінің мағынасын қалай түсінуге болады?"(Қайықтың тұмсығымен су
толқынын кесуі)т.с.с. Немесе Аяғы біреу — қолы жоқ,шиыр-шиыр жслы көп. Өзі
сөйлейді жұмбағының құрамындағы сөздердің де әуелі тура мағынасы талданады;
кез-келген нәрсенің салған ізінің сөйлей алмайтыны, салған іздің не екені
сұралады. Осы арқылы бұл жұмбақталып отырғанды оқу құралының төңірегінен
іздестіру керектігі айтылып, олардың ішінде қозғалатын, жүретін
қандай нәрселердің бар екені ойластырылады. Егер балалар оны таба
алмайтындай болса.Оқу құралдарының ішінде қайсыларында жол бар? деген
арқылы дәптер мен кітаптарда жол болатыны анықталады. Сонан соң дәптердегі
сызық жолындың сөйлей алмайтыны, сөйлейтін жол-жазу екені, жазу жолын
қалам, қарындаш салатыны айқындалады. Жұмбақта көрсетілген қарындаштың
белгілерін балалар өздері табады, жұмбақтағы "салған ізі" дегеннің оның
жазған жазуы екенін де айтады. Осы сияқты екі-үш жұмбақтың шешуі талданып,
көрсетілгеннен кейін, балалар өздері де заттың белгілерін жұмбақтап айта
алады,яғни өздері жұмбақ шығарады.
Сөйтіп, жұмбақ оқушыларды бейнелеп сөйлеуге үйретеді, өйткені жұмбақ,
К.Д.Ушинский көрсеткендей, заттың суретті сипаттамасы.
Балаларды оқытуға машықтандыру
Бастуыш мектепте жүргізілген ана тілі оқу пәнін жоғарғы кластарда
жүгізілетін әдебиет сабағының бастамасы, соған апаратын алғашқы саты деуге
болады. Сондықтан да оқу програмасында түрлі текстерді оқыта отырып,
оқушыға оқу машығын меңгерту, сол арқылы мазмұнда жатқан тәрбиелік мәнді,
міндетті іске асыру, халық ауыз әдебиетінен, көп жанрлы совет әдебиеті
шығармаларынан алынған шағын текстерге талдау жасаудың қараиайым
әдістерінен меңгерту мақсаты көзделеді. Кейбір әдебиет
теориясына тән мағлұматтарды да үйрету оқушының ақыл-ойын, тілін
жетілдіру, текспен жұмыс жүргізудің түрлі әдістері мен тәсілдерін
қалыптастыру сияқты жұмыстар да бастауыш мектеп оқушыларының өз шамасына
лайықтай жүргізіліп отырады. Ал осы айтып отырғандардың іске асырылуы оқу
сабағында көзделетін негізгі түбегейлі мақсат — жас ұрпақтың тәрбиесін
қалыптастыруды қамтамасыз етеді. Мектеп реформасының негізгі бағыттарында:
"Оқу мен тәрбиенің сапасы арттырылсын, әрбір пәнді оқудың ғылыми
дәрежесінің неғұрлым жоғары болуы, ғылым негіздерінің берік игерілуі,
идеялық-саяси еңбек және адамгершілік тәрбиенің, эстетикалық және дене
тәрбиесінің жақсартылуы қамтамасыз етілсін"- делінген. Ал осы айтылып
отырған орындалуға тиіс міндет баланың мектепке келіп, жүйелі білім
алуымен, соның ішінде әсіресе бастауыш мектепте оқу сабағының мазмұнымен
тығыз байланысты.
Бастауыш мектептің оқу сабағында оқылатын материалдар әр түрлі
тақырыппен, бөлініп беріліп адам тәрбиесінің жан-жақты жетелеуін қамтамасыз
етерлік мақсат көздейді. Мысалы: бір тақырыпқа топтасқан адамдардың
еңбегімен, олардың өмірімен таныстыра отырып, коммунистік қоғамдағы
еңбектің қандай мәні бар екендігін баланың білуіне жәрдемдеседі, оған
баланың өз қатынасында аңғартады. Оқу праграммасының енді бір табиғи
қасиеті адалдық, кіші пейілдік, шыншылдық, жолдастық пен достықты
қадірлейтін етіп тәрбиелеу мақсатына арналады. Ол мақсатты орындауға
арналып оқулықтарда оқушылар колективі, олардың өмірі мен ісі туралы көркем
әңгімелер, өлеңдер мен қара сөз тіркестері және бастауыш кластың барлығында
да жаттауға арналған өлеңдер беріледі.
Әсіресе бала психикасына қатты әсер етіп, оның айналадаға өмірді,
көркем, әсем түрде қабылдауына көбірек жол ашатын — көркем шығарма. Ал
көркем шығарманың мұндай әсер етуі, оқушыны оны эмоциялы қабылдауы оның
жеке басының қалыптасуына ықпал етіп, оқушының өмір, дүние, құбылыс туралы
түсінігін нақтылай түседі, мүның өзі оқушының солар туралы тұтас ұғымына,
бара-бара ол ұңым оқушының өз сеніміне айналады. Оқу материалын өту кезінде
түгелдей барлық сабақты ойланып, ондағы қолданылатын әдіс пен тәсілді
анықтап жоспарлы жүргігенде ғана нәтижелі болады.
Бастауыш мектептегі оқу сабағын жүргізгенде мыналарды ескерту қажет:
1) бастауыш класс оқушыларының оқу машығын жетілдірудің ең негізгі
-оқушының дұрыс және мәнерлеп, тездеп оқуын қамтамасыз ету. Онсыз оқушының
тексті толық түсінуі де қиын болады. Сондеқтан сабақта қолданатын әдіс,
тәсіл оқудың техникасын жетілдірумен бірге баланың кітапқа , оны оқуға
ынтасын арттыратындай, бір тексті бірнеше рет жалықпай оқуға жағдай
жасайтындай болуы керек.
2) төменгі класс оқушыларының әсіресе абстрактылы
ойлауы жеткіліксіздеу болғандықтан, оқу сабағында
оқушының білімін толықтыра отырып, оның ойлануы,
қызығушылығы, бір затты екіншісімен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz