«Жасыл» экономика
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
I «Жасыл» экономика ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
I.1 Қазақстандағы «жасыл» экономиканы дамыту тұжырымдамасы ... ... ... 8
I.2 Дүние жүзінде балама энергия көздерін қолдану және оның өзекті мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
II Қазақстанда балама энергия көздерінің жетекші салалары және оларды географиялық орналастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
II.1 Қазақстанда балама энергия көздерінің жетекші көздері және оларды географиялық орналастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 19
II.2 Қазақстанда жел энергиясын географиялық орналастыру ... ... ... ... ... 23
II.3 Қазақстанда күн энергиясын географиялық орналастыру ... ... ... ... ... 33
III Қазақстанда балама энергия көздерінің қосалқы салалары және оларды географиялық орналастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
III.1 Биологиялық газды . Қазақстан жерінде орналастыру ... ... ... ... ... ... 40
III.2 Қазақстанда гидроэнергетикасын географиялық орналастыру ... ... ... 48
III.3 Қазақстанда геотермалды энергиясын географиялық орналастыру ... 50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 59
I «Жасыл» экономика ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
I.1 Қазақстандағы «жасыл» экономиканы дамыту тұжырымдамасы ... ... ... 8
I.2 Дүние жүзінде балама энергия көздерін қолдану және оның өзекті мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
II Қазақстанда балама энергия көздерінің жетекші салалары және оларды географиялық орналастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
II.1 Қазақстанда балама энергия көздерінің жетекші көздері және оларды географиялық орналастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 19
II.2 Қазақстанда жел энергиясын географиялық орналастыру ... ... ... ... ... 23
II.3 Қазақстанда күн энергиясын географиялық орналастыру ... ... ... ... ... 33
III Қазақстанда балама энергия көздерінің қосалқы салалары және оларды географиялық орналастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
III.1 Биологиялық газды . Қазақстан жерінде орналастыру ... ... ... ... ... ... 40
III.2 Қазақстанда гидроэнергетикасын географиялық орналастыру ... ... ... 48
III.3 Қазақстанда геотермалды энергиясын географиялық орналастыру ... 50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 59
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Қазіргі таңда пайдалы қазбалардың қорының азайуы, экологиялық мәселелердің ушығуы, дүниежүзілік энергия тапшылығы және халықтың эканомикалық, әлеуметтік жағдайдың тұрақсыздығы үрдістері ұлғаю үстінде. Аталған мәселелердің алдын алу және болдырмаудың бірден-бір жолы ол «жасыл экономика» және балама энергия көздерін айқындап, олардың қорларын тиімді пайдалану.
«Жасыл экономика» және балама энергия көздерінің – халыққа тигізер пайдасы орасан. Қазіргі кезде Дүние жүзі шаруашылығы жер қыртысының пайдалы қазбаларын көп тұтынуда, соның салдарынан пайдалы қазбалардың қоры жылдан-жылға азаю үстінде. Осындай келеңсіз құбылыстар төмендегі жағдайға әкеліп соқты.
Дүние жүзі халықтары өзінің қажеттіліктерін қамтамасыз ету мақсатында орасан зор энергия тұтынуда, соның салдарынан қазіргі таңда энергия тапшылығы байқалуда. Осы мәселенің алдын алу, энергия тапшылығын жою үшін балама энергия көздерін пайдалану өте маңызды. Балама энергия көздері бірінші кезекте, қазіргі уақытта сарқылуға ұшыраған (пайдалы қазбалар – мұнай, газ, көмір) ресурстарды үнемді тұтынуға және сарқылмайтын ресурстарды тиімді пайдалануға бағытталған.
«Жасыл экономика» және балама энергия көздерінің – халыққа тигізер пайдасы орасан. Қазіргі кезде Дүние жүзі шаруашылығы жер қыртысының пайдалы қазбаларын көп тұтынуда, соның салдарынан пайдалы қазбалардың қоры жылдан-жылға азаю үстінде. Осындай келеңсіз құбылыстар төмендегі жағдайға әкеліп соқты.
Дүние жүзі халықтары өзінің қажеттіліктерін қамтамасыз ету мақсатында орасан зор энергия тұтынуда, соның салдарынан қазіргі таңда энергия тапшылығы байқалуда. Осы мәселенің алдын алу, энергия тапшылығын жою үшін балама энергия көздерін пайдалану өте маңызды. Балама энергия көздері бірінші кезекте, қазіргі уақытта сарқылуға ұшыраған (пайдалы қазбалар – мұнай, газ, көмір) ресурстарды үнемді тұтынуға және сарқылмайтын ресурстарды тиімді пайдалануға бағытталған.
1 Концепция перехода РК к устойчивому развитию на 2007-2024года. Одобрено Указом Президента Республики Казахстан от 14 ноября 2006 – 15-16 с
2 Егемен Қазақстан «Жасыл эконимиканы дамыту» № 231 (28170) 11-қазан 2013 – 4 б
3 Егемен Қазақстан «Ұлттың ұлылығын ұлықтайтын тұс» № 230 (28169) 10-қазан 2013 – 3 б
4 Егемен Қазақстан «Болашақ энергиясы» № 39 (28263) 26- ақпан 2014 – 6 б
5 География және табиғат «XXI ғасырдың қайтарымды балама қуат көздерін игеру-кезек күттірмейтін іс » №4 2014ж
6 ustaz.kz/ sait - bolimderi/ file/ 5184 - byekyshov - rustyem - dastyrli - yemyes-sarkylmaytyn
7 http://kazakia.kz/баламалы-энергия-көздерін-дамыту/
8 Мазбаев О.Б., Увалиев Т.О., «Дүниежүзінің табиғат ресурстары географиясы», Алматы, 2013 – 265-267 б
9 Сибикин Ю.Д., Сибикин М.Ю., «Нетрадиционные и возобновляемые источники энергии», Кнорус, Масква, 2012 – 161-162 с
10 Болотов А.В. «Нетрадиционные и возобновляемые источники электроэнергии» Учебное пособие. АУЭС. Алматы,2011.-79 с
11 Мукажанов В. Н. «Возобновляемые источники энергии» Учебное пособие. АУЭС. Алматы, 2010.-80 с.
12 БолотовА.В., Бакенов К.А., «Нетрадиционные и возобновляемые источники электроэнергии» Конспект лекций. АИЭС. Алматы,2007.-40с.
13 БезрукихП.П., Арбузов Ю.Д., Борисов Г.А., и др. «Ресурсы и эффективность использования возобновляемых источников энергии в России» / - СПб.: Наука, 2002.-314 с.
14 Твайделл Д. «Возобновляемые источники энергии» / Д.Твайделл, А.Уэйр. - М.: Эиергоатомиздат, 1990. - 390 с.
15 Болотов А.В. Методические указания и задания к выполнению расчетнографической работы по дисциплине «Нетрадиционные и возобновляемые источники энергии» -Алматы, АИЭС, 2007.- 11 с.
2 Егемен Қазақстан «Жасыл эконимиканы дамыту» № 231 (28170) 11-қазан 2013 – 4 б
3 Егемен Қазақстан «Ұлттың ұлылығын ұлықтайтын тұс» № 230 (28169) 10-қазан 2013 – 3 б
4 Егемен Қазақстан «Болашақ энергиясы» № 39 (28263) 26- ақпан 2014 – 6 б
5 География және табиғат «XXI ғасырдың қайтарымды балама қуат көздерін игеру-кезек күттірмейтін іс » №4 2014ж
6 ustaz.kz/ sait - bolimderi/ file/ 5184 - byekyshov - rustyem - dastyrli - yemyes-sarkylmaytyn
7 http://kazakia.kz/баламалы-энергия-көздерін-дамыту/
8 Мазбаев О.Б., Увалиев Т.О., «Дүниежүзінің табиғат ресурстары географиясы», Алматы, 2013 – 265-267 б
9 Сибикин Ю.Д., Сибикин М.Ю., «Нетрадиционные и возобновляемые источники энергии», Кнорус, Масква, 2012 – 161-162 с
10 Болотов А.В. «Нетрадиционные и возобновляемые источники электроэнергии» Учебное пособие. АУЭС. Алматы,2011.-79 с
11 Мукажанов В. Н. «Возобновляемые источники энергии» Учебное пособие. АУЭС. Алматы, 2010.-80 с.
12 БолотовА.В., Бакенов К.А., «Нетрадиционные и возобновляемые источники электроэнергии» Конспект лекций. АИЭС. Алматы,2007.-40с.
13 БезрукихП.П., Арбузов Ю.Д., Борисов Г.А., и др. «Ресурсы и эффективность использования возобновляемых источников энергии в России» / - СПб.: Наука, 2002.-314 с.
14 Твайделл Д. «Возобновляемые источники энергии» / Д.Твайделл, А.Уэйр. - М.: Эиергоатомиздат, 1990. - 390 с.
15 Болотов А.В. Методические указания и задания к выполнению расчетнографической работы по дисциплине «Нетрадиционные и возобновляемые источники энергии» -Алматы, АИЭС, 2007.- 11 с.
М а з м ұ н ы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
I Жасыл
экономика ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... 8
I.1 Қазақстандағы жасыл экономиканы дамыту тұжырымдамасы ... ... ...
8
I.2 Дүние жүзінде балама энергия көздерін қолдану және оның өзекті
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 13
II Қазақстанда балама энергия көздерінің жетекші салалары және оларды
географиялық
орналастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
19
II.1 Қазақстанда балама энергия көздерінің жетекші көздері және оларды
географиялық
орналастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... 19
II.2 Қазақстанда жел энергиясын географиялық орналастыру
... ... ... ... ... 23
II.3 Қазақстанда күн энергиясын географиялық
орналастыру ... ... ... ... ... 33
III Қазақстанда балама энергия көздерінің қосалқы салалары және оларды
географиялық
орналастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
37
III.1 Биологиялық газды – Қазақстан жерінде
орналастыру ... ... ... ... ... ... 40
III.2 Қазақстанда гидроэнергетикасын географиялық
орналастыру ... ... ... 48
III.3 Қазақстанда геотермалды энергиясын географиялық орналастыру ...
50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 56
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
59
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Қазіргі таңда пайдалы қазбалардың қорының
азайуы, экологиялық мәселелердің ушығуы, дүниежүзілік энергия тапшылығы
және халықтың эканомикалық, әлеуметтік жағдайдың тұрақсыздығы үрдістері
ұлғаю үстінде. Аталған мәселелердің алдын алу және болдырмаудың бірден-бір
жолы ол жасыл экономика және балама энергия көздерін айқындап, олардың
қорларын тиімді пайдалану.
Жасыл экономика және балама энергия көздерінің – халыққа
тигізер пайдасы орасан. Қазіргі кезде Дүние жүзі шаруашылығы жер қыртысының
пайдалы қазбаларын көп тұтынуда, соның салдарынан пайдалы қазбалардың қоры
жылдан-жылға азаю үстінде. Осындай келеңсіз құбылыстар төмендегі жағдайға
әкеліп соқты.
Дүние жүзі халықтары өзінің қажеттіліктерін қамтамасыз ету
мақсатында орасан зор энергия тұтынуда, соның салдарынан қазіргі таңда
энергия тапшылығы байқалуда. Осы мәселенің алдын алу, энергия тапшылығын
жою үшін балама энергия көздерін пайдалану өте маңызды. Балама энергия
көздері бірінші кезекте, қазіргі уақытта сарқылуға ұшыраған (пайдалы
қазбалар – мұнай, газ, көмір) ресурстарды үнемді тұтынуға және сарқылмайтын
ресурстарды тиімді пайдалануға бағытталған. Туындаған проблеманы шешудегі
энергетикалық сұранысты қанағаттандыра алатын энергия көзі – жел, күн,
биологиялық газ, гидроэнергетика, геотермалды энергияларын пайдалану және
географиялық орналастыру. Ал балама энергияның алға қойған мақсаты
экалогиялық таза, табиғи өнімдерді шығару болып табылады. Аталған
мәселелерді зерттеп қордаланған жайттарды шешу жолдарын ұсыну өзекті деп
есептейміз.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Қазақстанда жасыл экономика және балама
энергия көздерін анықтап, оларды пайдалану мен географиялық негіздегі
орналастыру мәселелерін қарастыру.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
• Қазақстанда жасыл экономиканы дамыту жолдарын қарастыру;
• Дүние жүзілік тәжірбиеге сүйене отырып Қазақстанда балама энергия
көздерін тиімді пайдалану жолдарын қарастыру;
• Қазақстанда балама энергия көздерінің жетекші салалары және оларды
географиялық орналастыру;
• Қазақстанда балама энергия көздерінің қосалқы салалары және оларды
географиялық орналастыру;
• Қазақстанда жасыл эканомика және балама энергия көздерін
географиялық орналастыруда ұсыныстарды айқындау;
Зерттеу жұмысының дерек көздері: Ғылыми әдебиеттер: Қойшиев Т.Қ.,
Жаңартылған энергия көздері, Тлеуов А.Ч., Тлеуов Т.Ч. Использование
нетрадиционных видов энергии в Казахстане, Уәлиев Т.О., Жангелдина Д.І.,
Сарқытқан Қ., Тұрғынбеков Н.М., Өндірістік география т.б. Бұқаралық
ақпарат құралдары: Егемен Қазақстан Жасыл эконимиканы дамыту, Егемен
Қазақстан Ұлттың ұлылығын ұлықтайтын тұс, Егемен Қазақстан Болашақ
энергиясы, География және табиғат XXI ғасырдың қайтарымды балама қуат
көздерін игеру-кезек күттірмейтін іс. ЭКСПО-2017 арналған алдын-ала
материалдар және статистикалық мәліметтер.
Зерттеу жұмысының әдісі: Теориялық зерттеу, ғылыми әдебиеттерді талдау,
жаңа техналогияларды қолдану.
Зерттеу жұмысының қолданбалы маңыздылығы: Қазіргі таңда пайдалы қазбалардың
қорының азайуы (мысалы статистикалық мәліметтерге сүйенсек жер асты
қорларын дәл осындай қарқынмен пайдаланған жағдайда мұнай 40 жылға, газ 56
жылға, көмір 197 жылға ғана жететінін көрсетіп отыр), экологиялық
апаттардың жиілеуі (2010 жылы Мексика шығанағында болған мұнай құбырының
жарылуы, 2011 жылы Жапонияда болған жер сілкінісінің нәтижесінде АЭС
жарылуы, екі апаттың нәтижесіндеде экологияға орасан зор шығын алып келді).
Аталған мәселелердің алдын алу және болдырмаудың бірден-бір жолы ол Жасыл
экономика және балама энергия көздерін айқындап, оларды географиялық
тұрғыда орналастыру. Баламалы энергетиканың тағы бір артықшылығы, шалғай
жатқан ауылдық елді мекендерді электрмен жабдықтау, қуат беру тораптарының
құрылысын жүргізу шығындарын төмендетеді. Қазір халық сирек қоныстанған
(5,5 адамкм2) қазақтың байтақ даласына (2,7 млн. км2) энергия жеткізу
экономикалық тұрғыдан тиімсіз болып отырғаны белгілі. Экономистер Жасыл
экономика және балама энергия көздерін тек экономикалақ тұрғыда ғана
зерттеу жұмыстарын жүргізе алады, бірақ географиялық тұрғыда тиімді
орналастыра алмайды. Бұл тұрғыдан алғанда география ғалымдарының бәсі
жоғары. Балама энергия бұл – болашақтың энергиясы.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Дипломдық
жұмыстың мәтіні компьютерде терілген 60 беттен тұрады, қолданылған
әдебиеттер тізіміне 44 дана әдебиеттер енгізілген. Жұмыс кестелермен
диограммалармен және суреттермен безендірілген.
1 Жасыл экономика
Қазіргі кезде қоғам жасыл экономика сөзінің мәнісін әр түрлі
түсінеді. Бірі бұл елдің табиғатын жақсартатын экономиканың жаңа салалары
деп түсінеді. Басқалары бұл сөзді табиғатқа көмектесуге және пайда
келтіруге бағытталған жаңа технологиялар ретіндегі экожүйенің өзіндік түрі
деп есептейді. Үшіншілері, бұл мақсаты экологиялық таза өнімдерді құру
болып табылатын дамудың жаңа кезеңіне ауысу деп есептейді.
Түсінікті анықтаудың барлық осы жолдары сөздің мағынасына өте жақын.
Жасыл экономика - бұл табиғи қорларды тиімді пайдалану есебінен қоғамның
әл-ауқатын сақтауға бағытталған, сондай-ақ соңғы пайдалану өнімдерін
өндірістік циклге қайтаруды қамтамасыз ететін экономика. Жасыл экономика
бірінші кезекте, қазіргі уақытта сарқылуға ұшыраған (пайдалы қазбалар –
мұнай, газ) ресурстарды үнемді тұтынуға және сарқылмайтын ресурстарды
тиімді пайдалануға бағытталған.
Жасыл экономиканың негізінде – таза немесе жасыл технологиялар
жатыр. Мамандардың айтуы бойынша жасыл экономиканы дамыту, көптеген
постиндустриалды елдерде өзінің ауқымымен қозғаған экологиялық дағдарысты
біздің елде болдырмауға мүмкіндік береді.
1. 1 Қазақстандағы жасыл экономиканы дамыту тұжырымдамасы
Өткізілген РИО + 20 Саммитінен кейін қазақстандық қоғамның күші
жасыл экономикаға ауысу бойынша стратегияны іске асыруға бағытталған.
Н.Ә.Назарбаевтың бастамасы бойынша Жасыл экономикаға ауысу бойынша
тұжырымдама әзірленді. Тұжырымдамада бірінші кезекте басты түрде
экономиканың белгілі бір салаларын реформалауға бағытталған басым міндеттер
тізбесі ұсынылды [2].
Жасыл экономикаға ауысу аясында:
• қорлардың тиімділігін арттыру;
• қазақстандық инфрақұрылымды жетілдіру;
• халықтың әл-ауқатын жақсарту болжанады;
Тұжырымдаманы іске асыру үш кезеңде жоспарланады:
• бірінші кезең - 2013–2020 жж. – қорларды пайдалануды оңтайландыру және
табиғатты пайдалану қызметінің тиімділігі арттыру, сондай-ақ, жасыл
инфрақұрылымды құру;
• екінші кезең - 2020–2030 жж. – табиғи қорларды тиімді пайдалану,
жоғары технологиялар базасында жаңартылатын энергетиканы енгізу;
• үшінші кезең - 2030–2050 жж. – олардың жаңартылуы жағдайында негізіне
табиғи қорларды пайдалану қойылған, ұлттық экономиканың үшінші
өнеркәсіптік революция қағидаттарына ауысуы.
Жасыл экономиканы дамытудың жеті негізгі бағыттары. Бірінші бағыт -
жаңартылатын энергия көздерін енгізу.
Пайдалы қазбаларды ары қарай сақтау туралы мәселе орасан ауқымға ие
болады. Біздің мемлекет табиғи қорлары өте бай ел ретінде танылған. Мұнай,
газ – бүкіл дүние жүзінде ең ірі энергетикалық қорлардың бірі ретінде
есептеледі, бірақ тіпті олардың өзі уақыты келгенде сарқылады, демек өмір
үшін жаңа ресурстар табу қажет. Бұл ретте Қазақстаннның жақсы экожүйеге,
жер қыртысына және орманға ие болуы айғағы басқа елдер алдындағы өзінің
ұстанымын айтарлықтай арттырады.
Екінші бағыт – тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығындағы энергия
тиімділігі.
Қалалық тұрғын үй қорының маңызды бөлігі кеңестік дәуірден кейінгі
уақытта салынғандықтан, тұрғын үй кешендерінің көпшілігі тиімсіз жылу
изоляциялық құрылымдармен және жылумен қамтамасыз ету жүйелерімен
жабдықталған, ол маңызды жылу шығындарына алып келеді. Қазіргі уақытта
Қазақстанда жылумен қамтамасыз ету аспаптарының жұмысының істен шығуы
саласындағы іс-шараларды жүзеге асыратын энергия сервистік компаниялары
әрекет етеді.
Үшінші бағыт – ауыл шаруашылығындағы органикалық егін шаруашылығы.
Бірінші кезекте бағыттың аталмыш түрі әр түрлі азық қоспаларынан,
синтетикалық тыңайту өнімдерінен (пестицидтерден) бас тартуды қарастырады.
Дақылдық өсімдіктердің шығымдылығын, өсуін қамтамасыз ету үшін органикалық
тыңайтқыштарды пайдалану туралы сөз болып отыр. Ауыл шаруашылығын
көгалдандыру табиғи қорларға зиян келтірместен, халыққа азық-түлікті
қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Қазақстан мынадай бағыттар бойынша
әрекет етуді жоспарлайды:
• жердің құнарлылығын басқару;
• суды тиімді пайдалану;
• өсімдіктер және жануарлар денсаулығын басқару;
• фермаларды механикаландыру.
Төртінші бағыт – қалдықтарды басқару жүйесін жетілдіру.
Қалдықтарды басқару мәселесі ерекше танымалдылыққа ие болды. Лас
көшелер, үйінділер және қандай да бір болып жатқанға бақылаудың жоқтығын
жиі кездестіресіз. Қалыптасқан жағдайларға байланысты қалдықтарды
өндірістік өнімнің қайталама өнімі ретінде пайдалану ұсынылған. Осылайша,
мысалы қатты тұрмыстық қалдықтарды кешенді қайта өңдеу және балама отынды
алу технологиясы Алматыда іске асырылуда.
Бесінші бағыт – су қорларын басқару жүйелерін жетілдіру.
Су адамзаттың өмір сүруін және экожүйелердің тұтастығын қамтамасыз
етудің шешуші табиғи құрылымы болып қала береді. Осыған байланысты су
қорларын тиімді пайдалану орасан ауқымға ие болатын мәселе болып қала
береді.
Алтыншы бағыт – таза көлікті дамыту.
Қазақстандағы тасымалдардың көпшілігі дизелде, бензинде жүргізіледі.
Қазіргі уақытта тасымалдардың басым бөлігі бензин (дизель) негізінде жүзеге
асырылады. Бірінші кезекте бұл парник газдарының жоғары шығарындыларына
жағдай жасайды.
Жетінші бағыт – экожүйелерді сақтау және тиімді басқару.
Осы бағыттағы қызмет басты түрде біздің елдің бірегей табиғат байлығын
сақтауға бағытталған.
Жасыл экономика ел үшін басымдылықтар әкеледі.
Жасыл экономикаға ауысу барынша үлкен танымалдыққа ие болып келеді
және ауқымды қызығушылық тудырады. Жасыл экономика бірінші кезекте
экономикалық прогреске жағдай жасайды және мыналарды қамтамасыз етеді:
• ішкі жалпы өнімнің өсімі;
• елдің табыстарын ұлғайту;
• елдегі жұмыссыздық көрсеткіштерін азайта отырып, халық үшін жұмыс
орындарын құру.
Бұл жерде жасыл экономикаға ауысу климаттың өзгеруі, пайдалы
қазбалардың сарқылуы және су ресурстарының тапшылығы сияқты жаһандық
қауіптен тәуекелдерді төмендетеді [2].
Жасыл экономиканы дамыту бағдарламасы аясында Қазақстан экономиканың
10 шешуші секторына құралдарды инвестициялауды жоспарлайды:
• ауыл шаруашылығы;
• тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығы;
• энергетика;
• балық аулау;
• орман шаруашылығы;
• өнеркәсіп;
• туризм;
• көлік;
• қалдықтарды кәдеге жарату және қайта өңдеу;
• су қорларын басқару.
Жасыл экономикаға ауысу институттары.
Жасыл экономикаға ауысу бірінші кезекте тиісті ұйымдарды құрумен
белгіленеді.
Есептеу бойынша 2050 жылға қарай жасыл экономика шеңберіндегі
жаңартулар ЖІӨ-ні 3 пайызға қосымша ұлғайтып, 500 мыңнан астам жаңа жұмыс
орындарын құруға, өнеркәсіп пен қызмет көрсетулердің жаңа салаларын
қалыптастыруға, халық үшін сапалы өмір сүру стандарттарын қамтамасыз етуге
мүмкіндік береді.
Жасыл бизнес академиясы. Академия жұмысының мақсаты табиғи және өзге
де ресурстарды жинау саласындағы саясатты тұрақты дамыту үшін
бағдарламалар, жобалар және оқыту курстарын әзірлеу болады. Академияда
онлайн семинарларды өткізу, инновациялық әдістерді қолдану жоспарлануда.
Академияның онлайн семинарлары қоршаған ортаны қорғау саласындағы
сарапшылар (мамандар) арасындағы диалогқа, сондай-ақ жасыл өсу
стратегиясын құруға бағытталған. Жасыл өсу және тұрақты даму тақырыбы
бойынша жаңашыл электронды қорлар барлық студенттер үшін қол жетімді
болады. Жасыл бизнес академиясы тұрақты дамыту стратегиясын іске асыру
жағдайында, әсіресе әлеуметтік қажеттіліктер және мәселелерді барынша
ұстанатын тәжірибе, табиғи қорларды кешенді пайдалану саласында болатын
барынша тәжірибелік кәсіби жұмыс күшін дайындауға көмектеседі.
Жасыл көпір серіктестік бағдарламасы. Бағдарлама инвестициялық
жобаларды іске асыру, саясаттарды реформалау жолымен жасыл бизнестің жаңа
салаларын құру және дамыту бойынша мемлекеттердің, халықаралық, ғылыми
ұйымдардың және бизнестің бірлескен әрекеттерін болжайды. Бағдарламаның
міндеті тек мемлекеттер мен аймақтар арасында ғана емес, сонымен қатар
мемлекет пен бизнес арасында да – серіктестіктің жаңа деңгейін құру және
көптеген үдерістер арасындағы байланыс болып табылады. Жасыл көпірдің
мәнісі – жасыл бизнестің жаңа салаларын дамыту және ол үшін ұзақ мерзімді
және тұрақты негіздерді құру арқылы экономиканы көгалдандыру. Жасыл көпір
жаңашыл жасыл технологиялар – жасыл бизнес үшін қолайлы шарттарды тудыру
үшін төлемнің жаңа тетігін ұсынады. Табиғатты бірге сақтайық.
Біздің мемлекетіміз жасыл экономикаға ауысу саласындағы саясатты
белсенді жүргізіп жатқанда, біз осы үдерістің бөлігі ретінде қазірден
бастап таза болашақты құруға қадамдар жасай аламыз және дегенмен біздің
көпшілігіміз олардың үлесі ештеңе білдірмейді, бұл табиғатты қорғауға
жатпайды деп санайды. Біздің әрқайсымыз қоршаған ортаны қорғау ісіне өз
үлесін қоса алады және сенің үлесің теңіздегі тамшы болады деп ойлау қажет
емес. Күн сайын біз әлемді тазартып, жақсарта аламыз. Сол себепті біз
бүгіннен бастап таза болашақты қалай құруға болатындығы туралы
ұсыныстардың кішігірім тізімін құрдық [3].
Жабдықты ажыратыңыз! Мысалы, егер сіз бөлмеде болмасаңыз бөлмедегі
жарықты сөндіріңіз, сондай-ақ егер оларды сол сәтте пайдаланбасаңыз
құралдарды розеткада қосылған күйінде қалдырмаңыз.
Синтетикалық аспаптардан құралдардан бас тартыңыз! Біздің барлығымыз әр
түрлі химикаттарды пайдаланумен жаңа тазалау құралдарын пайдалана отырып,
ыдыс-аяқты жууға дағдыланғанбыз. Дәл осындай құралдар бірінші кезекте
қоршаған ортаға, сондай-ақ адамның өзіне де зиян келтіреді.
Энергияны үнемдеңіз. Тіпті қазірден бастап үйге күн жылытқыштарын сатып
алуға және орнатуға, сондай-ақ энергия үнемдегіш шамдарды пайдалануға
болады.
Қоқысты сұрыптауды бастаңыз! Жасыл экономикаға ауысудың маңызды
бағыттарының бірі қалдықтарды кәдеге жарату, сондай-ақ оларды қайталама
өнім ретінде пайдалану болып табылады.
Электрондық тасымалдағыштарды пайдаланыңыз! Қағазды пайдалану кесілген
ағаштардың үлкен санын талап етеді.
Экологиялық таза өнімдерді сатып алыңыз! Бұл біздің әрқайсымыздың
денсаулық жағдайымызды айтарлықтай арттырады, сондай-ақ экологиялық таза
ауыл шаруашылығын құруға көмектеседі.
Жаяу көбірек жүріңіз. Пайдаланылған газдар табиғатты ластаудың маңызды
көздерінің бірі болып табылады. Пайдаланылған газдың шығуының сәл де болса
азаюына біздің әрқайсымыз жасай аламыз.
Браконьерлікке жол жоқ! Адамдардың заңсыз әрекеттерінен өсімдіктер мен
адамдардың сирек түрлері қазіргі кезде мүлде жоғалып кетті. Табиғаттың
бірегейлігін сақтау – әрқайсымыздың міндетіміз.
Табиғатты қорғайық! Өзіңнен кейін қоқысты қалдырмау, ағаштардың
бұтақтарын сындырмау немесе гүлдердің байламдарын үзбеу сияқты ережелерді
қарапайым сақтау табиғат жағдайында маңызды көрініс табады.
Жасыл экономика жетістіктері.
Заман көші алға озып, экономика дамыған сайын қоршаған ортаны қорғау
қиынға соғып барады. Өндірісті дамытпаса, экономика алға баспайтыны
белгілі. Бұл жолдан өгізді де өлтірмей, арбаны да сындырмай аман-есен алып
шығудың жалғыз жолы – жасыл экономиканы дамытудың маңызы зор. Осы ретте
біздерге Астана қаласында өтетін ЭКСПО – 2017 халықаралық көрмесі
дәстүрлі емес қуат көздерін өндіруге ерекше серпіліс беріп отыр [4].
Қазақстанда балама энергия көздерін дамытудың әлеуеті аса жоғары екені
даусыз. Мамандар еліміздің гидроэнергия, жел және күн энергиясынан алынатын
қуат көзінің ресурстық әлеуеті 1 трлн. кВтсағатқа тең келетінін алға
тартуда. Ақиқат айтсақ, Қазақстанда жел энергиясының қуаты ешқашан
сарқылмайды. Бұл ретте Жоңғар қақпасында толассыз соғатын қуатты жел
екпінін және Алматы қаласындағы Шелек ауданындағы жел энергиясы көздерін
айтсақ жетіп жатыр. Сондай-ақ, оңтүстік және оңтүстік-батыс өңірлеріндегі
сарқылмас жел энергиясы да келешектегі балама қуат көздерін өндіру үшін
таптырмас ресурс екенін айта кетуіміз керек. Бүгінде Қазақстан жасыл
экономикаға көшу жөніндегі Тұжырымдамасын дайындау үстінде. Болашақта
Қазақстан бұл салаға жыл сайын бөлетін қаржылық ресурстарды жалпы ішкі
өнімнің 1 пайызына дейін көтеруді қарастырып отыр. Бұл ақшаға шаққанда 3-4
млрд. долларды құрайды. Жасыл экономикаға көшу үшін бірінші кезекте
табиғи ресурстардың тиімділігін арттыру, инфрақұрылымды жаңғырту,
жетілдіру, қоршаған ортаның қауіпсіздігін қамтамасыз етуге күш салуымыз
керек. Бұл орайда, тұрмыстық қалдықтарды өңдеу жұмысын жандандырудың да
мәні зор. Тұжырымдамада тұрмыстық қалдықтарды өңдеу секторын құруға баса
мән берілген. Оның халықты жұмыспен қамтудағы әлеуеті үлкен. Құжатта 2030
жылға қарай елді мекендерде тұрмыстық қатты қалдықтарды шығару және
санитарлық сақтау деңгейін 95 пайызға жеткізіп, оларды өңдеуді 40 пайызға
дейін көтеру қарастырылған. Ал 2050 жылы елімізде тұрмыстық қалдықты кәдеге
жарату 50 пайызға дейін жоғарылайды деп күтілуде. Бұл кезеңде бір ғана
жасыл экономикаға көшу арқылы біздер 500 мың адамды тұрақты жұмыспен
қамтитын боламыз. Өз кезегінде Қоршаған ортаны қорғау эксминистрі Нұрлан
Қаппаров: Қытай ЖIӨ-нiң 1,5 пайызын жасыл экономикаға инвестициялау
турасында шешiм қабылдағанын білеміз. Ал Оңтүстік Корея бұл бағыттағы
жұмыстарға ішкі өнімнің 2 пайызын құюды мойнына алған. Бiз қазір өзге
мемлекеттердiң модельдерiн жан-жақты салыстыра келе, Қазақстанның жасыл
экономикаға ЖІӨ-нің 1 пайызынан кем инвестиция бөлмеуі тиіс деп отырмыз, –
деген болатын. Министр Жасыл көпір серіктестік бағдарламасы мен ЭКСПО –
2017 көрмесінің жасыл экономика аясындағы ынтымақтастықты дамытып,
экономиканың барлық секторына жасыл инвестициялар мен технологияларды
тартуға серпіліс беретінін атап өткені есімізде [5].
1.2 Дүние жүзінде балама энергия көздерін қолдану және оның өзекті
мәселелері
Жұмыр жерді мекендейтін жеті миллиард адамның күннен-күнге өсіп бара
жатқан энергетикалық сұранысын қанағаттандыру планетамыздың болашақтағы ең
бір өзекті проблемасына айналып бара жатыр. Электр қуатын өндіру үшін
көмірсутегі шикізатын көптеп пайдалану – ауаны ластап, атмосферадағы тепе-
теңдікті бұзды. Жаһандық жылыну үрдісі атты дәуірлік қауіп қыр астынан
бас көтерді. Ғалымдардың пікірінше, осы жүзжылдықтың соңына таман ауаның
температурасы 6,4 градусқа жылынып, әлемдік мұхиттардың деңгейі
58 сантиметрге көтеріледі екен. Сондықтан бүгінгі таңдағы түйінді мәселе –
дәстүрлі энергетикалық қуат шикізаттарына тиімді балама табу.
Адамзат алдында тұрған бүгінгі таңдағы ең басты міндет ауаға таралатын
көмірқышқыл газын (СО2) азайту болып отыр. Дүние жүзіндегі ауаға таралатын
көмірқышқыл газының 30 пайызын көмірмен жұмыс істейтін электр стансалары
шығарады. Ал электр энергиясына деген сұранысы күннен-күнге артып келе
жатқан Қытайда электр қуатының 62 пайызы көмірмен жағылатын электр
стансаларынан алынады. Егер Қытай шұғыл түрде ауаны ластайтын СО2 көлемін
шектемейтін болса, 2030 жылға таман дүние жүзі бойынша шығарылатын
көмірқышқыл газының 40 пайызы осы елдің үлесіне тиеді екен.
Сондықтан да қазіргі таңда әлем сарапшылары дүркін-дүркін дабыл қағып,
электр қуаты шикізаттарына тиімді балама табу мәселесін күн тәртібіне
кеңінен қойып отыр. Барған сайын адамзат үшін ерекше үлкен қауіпке айналып
бара жатқан жаһандық жылыну үдерісін тежеу электр энергиясын өндірудің
негізгі көзі – көмірсутегі шикізатына балама табу болып табылады.
Мамандардың пікірінше, қазір көмірсутегі шикізатына балама ретінде
қолданылып отырған биологиялық отын, жел және күн қызуынан алынатын
әлемдегі энергия қуатының үлесі әлі де аз.
Қазірдің өзінде Қазақстан бұл көкейкесті мәселе бойынша бірқатар ғылыми
жаңалықтар мен озық ойларды алға тартуда. Әрине, Болашақтың энергиясы
тақырыбының ауқымы өте кең. Бұл – негізінен болашақта адамзат игілігіне
айналатын балама қуат көздерін ашу үшін жаңа технологияларды өмірге әкелу.
Бұл – жаңа балама қуат көздерін игеруге халықаралық қоғамдастықтың назарын
аудару.
Жақында Халықаралық энергетикалық агенттік (ХЭА) өзінің жыл сайынғы
дәстүрлі баяндамасын жариялады. Әлемдік энергетиканың 2012 жылғы ахуалына
жан-жақты талдау жасаған бұл құжатта электр қуатын өндіруде көмірден балама
энергия көздеріне (БЭК) көшу, ауаға таралатын көмірқышқыл газын (СО2)
азайту мәселелері күн тәртібіне ерекше қойылған. Сарапшылардың айтуынша,
қазіргі кезде дүние жүзінде балама қуат көздерін барынша молынан
пайдалануға деген шынайы бетбұрыс басталды. Соның арқасында әлемдік
деңгейде балама энергия көздерін пайдалану деңгейі бірте-бірте артып
келеді.
Алайда мұндай энергияның басым бөлігі мемлекеттік субсидиялар есебінен
ғана өндіріліп келеді. Жеке меншік компаниялар балама қуат көздерін
дамытуға мүдделі емес. Өйткені олар көп шығын жұмсауды қажет ететін
технологияларды өндіріске енгізіп, артық қаржы шығарғысы келмейді. Бірқатар
елдерде мұндай қуат көздерін өндіріске енгізу жағдайы тәжірибелік деңгейден
аса алмай келеді. Қазақстанда да оны игеру жағдайы тәжірибелік үлгі
ретінде көрсету дәрежесінде тұр. Елімізде балама қуат көздерін игеру
экономикалық тиімділік беретін өндірістік кең ауқымға шығарылмай отыр. Ал
ғалымдардың бірауызды пікірінше, оның Қазақстандағы әлеуеті орасан зор.
Иә, электр қуаты көздерінің балама түрлеріне деген әлемдік сұраныс
жылдан-жылға артып келеді. Ғалымдардың болжамы бойынша, үстіміздегі
ғасырдың ортасына таман жаһандық энергетикалық баланстағы балама қуат
көздерінің үлесі 35 пайызға жететін көрінеді. Еуроодақ өзінің мұндағы
үлесін 2020 жылдары 20 пайызға, 2040 жылдары 40 пайызға жеткізуді көздеп
отыр. Қазір іс жүзінде барлық дамыған елдерде жаңа технологияны
қалыптастыру және дамыту бағдарламалары кеңінен іс жүзіне асырылуда [6].
Халықаралық энергетикалық агенттіктің әлемдік энергетиканы дамыту
жөніндегі биылғы баяндамасында 2035 жылға дейін оны дамытудың 5 бағыты
ұсынылған. Бұл ретте әлемдік қауымдастық жасыл энергия бағытына ерекше
маңыз беріп отыр. Ауаға таралатын көмірқышқыл газын барынша азайтып, жасыл
энергия технологиясы бойынша электр қуатын өндіру көп шығынды қажет
ететіндігі белгілі. Бұл ретте субсидия бөлуге түбегейлі бетбұрыс жасап,
балама энергетика көздерін дамытуға барынша мән беру қажет. Бүгінде
атмосфераны ластауға барынша мол үлес қосып отырған Қытай және Үндістан
сияқты мемлекеттерге жылдан-жылға өсіп отырған энергетикалық сұраныстарын
қамтамасыз етуде көмірден гөрі балама энергия көздеріне басымдық беруі
керек. Халықаралық энергетика агенттігінің дерегі бойынша 2035 жылға таман
адам басына шаққанда ауаға СО2 газын шығаруда Ресей және Канада алдыңғы
қатарға шығатын көрінеді. Мұндай болжам жасауға бұл елдерде балама
энергетика көздерін өндіріске кеңінен қолдануға әлі де жете мән берілмей
отырғандығы себеп болып отыр.
Жел энергиясы жөніндегі әлемдік кеңестің мәліметі бойынша, 2020 жылы
жел электр стансалары өндіретін электр энергиясының көлемі жаһандық тұтыну
деңгейінің 12 пайызын қамтамасыз етуі мүмкін. Бұл орайда жаңадан 1,4
миллион жұмыс орны ашылып, ауаға таралатын көмірқышқыл газының көлемі
жылына 1,5 миллиард тоннаға дейін азаяды. Яғни қазіргі көлемінен 5 есе
қысқаратын болады. Ал 2030 жылға таман жаһандық энергетикалық өндірісте жел
энергетикасының үлесі 20 пайызға жетпек. Жел энергиясы жөніндегі әлемдік
кеңес жел энергетикасының болашағын 2020, 2030 және 2050 жылдар кезеңінде
көрсеткіштер бойынша 3 кезеңге бөліп қарастырады [7].
Бірінші кезеңде жел энергетикасын дамытуда жоғарыда айтылған ХЭА-ның
баяндамасына байланысты жаңа саясат сценарийі жүзеге асырылатын болады.
Бұл сценарий бойынша 2020 жылы жел энергетикасының үлесі 1,4 мың тереватт-
сағат (1 тереватт сағат 1 миллиард киловатт-сағатқа тең) электр энергиясы
өндіріледі. Ал 2011 жылы әлемдегі барлық өндірілген жел энергиясының қуаты
480 тереватт-сағатқа тең болды. Бұл өз кезегінде жаһандық электр энергиясын
тұтынудың 6-6,4 пайызын құрайды. Еуропалық одақтың энергобалансындағы жел
энергетикасының үлесі қазір дәл осы көлемде. 2030 жылға таман оның көлемін
2,4 мың тереватт-сағатқа немесе жаһандық тұтыну мөлшерінің 9 пайызына дейін
жеткізу көзделініп отыр.
Қазір жекелеген елдерде жел энергетикасының қуаты елдегі бүкіл электр
энергиясына деген сұраныстың бестен бір бөлігін қамтамасыз етеді. Мәселен,
Испания және Дания мемлекеттерінде жел генераторлары барлық тұтынатын
электр қуатының 20 пайызын, ал Германияда 10 пайызын қанағаттандырады. 2020
жылы ФРГ-да бұл көрсеткіш 20-25 пайызға дейін жеткізілмек.
Бүкіләлемдік жел энергетикасы ассоциациясының (БЖЭА) мәліметі бойынша,
өткен жылы бүкіл дүние жүзінде жалпы қуаты 40 гигаватт жел қондырғылары
орнатылған. Сөйтіп, 2011 жылы әлемдегі барлық жел электр стансаларының
жалпы қуаты 237 гигаватты құрады. Бұл 280 ядролық реактор қуатының көлеміне
тең. Айта кетер болсақ, қазір әлемде барлығы 380 ядролық реактор жұмыс
істеп тұр. БЖЭА-ның болжамдары бойынша, 2020 жылға таман жел
генераторларының жалпы қуаты 4 есе өсіп, 1 мың гигаватт электр қуатын
өндіретін болады. Соңғы кезде жел энергетикасын дамыту жөнінде Қытай
тұрақты түрде көшбасшы болып келеді. 2011 жылы әлемде орнатылған жаңа жел
генераторларының жартысына жуығы Аспан асты елінің үлесіне тиді. Дегенмен,
жан басына шаққанда жел генераторы арқылы электр қуатын өндіруде Дания,
Испания, Германия сияқты Еуропалық одақтың мемлекеттері алда келеді. Жел
генераторлары арқылы өндірілген электр қуаты Қытай Халық Республикасында
барлық электр қуатының 3 пайызын ғана құрайды.
Қазір жекелеген үйлерді немесе елді мекендерді энергиямен қамтамасыз
ету үшін әлемде жарты миллионнан астам жел энергетикасы қондырғылары
орнатылған. Олардың басым көпшілігі ҚХР мен АҚШ-тың үлесіне тиеді. Жел күші
арқылы электр энергиясын өндіру бүгінгі таңда ең тиімді және үнемді әдіс
бола тұрса да, бұл технология әлі де барынша кең қолдау таба алмай отыр.
Оның басты себебі, бұл саланы дамытуға саяси қолдаудың тапшылығында болып
отырған сияқты. Сондықтан мұндай электр энергиясына кепілді сатып алу
тарифін белгілеген жөн. Заң бойынша белгіленген осы тарифтер арқылы банктер
жаңа жел генераторлары құрылысын қаржыландыруға мүдделі болуы керек.
BP Statistical Review of Word Energy агенттігінің мәліметі бойынша,
балама энергетика көздерін дамыту жөнінен дүние жүзінде 5 мемлекет көш
бастап келеді. Балама қуат көздерін өндіру әлеуеті бойынша бесінші орынды
Бразилия иеленеді екен. Мұнда бүкіл дүние жүзіндегі БЭК көлемінің 5 пайызы
өндірілетін көрінеді. Биологиялық отын өндіруде көш бастап келе жатқан
Бразилия күн қызуын пайдалану арқылы су жылытуда оң жетістіктерге жетіп
келеді. Сонымен бірге бұл елде жел энергетикасына инвестиция тарту мәселесі
де жоғары деңгейде. Бразилия үкіметі жасыл энергия саласына шетелдік
инвестиция тартуға мүдделі.
БЭК бойынша энергия қуатын өндіруде 4-ші орынды Қытай алады екен. Мұнда
әлемде өндірілетін БЭК-тің 7,6 пайызы шығарылады. Бүгінде Қытай дүние
жүзіндегі ең көп электр қуатын тұтынатын ел болып саналады. Сонымен бірге
Қытай мұнай импорттауда екінші орынды иеленеді. Соңғы деректер бойынша,
аспан асты елі жасыл энергия саласына инвестиция салуда дүние жүзінде
алдыңғы қатарға шықты. Оның ішінде жел энергетикасын дамытуға бірінші
кезекте мән беріліп отыр. БЭК бойынша энергетика қуатын өндіруде үшінші
орынды Испания алады екен. Әлемдегі балама қуат көздері арқылы өндірілген
энергетиканың 7,8 пайызы осы елдің үлесіне тиеді. Бұл ел ішкі тұтыну қажеті
үшін электр энергиясын импорттайтын ел болып табылады. Алайда соңғы уақытта
Испанияда жел энергетикасын өндіру қарқынды дамып, ел экономикасының
жетекші салаларының біріне айналды. Бүгінде Испанияның энергетикалық
компаниялары электр қуатын өндіретін жел турбиналарын АҚШ және басқа да
шетелдерде орнатып келеді. Ұзақ жылдар бойы үкімет тарапынан бөлінген мол
субсидияның арқасында Испанияда БЭК ең тиімді салалардың бірі болып
саналды.
Дүние жүзінде балама қуат көздері арқылы энергетика өндіруде екінші
орынды Германия иеленеді. Осы саладағы энергия көлемінің 11,7 пайызы осы
елдің үлесіне тиеді. Соңғы кезде Германия 20-22 жылға дейін ядролық
энергетикадан толық бас тарту жөнінде міндеттеме алды. Бұл ретте ядролық
энергетиканың орнын таза балама қуат көздерімен айырбастауды мақсат тұтып
отыр. Балама энергетика көздері арқылы электр энергиясын өндіруде АҚШ
әлемдегі көшбасшы ел болып табылады. Дүние жүзіндегі балама қуат көздері
арқылы өндірілетін электр қуатының 24,7 пайызы АҚШ-та шығарылады. Алайда
АҚШ бұл салаға инвестиция салу көлемі бойынша әлі де Қытайға жете алмай
келеді.
Қазақстанның балама энергия көздері бойынша әлеуеті аса зор. Экспорттық
бағамдау негізінен алғанда еліміздің құрамына гидроэнергия, жел және күн
энергиясы кіретін ресурстық әлеуеті 1 триллион кВтсағат мөлшеріне тең деп
жобалануда. Ақиқатында қазақстандық жел энергиясының қуаты ешқашан
сарқылмайды. Бұл ретте Жоңғар қақпасында толассыз соғатын қуатты жел
екпінін және Алматы қаласындағы Шелек ауданындағы жел энергиясы көздерін
атауға болады. Сонымен бірге, Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-батыс
өңірлеріндегі сарқылмас жел энергиясы көздерінің қуаты да болашақта балама
энергия үшін таптырмас ресурстар болып табылады [8]. Мамандардың пікірінше,
республикамыздың бірқатар өңірлеріндегі жел энергиясының қуаты 1 шаршы
шақырымға 10 МВт-ға тең келеді екен.
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың ел Үкіметі алдына қойған тікелей
тапсырмасы бойынша елімізде балама энергия көздерін дамыту мәселесіне
ерекше көңіл бөлінуде. Ал Тұңғыш Президентіміздің бастамасымен Астанада
ЕХРО-2017 халықаралық көрмесін өткізу жөніндегі ұлттық идея өмірге
келгеннен бері бұл мәселеде түбегейлі бетбұрыс басталды. Мәселен, балама
қуат көздерін дамыту мақсатында арнайы заң жобасы белгіленіп, Парламентке
тапсырылды. Бұл заңға балама энергия қуатын дамытудағы Корея, Германия,
Австрия, Испания және АҚШ сияқты дамыған мемлекеттердің тәжірибесі негіз
болды. Сонымен бірге, Қазақстанның жел энергиясын дамытудағы әлеуеті жан-
жақты зерттеліп, еліміздің кеңейтілген жел атласы жасалды. Бұл атласқа ұлан-
ғайыр Қазақ даласының жел қуаты басым болатын өңірлерінің кестесі
енгізілді.
Индустрия және жаңа технологиялар министрлігінің соңғы деректері бойынша,
инвесторлар тарапынан жасыл энергия қуатын 2000 МВт-ға жеткізу жөніндегі
бірнеше жобаларды іске асыру мүмкіндігі қолға алынды. Мәселен, Корея
компаниясының қатысуымен Маңғыстау және Алматы облыстарында жел паркі
құрылыстарын салу жобасы бар. Атап айтқанда, Маңғыстау облысындағы Форт-
Шевченко қаласына жақын жерде жалпы қуаты 19,5 МВт болатын жел электр
стансасының құрылысы салынбақ. Бұл құрылыс жұмысы ДМК-Ко атты корей
компаниясымен бірлесіп жүзеге асырылмақ. Сонымен бірге, Алматы облысындағы
Шелек дәлізі аумағында кореялық Самсунг Си Энд Ти Корпорейшн
компаниясымен бірлесе отырып, қуаты 51 МВт болатын жел электр стансасының
құрылысы салынады.
Министрліктің мәліметі бойынша, қазірдің өзінде Қазақстанда балама
энергия көздерін дамыту мақсатында оннан астам жобалар жүзеге асырылуда.
Олар негізінен шағын қуаттағы қанатқақты жобалар болғанымен, жасыл
энергия бағдарламасын дамытуда ерекше орын алмақ. Бұл
ретте Алматы облысындағы Сарбұлақ ауылын электр қуатымен қамтамасыз етіп
тұрған шағын стансаны айтуға болады. Бұл балама қуат көзімен жұмыс істейтін
станса жылдан астам уақыттан бері елді мекенді электр энергиясымен және
сумен қамтамасыз етіп тұр.
Казсельэнергопроект институты ЖШС-ның мәліметі бойынша, қазір
Қазақстанның 45 өңірінде жел электр стансаларының құрылысын салу
жобалануда. Мамандардың пікірінше, бұл орайда, қуаты 100 кВт болатын шағын
жел агрегаттарымен бірге қуаты 2 МВт және одан да жоғары болатын жел
агрегаттарын салу тиімді болмақ. Осыған байланысты, еліміздің өңірлеріндегі
жел әлеуеті жоғары 8 алаң таңдап алынды. Олардың ішінде Жамбыл облысының
Қордай кенті, Оңтүстік Қазақстан облысының Жүзімдік кенті, Астана, Форт-
Шевченко, Атырау, Ерейментау, Арқалық, Қарқаралы қалалары бар.
2 Қазақстанда балама энергия көздерінің жетекші салалары және оларды
географиялық орналастыру
2.1 Қазақстанда балама энергия көздері және оларды географиялық орналастыру
Жалпы, әлемде қайта қалпына келмейтін отын энергетикасы ресурстарының
азаюы, климаттың өзгеруі, ауаға парник газдардың көптеп таралуы –
Қазақстанды алаңдатып отырған мәселе. Жаһандық энергетикалық проблемалардың
түйінін шешуге бағытталған баламалы энергия көздерін тұтыну еліміз үшін де
маңызды. Сондықтан да қайта қалпына келетін энергия көздерін дамыту немесе
бұрын өндірілмеген энергия қорларын пайдалану тақырыбы соңғы кездері
мемлекеттік деңгейде жиі көтеріліп жүр. Сарапшылардың пікірінше, әлемдік
энергетикалық баланстағы дәстүрлі энергетиканың (мұнай, газ және көмір)
үлесі 74%-ды құрайды екен. Ал баламалы энергия көздерінің (негізінен
биомасса мен су энергиясы) жалпы үлесі 19,5%-ға, ядролық энергия 6,3%-ға
әрең жетеді. Жер асты байлығының мәңгілік емес екенін ескерсек, әрине, бұл
көрсеткіш көңіл қуанта қоймасы айтпаса да түсінікті. Олай дейтініміз,
статистика жер асты қорларын дәл осындай қарқынмен пайдаланған жағдайда
мұнай 40 жылға, газ 56 жылға, көмір 197 жылға ғана жететінін көрсетіп отыр.
Дегенмен, бүгінде баламалы энергия әлемде анағұрлым қарқынды дамып келе
жатыр. Оның жыл сайынғы жаһандық өсімі 10%-дан асады және болжам бойынша,
бұл көрсеткіш болашақта да сақталып қалмақ. Қазіргі таңда баламалы
энергетиканың басым бөлігін технологиясы дамыған ЕО, АҚШ, Қытай және
Үндістан сияқты елдер өндіруде [9].
Сонымен қатар қайта қалпына келетін энергияға әлемдік сұраныс тұрақты
түрде өсуде. 2050 жылға қарай жаһандық энергетикалық баланстағы оның үлесі
35%-ға дейін артады деп болжануда. Әрине, оған негіз бар. Тарқатып айтсақ,
бүгінде баламалы энергетика қорларының ешқашан таусылмайтыны, әлемдік
нарықтағы баға конъюнктурасына тәуелді болмауы және экологиялық жағынан
таза болуы әлемдік қауымдастықтың қызығушылығын арттыруда. Дәстүрлі
энергетика қоршаған ортаға жергілікті деңгейде де, жаһандық ауқымда да кері
әсер ететіндіктен, бұл салаға көңіл бөлу ерекше маңызды.
Айта кету керек, бүгінде Қазақстанның энергетикалық секторында жұмыс
істейтін кәсіпорындар атмосфераны ластаушы ең ірі көздердің бірі болып
табылады. Жыл сайын олар атмосфераға миллион тоннадан астам зиянды заттар
70 млн тоннадан астам көміртегі шығарады. Халықаралық энергетикалық
агенттіктің мәліметінше, Қазақстан парник газдарды шығару бойынша әлемде
үшінші орынды алады екен. Тек көмір энергетикасымен қоршаған ортаның
ластануынан келетін экономикалық шығын шамамен жылына 3,4 млрд долларға
бағалануда. Сайып келгенде, баламалы энергетиканы қолдануға және энергиямен
жабдықтауды орталықтандыруға жете мән бермеу энергетика қорларын тиімсіз
пайдалануға, электрмен жабдықтаудың үнемділігі мен сенімділігін төмендетуге
әкеп соқтырады, сонымен қатар оның экология мен адам денсаулығына зияны
орасан.
Баламалы энергетиканың тағы бір артықшылығы, шалғай жатқан ауылдық елді
мекендерді электрмен жабдықтау, қуат беру тораптарының құрылысын жүргізу
шығындарын төмендетеді. Қазір халық сирек қоныстанған (5,5 адамкм2)
қазақтың байтақ даласына (2,7 млн. Км2) энергия жеткізу тиімсіз болып
отырғаны белгілі. Елдің энергетика саласындағы көздердің басым бөлігі
минералдық отынмен жұмыс істейді. Қазақстанның станцияларында өндірілген
электр қуатының шамамен 58 млрд. киловаттсағаты, яғни 80 пайызға жуығы
көмірмен жұмыс істейтін жылу электр станцияларына тиесілі екен. Ортақ
қазандықтағы су энергетикасының үлесі шамамен 15 пайызға бағалануда. Қалған
5 пайыз газ электр станциялары арқылы өндіріледі. Демек, жел және күн
энергетикасы жалпы елдің энергетикалық балансынан әлі де орын алмаған деуге
болады [10].
Қазақстандағы қалпына келетін энергетиканың ресурстық базасы қандай?
Бұл сұрақ қашан да энергетиканы қолданудағы технологиялық және техникалық
бағыттарды дамытуда анықтаушы рөл атқарып келеді. Сарапшылардың
бағалауынша, жел энергиясының экономикалық тұрғыдан пайдалануға болатын
әлеуеті қазір жылына 3 млрд киловаттсағатты құрайды.
Республикада дәстүрлі энергия ресурстарының мол қоры бар, бұл қор ұзақ
уақытқа жетеді және бұл саладағы экспорттық әлеуеті өте жоғары. Яғни,
әлемдік баланстағы отын қорының 0,5%-ы Қазақстанда. Көмір жылу электр
орталығы – электр энергиясы мен жылу өндіретін негізгі көз.
Қазақстандағы дәстүрлі энергия көздерін қаншалықты ұзақ пайдалануға
болады деген сұрақтың жауабы органикалық отын қорын пайдалану жиілігіне
байланысты болады. Оған экспорт көлемі де ықпал етеді. Өндірілетін мұнай
мен газ, көмір қоры ондаған жылдардан кейін таусылуы заңды құбылыс.
Дәстүрлі энергия қорларын, ең алдымен, көмірді пайдалануды шектеу дәстүрлі
энергетиканың қоршаған ортаға кері ықпалын төмендетуде, оның ішінде
жаһандық климаттың өзгеруіне ықпал ететін парник газдарының ауаға таралуын
азайтуда қажеттілікке айналуы мүмкін [11].
Танымал қазақстандық энергетик Александр Трофимовтың мәліметінше,
халықтың жан басына шаққанда еліміз жел энергетикалық қорлардың саны
бойынша әлемде бірінші орынды алады. Солай бола тұра, Қазақстанда қайта
қалпына келетін энергия көздерін пайдалануды дамыту әлі де болса бастапқы
кезеңде тұр. Қазіргі таңда энергия үнемдеу туралы жаңа заң әзірленіп
жатқанына қарамастан, мамандардың болжамы бойынша, алдағы уақытта
кедергілер кездесуі мүмкін. Мамандар Қазақстанның осы саладағы құқықтық
және институциональдық базасын дамытуда өзекті проблемалардың бар екенін
айтуда. Алматы энергетика және байланыс институтының ректоры Ғұмарбек
Дәукеев саладағы басты қиындық қайта қалпына келетін энергия көздерін
енгізуді, қолдайтын заңнамалық базаның жоқтығымен байланысты деп есептейді
және бұған осы бағытта маманданған ұйымдар мен компаниялар, ең алдымен,
шетелдік инвесторлар назар аударып отыр. Ректордың ойынша, әдеттегідей,
бағдарламаға мемлекеттің қаржысы салынып, нормативтік-құқықтық база құрылуы
тиіс. Ал Үкіметте қайта қалпына келетін энергия көздерін енгізуге жауап
беретін үйлестіруші орган құрылуы керек. Сонымен қатар әрбір министрлікте
және әкімдікте тек осы мәселемен айналысатын жауапты тұлға жұмыс істесе,
нұр үстіне нұр.
Бұл пікірмен басқа энономистер де келіседі. Олардың айтуынша, қайта
қалпына келетін энергияның барлық артықшылықтарын анықтайтын, салықтық
жеңілдіктер жасап, жалпы желіге қосылуға басым құқық беретін бірыңғай
заңның болмауы баламалы энергия өндіретін қондырғылардың кең таралуына
басты кедергілердің бірі болып отыр. Демек, мемлекеттік қолдау тиісті
деңгейде көрсетіліп отырған жоқ. Еуропада қолданылып жатқан жел
генераторларының Қазақстан климатына жарамсыздығы туралы әңгіменің ұзақ
уақыт талқылануы жел энергетикасын дамытуға кедергі келтіретін факторлардың
біріне айналған. Әлі күнге дейін қазақстандық климатқа лайықталған жел
генераторларын әзірлеу жұмыстары жүргізілуде. Қазақстанда таяу болашақта (2-
3 жыл) күн және жел қондырғыларын жеке өндіру ісін дамытуға мүмкіндік
беретін, баламалы энергетика саласында жұмыс істейтін мамандар тобы бар. Ол
үшін Кеңестік кезеңде басталған әзірлемелер, қайта жаңғыртуды қажет ететін
өндірістік қуаттар пайдаланылмақ. Шағын жел қондырғылары өндірісін
дамытудың болашағы зор десек, қателеспейміз. Өйткені оны тек еліміздің 80-
90% аумағында ғана емес, шалғай және жолы қиын елді мекендерде қолдануға
мүмкіндік бар.
Болжам бойынша, үкімет тарапынан барлық жағдай жасалса, 2030 жылға
қарай Қазақстанда баламалы көздерді қолдану 10%-ға дейін, ал таяудағы 5-10
жылда 0,1%-ға өседі. Салыстыра айтсақ, Германия климаттың қолайсыздығына
(күн белсенділігінің деңгейі) қарамастан 2016 жылға қарай күн энергиясын
30%-ға қолдануды жоспарлап отыр. Германияда тұтынушы 1 кВт электр энергиясы
үшін 21-23 еуро-цент төлейді. Ал, егер ол күн станциясын орнатса, артық
өндірілген энергияны жалпы желіге сата отырып, әрбір кВт-қа 45 еуро-центтен
алып отыруға құқылы.
Әлемдік экономикада парник газдардың шығарындыларын азайту қажеттілігі,
жаңартылмайтын отын энергетика ресурстары қорларының азаюымен және
таусылуымен, климаттың өзгеруімен байланысты экологиялық мәселелерді
сипаттайтын жаһандық энергетикалық проблемаларды шешуге бағытталған
жаңартылатын энергия көздерін пайдалану мәселесіне барынша көп көңіл
бөлінуде.
Сараптамалық бағалау бойынша Қазақстанда жаңартылатын энергетика
ресурстарының (су энергиясы, жел және күн энергиясы) әлеуетi аса маңызды
және 1 трлн. кВтсағ. бағаланады [12].
Қазақстан аумағы үшін ең перспективалы жаңартылатын энергия көздері
мыналар (ЖЭК):
• Жел энергетикасы;
• Шағын су электр станциясы;
• Электр және күн энергиясын өндіру үшін күн қондырғылары.
• Биологиялық газ;
• геотермалды энергиялары;
Министрлікпен тұрақты негізде жаңартылатын энергия көздерін пайдалануға
мониторинг жүргізеді. Ағымдағы жылғы шілде айында жаңартылатын энергия
көздерін пайдалануға жүргізілген мониторинг 2012 жылдың 1-ші жарты
жылдығына ЖЭК объектілерімен өндірілген электр энергиясы 200,72 млн.
киловаттсағатты құрағанын көрсетті, ол 2011 жылғыдан 3,72 млн.
киловаттсағатқа немесе 1,89% көп.
Қазақстан Республикасы үдемелi индустриялық-инновациялық дамыту
жөнiндегi мемлекеттiк бағдарламасы шеңберінде, 2014 жылдың қорытындысы
бойынша жаңартылатын энергия көздерiнен өндірілген электр энергиясының
көлемi - 1 млрд. киловаттсағатты құрауы тиіс.
Алға қойылған мақсаттарды орындау үшін энергия теңгеріміне жаңартылатын
энергия көздерін тарту жолымен жетуге мүмкін. Сондықтан ЖЭК пайдалану
саласындағы жобаларды іске асыру қажет болады. Электр энергетикасын
дамытудың 2010-2014 жылдарға арналған салалық бағдарламасына сәйкес ЖЭК
пайдалану саласында бірнеше жобаларды енгізу көзделуде. Осы жобаларды іске
асыру инвесторлардың өзіндік және несиелік қаражаты есебінен іске асыру
көзделуде. Осыған байланысты ЖЭК пайдалануды қолдау шараларын қабылдау
мақсатында Министрлік жаңартылатын энергия көздерін пайдалану саласында
уәкілетті орган ретінде энергия теңгерімінде жаңартылатын энергия көздерін
тарту мақсатында қажетті жағдайларды жасау бойынша жұмысты жүргізуде.
Қабылданған жоспарға сәйкес 2020 жылға қарай біз жаңаратын энергия
көздері 1040 мВт қуат көлемінде болады деп күтілуде. Оның ішінде 13 жел
стансасы (793 МВт), 14 ГЭС (170 МВт), сондай-ақ 4 күн электр стансасы (77
МВт) тұрғызылады. Қазір Елбасының тапсырмасымен Үкімет 2030 жылға дейін
электр энергетикасын, жанармай энергетикасын дамыту тұжырымдасын, “Жасыл
экономика” стратегиясын қарастырып жатқанын жеткізді [12].
Тұтынушыларды қолдауда дәстүрлі энергия желісіне қосылмаған тұлғаларды
энергияның балама көздерімен қамтамасыз етуді субсидиялау арқылы жүзеге
асырмақ. Яғни, шығынның 50 пайызы республикалық бюджеттің есебінен өтелетін
болады. Олардың қуаттылығы – 5 кВт дейін. Бүгінгі таңда елімізде энергия
желісіне қосылмаған 1200 фермерлік шаруашылық бар көрінеді. Мұндай
фермерлік шаруашылықтың саны 4000-ға жетуі мүмкін. Осы орайда министрлік
жылына 400 фермерлік шаруашылықтың жарты шығынын жабуды жоспарлап отыр.
Сондай-ақ жеке тұлғаларды да қамтып, олар үшін энергияны сатылымға шығаруға
мүмкіндік жасау жолы да қарастырылды. Бұл 2020 жылға дейін энергияның
балама көздерінің қуаттылығын арттыруға мүмкіндік бермек. Жоспар бойынша
жаңартылған энергияның балама көздерінің қуаттылығын 2014 жылы 1 пайызға,
2020 жылы 4 пайыз арттыру қарастырылған. Қазіргі таңда елімізде оның үлесі
0,5 пайыз болса, Германияда 2011 жылы бұл үлес 20 пайызды құраған.
Қазіргі уақытта жел мен Күн сынды баламалы энергия көздерін пайдалану -
жоғары дәрежеде деп айту қиындау. Өйткені мамандардың есебі бойынша
елімізде жалпы жаңғыртылатын энергия көздерінің үлесі 1 пайыз екен. Бүгінде
Қазақстанның жер қойнауы табиғи қазбаларға бай болғандықтан энергия
тапшылығы айтарлықтай байқалмайды. Дегенмен баламалы энергия көздері ол
болашақтың қажеттілігі екені сөзсіз.
Қазақстанның климаттық жағдайы - күн қуатын пайдалануға қолайлы.
Ғалымдардың айтуынша елімізде күн энергиясын өндіру мүмкіндігі жылына 2,5
миллиард киловатт-сағат. Бұл отандық ғалымдарды жаңа жобаларды жасауға
жетелеп отыр. Мәселен, күн сәулесін жинайтын арнайы тақталар. Толық
автоматтандырылған аталмыш тақтайшалар ғимараттан шықпай-ақ, күн сәулесінің
түсу бұрышын анықтап, оны компьютер арқылы басқаруға мүмкіндік береді.
Алматы энергетика және байланыс университетінің, Шағын энергия көздерін
жаңғырту зертханасының қызметкерлері мен магистранттары жасап шыққан бұл
тақта күннің энергиясын үнемдеп қана қоймай, оны энергияның басқа түріне
ауыстыруға мүмкіндік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
I Жасыл
экономика ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... 8
I.1 Қазақстандағы жасыл экономиканы дамыту тұжырымдамасы ... ... ...
8
I.2 Дүние жүзінде балама энергия көздерін қолдану және оның өзекті
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 13
II Қазақстанда балама энергия көздерінің жетекші салалары және оларды
географиялық
орналастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
19
II.1 Қазақстанда балама энергия көздерінің жетекші көздері және оларды
географиялық
орналастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... 19
II.2 Қазақстанда жел энергиясын географиялық орналастыру
... ... ... ... ... 23
II.3 Қазақстанда күн энергиясын географиялық
орналастыру ... ... ... ... ... 33
III Қазақстанда балама энергия көздерінің қосалқы салалары және оларды
географиялық
орналастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
37
III.1 Биологиялық газды – Қазақстан жерінде
орналастыру ... ... ... ... ... ... 40
III.2 Қазақстанда гидроэнергетикасын географиялық
орналастыру ... ... ... 48
III.3 Қазақстанда геотермалды энергиясын географиялық орналастыру ...
50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 56
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
59
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Қазіргі таңда пайдалы қазбалардың қорының
азайуы, экологиялық мәселелердің ушығуы, дүниежүзілік энергия тапшылығы
және халықтың эканомикалық, әлеуметтік жағдайдың тұрақсыздығы үрдістері
ұлғаю үстінде. Аталған мәселелердің алдын алу және болдырмаудың бірден-бір
жолы ол жасыл экономика және балама энергия көздерін айқындап, олардың
қорларын тиімді пайдалану.
Жасыл экономика және балама энергия көздерінің – халыққа
тигізер пайдасы орасан. Қазіргі кезде Дүние жүзі шаруашылығы жер қыртысының
пайдалы қазбаларын көп тұтынуда, соның салдарынан пайдалы қазбалардың қоры
жылдан-жылға азаю үстінде. Осындай келеңсіз құбылыстар төмендегі жағдайға
әкеліп соқты.
Дүние жүзі халықтары өзінің қажеттіліктерін қамтамасыз ету
мақсатында орасан зор энергия тұтынуда, соның салдарынан қазіргі таңда
энергия тапшылығы байқалуда. Осы мәселенің алдын алу, энергия тапшылығын
жою үшін балама энергия көздерін пайдалану өте маңызды. Балама энергия
көздері бірінші кезекте, қазіргі уақытта сарқылуға ұшыраған (пайдалы
қазбалар – мұнай, газ, көмір) ресурстарды үнемді тұтынуға және сарқылмайтын
ресурстарды тиімді пайдалануға бағытталған. Туындаған проблеманы шешудегі
энергетикалық сұранысты қанағаттандыра алатын энергия көзі – жел, күн,
биологиялық газ, гидроэнергетика, геотермалды энергияларын пайдалану және
географиялық орналастыру. Ал балама энергияның алға қойған мақсаты
экалогиялық таза, табиғи өнімдерді шығару болып табылады. Аталған
мәселелерді зерттеп қордаланған жайттарды шешу жолдарын ұсыну өзекті деп
есептейміз.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Қазақстанда жасыл экономика және балама
энергия көздерін анықтап, оларды пайдалану мен географиялық негіздегі
орналастыру мәселелерін қарастыру.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
• Қазақстанда жасыл экономиканы дамыту жолдарын қарастыру;
• Дүние жүзілік тәжірбиеге сүйене отырып Қазақстанда балама энергия
көздерін тиімді пайдалану жолдарын қарастыру;
• Қазақстанда балама энергия көздерінің жетекші салалары және оларды
географиялық орналастыру;
• Қазақстанда балама энергия көздерінің қосалқы салалары және оларды
географиялық орналастыру;
• Қазақстанда жасыл эканомика және балама энергия көздерін
географиялық орналастыруда ұсыныстарды айқындау;
Зерттеу жұмысының дерек көздері: Ғылыми әдебиеттер: Қойшиев Т.Қ.,
Жаңартылған энергия көздері, Тлеуов А.Ч., Тлеуов Т.Ч. Использование
нетрадиционных видов энергии в Казахстане, Уәлиев Т.О., Жангелдина Д.І.,
Сарқытқан Қ., Тұрғынбеков Н.М., Өндірістік география т.б. Бұқаралық
ақпарат құралдары: Егемен Қазақстан Жасыл эконимиканы дамыту, Егемен
Қазақстан Ұлттың ұлылығын ұлықтайтын тұс, Егемен Қазақстан Болашақ
энергиясы, География және табиғат XXI ғасырдың қайтарымды балама қуат
көздерін игеру-кезек күттірмейтін іс. ЭКСПО-2017 арналған алдын-ала
материалдар және статистикалық мәліметтер.
Зерттеу жұмысының әдісі: Теориялық зерттеу, ғылыми әдебиеттерді талдау,
жаңа техналогияларды қолдану.
Зерттеу жұмысының қолданбалы маңыздылығы: Қазіргі таңда пайдалы қазбалардың
қорының азайуы (мысалы статистикалық мәліметтерге сүйенсек жер асты
қорларын дәл осындай қарқынмен пайдаланған жағдайда мұнай 40 жылға, газ 56
жылға, көмір 197 жылға ғана жететінін көрсетіп отыр), экологиялық
апаттардың жиілеуі (2010 жылы Мексика шығанағында болған мұнай құбырының
жарылуы, 2011 жылы Жапонияда болған жер сілкінісінің нәтижесінде АЭС
жарылуы, екі апаттың нәтижесіндеде экологияға орасан зор шығын алып келді).
Аталған мәселелердің алдын алу және болдырмаудың бірден-бір жолы ол Жасыл
экономика және балама энергия көздерін айқындап, оларды географиялық
тұрғыда орналастыру. Баламалы энергетиканың тағы бір артықшылығы, шалғай
жатқан ауылдық елді мекендерді электрмен жабдықтау, қуат беру тораптарының
құрылысын жүргізу шығындарын төмендетеді. Қазір халық сирек қоныстанған
(5,5 адамкм2) қазақтың байтақ даласына (2,7 млн. км2) энергия жеткізу
экономикалық тұрғыдан тиімсіз болып отырғаны белгілі. Экономистер Жасыл
экономика және балама энергия көздерін тек экономикалақ тұрғыда ғана
зерттеу жұмыстарын жүргізе алады, бірақ географиялық тұрғыда тиімді
орналастыра алмайды. Бұл тұрғыдан алғанда география ғалымдарының бәсі
жоғары. Балама энергия бұл – болашақтың энергиясы.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Дипломдық
жұмыстың мәтіні компьютерде терілген 60 беттен тұрады, қолданылған
әдебиеттер тізіміне 44 дана әдебиеттер енгізілген. Жұмыс кестелермен
диограммалармен және суреттермен безендірілген.
1 Жасыл экономика
Қазіргі кезде қоғам жасыл экономика сөзінің мәнісін әр түрлі
түсінеді. Бірі бұл елдің табиғатын жақсартатын экономиканың жаңа салалары
деп түсінеді. Басқалары бұл сөзді табиғатқа көмектесуге және пайда
келтіруге бағытталған жаңа технологиялар ретіндегі экожүйенің өзіндік түрі
деп есептейді. Үшіншілері, бұл мақсаты экологиялық таза өнімдерді құру
болып табылатын дамудың жаңа кезеңіне ауысу деп есептейді.
Түсінікті анықтаудың барлық осы жолдары сөздің мағынасына өте жақын.
Жасыл экономика - бұл табиғи қорларды тиімді пайдалану есебінен қоғамның
әл-ауқатын сақтауға бағытталған, сондай-ақ соңғы пайдалану өнімдерін
өндірістік циклге қайтаруды қамтамасыз ететін экономика. Жасыл экономика
бірінші кезекте, қазіргі уақытта сарқылуға ұшыраған (пайдалы қазбалар –
мұнай, газ) ресурстарды үнемді тұтынуға және сарқылмайтын ресурстарды
тиімді пайдалануға бағытталған.
Жасыл экономиканың негізінде – таза немесе жасыл технологиялар
жатыр. Мамандардың айтуы бойынша жасыл экономиканы дамыту, көптеген
постиндустриалды елдерде өзінің ауқымымен қозғаған экологиялық дағдарысты
біздің елде болдырмауға мүмкіндік береді.
1. 1 Қазақстандағы жасыл экономиканы дамыту тұжырымдамасы
Өткізілген РИО + 20 Саммитінен кейін қазақстандық қоғамның күші
жасыл экономикаға ауысу бойынша стратегияны іске асыруға бағытталған.
Н.Ә.Назарбаевтың бастамасы бойынша Жасыл экономикаға ауысу бойынша
тұжырымдама әзірленді. Тұжырымдамада бірінші кезекте басты түрде
экономиканың белгілі бір салаларын реформалауға бағытталған басым міндеттер
тізбесі ұсынылды [2].
Жасыл экономикаға ауысу аясында:
• қорлардың тиімділігін арттыру;
• қазақстандық инфрақұрылымды жетілдіру;
• халықтың әл-ауқатын жақсарту болжанады;
Тұжырымдаманы іске асыру үш кезеңде жоспарланады:
• бірінші кезең - 2013–2020 жж. – қорларды пайдалануды оңтайландыру және
табиғатты пайдалану қызметінің тиімділігі арттыру, сондай-ақ, жасыл
инфрақұрылымды құру;
• екінші кезең - 2020–2030 жж. – табиғи қорларды тиімді пайдалану,
жоғары технологиялар базасында жаңартылатын энергетиканы енгізу;
• үшінші кезең - 2030–2050 жж. – олардың жаңартылуы жағдайында негізіне
табиғи қорларды пайдалану қойылған, ұлттық экономиканың үшінші
өнеркәсіптік революция қағидаттарына ауысуы.
Жасыл экономиканы дамытудың жеті негізгі бағыттары. Бірінші бағыт -
жаңартылатын энергия көздерін енгізу.
Пайдалы қазбаларды ары қарай сақтау туралы мәселе орасан ауқымға ие
болады. Біздің мемлекет табиғи қорлары өте бай ел ретінде танылған. Мұнай,
газ – бүкіл дүние жүзінде ең ірі энергетикалық қорлардың бірі ретінде
есептеледі, бірақ тіпті олардың өзі уақыты келгенде сарқылады, демек өмір
үшін жаңа ресурстар табу қажет. Бұл ретте Қазақстаннның жақсы экожүйеге,
жер қыртысына және орманға ие болуы айғағы басқа елдер алдындағы өзінің
ұстанымын айтарлықтай арттырады.
Екінші бағыт – тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығындағы энергия
тиімділігі.
Қалалық тұрғын үй қорының маңызды бөлігі кеңестік дәуірден кейінгі
уақытта салынғандықтан, тұрғын үй кешендерінің көпшілігі тиімсіз жылу
изоляциялық құрылымдармен және жылумен қамтамасыз ету жүйелерімен
жабдықталған, ол маңызды жылу шығындарына алып келеді. Қазіргі уақытта
Қазақстанда жылумен қамтамасыз ету аспаптарының жұмысының істен шығуы
саласындағы іс-шараларды жүзеге асыратын энергия сервистік компаниялары
әрекет етеді.
Үшінші бағыт – ауыл шаруашылығындағы органикалық егін шаруашылығы.
Бірінші кезекте бағыттың аталмыш түрі әр түрлі азық қоспаларынан,
синтетикалық тыңайту өнімдерінен (пестицидтерден) бас тартуды қарастырады.
Дақылдық өсімдіктердің шығымдылығын, өсуін қамтамасыз ету үшін органикалық
тыңайтқыштарды пайдалану туралы сөз болып отыр. Ауыл шаруашылығын
көгалдандыру табиғи қорларға зиян келтірместен, халыққа азық-түлікті
қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Қазақстан мынадай бағыттар бойынша
әрекет етуді жоспарлайды:
• жердің құнарлылығын басқару;
• суды тиімді пайдалану;
• өсімдіктер және жануарлар денсаулығын басқару;
• фермаларды механикаландыру.
Төртінші бағыт – қалдықтарды басқару жүйесін жетілдіру.
Қалдықтарды басқару мәселесі ерекше танымалдылыққа ие болды. Лас
көшелер, үйінділер және қандай да бір болып жатқанға бақылаудың жоқтығын
жиі кездестіресіз. Қалыптасқан жағдайларға байланысты қалдықтарды
өндірістік өнімнің қайталама өнімі ретінде пайдалану ұсынылған. Осылайша,
мысалы қатты тұрмыстық қалдықтарды кешенді қайта өңдеу және балама отынды
алу технологиясы Алматыда іске асырылуда.
Бесінші бағыт – су қорларын басқару жүйелерін жетілдіру.
Су адамзаттың өмір сүруін және экожүйелердің тұтастығын қамтамасыз
етудің шешуші табиғи құрылымы болып қала береді. Осыған байланысты су
қорларын тиімді пайдалану орасан ауқымға ие болатын мәселе болып қала
береді.
Алтыншы бағыт – таза көлікті дамыту.
Қазақстандағы тасымалдардың көпшілігі дизелде, бензинде жүргізіледі.
Қазіргі уақытта тасымалдардың басым бөлігі бензин (дизель) негізінде жүзеге
асырылады. Бірінші кезекте бұл парник газдарының жоғары шығарындыларына
жағдай жасайды.
Жетінші бағыт – экожүйелерді сақтау және тиімді басқару.
Осы бағыттағы қызмет басты түрде біздің елдің бірегей табиғат байлығын
сақтауға бағытталған.
Жасыл экономика ел үшін басымдылықтар әкеледі.
Жасыл экономикаға ауысу барынша үлкен танымалдыққа ие болып келеді
және ауқымды қызығушылық тудырады. Жасыл экономика бірінші кезекте
экономикалық прогреске жағдай жасайды және мыналарды қамтамасыз етеді:
• ішкі жалпы өнімнің өсімі;
• елдің табыстарын ұлғайту;
• елдегі жұмыссыздық көрсеткіштерін азайта отырып, халық үшін жұмыс
орындарын құру.
Бұл жерде жасыл экономикаға ауысу климаттың өзгеруі, пайдалы
қазбалардың сарқылуы және су ресурстарының тапшылығы сияқты жаһандық
қауіптен тәуекелдерді төмендетеді [2].
Жасыл экономиканы дамыту бағдарламасы аясында Қазақстан экономиканың
10 шешуші секторына құралдарды инвестициялауды жоспарлайды:
• ауыл шаруашылығы;
• тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығы;
• энергетика;
• балық аулау;
• орман шаруашылығы;
• өнеркәсіп;
• туризм;
• көлік;
• қалдықтарды кәдеге жарату және қайта өңдеу;
• су қорларын басқару.
Жасыл экономикаға ауысу институттары.
Жасыл экономикаға ауысу бірінші кезекте тиісті ұйымдарды құрумен
белгіленеді.
Есептеу бойынша 2050 жылға қарай жасыл экономика шеңберіндегі
жаңартулар ЖІӨ-ні 3 пайызға қосымша ұлғайтып, 500 мыңнан астам жаңа жұмыс
орындарын құруға, өнеркәсіп пен қызмет көрсетулердің жаңа салаларын
қалыптастыруға, халық үшін сапалы өмір сүру стандарттарын қамтамасыз етуге
мүмкіндік береді.
Жасыл бизнес академиясы. Академия жұмысының мақсаты табиғи және өзге
де ресурстарды жинау саласындағы саясатты тұрақты дамыту үшін
бағдарламалар, жобалар және оқыту курстарын әзірлеу болады. Академияда
онлайн семинарларды өткізу, инновациялық әдістерді қолдану жоспарлануда.
Академияның онлайн семинарлары қоршаған ортаны қорғау саласындағы
сарапшылар (мамандар) арасындағы диалогқа, сондай-ақ жасыл өсу
стратегиясын құруға бағытталған. Жасыл өсу және тұрақты даму тақырыбы
бойынша жаңашыл электронды қорлар барлық студенттер үшін қол жетімді
болады. Жасыл бизнес академиясы тұрақты дамыту стратегиясын іске асыру
жағдайында, әсіресе әлеуметтік қажеттіліктер және мәселелерді барынша
ұстанатын тәжірибе, табиғи қорларды кешенді пайдалану саласында болатын
барынша тәжірибелік кәсіби жұмыс күшін дайындауға көмектеседі.
Жасыл көпір серіктестік бағдарламасы. Бағдарлама инвестициялық
жобаларды іске асыру, саясаттарды реформалау жолымен жасыл бизнестің жаңа
салаларын құру және дамыту бойынша мемлекеттердің, халықаралық, ғылыми
ұйымдардың және бизнестің бірлескен әрекеттерін болжайды. Бағдарламаның
міндеті тек мемлекеттер мен аймақтар арасында ғана емес, сонымен қатар
мемлекет пен бизнес арасында да – серіктестіктің жаңа деңгейін құру және
көптеген үдерістер арасындағы байланыс болып табылады. Жасыл көпірдің
мәнісі – жасыл бизнестің жаңа салаларын дамыту және ол үшін ұзақ мерзімді
және тұрақты негіздерді құру арқылы экономиканы көгалдандыру. Жасыл көпір
жаңашыл жасыл технологиялар – жасыл бизнес үшін қолайлы шарттарды тудыру
үшін төлемнің жаңа тетігін ұсынады. Табиғатты бірге сақтайық.
Біздің мемлекетіміз жасыл экономикаға ауысу саласындағы саясатты
белсенді жүргізіп жатқанда, біз осы үдерістің бөлігі ретінде қазірден
бастап таза болашақты құруға қадамдар жасай аламыз және дегенмен біздің
көпшілігіміз олардың үлесі ештеңе білдірмейді, бұл табиғатты қорғауға
жатпайды деп санайды. Біздің әрқайсымыз қоршаған ортаны қорғау ісіне өз
үлесін қоса алады және сенің үлесің теңіздегі тамшы болады деп ойлау қажет
емес. Күн сайын біз әлемді тазартып, жақсарта аламыз. Сол себепті біз
бүгіннен бастап таза болашақты қалай құруға болатындығы туралы
ұсыныстардың кішігірім тізімін құрдық [3].
Жабдықты ажыратыңыз! Мысалы, егер сіз бөлмеде болмасаңыз бөлмедегі
жарықты сөндіріңіз, сондай-ақ егер оларды сол сәтте пайдаланбасаңыз
құралдарды розеткада қосылған күйінде қалдырмаңыз.
Синтетикалық аспаптардан құралдардан бас тартыңыз! Біздің барлығымыз әр
түрлі химикаттарды пайдаланумен жаңа тазалау құралдарын пайдалана отырып,
ыдыс-аяқты жууға дағдыланғанбыз. Дәл осындай құралдар бірінші кезекте
қоршаған ортаға, сондай-ақ адамның өзіне де зиян келтіреді.
Энергияны үнемдеңіз. Тіпті қазірден бастап үйге күн жылытқыштарын сатып
алуға және орнатуға, сондай-ақ энергия үнемдегіш шамдарды пайдалануға
болады.
Қоқысты сұрыптауды бастаңыз! Жасыл экономикаға ауысудың маңызды
бағыттарының бірі қалдықтарды кәдеге жарату, сондай-ақ оларды қайталама
өнім ретінде пайдалану болып табылады.
Электрондық тасымалдағыштарды пайдаланыңыз! Қағазды пайдалану кесілген
ағаштардың үлкен санын талап етеді.
Экологиялық таза өнімдерді сатып алыңыз! Бұл біздің әрқайсымыздың
денсаулық жағдайымызды айтарлықтай арттырады, сондай-ақ экологиялық таза
ауыл шаруашылығын құруға көмектеседі.
Жаяу көбірек жүріңіз. Пайдаланылған газдар табиғатты ластаудың маңызды
көздерінің бірі болып табылады. Пайдаланылған газдың шығуының сәл де болса
азаюына біздің әрқайсымыз жасай аламыз.
Браконьерлікке жол жоқ! Адамдардың заңсыз әрекеттерінен өсімдіктер мен
адамдардың сирек түрлері қазіргі кезде мүлде жоғалып кетті. Табиғаттың
бірегейлігін сақтау – әрқайсымыздың міндетіміз.
Табиғатты қорғайық! Өзіңнен кейін қоқысты қалдырмау, ағаштардың
бұтақтарын сындырмау немесе гүлдердің байламдарын үзбеу сияқты ережелерді
қарапайым сақтау табиғат жағдайында маңызды көрініс табады.
Жасыл экономика жетістіктері.
Заман көші алға озып, экономика дамыған сайын қоршаған ортаны қорғау
қиынға соғып барады. Өндірісті дамытпаса, экономика алға баспайтыны
белгілі. Бұл жолдан өгізді де өлтірмей, арбаны да сындырмай аман-есен алып
шығудың жалғыз жолы – жасыл экономиканы дамытудың маңызы зор. Осы ретте
біздерге Астана қаласында өтетін ЭКСПО – 2017 халықаралық көрмесі
дәстүрлі емес қуат көздерін өндіруге ерекше серпіліс беріп отыр [4].
Қазақстанда балама энергия көздерін дамытудың әлеуеті аса жоғары екені
даусыз. Мамандар еліміздің гидроэнергия, жел және күн энергиясынан алынатын
қуат көзінің ресурстық әлеуеті 1 трлн. кВтсағатқа тең келетінін алға
тартуда. Ақиқат айтсақ, Қазақстанда жел энергиясының қуаты ешқашан
сарқылмайды. Бұл ретте Жоңғар қақпасында толассыз соғатын қуатты жел
екпінін және Алматы қаласындағы Шелек ауданындағы жел энергиясы көздерін
айтсақ жетіп жатыр. Сондай-ақ, оңтүстік және оңтүстік-батыс өңірлеріндегі
сарқылмас жел энергиясы да келешектегі балама қуат көздерін өндіру үшін
таптырмас ресурс екенін айта кетуіміз керек. Бүгінде Қазақстан жасыл
экономикаға көшу жөніндегі Тұжырымдамасын дайындау үстінде. Болашақта
Қазақстан бұл салаға жыл сайын бөлетін қаржылық ресурстарды жалпы ішкі
өнімнің 1 пайызына дейін көтеруді қарастырып отыр. Бұл ақшаға шаққанда 3-4
млрд. долларды құрайды. Жасыл экономикаға көшу үшін бірінші кезекте
табиғи ресурстардың тиімділігін арттыру, инфрақұрылымды жаңғырту,
жетілдіру, қоршаған ортаның қауіпсіздігін қамтамасыз етуге күш салуымыз
керек. Бұл орайда, тұрмыстық қалдықтарды өңдеу жұмысын жандандырудың да
мәні зор. Тұжырымдамада тұрмыстық қалдықтарды өңдеу секторын құруға баса
мән берілген. Оның халықты жұмыспен қамтудағы әлеуеті үлкен. Құжатта 2030
жылға қарай елді мекендерде тұрмыстық қатты қалдықтарды шығару және
санитарлық сақтау деңгейін 95 пайызға жеткізіп, оларды өңдеуді 40 пайызға
дейін көтеру қарастырылған. Ал 2050 жылы елімізде тұрмыстық қалдықты кәдеге
жарату 50 пайызға дейін жоғарылайды деп күтілуде. Бұл кезеңде бір ғана
жасыл экономикаға көшу арқылы біздер 500 мың адамды тұрақты жұмыспен
қамтитын боламыз. Өз кезегінде Қоршаған ортаны қорғау эксминистрі Нұрлан
Қаппаров: Қытай ЖIӨ-нiң 1,5 пайызын жасыл экономикаға инвестициялау
турасында шешiм қабылдағанын білеміз. Ал Оңтүстік Корея бұл бағыттағы
жұмыстарға ішкі өнімнің 2 пайызын құюды мойнына алған. Бiз қазір өзге
мемлекеттердiң модельдерiн жан-жақты салыстыра келе, Қазақстанның жасыл
экономикаға ЖІӨ-нің 1 пайызынан кем инвестиция бөлмеуі тиіс деп отырмыз, –
деген болатын. Министр Жасыл көпір серіктестік бағдарламасы мен ЭКСПО –
2017 көрмесінің жасыл экономика аясындағы ынтымақтастықты дамытып,
экономиканың барлық секторына жасыл инвестициялар мен технологияларды
тартуға серпіліс беретінін атап өткені есімізде [5].
1.2 Дүние жүзінде балама энергия көздерін қолдану және оның өзекті
мәселелері
Жұмыр жерді мекендейтін жеті миллиард адамның күннен-күнге өсіп бара
жатқан энергетикалық сұранысын қанағаттандыру планетамыздың болашақтағы ең
бір өзекті проблемасына айналып бара жатыр. Электр қуатын өндіру үшін
көмірсутегі шикізатын көптеп пайдалану – ауаны ластап, атмосферадағы тепе-
теңдікті бұзды. Жаһандық жылыну үрдісі атты дәуірлік қауіп қыр астынан
бас көтерді. Ғалымдардың пікірінше, осы жүзжылдықтың соңына таман ауаның
температурасы 6,4 градусқа жылынып, әлемдік мұхиттардың деңгейі
58 сантиметрге көтеріледі екен. Сондықтан бүгінгі таңдағы түйінді мәселе –
дәстүрлі энергетикалық қуат шикізаттарына тиімді балама табу.
Адамзат алдында тұрған бүгінгі таңдағы ең басты міндет ауаға таралатын
көмірқышқыл газын (СО2) азайту болып отыр. Дүние жүзіндегі ауаға таралатын
көмірқышқыл газының 30 пайызын көмірмен жұмыс істейтін электр стансалары
шығарады. Ал электр энергиясына деген сұранысы күннен-күнге артып келе
жатқан Қытайда электр қуатының 62 пайызы көмірмен жағылатын электр
стансаларынан алынады. Егер Қытай шұғыл түрде ауаны ластайтын СО2 көлемін
шектемейтін болса, 2030 жылға таман дүние жүзі бойынша шығарылатын
көмірқышқыл газының 40 пайызы осы елдің үлесіне тиеді екен.
Сондықтан да қазіргі таңда әлем сарапшылары дүркін-дүркін дабыл қағып,
электр қуаты шикізаттарына тиімді балама табу мәселесін күн тәртібіне
кеңінен қойып отыр. Барған сайын адамзат үшін ерекше үлкен қауіпке айналып
бара жатқан жаһандық жылыну үдерісін тежеу электр энергиясын өндірудің
негізгі көзі – көмірсутегі шикізатына балама табу болып табылады.
Мамандардың пікірінше, қазір көмірсутегі шикізатына балама ретінде
қолданылып отырған биологиялық отын, жел және күн қызуынан алынатын
әлемдегі энергия қуатының үлесі әлі де аз.
Қазірдің өзінде Қазақстан бұл көкейкесті мәселе бойынша бірқатар ғылыми
жаңалықтар мен озық ойларды алға тартуда. Әрине, Болашақтың энергиясы
тақырыбының ауқымы өте кең. Бұл – негізінен болашақта адамзат игілігіне
айналатын балама қуат көздерін ашу үшін жаңа технологияларды өмірге әкелу.
Бұл – жаңа балама қуат көздерін игеруге халықаралық қоғамдастықтың назарын
аудару.
Жақында Халықаралық энергетикалық агенттік (ХЭА) өзінің жыл сайынғы
дәстүрлі баяндамасын жариялады. Әлемдік энергетиканың 2012 жылғы ахуалына
жан-жақты талдау жасаған бұл құжатта электр қуатын өндіруде көмірден балама
энергия көздеріне (БЭК) көшу, ауаға таралатын көмірқышқыл газын (СО2)
азайту мәселелері күн тәртібіне ерекше қойылған. Сарапшылардың айтуынша,
қазіргі кезде дүние жүзінде балама қуат көздерін барынша молынан
пайдалануға деген шынайы бетбұрыс басталды. Соның арқасында әлемдік
деңгейде балама энергия көздерін пайдалану деңгейі бірте-бірте артып
келеді.
Алайда мұндай энергияның басым бөлігі мемлекеттік субсидиялар есебінен
ғана өндіріліп келеді. Жеке меншік компаниялар балама қуат көздерін
дамытуға мүдделі емес. Өйткені олар көп шығын жұмсауды қажет ететін
технологияларды өндіріске енгізіп, артық қаржы шығарғысы келмейді. Бірқатар
елдерде мұндай қуат көздерін өндіріске енгізу жағдайы тәжірибелік деңгейден
аса алмай келеді. Қазақстанда да оны игеру жағдайы тәжірибелік үлгі
ретінде көрсету дәрежесінде тұр. Елімізде балама қуат көздерін игеру
экономикалық тиімділік беретін өндірістік кең ауқымға шығарылмай отыр. Ал
ғалымдардың бірауызды пікірінше, оның Қазақстандағы әлеуеті орасан зор.
Иә, электр қуаты көздерінің балама түрлеріне деген әлемдік сұраныс
жылдан-жылға артып келеді. Ғалымдардың болжамы бойынша, үстіміздегі
ғасырдың ортасына таман жаһандық энергетикалық баланстағы балама қуат
көздерінің үлесі 35 пайызға жететін көрінеді. Еуроодақ өзінің мұндағы
үлесін 2020 жылдары 20 пайызға, 2040 жылдары 40 пайызға жеткізуді көздеп
отыр. Қазір іс жүзінде барлық дамыған елдерде жаңа технологияны
қалыптастыру және дамыту бағдарламалары кеңінен іс жүзіне асырылуда [6].
Халықаралық энергетикалық агенттіктің әлемдік энергетиканы дамыту
жөніндегі биылғы баяндамасында 2035 жылға дейін оны дамытудың 5 бағыты
ұсынылған. Бұл ретте әлемдік қауымдастық жасыл энергия бағытына ерекше
маңыз беріп отыр. Ауаға таралатын көмірқышқыл газын барынша азайтып, жасыл
энергия технологиясы бойынша электр қуатын өндіру көп шығынды қажет
ететіндігі белгілі. Бұл ретте субсидия бөлуге түбегейлі бетбұрыс жасап,
балама энергетика көздерін дамытуға барынша мән беру қажет. Бүгінде
атмосфераны ластауға барынша мол үлес қосып отырған Қытай және Үндістан
сияқты мемлекеттерге жылдан-жылға өсіп отырған энергетикалық сұраныстарын
қамтамасыз етуде көмірден гөрі балама энергия көздеріне басымдық беруі
керек. Халықаралық энергетика агенттігінің дерегі бойынша 2035 жылға таман
адам басына шаққанда ауаға СО2 газын шығаруда Ресей және Канада алдыңғы
қатарға шығатын көрінеді. Мұндай болжам жасауға бұл елдерде балама
энергетика көздерін өндіріске кеңінен қолдануға әлі де жете мән берілмей
отырғандығы себеп болып отыр.
Жел энергиясы жөніндегі әлемдік кеңестің мәліметі бойынша, 2020 жылы
жел электр стансалары өндіретін электр энергиясының көлемі жаһандық тұтыну
деңгейінің 12 пайызын қамтамасыз етуі мүмкін. Бұл орайда жаңадан 1,4
миллион жұмыс орны ашылып, ауаға таралатын көмірқышқыл газының көлемі
жылына 1,5 миллиард тоннаға дейін азаяды. Яғни қазіргі көлемінен 5 есе
қысқаратын болады. Ал 2030 жылға таман жаһандық энергетикалық өндірісте жел
энергетикасының үлесі 20 пайызға жетпек. Жел энергиясы жөніндегі әлемдік
кеңес жел энергетикасының болашағын 2020, 2030 және 2050 жылдар кезеңінде
көрсеткіштер бойынша 3 кезеңге бөліп қарастырады [7].
Бірінші кезеңде жел энергетикасын дамытуда жоғарыда айтылған ХЭА-ның
баяндамасына байланысты жаңа саясат сценарийі жүзеге асырылатын болады.
Бұл сценарий бойынша 2020 жылы жел энергетикасының үлесі 1,4 мың тереватт-
сағат (1 тереватт сағат 1 миллиард киловатт-сағатқа тең) электр энергиясы
өндіріледі. Ал 2011 жылы әлемдегі барлық өндірілген жел энергиясының қуаты
480 тереватт-сағатқа тең болды. Бұл өз кезегінде жаһандық электр энергиясын
тұтынудың 6-6,4 пайызын құрайды. Еуропалық одақтың энергобалансындағы жел
энергетикасының үлесі қазір дәл осы көлемде. 2030 жылға таман оның көлемін
2,4 мың тереватт-сағатқа немесе жаһандық тұтыну мөлшерінің 9 пайызына дейін
жеткізу көзделініп отыр.
Қазір жекелеген елдерде жел энергетикасының қуаты елдегі бүкіл электр
энергиясына деген сұраныстың бестен бір бөлігін қамтамасыз етеді. Мәселен,
Испания және Дания мемлекеттерінде жел генераторлары барлық тұтынатын
электр қуатының 20 пайызын, ал Германияда 10 пайызын қанағаттандырады. 2020
жылы ФРГ-да бұл көрсеткіш 20-25 пайызға дейін жеткізілмек.
Бүкіләлемдік жел энергетикасы ассоциациясының (БЖЭА) мәліметі бойынша,
өткен жылы бүкіл дүние жүзінде жалпы қуаты 40 гигаватт жел қондырғылары
орнатылған. Сөйтіп, 2011 жылы әлемдегі барлық жел электр стансаларының
жалпы қуаты 237 гигаватты құрады. Бұл 280 ядролық реактор қуатының көлеміне
тең. Айта кетер болсақ, қазір әлемде барлығы 380 ядролық реактор жұмыс
істеп тұр. БЖЭА-ның болжамдары бойынша, 2020 жылға таман жел
генераторларының жалпы қуаты 4 есе өсіп, 1 мың гигаватт электр қуатын
өндіретін болады. Соңғы кезде жел энергетикасын дамыту жөнінде Қытай
тұрақты түрде көшбасшы болып келеді. 2011 жылы әлемде орнатылған жаңа жел
генераторларының жартысына жуығы Аспан асты елінің үлесіне тиді. Дегенмен,
жан басына шаққанда жел генераторы арқылы электр қуатын өндіруде Дания,
Испания, Германия сияқты Еуропалық одақтың мемлекеттері алда келеді. Жел
генераторлары арқылы өндірілген электр қуаты Қытай Халық Республикасында
барлық электр қуатының 3 пайызын ғана құрайды.
Қазір жекелеген үйлерді немесе елді мекендерді энергиямен қамтамасыз
ету үшін әлемде жарты миллионнан астам жел энергетикасы қондырғылары
орнатылған. Олардың басым көпшілігі ҚХР мен АҚШ-тың үлесіне тиеді. Жел күші
арқылы электр энергиясын өндіру бүгінгі таңда ең тиімді және үнемді әдіс
бола тұрса да, бұл технология әлі де барынша кең қолдау таба алмай отыр.
Оның басты себебі, бұл саланы дамытуға саяси қолдаудың тапшылығында болып
отырған сияқты. Сондықтан мұндай электр энергиясына кепілді сатып алу
тарифін белгілеген жөн. Заң бойынша белгіленген осы тарифтер арқылы банктер
жаңа жел генераторлары құрылысын қаржыландыруға мүдделі болуы керек.
BP Statistical Review of Word Energy агенттігінің мәліметі бойынша,
балама энергетика көздерін дамыту жөнінен дүние жүзінде 5 мемлекет көш
бастап келеді. Балама қуат көздерін өндіру әлеуеті бойынша бесінші орынды
Бразилия иеленеді екен. Мұнда бүкіл дүние жүзіндегі БЭК көлемінің 5 пайызы
өндірілетін көрінеді. Биологиялық отын өндіруде көш бастап келе жатқан
Бразилия күн қызуын пайдалану арқылы су жылытуда оң жетістіктерге жетіп
келеді. Сонымен бірге бұл елде жел энергетикасына инвестиция тарту мәселесі
де жоғары деңгейде. Бразилия үкіметі жасыл энергия саласына шетелдік
инвестиция тартуға мүдделі.
БЭК бойынша энергия қуатын өндіруде 4-ші орынды Қытай алады екен. Мұнда
әлемде өндірілетін БЭК-тің 7,6 пайызы шығарылады. Бүгінде Қытай дүние
жүзіндегі ең көп электр қуатын тұтынатын ел болып саналады. Сонымен бірге
Қытай мұнай импорттауда екінші орынды иеленеді. Соңғы деректер бойынша,
аспан асты елі жасыл энергия саласына инвестиция салуда дүние жүзінде
алдыңғы қатарға шықты. Оның ішінде жел энергетикасын дамытуға бірінші
кезекте мән беріліп отыр. БЭК бойынша энергетика қуатын өндіруде үшінші
орынды Испания алады екен. Әлемдегі балама қуат көздері арқылы өндірілген
энергетиканың 7,8 пайызы осы елдің үлесіне тиеді. Бұл ел ішкі тұтыну қажеті
үшін электр энергиясын импорттайтын ел болып табылады. Алайда соңғы уақытта
Испанияда жел энергетикасын өндіру қарқынды дамып, ел экономикасының
жетекші салаларының біріне айналды. Бүгінде Испанияның энергетикалық
компаниялары электр қуатын өндіретін жел турбиналарын АҚШ және басқа да
шетелдерде орнатып келеді. Ұзақ жылдар бойы үкімет тарапынан бөлінген мол
субсидияның арқасында Испанияда БЭК ең тиімді салалардың бірі болып
саналды.
Дүние жүзінде балама қуат көздері арқылы энергетика өндіруде екінші
орынды Германия иеленеді. Осы саладағы энергия көлемінің 11,7 пайызы осы
елдің үлесіне тиеді. Соңғы кезде Германия 20-22 жылға дейін ядролық
энергетикадан толық бас тарту жөнінде міндеттеме алды. Бұл ретте ядролық
энергетиканың орнын таза балама қуат көздерімен айырбастауды мақсат тұтып
отыр. Балама энергетика көздері арқылы электр энергиясын өндіруде АҚШ
әлемдегі көшбасшы ел болып табылады. Дүние жүзіндегі балама қуат көздері
арқылы өндірілетін электр қуатының 24,7 пайызы АҚШ-та шығарылады. Алайда
АҚШ бұл салаға инвестиция салу көлемі бойынша әлі де Қытайға жете алмай
келеді.
Қазақстанның балама энергия көздері бойынша әлеуеті аса зор. Экспорттық
бағамдау негізінен алғанда еліміздің құрамына гидроэнергия, жел және күн
энергиясы кіретін ресурстық әлеуеті 1 триллион кВтсағат мөлшеріне тең деп
жобалануда. Ақиқатында қазақстандық жел энергиясының қуаты ешқашан
сарқылмайды. Бұл ретте Жоңғар қақпасында толассыз соғатын қуатты жел
екпінін және Алматы қаласындағы Шелек ауданындағы жел энергиясы көздерін
атауға болады. Сонымен бірге, Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-батыс
өңірлеріндегі сарқылмас жел энергиясы көздерінің қуаты да болашақта балама
энергия үшін таптырмас ресурстар болып табылады [8]. Мамандардың пікірінше,
республикамыздың бірқатар өңірлеріндегі жел энергиясының қуаты 1 шаршы
шақырымға 10 МВт-ға тең келеді екен.
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың ел Үкіметі алдына қойған тікелей
тапсырмасы бойынша елімізде балама энергия көздерін дамыту мәселесіне
ерекше көңіл бөлінуде. Ал Тұңғыш Президентіміздің бастамасымен Астанада
ЕХРО-2017 халықаралық көрмесін өткізу жөніндегі ұлттық идея өмірге
келгеннен бері бұл мәселеде түбегейлі бетбұрыс басталды. Мәселен, балама
қуат көздерін дамыту мақсатында арнайы заң жобасы белгіленіп, Парламентке
тапсырылды. Бұл заңға балама энергия қуатын дамытудағы Корея, Германия,
Австрия, Испания және АҚШ сияқты дамыған мемлекеттердің тәжірибесі негіз
болды. Сонымен бірге, Қазақстанның жел энергиясын дамытудағы әлеуеті жан-
жақты зерттеліп, еліміздің кеңейтілген жел атласы жасалды. Бұл атласқа ұлан-
ғайыр Қазақ даласының жел қуаты басым болатын өңірлерінің кестесі
енгізілді.
Индустрия және жаңа технологиялар министрлігінің соңғы деректері бойынша,
инвесторлар тарапынан жасыл энергия қуатын 2000 МВт-ға жеткізу жөніндегі
бірнеше жобаларды іске асыру мүмкіндігі қолға алынды. Мәселен, Корея
компаниясының қатысуымен Маңғыстау және Алматы облыстарында жел паркі
құрылыстарын салу жобасы бар. Атап айтқанда, Маңғыстау облысындағы Форт-
Шевченко қаласына жақын жерде жалпы қуаты 19,5 МВт болатын жел электр
стансасының құрылысы салынбақ. Бұл құрылыс жұмысы ДМК-Ко атты корей
компаниясымен бірлесіп жүзеге асырылмақ. Сонымен бірге, Алматы облысындағы
Шелек дәлізі аумағында кореялық Самсунг Си Энд Ти Корпорейшн
компаниясымен бірлесе отырып, қуаты 51 МВт болатын жел электр стансасының
құрылысы салынады.
Министрліктің мәліметі бойынша, қазірдің өзінде Қазақстанда балама
энергия көздерін дамыту мақсатында оннан астам жобалар жүзеге асырылуда.
Олар негізінен шағын қуаттағы қанатқақты жобалар болғанымен, жасыл
энергия бағдарламасын дамытуда ерекше орын алмақ. Бұл
ретте Алматы облысындағы Сарбұлақ ауылын электр қуатымен қамтамасыз етіп
тұрған шағын стансаны айтуға болады. Бұл балама қуат көзімен жұмыс істейтін
станса жылдан астам уақыттан бері елді мекенді электр энергиясымен және
сумен қамтамасыз етіп тұр.
Казсельэнергопроект институты ЖШС-ның мәліметі бойынша, қазір
Қазақстанның 45 өңірінде жел электр стансаларының құрылысын салу
жобалануда. Мамандардың пікірінше, бұл орайда, қуаты 100 кВт болатын шағын
жел агрегаттарымен бірге қуаты 2 МВт және одан да жоғары болатын жел
агрегаттарын салу тиімді болмақ. Осыған байланысты, еліміздің өңірлеріндегі
жел әлеуеті жоғары 8 алаң таңдап алынды. Олардың ішінде Жамбыл облысының
Қордай кенті, Оңтүстік Қазақстан облысының Жүзімдік кенті, Астана, Форт-
Шевченко, Атырау, Ерейментау, Арқалық, Қарқаралы қалалары бар.
2 Қазақстанда балама энергия көздерінің жетекші салалары және оларды
географиялық орналастыру
2.1 Қазақстанда балама энергия көздері және оларды географиялық орналастыру
Жалпы, әлемде қайта қалпына келмейтін отын энергетикасы ресурстарының
азаюы, климаттың өзгеруі, ауаға парник газдардың көптеп таралуы –
Қазақстанды алаңдатып отырған мәселе. Жаһандық энергетикалық проблемалардың
түйінін шешуге бағытталған баламалы энергия көздерін тұтыну еліміз үшін де
маңызды. Сондықтан да қайта қалпына келетін энергия көздерін дамыту немесе
бұрын өндірілмеген энергия қорларын пайдалану тақырыбы соңғы кездері
мемлекеттік деңгейде жиі көтеріліп жүр. Сарапшылардың пікірінше, әлемдік
энергетикалық баланстағы дәстүрлі энергетиканың (мұнай, газ және көмір)
үлесі 74%-ды құрайды екен. Ал баламалы энергия көздерінің (негізінен
биомасса мен су энергиясы) жалпы үлесі 19,5%-ға, ядролық энергия 6,3%-ға
әрең жетеді. Жер асты байлығының мәңгілік емес екенін ескерсек, әрине, бұл
көрсеткіш көңіл қуанта қоймасы айтпаса да түсінікті. Олай дейтініміз,
статистика жер асты қорларын дәл осындай қарқынмен пайдаланған жағдайда
мұнай 40 жылға, газ 56 жылға, көмір 197 жылға ғана жететінін көрсетіп отыр.
Дегенмен, бүгінде баламалы энергия әлемде анағұрлым қарқынды дамып келе
жатыр. Оның жыл сайынғы жаһандық өсімі 10%-дан асады және болжам бойынша,
бұл көрсеткіш болашақта да сақталып қалмақ. Қазіргі таңда баламалы
энергетиканың басым бөлігін технологиясы дамыған ЕО, АҚШ, Қытай және
Үндістан сияқты елдер өндіруде [9].
Сонымен қатар қайта қалпына келетін энергияға әлемдік сұраныс тұрақты
түрде өсуде. 2050 жылға қарай жаһандық энергетикалық баланстағы оның үлесі
35%-ға дейін артады деп болжануда. Әрине, оған негіз бар. Тарқатып айтсақ,
бүгінде баламалы энергетика қорларының ешқашан таусылмайтыны, әлемдік
нарықтағы баға конъюнктурасына тәуелді болмауы және экологиялық жағынан
таза болуы әлемдік қауымдастықтың қызығушылығын арттыруда. Дәстүрлі
энергетика қоршаған ортаға жергілікті деңгейде де, жаһандық ауқымда да кері
әсер ететіндіктен, бұл салаға көңіл бөлу ерекше маңызды.
Айта кету керек, бүгінде Қазақстанның энергетикалық секторында жұмыс
істейтін кәсіпорындар атмосфераны ластаушы ең ірі көздердің бірі болып
табылады. Жыл сайын олар атмосфераға миллион тоннадан астам зиянды заттар
70 млн тоннадан астам көміртегі шығарады. Халықаралық энергетикалық
агенттіктің мәліметінше, Қазақстан парник газдарды шығару бойынша әлемде
үшінші орынды алады екен. Тек көмір энергетикасымен қоршаған ортаның
ластануынан келетін экономикалық шығын шамамен жылына 3,4 млрд долларға
бағалануда. Сайып келгенде, баламалы энергетиканы қолдануға және энергиямен
жабдықтауды орталықтандыруға жете мән бермеу энергетика қорларын тиімсіз
пайдалануға, электрмен жабдықтаудың үнемділігі мен сенімділігін төмендетуге
әкеп соқтырады, сонымен қатар оның экология мен адам денсаулығына зияны
орасан.
Баламалы энергетиканың тағы бір артықшылығы, шалғай жатқан ауылдық елді
мекендерді электрмен жабдықтау, қуат беру тораптарының құрылысын жүргізу
шығындарын төмендетеді. Қазір халық сирек қоныстанған (5,5 адамкм2)
қазақтың байтақ даласына (2,7 млн. Км2) энергия жеткізу тиімсіз болып
отырғаны белгілі. Елдің энергетика саласындағы көздердің басым бөлігі
минералдық отынмен жұмыс істейді. Қазақстанның станцияларында өндірілген
электр қуатының шамамен 58 млрд. киловаттсағаты, яғни 80 пайызға жуығы
көмірмен жұмыс істейтін жылу электр станцияларына тиесілі екен. Ортақ
қазандықтағы су энергетикасының үлесі шамамен 15 пайызға бағалануда. Қалған
5 пайыз газ электр станциялары арқылы өндіріледі. Демек, жел және күн
энергетикасы жалпы елдің энергетикалық балансынан әлі де орын алмаған деуге
болады [10].
Қазақстандағы қалпына келетін энергетиканың ресурстық базасы қандай?
Бұл сұрақ қашан да энергетиканы қолданудағы технологиялық және техникалық
бағыттарды дамытуда анықтаушы рөл атқарып келеді. Сарапшылардың
бағалауынша, жел энергиясының экономикалық тұрғыдан пайдалануға болатын
әлеуеті қазір жылына 3 млрд киловаттсағатты құрайды.
Республикада дәстүрлі энергия ресурстарының мол қоры бар, бұл қор ұзақ
уақытқа жетеді және бұл саладағы экспорттық әлеуеті өте жоғары. Яғни,
әлемдік баланстағы отын қорының 0,5%-ы Қазақстанда. Көмір жылу электр
орталығы – электр энергиясы мен жылу өндіретін негізгі көз.
Қазақстандағы дәстүрлі энергия көздерін қаншалықты ұзақ пайдалануға
болады деген сұрақтың жауабы органикалық отын қорын пайдалану жиілігіне
байланысты болады. Оған экспорт көлемі де ықпал етеді. Өндірілетін мұнай
мен газ, көмір қоры ондаған жылдардан кейін таусылуы заңды құбылыс.
Дәстүрлі энергия қорларын, ең алдымен, көмірді пайдалануды шектеу дәстүрлі
энергетиканың қоршаған ортаға кері ықпалын төмендетуде, оның ішінде
жаһандық климаттың өзгеруіне ықпал ететін парник газдарының ауаға таралуын
азайтуда қажеттілікке айналуы мүмкін [11].
Танымал қазақстандық энергетик Александр Трофимовтың мәліметінше,
халықтың жан басына шаққанда еліміз жел энергетикалық қорлардың саны
бойынша әлемде бірінші орынды алады. Солай бола тұра, Қазақстанда қайта
қалпына келетін энергия көздерін пайдалануды дамыту әлі де болса бастапқы
кезеңде тұр. Қазіргі таңда энергия үнемдеу туралы жаңа заң әзірленіп
жатқанына қарамастан, мамандардың болжамы бойынша, алдағы уақытта
кедергілер кездесуі мүмкін. Мамандар Қазақстанның осы саладағы құқықтық
және институциональдық базасын дамытуда өзекті проблемалардың бар екенін
айтуда. Алматы энергетика және байланыс институтының ректоры Ғұмарбек
Дәукеев саладағы басты қиындық қайта қалпына келетін энергия көздерін
енгізуді, қолдайтын заңнамалық базаның жоқтығымен байланысты деп есептейді
және бұған осы бағытта маманданған ұйымдар мен компаниялар, ең алдымен,
шетелдік инвесторлар назар аударып отыр. Ректордың ойынша, әдеттегідей,
бағдарламаға мемлекеттің қаржысы салынып, нормативтік-құқықтық база құрылуы
тиіс. Ал Үкіметте қайта қалпына келетін энергия көздерін енгізуге жауап
беретін үйлестіруші орган құрылуы керек. Сонымен қатар әрбір министрлікте
және әкімдікте тек осы мәселемен айналысатын жауапты тұлға жұмыс істесе,
нұр үстіне нұр.
Бұл пікірмен басқа энономистер де келіседі. Олардың айтуынша, қайта
қалпына келетін энергияның барлық артықшылықтарын анықтайтын, салықтық
жеңілдіктер жасап, жалпы желіге қосылуға басым құқық беретін бірыңғай
заңның болмауы баламалы энергия өндіретін қондырғылардың кең таралуына
басты кедергілердің бірі болып отыр. Демек, мемлекеттік қолдау тиісті
деңгейде көрсетіліп отырған жоқ. Еуропада қолданылып жатқан жел
генераторларының Қазақстан климатына жарамсыздығы туралы әңгіменің ұзақ
уақыт талқылануы жел энергетикасын дамытуға кедергі келтіретін факторлардың
біріне айналған. Әлі күнге дейін қазақстандық климатқа лайықталған жел
генераторларын әзірлеу жұмыстары жүргізілуде. Қазақстанда таяу болашақта (2-
3 жыл) күн және жел қондырғыларын жеке өндіру ісін дамытуға мүмкіндік
беретін, баламалы энергетика саласында жұмыс істейтін мамандар тобы бар. Ол
үшін Кеңестік кезеңде басталған әзірлемелер, қайта жаңғыртуды қажет ететін
өндірістік қуаттар пайдаланылмақ. Шағын жел қондырғылары өндірісін
дамытудың болашағы зор десек, қателеспейміз. Өйткені оны тек еліміздің 80-
90% аумағында ғана емес, шалғай және жолы қиын елді мекендерде қолдануға
мүмкіндік бар.
Болжам бойынша, үкімет тарапынан барлық жағдай жасалса, 2030 жылға
қарай Қазақстанда баламалы көздерді қолдану 10%-ға дейін, ал таяудағы 5-10
жылда 0,1%-ға өседі. Салыстыра айтсақ, Германия климаттың қолайсыздығына
(күн белсенділігінің деңгейі) қарамастан 2016 жылға қарай күн энергиясын
30%-ға қолдануды жоспарлап отыр. Германияда тұтынушы 1 кВт электр энергиясы
үшін 21-23 еуро-цент төлейді. Ал, егер ол күн станциясын орнатса, артық
өндірілген энергияны жалпы желіге сата отырып, әрбір кВт-қа 45 еуро-центтен
алып отыруға құқылы.
Әлемдік экономикада парник газдардың шығарындыларын азайту қажеттілігі,
жаңартылмайтын отын энергетика ресурстары қорларының азаюымен және
таусылуымен, климаттың өзгеруімен байланысты экологиялық мәселелерді
сипаттайтын жаһандық энергетикалық проблемаларды шешуге бағытталған
жаңартылатын энергия көздерін пайдалану мәселесіне барынша көп көңіл
бөлінуде.
Сараптамалық бағалау бойынша Қазақстанда жаңартылатын энергетика
ресурстарының (су энергиясы, жел және күн энергиясы) әлеуетi аса маңызды
және 1 трлн. кВтсағ. бағаланады [12].
Қазақстан аумағы үшін ең перспективалы жаңартылатын энергия көздері
мыналар (ЖЭК):
• Жел энергетикасы;
• Шағын су электр станциясы;
• Электр және күн энергиясын өндіру үшін күн қондырғылары.
• Биологиялық газ;
• геотермалды энергиялары;
Министрлікпен тұрақты негізде жаңартылатын энергия көздерін пайдалануға
мониторинг жүргізеді. Ағымдағы жылғы шілде айында жаңартылатын энергия
көздерін пайдалануға жүргізілген мониторинг 2012 жылдың 1-ші жарты
жылдығына ЖЭК объектілерімен өндірілген электр энергиясы 200,72 млн.
киловаттсағатты құрағанын көрсетті, ол 2011 жылғыдан 3,72 млн.
киловаттсағатқа немесе 1,89% көп.
Қазақстан Республикасы үдемелi индустриялық-инновациялық дамыту
жөнiндегi мемлекеттiк бағдарламасы шеңберінде, 2014 жылдың қорытындысы
бойынша жаңартылатын энергия көздерiнен өндірілген электр энергиясының
көлемi - 1 млрд. киловаттсағатты құрауы тиіс.
Алға қойылған мақсаттарды орындау үшін энергия теңгеріміне жаңартылатын
энергия көздерін тарту жолымен жетуге мүмкін. Сондықтан ЖЭК пайдалану
саласындағы жобаларды іске асыру қажет болады. Электр энергетикасын
дамытудың 2010-2014 жылдарға арналған салалық бағдарламасына сәйкес ЖЭК
пайдалану саласында бірнеше жобаларды енгізу көзделуде. Осы жобаларды іске
асыру инвесторлардың өзіндік және несиелік қаражаты есебінен іске асыру
көзделуде. Осыған байланысты ЖЭК пайдалануды қолдау шараларын қабылдау
мақсатында Министрлік жаңартылатын энергия көздерін пайдалану саласында
уәкілетті орган ретінде энергия теңгерімінде жаңартылатын энергия көздерін
тарту мақсатында қажетті жағдайларды жасау бойынша жұмысты жүргізуде.
Қабылданған жоспарға сәйкес 2020 жылға қарай біз жаңаратын энергия
көздері 1040 мВт қуат көлемінде болады деп күтілуде. Оның ішінде 13 жел
стансасы (793 МВт), 14 ГЭС (170 МВт), сондай-ақ 4 күн электр стансасы (77
МВт) тұрғызылады. Қазір Елбасының тапсырмасымен Үкімет 2030 жылға дейін
электр энергетикасын, жанармай энергетикасын дамыту тұжырымдасын, “Жасыл
экономика” стратегиясын қарастырып жатқанын жеткізді [12].
Тұтынушыларды қолдауда дәстүрлі энергия желісіне қосылмаған тұлғаларды
энергияның балама көздерімен қамтамасыз етуді субсидиялау арқылы жүзеге
асырмақ. Яғни, шығынның 50 пайызы республикалық бюджеттің есебінен өтелетін
болады. Олардың қуаттылығы – 5 кВт дейін. Бүгінгі таңда елімізде энергия
желісіне қосылмаған 1200 фермерлік шаруашылық бар көрінеді. Мұндай
фермерлік шаруашылықтың саны 4000-ға жетуі мүмкін. Осы орайда министрлік
жылына 400 фермерлік шаруашылықтың жарты шығынын жабуды жоспарлап отыр.
Сондай-ақ жеке тұлғаларды да қамтып, олар үшін энергияны сатылымға шығаруға
мүмкіндік жасау жолы да қарастырылды. Бұл 2020 жылға дейін энергияның
балама көздерінің қуаттылығын арттыруға мүмкіндік бермек. Жоспар бойынша
жаңартылған энергияның балама көздерінің қуаттылығын 2014 жылы 1 пайызға,
2020 жылы 4 пайыз арттыру қарастырылған. Қазіргі таңда елімізде оның үлесі
0,5 пайыз болса, Германияда 2011 жылы бұл үлес 20 пайызды құраған.
Қазіргі уақытта жел мен Күн сынды баламалы энергия көздерін пайдалану -
жоғары дәрежеде деп айту қиындау. Өйткені мамандардың есебі бойынша
елімізде жалпы жаңғыртылатын энергия көздерінің үлесі 1 пайыз екен. Бүгінде
Қазақстанның жер қойнауы табиғи қазбаларға бай болғандықтан энергия
тапшылығы айтарлықтай байқалмайды. Дегенмен баламалы энергия көздері ол
болашақтың қажеттілігі екені сөзсіз.
Қазақстанның климаттық жағдайы - күн қуатын пайдалануға қолайлы.
Ғалымдардың айтуынша елімізде күн энергиясын өндіру мүмкіндігі жылына 2,5
миллиард киловатт-сағат. Бұл отандық ғалымдарды жаңа жобаларды жасауға
жетелеп отыр. Мәселен, күн сәулесін жинайтын арнайы тақталар. Толық
автоматтандырылған аталмыш тақтайшалар ғимараттан шықпай-ақ, күн сәулесінің
түсу бұрышын анықтап, оны компьютер арқылы басқаруға мүмкіндік береді.
Алматы энергетика және байланыс университетінің, Шағын энергия көздерін
жаңғырту зертханасының қызметкерлері мен магистранттары жасап шыққан бұл
тақта күннің энергиясын үнемдеп қана қоймай, оны энергияның басқа түріне
ауыстыруға мүмкіндік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz