Аймақ экономикасын мемлекеттік реттеу
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
1.Аймақтық саясат және жергілікті бюджетті реттеу формалары ... ... 3
2. Аймақ экономикасын мемлекеттік реттеу механизмдері ... .. ... ... .3
3. Аймақ әлеуметтік.экономикалық басқарудың объектісі ... ... ... ... ...5
Қорытынды: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...13
Пайдалынған әдебиеттер: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
1.Аймақтық саясат және жергілікті бюджетті реттеу формалары ... ... 3
2. Аймақ экономикасын мемлекеттік реттеу механизмдері ... .. ... ... .3
3. Аймақ әлеуметтік.экономикалық басқарудың объектісі ... ... ... ... ...5
Қорытынды: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...13
Пайдалынған әдебиеттер: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
Мемлекеттің алдында тұрған негізгі мақсат - халықтың әл-ауқатын ұлттық экономиканы тұрақты дамыту негізінде жоғарылату. Қойылған мақсатқа жету үшін Қазақстан Республикасының атқару өкіметімен бірқатар приоритеттер жиынтығы айқындалған. Солардың бірі - аймақтық басқарудың нәтижелілігін жоғарылату. Тәуелсіздік алғалы ел басшылығымен мемлекеттік басқарудың нәтижелі жүйесін құруда қазіргі заманға сай мемлекеттікті және тәуелсіздікті нығайту, нарықтық қатынастарды дамыту сияқты бірқатар қадамдар қатары жасалды.
Президенттің 2007 жылғы Қазақстан халқына « Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан » жолдауында мемлекеттің негізгі мақсаттарының бірі - халықаралық тәжірибені есепке ала отырып, жылдамдатылған әкімшілік реформа жүргізу керектігі көрсетіледі.
Президенттің 2007 жылғы Қазақстан халқына « Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан » жолдауында мемлекеттің негізгі мақсаттарының бірі - халықаралық тәжірибені есепке ала отырып, жылдамдатылған әкімшілік реформа жүргізу керектігі көрсетіледі.
1.Қазақстан Республикасының әкімшілік-территориялық құрылымы туралы : Қазақстан Респ. 1993 ж. 8 желт. №2572-XII заңы// ЮРИСТ [Электронды ресурс] : анықтама жүйе /Шығыс-Қазақстандық аймақтық орталық. - Өскемен : Юринфо, 2007.
2.Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік жергілікті басқару : Қазақстан Респ. 2001 ж. 23 қаңт. Заңы №148 // ЮРИСТ [Электронды ресурс] : анықтама жүйе /Шығыс-Қазақстандық аймақтық орталық. - Өскемен : Юринфо, 2007.
3.Айтаханов Е. Қазақстан Республикасының аймақтық дамуының жоспарлау процесстерін басқару проблемалары /Е. Айтаханов //Вестник, Әль-Фараби ат.КазГУ. Сер. экон. - 2002. - №2(30). - б. 12-15.
4.Алдияров С. Қазақстан аймақтарының негізгі әлеуметтік-экономикалық индикаторлары және дамуды жалпы бағалау әдісі /С.Алдияров, К. Кабдуалиева, Л. Елеусиз // Транзиттік экономика. - 2006. - №1. - б. 81-86.
5.Воронин А. Г. Муниципалды шаруашылықты басқару негіздері : оқу құралы/ А. Г Воронин, В. А.Лапин, А. Н. Широков. - М. : Дело, 1998. - 128б.
6.Шығыс Қазақстан сан бойынша - 2005 : жыл сайынғы стат. жинақ - Өскемен: ШҚО статистика басқармасы, 2005. - 150 б.
7.Бердалиев К. Қазақстан экономикасын басқару негіздері /К. Бердалиев. - Алматы : Экономика, 1998. - 148 б.
8.Шығыс Қазақстан сан бойынша: стат. жинақ - Алматы : Қазақстан Республикасының статистика Агенттігі, 2006. - 136 б.
9.Гаврилов А. И. Аймақтық экономика және басқару: жоғарғы оқу орынд.оқу құралы / А. И. Гаврилов. - М. : ЮНИТИ - ДАНА, 2002. - 239 б.
10.Гамарник Г. Облыс экономикасын басқару жүйесін жетілдіру /Г. Гамарник, Н.Сердюк // Поиск. - 2002. - №2. - б. 98-100.
2.Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік жергілікті басқару : Қазақстан Респ. 2001 ж. 23 қаңт. Заңы №148 // ЮРИСТ [Электронды ресурс] : анықтама жүйе /Шығыс-Қазақстандық аймақтық орталық. - Өскемен : Юринфо, 2007.
3.Айтаханов Е. Қазақстан Республикасының аймақтық дамуының жоспарлау процесстерін басқару проблемалары /Е. Айтаханов //Вестник, Әль-Фараби ат.КазГУ. Сер. экон. - 2002. - №2(30). - б. 12-15.
4.Алдияров С. Қазақстан аймақтарының негізгі әлеуметтік-экономикалық индикаторлары және дамуды жалпы бағалау әдісі /С.Алдияров, К. Кабдуалиева, Л. Елеусиз // Транзиттік экономика. - 2006. - №1. - б. 81-86.
5.Воронин А. Г. Муниципалды шаруашылықты басқару негіздері : оқу құралы/ А. Г Воронин, В. А.Лапин, А. Н. Широков. - М. : Дело, 1998. - 128б.
6.Шығыс Қазақстан сан бойынша - 2005 : жыл сайынғы стат. жинақ - Өскемен: ШҚО статистика басқармасы, 2005. - 150 б.
7.Бердалиев К. Қазақстан экономикасын басқару негіздері /К. Бердалиев. - Алматы : Экономика, 1998. - 148 б.
8.Шығыс Қазақстан сан бойынша: стат. жинақ - Алматы : Қазақстан Республикасының статистика Агенттігі, 2006. - 136 б.
9.Гаврилов А. И. Аймақтық экономика және басқару: жоғарғы оқу орынд.оқу құралы / А. И. Гаврилов. - М. : ЮНИТИ - ДАНА, 2002. - 239 б.
10.Гамарник Г. Облыс экономикасын басқару жүйесін жетілдіру /Г. Гамарник, Н.Сердюк // Поиск. - 2002. - №2. - б. 98-100.
Жоспар:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
1.Аймақтық саясат және жергілікті бюджетті реттеу формалары ... ... 3
2. Аймақ экономикасын мемлекеттік реттеу механизмдері ... .. ... ... .3
3. Аймақ әлеуметтік-экономикалық басқарудың объектісі ... ... ... ... ...5
Қорытынды: ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...13
Пайдалынған әдебиеттер: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
Кіріспе:
Мемлекеттің алдында тұрған негізгі мақсат - халықтың әл-ауқатын ұлттық экономиканы тұрақты дамыту негізінде жоғарылату. Қойылған мақсатқа жету үшін Қазақстан Республикасының атқару өкіметімен бірқатар приоритеттер жиынтығы айқындалған. Солардың бірі - аймақтық басқарудың нәтижелілігін жоғарылату. Тәуелсіздік алғалы ел басшылығымен мемлекеттік басқарудың нәтижелі жүйесін құруда қазіргі заманға сай мемлекеттікті және тәуелсіздікті нығайту, нарықтық қатынастарды дамыту сияқты бірқатар қадамдар қатары жасалды.
Президенттің 2007 жылғы Қазақстан халқына Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан жолдауында мемлекеттің негізгі мақсаттарының бірі - халықаралық тәжірибені есепке ала отырып, жылдамдатылған әкімшілік реформа жүргізу керектігі көрсетіледі. Біз мемлекеттік басқарудың бірлескен басқару принципіндегі қоғамға ашық сапалы жаңа үлгісін жасаймыз. Біздің мақсат - Үкіметті жаңарту , жоғары сапалы мемлекеттік қызмет және нәтижелі басқару құрылымдарын құру. Олар мемлекеттік қызметтердің негізгі тұтынушылары - барлық азаматтар мен кәсіпкерліктердің талаптарына бағынуы тиіс.
Осыған байланысты, мемлекеттік басқару жүйесін толық жетілдіру проблемасын зерттеу - стратегиялық мақсаттардың орындалуының табысты факторларының бірі болып табылады.
Республиканың экономикалық ғылымы нақтылы бір облыс, аудан және қаланың шаруашылығының дамуымен байланысты құбылыстар мен процестерді зерттеуі тиіс. Бұл бірқатар жағдайлармен ескеріледі:
-тотальдік жүйе кезеңінде орталықтандырылған басқару жағынан республика облыстарының назарлары толық дерлік еленбеді;
-қашанда бір күшті болған салалық басқарудың қирауы болды;
-республика экономикасында өндірістің ерекше шарттарымен сипатталатын шаруашылық бірліктердің біркелкі сапалы топтары жоғала бастады;
-тәуелсіздендіру процесі, әсіресе экономикалық, халық шаруашылығы бұтақтарының жаңа республикалық топтастыруын жасаумен бірге жүреді. Ол аймақтарда өндірісті қадағалауға және осы негізде халық шаруашылығында тұрақты өндіріс байланыстарын орнатуға, макроэкономиканың үйлесімді құрылымын жоспарлауға көмектеседі;
-нарықтық механизмдер - өзегі аймақтық басқару болып келетін экономикалық машина моторы болып келеді.
Бұл жағдайда аймақтық басқару проблемасы жергілікті өкімет органдарының ғылыми - негізделген Концепциясының жұмыс жасауын қарастыратын жан-жақты терең теориялық ұғынуын талап етеді.
Зерттеу объектісі - аймақтық басқару жүйесі. Зерттеуге арқау - аймақтық басқарудың жаңа түрлері мен әдістерін жасау. 1,2
1.Аймақтық саясат және жергілікті бюджетті реттеу формалары
Аймақтық саясат мемлекеттің жалпы саясатының құрамдас бөлігі, өмір сүру және шаруашылық жүргізудің аумақтық факторларын тиімді қолдануға, елдің тұрақты әлеуметтік-экономикалық дамуының стратегиялық мақсаттары мен міндеттеріне жету үшін бағытталған.
Қазақстан Республикасының аймақтың саясатының мақсаты -- ұтымды аумақтың еңбек бөлінісі аумақтың өзін-өзі басқаруды дамыту қағидаларын қалыптастыру негізінде әрбір аймақтың ресурстық -- өндірістік потенциалын тиімді қолдану және халықтың өмір сүруі үшін тең мүмкіндіктер жасау
2.Аймақ экономикасын мемлекеттік реттеу механизмдері
Аймақ экономикасын мемлекеттік реттеудің маңызды механизмдері:
-- жалпы мемлекеттік және аймақтық мүдделердің келісуі мен өзара байланысын қамтамасыз ететін аймақтардың әлеуметтік және экономикалық дамуы мен өндіргіш күштерді орналастыруды ұзақ мерзімді перспективаға кешенді болжау, аймақта бар өндірістік - экономикалық, интелектілік және экспорттық потенциалды нығайту мен тиімді қолдану;
-- кешенді болжауда белгіленген елдің әлеуметтік- экономикалық даму басымдықтары мен кезеңдерін жүзеге асыруға бағытталған жалпы мемлекеттік аймақтық және салалық деңгейдегі стратегиялық жоспарлар жүйесі;
-- ірі көлемдегі аймақ аралық мәселелерді шешу бойынша жалпы мемлекеттік бағдарламаларды жасақтау мен жүзеге асыру;
-- нақты аймақтық дамуындағы аса шешуші мәселелерді шешуде мақсатты бағдарламалады жүзеге асыру; оның ішінде экологиялық кедей аудандарды, депрессияға ұшыраған шағын және орташа қалаларда, шалғай жатқан ауылдық аудандарды мемлекеттік қолдаудың арнайы бағдарламасы;
-- аймақтарды дамыту үшін сәйкес заңмен, институционалдық және әдістемелік қамтамасыз етілген арнайы экономикалық зоналар жасау;
-- қаржы - несие және салықтық тетіктер;
Аймақ экономикасын мемлекеттік реттеу әдістері екі топқа бөлінеді:
тікелей (әкімшіліктік) және жанама (экономикалық).
Аймақтық экономиканы реттеу үшін мемлекет әдістер жүйесін қолданады. Ол икемді жіктелінген кешенді болуы тиіс, аймақтық ерекшеліктерін ескеріп, шешілетін стратегиялық және тактикалық міндеттемелер сипатын ескеруі тиіс. Аймақтық дамуда орталық атқарушы органдардың реттеуші қызметтеріне мына шараларды жүзеге асыру жатады.
-- барлық аумақтық шаруашылық жүргізу субьектілерінің, орталық және жергілікті атқару органдарының қызмет етуінің құқықтық және нормативтік негізін жасау;
-- республика шаруашылығының перспективалық дамуының макроэкономикалық және салалық басымдықтарымен нығайып аумақтық дамудың маңызды бағыттары мен пропорцияларын анықтау;
-- барлық халық үшін олардың жеріне байланыссыз республика аумағында ең төменгі тұрмыс деңгейінің мемлекеттік кепілік қамтамасыз ету;
-- аймақаралық немесе жалпы республикалық сипаттағы аумақтық мәселелерді шешу;
-- республика экономикасы үшін аса маңызы бар аумақтардың басымдықта дамуын қамтамасыз ету;
Сонымен бірге мемлекеттің аймақтық дамуындағы реттеуші рөлі бюджеттен қаржыланатын мақсатты кешенді бағдарламаны жүзеге асырудан, құрылым құраушы инвестициялық жобаларды жүзеге асырудан көрінеді.
1996 жылы 9 қаңтарда Үкімет қаулысымен ҚР аймақтық саясатының тұжырымдамасы мақұлданды. Оның негізін салық және бюджет саясатын қалыптастыру позициясы арқылы және аймақтардың мамандандырылу принципі бойынша үлгілеу құрайды. Яғни, берілген аймақ бюджеттік қаржыландыру жағынан басыңқылардың құрамына кіреді, өйткені оның дамуы мамандандырылу деңгейінен басыңқы бола алмайды. Бізге алдағы мерзімде аймақтардың басыңқылығын анықтау біріңғай ғылыми негізге негізделетін аймақтарына деген кешенді көзқарас дұрыс деп көрінеді.
Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына 2006 жылғы наурыздағы "Қазақстанның бәсекеге барынша қабілетті 50елдің қатарына кіру стратегиясы", 2007 жылдың 28 ақпанындағы "Жаңа әлемдегі, Жаңа Қазақстан" Жолдауларына сәйкес "Атырау облысының 2015 жылға дейінгі аумақтық даму стратегиясы" жасақталды. Бұл стратегияның объективті негізі - жаханданумен ел өңірлерінің ішкі арнаулы бағыттарының даму жағдайында мәселелер мен перспективаларды біртұтас бағалаудың қажеттілігі. Облыс бойынша өңірлерінің қазіргі дамуының мақсаты - бұл еңбекті бөлудің ұлттық және әлемдік жүйесінде өз орнын табу.
Республиканың басқа облыстарына қарағанда Атырау облысының бәсекеге қабілеттілігі Қазақстан Республикасы өңірлерінің әлеуметтік-экономикалық дамуын сипаттаушы көрсеткіштерді салыстыру негізінде бағаланды.
Демографиялық көрсеткіштер. Халық саны бойынша Атырау облысы 15 орынға ие. Халықтың тығыздығы 1 шаршы метрге 3,9 адамды құрайды және осы аталған көрсеткіштің мәні бойынша Алматы, Астана және Оңтүстік Қазақстан облысынан кейін жалпы республикалық көлемде 4 орынды иеленеді. Облыс халқының орташа тығыздығы туудың жоғары деңгейімен және қарқынды көші-қон ағындарымен, сонымен бірге өңір дамуының қолайлы әлеуметтік-экономикалық ахуалымен сипатталады (1-қосымша, 1- кесте).
Тұрғындардың өмір сүру деңгейінің көрсеткіштері. Өмір сүру деңгейінің көрсеткіштері бойынша Атырау облысының тұрғындары республиканың басқа облыстарымен салыстырғанда алдыңғы орында тұр. Мысалы, тұрғындар табыстарының және күнкөріс минимумы деңгейі бойынша облыс жалпы республикалық көлемде 3-ші орынды иеленеді (2-қосымша, 2-кесте).
Еңбек әлеуеті. Экономикалық реформалардың қарқынды дамуы мен аумақтық орналасуы облыстың еңбек нарығында деформацияға алып келді.
3.Аймақ әлеуметтік-экономикалық басқарудың объектісі
Мысалы, жалпы республикалық көлемде экономикалық белсенді тұрғындар деңгейі бойынша облыс 9-шы орында болса, жұмыссыздар деңгейі бойынша облыс ұқсас орында. Жұмыссыздықтың жоғары деңгейі мен тұрғындардың экономикалық белсенділігі деңгейінің төмендеуі тұрғындардың жастық құрылымындағы және экономикалық белсенді емес тұрғындар деңгейінің өзгерістерін көрсетеді. Соңғы көрсеткіш бойынша жалпы республикалық көлемде облыстың үлесі 29,9%-ды немесе 9-ші позицияны құрайды
Экономикалық даму. ЖӨӨ деңгейі бойынша жан басына шаққанда Атырау облысы жетекші позицияны иеленеді, республиканың 14 облысының арасында 1 орында және тұрғындардың жан басына шаққанда 2139,3 мың теңгені құрайды (1-қосымша, 1-кесте). ЖӨӨ жалпы республикалық көлеміндегі өңірдің үлесі 11,1%-ды құрап, республикада 2 орынға ие.
Өнеркәсіптік өнімдер өндірісінің көлемі бойынша облыс 1-ші орынды иеленеді немесе жалпы республикалық көлемнің 19,1%-на ие. Бұл ретте, тау-кен өндірісінің үлесі 90%-ды иеленеді (4-қосымша, 4-кесте).
Ауыл шаруашылығының жалпы өнімдер өндірісі деңгейі бойынша Атырау облысы 13 орында, яғни соңғы позицияны - 12 орынды иеленді немесе жалпы республикалық көлемнің 1,3%-ы. 2006 жылдың қорытындысы бойынша өңдеу өнеркәсібінің үлесі -- 9,8%-ға тең.
Негізгі капиталға инвестициялардың көлемі бойынша Атырау облысы аталған көрсеткіштің 756638,0 млн. теңге мәнімен жалпы республикалық көлемде 1 орынға ие. Облыста жүзеге асырылатын жобалардың көпшілігі облыс экономикасының мұнай газ секторын дамытуға бағытталған.
Атырау облысы шетелдік инвесторлар үшін барынша тартымды болып табылады. Мысалы, шетелдік инвестицияларды тартудағы үлесі бойынша облыс 1 позицияны иеленіп және жалпы республикалық көлемнің 70,5%-н құрайды.
Құрылыс жұмыстары көлемінің көрсеткіші бойынша облыс 3-ші орынды иеленеді, бұл аталған секторды дамытудағы инвестициялардың жоғары үлесімен негізделіп, инвестициялардың жалпы респубикалық көлемінде 13,8% құрайды (5-қосымша, 5-кесте).
Инновациялық әлеует. Орындалған ғылыми-техникалық жұмыстардың жалпы көлемі 2006 жылы Атырау облысында 2882,7 млн. теңгені, облыстың үлесі 7,7% немесе орындалған жұмыстардың жалпы республикалық көлемінде 5 позицияны құрады (6-қосымша, 6-кесте).
Ғылыми зерттеулерге жалпы шығын мөлшері бойынша Атырау облысы жалпы шығындардың жалпы республикалық көлемінде 4 позицияны иеленеді. Бұл ретте, облыс ғылыми-зерттеу жұмыстарын орындаушы қызметкерлердің жалпы республикалық көлемінде 8 орында позицияланады. Ғылыми-зерттеу ұйымдарының жалпы саны 10 кәсіпорынды немесе тіркелінген ғылыми ұйымдардың санының жалпы республикалық көлемінен 11-ші орынды иеленеді. Ғылыми-зерттеу ұйымдарындағы қызметкерлердің орташа тізімдік саны 654 адамды құрайды.
Бұл ретте, қызметкерлердің жалпы санындағы аса көп үлес салмақ жоғары біліктілікті мамандар үлесіне - 69,2%, көмекші персоналға -- 16,8%, техникалық қызметкерлерге -- 9,9%, басқаларға -- 4,1%-дан келеді. Бұл, мамандардың жалпы саны осы аталған көрсеткіш бойынша өңірдің бәсекеге қабілеттілік деңгейін көтеру үшін жеткілікті болып табылатынын көрсетеді.
Алайда, Атырау облысының инновациялық әлеует көрсеткіштерінің тобы бойынша қосынды дәрежесі орташа болып табылады, бұл 6,5%-ды құрайтын, өңір экономикасын дамытудағы ғылыми зерттеулер мен әзірлемелердің жеткіліксіз рөлін білдіреді.
Атырау облысының миссиясы орнықты экономикалық даму негізінде тұрғындардың жоғары өмір сүру сапасын қамтамасыз ету болып табылады.
Атырау облысының болашағы: 2015 жылға қарай Атырау облысы қолайлы өмір сүру ортасы, тұрғындардың жоғары өмір сүру деңгейі, дамыған инфрақұрылым мен инновацияға негізделген әртараптандырылған экономикасы бар өңірге айналады.
Стратегиялық мақсат: 2015 жылға қарай өңірдің инвестицияларға негізделген экономикадан, инновацияларға негізделген экономикаға өтуін аяқтау. Дамудың инновациялық түріне қол жеткізуге төмендегідей міндеттерді шешу ықпал етеді:
1. Өңір экономикасын әртараптандыру, қосымша құнды өндіруде жоғары шектерге жетуге мүмкіндік беретін өңдеу өнеркәсібін дамыту. Бұл ретте, тау-кен өндірісі өнеркәсіптерінің салаларын тұрақты дамыту өңір экономикасының факторы болып табылады.
2. Инновацияны қосқанда, инфрақұрылымның барлық формаларын жетілдіру. Инфрақұрылым өндірістік әлеуеттің дамуының негізі өңір экономикасының халықаралық және өңірлік ықпалдастығы өңір капиталының барлық нысандары дамуының негізі болып табылады.
3. Өңір тұрғындарын өзіндік өндіріс өнімдерімен қамтамасыз етуге қол жеткізу экономиканы әртараптандыру факторы, инновацияны тартудың ауқымды секторының және жұмыспен қамтудың құралы ретінде агроөнеркәсіптік кешенді дамыту; Агроөнеркәсіп кешенінің бәсекеге қабілеттігінің өсуі ауыл шаруашылығы өңдеу және тамақ өнеркәсібін дамыту мақсатында мемлекеттік - жеке серіктестік қағидаларын іске асыру есебінен қамтамасыз етілетін болады.
4. Адам әлеуетін дамыту мақсатында әлеуметтік теңсіздік проблемасын шешу.
5. Орнықты дамудың негізі ретінде экологиялық ахуалды сауықтыру.
6. Өңірдің экономикалық кешенін өңірлік даму факторларының бірегей үйлесімін шаруашылық айналымына кәсіптік тарту негізінде синергетикалық тиімділікті шығаруға қабілетті бүтін организм болатын бәсекеге қабілеттілігін арттыру құралы ретінде аумақтық басқаруды жетілдіру [10].
Жергілікті бюджеттердің реттеу формалары
Жергілікті бюджеттер Қазақстан Республикасы бюджет жүйесінің бір бөлігін көрсетеді және елдің мемлекеттік бюджет құрамына кіреді. Олар тек қана жергілікті салықтар мен алымдар есебінен толықтырылмайды, сонымен қатар бюджеттік реттеу механизмдер арқылы қайта бөлінетін республикалық салықтар мен алымдар бөлшектері есебінен де қалыптасады. Бірақ, жергілікті бюджеттердің кірістері өздік түсімдер, реттеуші салықтардан түсетін түсімдер, қаржылық жәрдем мен займдық қаражаттардан қалыптасса да, аймақтар мен аумақтардың әлеуметті-экономикалық дамуының ерекшеліктері жергілікті билік органдарының мемлекеттік қызмет көрсету процестеріне тиімді әсерін қамтамасыз етуге ресурстардың жетіспеушілігіне жеткізеді.
Сондықтан, аймақтардың экономикалық дамуы болымды айырымдауының себебінен кірістік база әркелкілік болғандықтан аумақтар тұрғындарға мемлекеттік сектор арқылы көрсететін қызметтер тең болуы үшін аймақтар бойынша бюджеттік теңестіруді қамтамасыз ету жөніндегі белсенді саясат жүргізу қажет. Осындай саясат жүргізу механизмнің бірі ретінде жергілікті бюджеттер бойынша тұрғындардың бір жанына есептейтін көлбеулі бюджеттік теңестіру әдісі пайдаланады.
1999 жылдан бері қолданып келе жатқан бюджеттік алымдар мен субвенциялар арқылы іске асатын бюджетаралық реттеу механизмі бюджетаралық қатынастардың толығымен анықталуын қамтамасыз етеді, әсіресе төмен тұрған бюджеттерден түсетін алымдардың бөлу нормативтерін немесе бюджетаралық трансферттердің көлемін жиі айқындау әрекеті. Осыған байланысты жергілікті деңгей әрекеттегі бюджеттік теңестіру жүйесіне бюджетаралық трансферттерде есептеу әдісін бекіту және аймақтардың экономикалық дамуын ынталандырушы басқа да өзгерістер енгізілді.
Бюджетте кірістер мен олардың қажеттілігі арасындағы теңгерудің әрекеттегі принциптерімен қатар жергілікті бюджеттерің бюджетаралық қатынастарын реттеу формасы ретінде кірістер бөліс нормативтері тағайындалған. Олар орта мерзімді фискалдық саясаттың негізінде анықталады және тиянақты сипатта болады. Бұл бірыңғай бюджеттік жіктеуде көрсетілген мемлекеттік басқару деңгейлері арасында функциялар мен өкілетті бөлу нәтижесінде мүмкін болды.
Басқаша айтқанда, биліктің бір деңгейі бойынша іске асырылатын белгілі бір функция және оны қаржыландыруын қамтамасыз ету сол билікке заңды түрде бекітілді. Мұндай әдіс облыс пен аудан деңгейінде шығындық міндеттемелерді басқару деңгейлері бойынша өз еркімен ауыстыруға тиым салады, нәтижесінде бюджеттік шығындарды жоспарлауға орайлы шарттар пайда болады. Осыларға байланысты және шығындық өкілеттікті бөліс жүйелігін қамтамасыз ету үшін келесі ережелер қарастырылған:
-- белгілі бір мемлекеттік функциялар орындалуы қарастырылған заңнамалық актілерді басқару деңгейлері бойынша мемлекеттік органдардың құзіреті мен оларға бекітілген өкілеттілік шығыс айқын анықталады;
-- егер ... жалғасы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
1.Аймақтық саясат және жергілікті бюджетті реттеу формалары ... ... 3
2. Аймақ экономикасын мемлекеттік реттеу механизмдері ... .. ... ... .3
3. Аймақ әлеуметтік-экономикалық басқарудың объектісі ... ... ... ... ...5
Қорытынды: ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...13
Пайдалынған әдебиеттер: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
Кіріспе:
Мемлекеттің алдында тұрған негізгі мақсат - халықтың әл-ауқатын ұлттық экономиканы тұрақты дамыту негізінде жоғарылату. Қойылған мақсатқа жету үшін Қазақстан Республикасының атқару өкіметімен бірқатар приоритеттер жиынтығы айқындалған. Солардың бірі - аймақтық басқарудың нәтижелілігін жоғарылату. Тәуелсіздік алғалы ел басшылығымен мемлекеттік басқарудың нәтижелі жүйесін құруда қазіргі заманға сай мемлекеттікті және тәуелсіздікті нығайту, нарықтық қатынастарды дамыту сияқты бірқатар қадамдар қатары жасалды.
Президенттің 2007 жылғы Қазақстан халқына Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан жолдауында мемлекеттің негізгі мақсаттарының бірі - халықаралық тәжірибені есепке ала отырып, жылдамдатылған әкімшілік реформа жүргізу керектігі көрсетіледі. Біз мемлекеттік басқарудың бірлескен басқару принципіндегі қоғамға ашық сапалы жаңа үлгісін жасаймыз. Біздің мақсат - Үкіметті жаңарту , жоғары сапалы мемлекеттік қызмет және нәтижелі басқару құрылымдарын құру. Олар мемлекеттік қызметтердің негізгі тұтынушылары - барлық азаматтар мен кәсіпкерліктердің талаптарына бағынуы тиіс.
Осыған байланысты, мемлекеттік басқару жүйесін толық жетілдіру проблемасын зерттеу - стратегиялық мақсаттардың орындалуының табысты факторларының бірі болып табылады.
Республиканың экономикалық ғылымы нақтылы бір облыс, аудан және қаланың шаруашылығының дамуымен байланысты құбылыстар мен процестерді зерттеуі тиіс. Бұл бірқатар жағдайлармен ескеріледі:
-тотальдік жүйе кезеңінде орталықтандырылған басқару жағынан республика облыстарының назарлары толық дерлік еленбеді;
-қашанда бір күшті болған салалық басқарудың қирауы болды;
-республика экономикасында өндірістің ерекше шарттарымен сипатталатын шаруашылық бірліктердің біркелкі сапалы топтары жоғала бастады;
-тәуелсіздендіру процесі, әсіресе экономикалық, халық шаруашылығы бұтақтарының жаңа республикалық топтастыруын жасаумен бірге жүреді. Ол аймақтарда өндірісті қадағалауға және осы негізде халық шаруашылығында тұрақты өндіріс байланыстарын орнатуға, макроэкономиканың үйлесімді құрылымын жоспарлауға көмектеседі;
-нарықтық механизмдер - өзегі аймақтық басқару болып келетін экономикалық машина моторы болып келеді.
Бұл жағдайда аймақтық басқару проблемасы жергілікті өкімет органдарының ғылыми - негізделген Концепциясының жұмыс жасауын қарастыратын жан-жақты терең теориялық ұғынуын талап етеді.
Зерттеу объектісі - аймақтық басқару жүйесі. Зерттеуге арқау - аймақтық басқарудың жаңа түрлері мен әдістерін жасау. 1,2
1.Аймақтық саясат және жергілікті бюджетті реттеу формалары
Аймақтық саясат мемлекеттің жалпы саясатының құрамдас бөлігі, өмір сүру және шаруашылық жүргізудің аумақтық факторларын тиімді қолдануға, елдің тұрақты әлеуметтік-экономикалық дамуының стратегиялық мақсаттары мен міндеттеріне жету үшін бағытталған.
Қазақстан Республикасының аймақтың саясатының мақсаты -- ұтымды аумақтың еңбек бөлінісі аумақтың өзін-өзі басқаруды дамыту қағидаларын қалыптастыру негізінде әрбір аймақтың ресурстық -- өндірістік потенциалын тиімді қолдану және халықтың өмір сүруі үшін тең мүмкіндіктер жасау
2.Аймақ экономикасын мемлекеттік реттеу механизмдері
Аймақ экономикасын мемлекеттік реттеудің маңызды механизмдері:
-- жалпы мемлекеттік және аймақтық мүдделердің келісуі мен өзара байланысын қамтамасыз ететін аймақтардың әлеуметтік және экономикалық дамуы мен өндіргіш күштерді орналастыруды ұзақ мерзімді перспективаға кешенді болжау, аймақта бар өндірістік - экономикалық, интелектілік және экспорттық потенциалды нығайту мен тиімді қолдану;
-- кешенді болжауда белгіленген елдің әлеуметтік- экономикалық даму басымдықтары мен кезеңдерін жүзеге асыруға бағытталған жалпы мемлекеттік аймақтық және салалық деңгейдегі стратегиялық жоспарлар жүйесі;
-- ірі көлемдегі аймақ аралық мәселелерді шешу бойынша жалпы мемлекеттік бағдарламаларды жасақтау мен жүзеге асыру;
-- нақты аймақтық дамуындағы аса шешуші мәселелерді шешуде мақсатты бағдарламалады жүзеге асыру; оның ішінде экологиялық кедей аудандарды, депрессияға ұшыраған шағын және орташа қалаларда, шалғай жатқан ауылдық аудандарды мемлекеттік қолдаудың арнайы бағдарламасы;
-- аймақтарды дамыту үшін сәйкес заңмен, институционалдық және әдістемелік қамтамасыз етілген арнайы экономикалық зоналар жасау;
-- қаржы - несие және салықтық тетіктер;
Аймақ экономикасын мемлекеттік реттеу әдістері екі топқа бөлінеді:
тікелей (әкімшіліктік) және жанама (экономикалық).
Аймақтық экономиканы реттеу үшін мемлекет әдістер жүйесін қолданады. Ол икемді жіктелінген кешенді болуы тиіс, аймақтық ерекшеліктерін ескеріп, шешілетін стратегиялық және тактикалық міндеттемелер сипатын ескеруі тиіс. Аймақтық дамуда орталық атқарушы органдардың реттеуші қызметтеріне мына шараларды жүзеге асыру жатады.
-- барлық аумақтық шаруашылық жүргізу субьектілерінің, орталық және жергілікті атқару органдарының қызмет етуінің құқықтық және нормативтік негізін жасау;
-- республика шаруашылығының перспективалық дамуының макроэкономикалық және салалық басымдықтарымен нығайып аумақтық дамудың маңызды бағыттары мен пропорцияларын анықтау;
-- барлық халық үшін олардың жеріне байланыссыз республика аумағында ең төменгі тұрмыс деңгейінің мемлекеттік кепілік қамтамасыз ету;
-- аймақаралық немесе жалпы республикалық сипаттағы аумақтық мәселелерді шешу;
-- республика экономикасы үшін аса маңызы бар аумақтардың басымдықта дамуын қамтамасыз ету;
Сонымен бірге мемлекеттің аймақтық дамуындағы реттеуші рөлі бюджеттен қаржыланатын мақсатты кешенді бағдарламаны жүзеге асырудан, құрылым құраушы инвестициялық жобаларды жүзеге асырудан көрінеді.
1996 жылы 9 қаңтарда Үкімет қаулысымен ҚР аймақтық саясатының тұжырымдамасы мақұлданды. Оның негізін салық және бюджет саясатын қалыптастыру позициясы арқылы және аймақтардың мамандандырылу принципі бойынша үлгілеу құрайды. Яғни, берілген аймақ бюджеттік қаржыландыру жағынан басыңқылардың құрамына кіреді, өйткені оның дамуы мамандандырылу деңгейінен басыңқы бола алмайды. Бізге алдағы мерзімде аймақтардың басыңқылығын анықтау біріңғай ғылыми негізге негізделетін аймақтарына деген кешенді көзқарас дұрыс деп көрінеді.
Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына 2006 жылғы наурыздағы "Қазақстанның бәсекеге барынша қабілетті 50елдің қатарына кіру стратегиясы", 2007 жылдың 28 ақпанындағы "Жаңа әлемдегі, Жаңа Қазақстан" Жолдауларына сәйкес "Атырау облысының 2015 жылға дейінгі аумақтық даму стратегиясы" жасақталды. Бұл стратегияның объективті негізі - жаханданумен ел өңірлерінің ішкі арнаулы бағыттарының даму жағдайында мәселелер мен перспективаларды біртұтас бағалаудың қажеттілігі. Облыс бойынша өңірлерінің қазіргі дамуының мақсаты - бұл еңбекті бөлудің ұлттық және әлемдік жүйесінде өз орнын табу.
Республиканың басқа облыстарына қарағанда Атырау облысының бәсекеге қабілеттілігі Қазақстан Республикасы өңірлерінің әлеуметтік-экономикалық дамуын сипаттаушы көрсеткіштерді салыстыру негізінде бағаланды.
Демографиялық көрсеткіштер. Халық саны бойынша Атырау облысы 15 орынға ие. Халықтың тығыздығы 1 шаршы метрге 3,9 адамды құрайды және осы аталған көрсеткіштің мәні бойынша Алматы, Астана және Оңтүстік Қазақстан облысынан кейін жалпы республикалық көлемде 4 орынды иеленеді. Облыс халқының орташа тығыздығы туудың жоғары деңгейімен және қарқынды көші-қон ағындарымен, сонымен бірге өңір дамуының қолайлы әлеуметтік-экономикалық ахуалымен сипатталады (1-қосымша, 1- кесте).
Тұрғындардың өмір сүру деңгейінің көрсеткіштері. Өмір сүру деңгейінің көрсеткіштері бойынша Атырау облысының тұрғындары республиканың басқа облыстарымен салыстырғанда алдыңғы орында тұр. Мысалы, тұрғындар табыстарының және күнкөріс минимумы деңгейі бойынша облыс жалпы республикалық көлемде 3-ші орынды иеленеді (2-қосымша, 2-кесте).
Еңбек әлеуеті. Экономикалық реформалардың қарқынды дамуы мен аумақтық орналасуы облыстың еңбек нарығында деформацияға алып келді.
3.Аймақ әлеуметтік-экономикалық басқарудың объектісі
Мысалы, жалпы республикалық көлемде экономикалық белсенді тұрғындар деңгейі бойынша облыс 9-шы орында болса, жұмыссыздар деңгейі бойынша облыс ұқсас орында. Жұмыссыздықтың жоғары деңгейі мен тұрғындардың экономикалық белсенділігі деңгейінің төмендеуі тұрғындардың жастық құрылымындағы және экономикалық белсенді емес тұрғындар деңгейінің өзгерістерін көрсетеді. Соңғы көрсеткіш бойынша жалпы республикалық көлемде облыстың үлесі 29,9%-ды немесе 9-ші позицияны құрайды
Экономикалық даму. ЖӨӨ деңгейі бойынша жан басына шаққанда Атырау облысы жетекші позицияны иеленеді, республиканың 14 облысының арасында 1 орында және тұрғындардың жан басына шаққанда 2139,3 мың теңгені құрайды (1-қосымша, 1-кесте). ЖӨӨ жалпы республикалық көлеміндегі өңірдің үлесі 11,1%-ды құрап, республикада 2 орынға ие.
Өнеркәсіптік өнімдер өндірісінің көлемі бойынша облыс 1-ші орынды иеленеді немесе жалпы республикалық көлемнің 19,1%-на ие. Бұл ретте, тау-кен өндірісінің үлесі 90%-ды иеленеді (4-қосымша, 4-кесте).
Ауыл шаруашылығының жалпы өнімдер өндірісі деңгейі бойынша Атырау облысы 13 орында, яғни соңғы позицияны - 12 орынды иеленді немесе жалпы республикалық көлемнің 1,3%-ы. 2006 жылдың қорытындысы бойынша өңдеу өнеркәсібінің үлесі -- 9,8%-ға тең.
Негізгі капиталға инвестициялардың көлемі бойынша Атырау облысы аталған көрсеткіштің 756638,0 млн. теңге мәнімен жалпы республикалық көлемде 1 орынға ие. Облыста жүзеге асырылатын жобалардың көпшілігі облыс экономикасының мұнай газ секторын дамытуға бағытталған.
Атырау облысы шетелдік инвесторлар үшін барынша тартымды болып табылады. Мысалы, шетелдік инвестицияларды тартудағы үлесі бойынша облыс 1 позицияны иеленіп және жалпы республикалық көлемнің 70,5%-н құрайды.
Құрылыс жұмыстары көлемінің көрсеткіші бойынша облыс 3-ші орынды иеленеді, бұл аталған секторды дамытудағы инвестициялардың жоғары үлесімен негізделіп, инвестициялардың жалпы респубикалық көлемінде 13,8% құрайды (5-қосымша, 5-кесте).
Инновациялық әлеует. Орындалған ғылыми-техникалық жұмыстардың жалпы көлемі 2006 жылы Атырау облысында 2882,7 млн. теңгені, облыстың үлесі 7,7% немесе орындалған жұмыстардың жалпы республикалық көлемінде 5 позицияны құрады (6-қосымша, 6-кесте).
Ғылыми зерттеулерге жалпы шығын мөлшері бойынша Атырау облысы жалпы шығындардың жалпы республикалық көлемінде 4 позицияны иеленеді. Бұл ретте, облыс ғылыми-зерттеу жұмыстарын орындаушы қызметкерлердің жалпы республикалық көлемінде 8 орында позицияланады. Ғылыми-зерттеу ұйымдарының жалпы саны 10 кәсіпорынды немесе тіркелінген ғылыми ұйымдардың санының жалпы республикалық көлемінен 11-ші орынды иеленеді. Ғылыми-зерттеу ұйымдарындағы қызметкерлердің орташа тізімдік саны 654 адамды құрайды.
Бұл ретте, қызметкерлердің жалпы санындағы аса көп үлес салмақ жоғары біліктілікті мамандар үлесіне - 69,2%, көмекші персоналға -- 16,8%, техникалық қызметкерлерге -- 9,9%, басқаларға -- 4,1%-дан келеді. Бұл, мамандардың жалпы саны осы аталған көрсеткіш бойынша өңірдің бәсекеге қабілеттілік деңгейін көтеру үшін жеткілікті болып табылатынын көрсетеді.
Алайда, Атырау облысының инновациялық әлеует көрсеткіштерінің тобы бойынша қосынды дәрежесі орташа болып табылады, бұл 6,5%-ды құрайтын, өңір экономикасын дамытудағы ғылыми зерттеулер мен әзірлемелердің жеткіліксіз рөлін білдіреді.
Атырау облысының миссиясы орнықты экономикалық даму негізінде тұрғындардың жоғары өмір сүру сапасын қамтамасыз ету болып табылады.
Атырау облысының болашағы: 2015 жылға қарай Атырау облысы қолайлы өмір сүру ортасы, тұрғындардың жоғары өмір сүру деңгейі, дамыған инфрақұрылым мен инновацияға негізделген әртараптандырылған экономикасы бар өңірге айналады.
Стратегиялық мақсат: 2015 жылға қарай өңірдің инвестицияларға негізделген экономикадан, инновацияларға негізделген экономикаға өтуін аяқтау. Дамудың инновациялық түріне қол жеткізуге төмендегідей міндеттерді шешу ықпал етеді:
1. Өңір экономикасын әртараптандыру, қосымша құнды өндіруде жоғары шектерге жетуге мүмкіндік беретін өңдеу өнеркәсібін дамыту. Бұл ретте, тау-кен өндірісі өнеркәсіптерінің салаларын тұрақты дамыту өңір экономикасының факторы болып табылады.
2. Инновацияны қосқанда, инфрақұрылымның барлық формаларын жетілдіру. Инфрақұрылым өндірістік әлеуеттің дамуының негізі өңір экономикасының халықаралық және өңірлік ықпалдастығы өңір капиталының барлық нысандары дамуының негізі болып табылады.
3. Өңір тұрғындарын өзіндік өндіріс өнімдерімен қамтамасыз етуге қол жеткізу экономиканы әртараптандыру факторы, инновацияны тартудың ауқымды секторының және жұмыспен қамтудың құралы ретінде агроөнеркәсіптік кешенді дамыту; Агроөнеркәсіп кешенінің бәсекеге қабілеттігінің өсуі ауыл шаруашылығы өңдеу және тамақ өнеркәсібін дамыту мақсатында мемлекеттік - жеке серіктестік қағидаларын іске асыру есебінен қамтамасыз етілетін болады.
4. Адам әлеуетін дамыту мақсатында әлеуметтік теңсіздік проблемасын шешу.
5. Орнықты дамудың негізі ретінде экологиялық ахуалды сауықтыру.
6. Өңірдің экономикалық кешенін өңірлік даму факторларының бірегей үйлесімін шаруашылық айналымына кәсіптік тарту негізінде синергетикалық тиімділікті шығаруға қабілетті бүтін организм болатын бәсекеге қабілеттілігін арттыру құралы ретінде аумақтық басқаруды жетілдіру [10].
Жергілікті бюджеттердің реттеу формалары
Жергілікті бюджеттер Қазақстан Республикасы бюджет жүйесінің бір бөлігін көрсетеді және елдің мемлекеттік бюджет құрамына кіреді. Олар тек қана жергілікті салықтар мен алымдар есебінен толықтырылмайды, сонымен қатар бюджеттік реттеу механизмдер арқылы қайта бөлінетін республикалық салықтар мен алымдар бөлшектері есебінен де қалыптасады. Бірақ, жергілікті бюджеттердің кірістері өздік түсімдер, реттеуші салықтардан түсетін түсімдер, қаржылық жәрдем мен займдық қаражаттардан қалыптасса да, аймақтар мен аумақтардың әлеуметті-экономикалық дамуының ерекшеліктері жергілікті билік органдарының мемлекеттік қызмет көрсету процестеріне тиімді әсерін қамтамасыз етуге ресурстардың жетіспеушілігіне жеткізеді.
Сондықтан, аймақтардың экономикалық дамуы болымды айырымдауының себебінен кірістік база әркелкілік болғандықтан аумақтар тұрғындарға мемлекеттік сектор арқылы көрсететін қызметтер тең болуы үшін аймақтар бойынша бюджеттік теңестіруді қамтамасыз ету жөніндегі белсенді саясат жүргізу қажет. Осындай саясат жүргізу механизмнің бірі ретінде жергілікті бюджеттер бойынша тұрғындардың бір жанына есептейтін көлбеулі бюджеттік теңестіру әдісі пайдаланады.
1999 жылдан бері қолданып келе жатқан бюджеттік алымдар мен субвенциялар арқылы іске асатын бюджетаралық реттеу механизмі бюджетаралық қатынастардың толығымен анықталуын қамтамасыз етеді, әсіресе төмен тұрған бюджеттерден түсетін алымдардың бөлу нормативтерін немесе бюджетаралық трансферттердің көлемін жиі айқындау әрекеті. Осыған байланысты жергілікті деңгей әрекеттегі бюджеттік теңестіру жүйесіне бюджетаралық трансферттерде есептеу әдісін бекіту және аймақтардың экономикалық дамуын ынталандырушы басқа да өзгерістер енгізілді.
Бюджетте кірістер мен олардың қажеттілігі арасындағы теңгерудің әрекеттегі принциптерімен қатар жергілікті бюджеттерің бюджетаралық қатынастарын реттеу формасы ретінде кірістер бөліс нормативтері тағайындалған. Олар орта мерзімді фискалдық саясаттың негізінде анықталады және тиянақты сипатта болады. Бұл бірыңғай бюджеттік жіктеуде көрсетілген мемлекеттік басқару деңгейлері арасында функциялар мен өкілетті бөлу нәтижесінде мүмкін болды.
Басқаша айтқанда, биліктің бір деңгейі бойынша іске асырылатын белгілі бір функция және оны қаржыландыруын қамтамасыз ету сол билікке заңды түрде бекітілді. Мұндай әдіс облыс пен аудан деңгейінде шығындық міндеттемелерді басқару деңгейлері бойынша өз еркімен ауыстыруға тиым салады, нәтижесінде бюджеттік шығындарды жоспарлауға орайлы шарттар пайда болады. Осыларға байланысты және шығындық өкілеттікті бөліс жүйелігін қамтамасыз ету үшін келесі ережелер қарастырылған:
-- белгілі бір мемлекеттік функциялар орындалуы қарастырылған заңнамалық актілерді басқару деңгейлері бойынша мемлекеттік органдардың құзіреті мен оларға бекітілген өкілеттілік шығыс айқын анықталады;
-- егер ... жалғасы
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz