Аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуын жоспарлау
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1 АЙМАҚТЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК.ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫН ЖОСПАРЛАУДЫҢ ТИІМДІЛІГІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... .
8
1.1 Қазақстандағы аймақтық жоспарлаудың теориялық негіздері ... ... ... ... .. 8
1.2 Аймақтың әлеуметтік . экономикалық дамун жоспарлау тиімділігінің стратегиялық концепциясы ... ... ... ..
15
1.3 Әлеуметтік.экономикалық жоспарлаудын шетелдік тәжірибесі мен аймақтық жоспарлаудың пропорциясының әдістері.
21
2 ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ТАҢДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК.ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫН ЖОСПАРЛАУ ТИІМДІЛІГІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
32
2.1 Оңтүстік Қазақстан облысының әлеуметтік.экономикалық тиімділігін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
32
2.2 Оңтүстік Қазақстан облысының әлеуметтік.экономикалық дамуының ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
43
3 АЙМАҚТЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК.ЭКОНОМИУКАЛЫҚ ДАМУ ЖАҒДАЙЫН ЖОСПАРЛАУДЫҢ АЛҒЫ ШАРТТАРЫ ... ... ... ... ... ... ...
52
3.1 Қазақстан аймақтарының әлеуметтік . экономикалықдамуының негізгі басымдылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
52
3.2 ОҚО.дағы аймақтардың әлеуметтік.эканомикалық дамуының келешектегі бағдарламалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
1 АЙМАҚТЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК.ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫН ЖОСПАРЛАУДЫҢ ТИІМДІЛІГІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... .
8
1.1 Қазақстандағы аймақтық жоспарлаудың теориялық негіздері ... ... ... ... .. 8
1.2 Аймақтың әлеуметтік . экономикалық дамун жоспарлау тиімділігінің стратегиялық концепциясы ... ... ... ..
15
1.3 Әлеуметтік.экономикалық жоспарлаудын шетелдік тәжірибесі мен аймақтық жоспарлаудың пропорциясының әдістері.
21
2 ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ТАҢДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК.ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫН ЖОСПАРЛАУ ТИІМДІЛІГІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
32
2.1 Оңтүстік Қазақстан облысының әлеуметтік.экономикалық тиімділігін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
32
2.2 Оңтүстік Қазақстан облысының әлеуметтік.экономикалық дамуының ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
43
3 АЙМАҚТЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК.ЭКОНОМИУКАЛЫҚ ДАМУ ЖАҒДАЙЫН ЖОСПАРЛАУДЫҢ АЛҒЫ ШАРТТАРЫ ... ... ... ... ... ... ...
52
3.1 Қазақстан аймақтарының әлеуметтік . экономикалықдамуының негізгі басымдылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
52
3.2 ОҚО.дағы аймақтардың әлеуметтік.эканомикалық дамуының келешектегі бағдарламалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
Тақырыптың өзектілігі. Нарықтық қатынастарының дамуы мен қалыптасуы жағдайында радикалды экономикалық реформалардың ғылыми негізделуіне - аймақтық экономика маңызды роль атқарады. Аймақтық экономика - аймақтардағы өндіргіш күштердің орналасу факторларын және аймақтық дамуды зерттейтін ғылым.
Еліміздің индустриялық-инновациялық дамуын іске асыру алдағы жылдардағы басты бағыт болып табылады. Экономиканы әртараптандыру таяудағы онжылдықта тұрлаулы да теңдестірілген даму жедел әртараптандыру және ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттыру есебінен қамтамасыз етіледі.
Еліміздің индустриялық-инновациялық дамуын іске асыру алдағы жылдардағы басты бағыт болып табылады. Экономиканы әртараптандыру таяудағы онжылдықта тұрлаулы да теңдестірілген даму жедел әртараптандыру және ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттыру есебінен қамтамасыз етіледі.
1 . Уткин Э.А. Стратегическое планирование. М.: ЭКМОС,2001.- С.208
2. Стратегическое планирование. Под ред. проф. А.Н.Петрова. СПб, 2004.- С.116
3 Прогнозирование и планирование экономики. Под ред. Г.А.
Кандауровой и В.И. Борисевича. Минск, 2005.- С.118
4. Индикативное планирование: теория и пути совершенствования. Петров Ю. и др. СПб., 2000. - 96 с.
5. Кубаев Е.К., Нурмуханбетова А.А. Индикативное планирование в Республике Казахстан. - Алматы, 2003. - 93 с.
6. Сундетов Ж. Планирование и прогнозирование в условиях рыночной экономики [Текст] : учеб. пособие / Ж. Сундетов ; КазЭу им. Т. Рыскулова. - Алматы : Экономика, 2004. - 147 с.
7. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан жолы – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ». Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. Астана, 2014 жылғы 17 қаңтар.
8. Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаев «Нұрлы жол-болашаққа бастар жол» атты Қазақстан халқына Жолдауы. Астана, 2014 жылғы 11 қараша.
9. Бухалков М.И. Внутрифирменное планирование: Учебник. –М.:Инфа-М,2000
10. Акуленок Н.д. и др Бизнес план фирмы. –М.: Финансы и статистика, 2001
11. Егоров Ю.Н. Варакута С.А. Планирование на предприятии. –М.: инфо –М.:,2007
12. Идрисов А.Б. Стратегическое планирование и анализ эффективности. –М: Филин 200
13. Омаров.Б.Р, Омаров.К.Т. Организация и методолгия регионального планирования социально – экономического развития. Алматы: Экономика, 2010, 25-39 бет
14. Адырбек М. Кеңістік-аумақтық жоспарлаудың шетелдік тәжірибесі Алматы: Экономика, 2014.
15. АҚШ экономикасындағы негізгі үрдістер. http://www.economy.kz/kz/analytics/
16 Бизнес-план инвестиционного проекта: Отечественный и зарубежный опыт. Современная практика. [Текст] : учебно-практ. пособие / ред. В. М. Попов. - 5-е изд., перераб. и доп. - М. : Финансы и статистика, 2001. - 432 с
17 Сагиндиков Е.Н. Государственное стратегическое планирование и прогнозирование [Текст] : учебное пособие / Е. Н. Сагиндиков ; Евразийский национальный университет им. Л.Н. Гумилева. - Астана : Изд-во ЕНУ им. Л.Н. Гумилева, 2013. - 320 с.
18. Аубакиров Я.А. Национальная экономика: теоретико-методологические и практические проблемы развития // Сб. науч. тр. –Алматы: Триумф «Т», 2009.
2. Стратегическое планирование. Под ред. проф. А.Н.Петрова. СПб, 2004.- С.116
3 Прогнозирование и планирование экономики. Под ред. Г.А.
Кандауровой и В.И. Борисевича. Минск, 2005.- С.118
4. Индикативное планирование: теория и пути совершенствования. Петров Ю. и др. СПб., 2000. - 96 с.
5. Кубаев Е.К., Нурмуханбетова А.А. Индикативное планирование в Республике Казахстан. - Алматы, 2003. - 93 с.
6. Сундетов Ж. Планирование и прогнозирование в условиях рыночной экономики [Текст] : учеб. пособие / Ж. Сундетов ; КазЭу им. Т. Рыскулова. - Алматы : Экономика, 2004. - 147 с.
7. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан жолы – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ». Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. Астана, 2014 жылғы 17 қаңтар.
8. Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаев «Нұрлы жол-болашаққа бастар жол» атты Қазақстан халқына Жолдауы. Астана, 2014 жылғы 11 қараша.
9. Бухалков М.И. Внутрифирменное планирование: Учебник. –М.:Инфа-М,2000
10. Акуленок Н.д. и др Бизнес план фирмы. –М.: Финансы и статистика, 2001
11. Егоров Ю.Н. Варакута С.А. Планирование на предприятии. –М.: инфо –М.:,2007
12. Идрисов А.Б. Стратегическое планирование и анализ эффективности. –М: Филин 200
13. Омаров.Б.Р, Омаров.К.Т. Организация и методолгия регионального планирования социально – экономического развития. Алматы: Экономика, 2010, 25-39 бет
14. Адырбек М. Кеңістік-аумақтық жоспарлаудың шетелдік тәжірибесі Алматы: Экономика, 2014.
15. АҚШ экономикасындағы негізгі үрдістер. http://www.economy.kz/kz/analytics/
16 Бизнес-план инвестиционного проекта: Отечественный и зарубежный опыт. Современная практика. [Текст] : учебно-практ. пособие / ред. В. М. Попов. - 5-е изд., перераб. и доп. - М. : Финансы и статистика, 2001. - 432 с
17 Сагиндиков Е.Н. Государственное стратегическое планирование и прогнозирование [Текст] : учебное пособие / Е. Н. Сагиндиков ; Евразийский национальный университет им. Л.Н. Гумилева. - Астана : Изд-во ЕНУ им. Л.Н. Гумилева, 2013. - 320 с.
18. Аубакиров Я.А. Национальная экономика: теоретико-методологические и практические проблемы развития // Сб. науч. тр. –Алматы: Триумф «Т», 2009.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
1 АЙМАҚТЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫН ЖОСПАРЛАУДЫҢ ТИІМДІЛІГІНІҢ 8
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... .
1.1 Қазақстандағы аймақтық жоспарлаудың теориялық 8
негіздері ... ... ... ... ..
1.2 Аймақтың әлеуметтік - экономикалық дамун жоспарлау тиімділігінің
стратегиялық концепциясы ... ... ... .. 15
1.3 Әлеуметтік-экономикалық жоспарлаудын шетелдік тәжірибесі мен
аймақтық жоспарлаудың пропорциясының әдістері. 21
2 ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ТАҢДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ 32
ДАМУЫН ЖОСПАРЛАУ ТИІМДІЛІГІН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ..
2.1 Оңтүстік Қазақстан облысының әлеуметтік-экономикалық тиімділігін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
2.2 Оңтүстік Қазақстан облысының әлеуметтік-экономикалық дамуының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
3 АЙМАҚТЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИУКАЛЫҚ ДАМУ ЖАҒДАЙЫН ЖОСПАРЛАУДЫҢ АЛҒЫ
ШАРТТАРЫ ... ... ... ... ... ... .. . 52
3.1 Қазақстан аймақтарының әлеуметтік - экономикалықдамуының негізгі
басымдылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
3.2 ОҚО-дағы аймақтардың әлеуметтік-эканомикалық дамуының келешектегі
бағдарламалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56
... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 61
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР
ҚР − Қазақстан Республикасы
ОҚО − Оңтүстік Қазақстан облысы
ТМД − Тәуелсіз мемлекеттер достығы
АҚШ − Америка Құрама Штаттары
ҰҚҚ − ұлттық қауіпсіздік комитеті
ЖІӨ − жалпы ішкі өнім
ЖҰӨ − жалпы ұлттық өнім
АЖӨ − аймақтық жалпы өнім
ЖШС − жеке шаруа серіктестігі
ӨК − өндірістік кооператив
АҚ − акционерлік қоғам
ААҚ − ашық акционерлік қоғам
ЖШС − жеке шаруа серіктестігі
ЖШҚ − жеке шаруа қожалығы
ГЭС − Гидро электро станциясы
ЖЭӨ − Жылу энергиялық орталық
ОЭСР − экономикалық қарымқатынасты және дамуды
ұйымдастыру
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Нарықтық қатынастарының дамуы мен қалыптасуы
жағдайында радикалды экономикалық реформалардың ғылыми негізделуіне -
аймақтық экономика маңызды роль атқарады. Аймақтық экономика - аймақтардағы
өндіргіш күштердің орналасу факторларын және аймақтық дамуды зерттейтін
ғылым.
Еліміздің индустриялық-инновациялық дамуын іске асыру алдағы жылдардағы
басты бағыт болып табылады. Экономиканы әртараптандыру таяудағы онжылдықта
тұрлаулы да теңдестірілген даму жедел әртараптандыру және ұлттық
экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттыру есебінен қамтамасыз етіледі.
ҚР Президентінің тапсырмасы бойынша Үкімет Жедел индустриялық-
инновациялық дамудың мемлекеттік бағдарламасын және Елді
индустрияландырудың егжей-тегжейлі картасын әзірледі. Бұл құжат – таяудағы
бес жылда біз нені, қайда және қашан салатыны жөніндегі толық іс-қимыл
жоспары.
Сонымен қатар, республиканың барлық аймақтарында әлеуметтік-
экономикалық жобаларды, оның ішінде өнеркәсіп өндірісін дамыту,
индустриялды-инновациялық жобаларды жүзеге асыру жолымен қазақстандықтардың
өмір сүру жағдайларын жергілікті жерде жақсарту, біздің пікірімізше, елдегі
барлық халықтың тұрмыс деңгейі мен сапасын арттырудың ең тиімді
тәсілдерінің бірі болып табылады.
Экономикалық қызмет салалары болып шығатын элементті аймақты басқару
жүйесі ретінде қарастыра отырып және аймақта жеткілікті дәрежеде
экономикалық және әлеуметтік әлеуетін жүзеге асыру қамтамасыз етілмегенін
ескере отырып, аймақтық процестердің динамикалылығы аймақтардың халық
шаруашылығы салаларын басқару механизмдерін қалыптастыру және іске асыру
мәселелерін, оларды әлеуметтік және экономикалық дамыту мақсатында
анағұрлым байсалды қарастыруды талап ететінін атап өту қажет. Аталмыш
мәселелер шеңберінде аймақтардың халықшаруашылығының жетекші салаларының
негізінде әлеуметтік-экономикалық өсуін қамтамасыз ететін аймақтық басқару
механизмдеріне ықпал ететін анағұрлым тиімді іс-шараларды іздеу және
негіздеу әсіресе өзекті болып отыр. Айтылған жағдаяттар аталмыш зерттеу
тақырыбының өзектілігін айқындайды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Еліміздің Ата заңында Қазақстан
Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет
ретінде орнықтырады деп көрсетілген. Нарықтық экономиканың талабына
негізделген басқа мемлекеттер сияқты Қазақстанның стратегиялық мақсаты
әлеуметтік мемлекет болып табылады. Соған байланысты соңғы жылдары
экономиканы мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіру, оның ішінде жергілікті
басқаруды қалыптастыру мен оны дамыту бағытында көптеген ғылыми ізденістер
жарық көруде
Әлеуметтік-экономикалық мәселелерді стратегиялық жоспарлаудың
теориялары мен тәжірибелік мәселелерін Уткин Э.А., Кандауровой Г.А. и В.И.
Борисевича., Кубаев Е.К., Нурмуханбетова А.А., Сагиндиков Е.Н.,
Аубакиров Я.А., Жулдызбаев Н.Е. және басқалар өз үлестерін қосты.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты
Оңтүстік Қазақстан облысы дамуының жай-күйін жан-жақты зерттеу негізінде
өңірдің әлеуметтік-экономикалық дамуын қамтамасыз етуде өнеркәсіп өндірісі
тетіктерінің дамуын жетілдіру бойынша теориялық негіздемелер және ғылыми-
тәжірибелік тұрғыдан ұсыныстар дайындау болып табылады.
Аталған мақсатқа сай мына төмендегі міндеттерді шешуді қажет етеді:
− нарықтық экономика жүйесінде әлеуметтік-экономикалық жағдайды дамуын
жоспарлаудың теориялық негіздерін зерттеу;
− өнеркәсіп саласының әлеуметтік-экономикалық жағдайды дамытудағы
ерекшелігін айқындау және негіздеу;
− аймақты әлеуметтік-экономикалық дамытудың орны мен рөлін анықтау;
− болжамдау әдістері негізінде Оңтүстік Қазақстан облысы өнеркәсібінің
дамуын зерттеу;
Алға қойған міндеттерді шешу үшін Қазақстан Республикасы бойынша
қажетті теоретикалық мәліметтер мен статистикалық мәліметтер жүйеге
келтіріліп, жетекші экономисттердің теориялары мен ғылыми көзқарастары
зерттелді.
Зерттеу пәні болып Қазақстан Республикасының және Оңтүстік Қазақстан
облысының әлеуметтік-экономикалық дамыту аспектілері таңдалды.
Зерттеудің нысаны. Қазақстан Республикасының және Оңтүстік Қазақстан
облысының әлеуметтік-экономикалық жағдайлары зерттеу нысаны болып табылады.
Диссертацияның теориялық және әдістемелік негіздері. Әлеуметтік-
экономикалық дамудың терең зерттелуіне үлкен үлес қосқан отандық және
шетелдік ғалымдардың зерттемелері, ғылыми конференциялардың материалдары
және басқа жарияланымдары болып табылды.
Зерттеу үрдісінде, сонымен бірге, Қазақстан Республикасының заңнамалық
және нормативтік актілері, экономикалық дамудың бағыттары бойынша
мемлекеттік бағдарламалар, отандық және шет елдік ақпарат көздері
пайдаланылды. Зерттеудің талдамалық базасын Статистика жөніндегі Қазақстан
Республикасы агенттігінің ресми статистикалық материалдары, Оңтүстік
Қазақстан облысының өнеркәсіп және кәсіпкерлікті қолдау басқармасы мен
Оңтүстік Қазақстан облысының статистика департаментінің цифрлік
мәліметтері, интернет ресурстары құрады.
Дипломдық жұмыста зерттеулердің салыстырмалы, экономикалық-
статистикалық, сызбалы талдау, топтастыру қолданылды.
Зерттеудің тәжірибелік мәні. Жұмыстың негізгі түйіндері, ұсыныстары
және нәтижелері ұзақ мерзімді басымдықтарға аймақтың әлеуметтік-
экономикалық дамуының стратегиялық мақсаттары мен басымдықтарын анықтау,
кезекті жоспарлы кезеңге арналған аймақтық бағдарламаларын жүзеге асыруда,
өнеркәсіп өндірісін қолдау мен дамытудың мемлекеттік және аймақтық
бағдарламаларын жүзеге асыруда қолдануға болады.
Зерттеу нәтижелері өнеркәсіб саласын аймақтарда дамытудың теориялық
тұстарын жоғары оқу орнында оқитын студенттерді және магистранттарды
дайындауда пайдалануға мүмкіндік береді.
Диплом жұмысының құрылымы. Ғылыми жұмыс кіріспе бөлімнен, үш тараудан
және қортынды бөлімнен тұрады.
1 АЙМАҚТЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫН ЖОСПАРЛАУДЫҢ ТИІМДІЛІГІНІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қазақстандағы аймақтық жоспарлаудың теориялық негіздері
Кез келген коғам, өзінің болашақтағы даму перспективасың анықтап,
болжаусыз өмір сүре алмайды. Экономикалык болжамдар қоғамның даму мақсатын,
сол мақсатқа жетуге қажетті экономикалық ресурстар көлемін - ұзақ, орта,
қысқа мерзімдік жоспардың тиімді варианттарын, үкіметтің экономикалық,
техникалық саясаттарының негізігі бағыттарын анықтау үшін қажет.
Экономикалық болжам дегеніміз экономикалык прогностиканың барлык әдіс-
тәсілдерін, кұралдарын қолдануға және экономикалық кұбылыстарды зерттеудің
ғылыми әдістемелеріне негізделген экономикалық жоспарлау процессі.
Жоспарлау - экономиканың объективті заңдары мен заңдылықтарын зерттеп
түсіне білу және оларды саналы тұрде пайдалану арқылы әлеуметтік-
экономикалык дамудың жоспарларьш ғылыми негізде дайындау мен олардың
орыңдалуын ұйымдастыру процессі. Жоспарлаудың негізгі мақсаты - экономикада
баланстык үйлесім мен макроэкономикалық тұрақтылықты камтамасыз ету үшін
белгілі бір пропорциялар мен пропорционалдыққа кол жеткізу.
Өндіріс күштерінің дамуы жоғары деңгейге жеткен кезде, нарықтық
үйлестіру механизмі де, кризистер де экономикалық пропорцияларды құруға
жеткілікті бола алмайды.
Осы жағдайда экономикалық пропорциялар жүйесін,
пропорционалдықты саналы түрде құру қажеттілігі туындайды.
Саналы түрде кұрылран пропоршюналдык - жоспарлылык болып табылады.
Жосларлау төменде көрсетілген міндеттерді атқарады:
1. қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуының негізгі бағыттарын
анықтау;
2. жоспарлы кезең экономикасыпың сандык жәңе
сапалык сиппатамаларын белгілеу;
3. материалдық, еңбек және қаржы ресурстарын орынды пайдалану арқылы
ғылыми-техникалык, әлеуметтік және экономикалық мәселелерді
шешудің тиімді жолдарын таңдау;
4. жекелеген салалар мен аумақтардың даму қаркыны
мен пропорцияларын аныктау.
Жоспарлау 1 суретте көрсетілген классификацияға сәйкес жіктеледі:
Жоспарлаудың деңгейіне (масштабына) байланысты: макроэкономикалык (халық
шаруашылығының); аумақтық (облыстық, аудандық); ұйым ішінде (ішкі
жоспарлау); микроэкономикалық (салалық көрсеткіштерді жоспарлау).
Жоспарлау мерзіміне байланысты: ұзақ мерзімге жоспарлау (5
жылдан 20 жылдан арғы мерзімге); орта мерзімдік (1 жылдан 5 жылға дейін);
ағымдағы жоспарлау (1 айға дейін, 1 айдан 1 жылға дейін). Жоспарлау
процессінің мазмұнына (жоспарлау объектісіне) байланысты: экономикалык
жоспарлау (өндірістік катынастардьщ даму жоспары, халық шаруашылығы
дамуының динамикасы); әлеуметтік жоспарлау (демография процесстерін,
халықтың өмір сүру деңгейін, еңбек ресурстарының даму болжамы); ғылыми-
техникалық жоспарлау (ғылыми-техникалық прогресстің даму болжамы);
экологиялық жоспарлау (табиғи ресурстарды пайдалану болжамы, қоршаған
ортаны қорғау).
Сонымен, жоспарлаудың негізігі мақсаттарына төмендегілерді
жатқызуға болады [1]:
- мемлекеттік экономика саясатын және экономиканы
мемлекеттік реттеу шараларын жасау;
- экономиканың өсу қарқынын, қажетті сапасын қамту және қолдау;
- ұлттық экономиканың циклдік тепе-теңдігін орнату және
қолдау;
- барлық экономикалық шешімдердің үйлестілігін қамту;
- ұлттық экономиканың тұрақты дамуын қамту.
Қазіргі кездегі басқару теориясы мен тәжірибесінде жалпымемлекеттік
макроэкономикалық жоспарлаудың бюджеттік, стратегиялық, индикативті,
директивті формалары бар. Солардың ішінде Қазақстан үшін стратегиялық және
индикативті жоспарлардын маңызы зор болып отыр.
Ескерту: Әдебиеттер негізінде жасалынған.
Сурет 1-Жоспарлау түрлерінің жіктеуі
Стратегия - ұғымы ежелгі грек еліндегі ауқымды өкілеттілікке ие
болатын басқарушыны, тура аудармасында "генерал шеберлігін" береді.
Стратегиялык жоспарлау - Үкіметтің, аумақ әкімшіліктерінің, мекеме
және фирма басшыларының өндіріс сұрактары бойынша, кіріс және шығыс,
бюджет. салық, баға және әлеуметтік қорғау бойынша ұзақ мерзімді жобалары.
Стратегиялық жоспарлау - ұйым алдындағы мақсатқа жетудегі басшылықтың
қабылданған кешенді, жан-жақты шешімдер жиынтығын береді.
Индикативті жоспарлау - мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық дамуының
негізгі бағыттары және индикаторлары, соны іске асыру бойынша жоспарланған
мерзімге іс шаралары және мемлекеттік экономикалық реттеуіш тізімі бар
құжат.
Индикативті жоспарлаудың негізгі мақсаты - ұлттық эконоімиканың бір
қалыпты дамуын, оның кұрылымдық өзгерістерін, дағдарысты жағдайлардың алдын-
алу және олардың ықпалын жұмсарту, елдің экономикалық және саяси
тәулсіздігін қамтамасыз ету. Сондықтан, индикативті жоспарлау төмендегі
талаптарға сай болуы шарт [2]:
- республика экономикасын мемлекеттік реттеуде қолданылатын
құралдардың тиімді болуына қол жеткізу;
- нарық механизмдерінің әрекеті негізінде экономиканың өзін-өзі
реттеу деңгейінің жоғары болуын қамтамасыз ету және шаруашылық
жүргізуші субъектілердің өзіндік экономикалық белсенділігін пайдалануына
кеңінен жағдай жасау;
- әлемдік тәжірибеде кеңінен қолданылып жүрген және
тиімділігі дәлелденген экономикалық талдау, болжау мен реттеу
әдістерін пайдалану;
- аумақтық экономикалық саясаттың тиімділігін камтамасыз ету.
Аймақтық басқару органдарының экономикалық компетенциясын кеңейту
барлық сұрақ территорияның әлеуметтк – экономикалық дамуымен байланысты
болса, аймақтық органдар кәсіпорын коллективімен бірлесе отырып шешімін
табуы қажет, өйткені жергілікті әкімшілік құқығы нақты экономикалық
мүмкіндіктермен сәйкестенуі тиіс.
Аймақтық саясат механизмдерін жүзеге асыру, соның ішінде әлеуметтік
–экономикалық ұдайы өндірістің қоршаған ортамен тепе теңдігінің бұзыуына
байланысты, экологиялық қауіпті аймақтарға арнайы мемлекеттік бағдарламалар
жасап нақты аймақтардың дамуының өзекті проблемалары шешімін табуы қажет
[3].
Шағын және орта қалалардың өркендеуі екі – үш өндірістік
кәсіпорындардың қызметіне тәуелді болады. Жалпы жағдайдың экономикалық
тоқырауы, инфляцияның күшеюі, шаруашылық қатынастардың үзілуі, көптеген
шикізат пен өндіріс түрлерінің сұранысының төмендеуі кәсіпорындардың
жұмысын тоқтатуына алып келді. Бұның әсерінен қала және ауылды аймақтарда
жұмыссыздықтың белең алуына, жоғары кадрларымыздың басқа елге кетіп
қалуына, жергілікті халықтың тұрмысының төмендеуіне алып келді[4].
Қазақстан Республикасының болашақтағы әлеуметтік-экономикалық өсуі,
оның аймақтарының дамуымен байланысты. Сондықтан экономикалық механизм
келесілермен қалыптасу керек:
- аймақ - мемлекет экономикасын тікелей және жанама ресурстары, ғылыми-
техникалық, қаржы-несиелік, несие және әлеуметтік байланысы дамыған
біртұтас бөлігі болуы тиіс;
- бұл жерде ұдайы өндіріс пен еңбек ресурстары, қаржылай айналыммен
ұлттық байлықтың жартысы, үйлестіру, айырбастау, тұтынушылар өндірісі
іске асады ;
- басқару органдарының біріккен әрекеті, территориялық өндірісітің
дамуына орындаушы органдардың бірігуіне әкеледі ;
- аймақтың табиғи құзіретіне жоспарлау, қаржыландыру, несиелеу,
ақшалай айналыммен еңбек ресурстарын жетілдіру жатады.
Әлеуметтік тұрмыс инфрақұрылымның дамуына кәсіпорын мен бірлестіктердің
еңбек ресурстарының төлем ролін күшейтуге тырысады. Эквивалентті
байланыстардың барлық экономикалық жүйе түйіндерімен қамтамассыз етуі,
нарықтық жүйенің экономикалық механизмде талап етуі болады [5].
Экономикалық жүйелерді зерттеуді аймақтық басқару мен жоспарлау келесідей
жағдайларда жүргізіледі:
- кәсіпорын – аймақтың басты экономикалық көзі болып табылады.
Кәсіпкерлік қызметнің заңнамасына сәйкес жүргізіледі. Осыдан келіп
территориялық басқарудың міндетті шаруашылық және өндіріс-технологиялық
даму шартына араласпауы аймақтық кәсіпорындардың әлеуметтік- экономикалық
кешенді дамуын ынталандырады.
- облыс, қала, аудандардағы шаруашылық субъектілердің есеп принціпі мен
экономикалық есептертің эквивалентті негізін басқару органдары мен
жалпы қатынас.
- жергілікті бюджеттің қалыптасуы кәсіпорын мен ұйымдардың жұмысының
тиімділігіне байланысты .
Ұйымдық құрылым - шаруашылықтың өзін-өзі басқаруы жаңа әдістеріне,
ғылыми-техникалық прогресске сәйкес жүргізілуі керек.
Аймақтық жоспар алдындағы зерттеулерді жүргізудің басты мақсаты
әлеуметтік – экономикалық дамудың комплексті жоспарының ғылыми деңгейін
арттыру жатады [6]. Жоспар алдындағы зертеулер маңызды әлеуметтік-
экономикалық және аймақтың дамуының ғылыми-техникалық мәселелерін анықтауы
қажет. Аймақтың әлеуметтік – экономикалық даму перспективасын негіздеуге:
- аймақтың дамуының мүмкін болатын қарқыны, деңгейі мен құрлымдық алға
жылжуының мақсатты бағытын анықтау қажет;
- аймақтың ресурсты потенциалын және әлеуметтік–экономикалық дамуын
ұзақ мерзімді мақсатына қол жеткізідегі ролін бағалау;
- арнайы бағдарламаларды дайындауды қажет ететін ғылыми –техникалық,
әлеуметтік – экономикалық басқа да әлеуметтік мәселерді анықтау
қажет;
- табиғи ресурстарды пайдалану бағыттары мен жағымсыз құбылыстардың
алдын алу тәсілдерін дайындау жатады.
Аймақтың әлеуметтік-экономикалық жоспарын жүзеге асыру барысында мына
төмендегі міндеттерді орындау қажеттілігін қарастырылады:
- өндіріс пен көмекші салалардың, қызмет көрсету, маманданған
салалардың өзара байланысты дамуы негізінде жалпы мемлекеттік
деңгейден міндеттерді шешуге аймақтың қатысуын қамтамассыз ету;
- өндірістік қорлар, еңбек, су, жер және басқа да жергілікті
ресурстарды тиімді пайдалану;
- барлық кәсіпорындардың, ұйымдардың және фирмалардың тиімді жұмыс
істеуі үшін мемлекеттік реттеу мен әлеуметтік қатынастар негізінде
жағдай жасау;
- аймақтық халқының өмір сүру жағдайын тұрақты түрде жақсарту, олардың
әлеуметтік - мәдени, тұрмыстық және басқа да қызмет көрсету
түрлерімен қамтамассыз ету;
- меншік формасына қарамастан барлық кәсіпорындар мен ұйымдардың
қоршаған ортаны қорғау мен сыртқы экономикалық қызметтің жоспарларын
байыту.
Қазақстан аймақтары нарықтық экономикаға көшу кезеңінде дағдарысқа
ұшырады. Аймақтардың дамуының алғы шарттарын талдай отырып, олардың
арасындағы әлеуметтік-экономикалық айырмашылықтары анықталды. Қазақстан
аймақтарының әлеуметтік-экономикалық даму деңгейіндегі айырмашылықтары әр
бір аймақтардың қарқынына қана емес, сонымен қатар, оларды жеке
реформалауға маңызды әсерін тигізеді.
Нарықтық экономикаға өту процесі, негізінен, Қазақстанның экономикалық
кеңістігінің біріңғай еместігінен және аймақтарының нарықтық жағдайға
бейімделу мүмкіншіліктерінің біршама өзгеше болмағандығынан ұзаққа
созылғандығын атап өткен орынды. Аймақтық мәселелердің көбеюіне және оның
өсуіне мына процестер [7] әсер етті:
• жаңа саяси және экономикалық кеңістікті құру;
• әкімшілік-жоспарлық экономикадан тұрақсыз мемлекеттік реттеуімен
экономиканың нарық түріне өту;
• экономикалық дағдарыс;
• өзгеше инфрақұрылымымен, өндірісімен, гуманитарлық мәселелерімен жаңа
шекаралық аймақтардың пайда болуы.
Мемлекет үшін аймақтық дамудың маңыздысы объективті жағдайларға
байланысты. Қазақстанда ішкі территориялық жүйенің күрделілігі әлеуметтік-
экономикалық, табиғи-географиялық және демографиялық жүйелердің
күрделілігімен, аймақтың жағдайлары және ерекшеліктерінің әр түрлілігімен
анықталады.
Аймақтық “модельдік” сапасы бұл кезеңде қалыптасуы мүмкін[8].
Олар:
• диверсифицировалық және қаржылық сектордың өсуі;
экспорттық шамада: шикізат, металлургия және темір - жол салаларының
дамуы;
• қаржысы мықты аймақтарда ірі кәсіпорындарда ереже ретінде
экологиялық реформаны курсқа алынуы;
• мемлекеттің бай табиғи ресурстарын дербес экономиканың федералді
ортаға жеткізілуі;
• саясатта шығарылған “жұмсақ” нарыққа өтуі;
• дағдарысты аймақтардың жеңіл өнеркәсіп немесе машина жасауға
мамандандырылуы;
• экономикалық әлсіз дамуда агралық немесе шет аймақтардың, -
федералды бюджетке тәуелділігі;
Академик Н. Н. Некрасовтың, 70 жылдары айтылған, аймақтық
математикалық – экономикалық моделі мынадай жағдайда қалыптасуы мүмкін
екен.
- әлеуметтік - экономикалық аспектілер әрбір нақты аймақта
негізгі бөлік ретніде қарастырылса;
- аймақта шаруашылықтың тиімді жақтарын жасау және
территорияның экономикалық пропорциясы сақталса.
Аймақтың әр түрлі әлеуметтік – экономикалық жағдайы [9] екі
факторға бөлінеді. 1. Обьективті (аймақтың даму үшін мамандықты жеке
шаруашылық құрылымды, экономикалық – географиялық жағдайларды және
басқаларын үйрету болып табылады.) 2. Субьективті (саяси үкіметтің
барлық аймақпен қарым – қатынасы, тұрғындардың кәсіпкерлік
белсенділігі, реформалуаға кері әсері немесе көмектесуі, миграция,
топтарының өзгеруі және басқалары жатады). Дәл бағытталған
субьективті факторлардың маңыздылығының әсерінен жылдамдығы анықталып
өлшенеді және обьективті тенденцияның өзгерістері. Бұл жағдайдың
индекаторы, обьективті факторлардың түрлері, индекатордың сапасы жоғары
тәртіпте қарым – қатынастарға индекатордың субьективті факторы
қатысады. Сол үшін аймақтық даму тенденциясын алдын – ала болжау
және түсіну, қажеттіліктерді анықтау заңдылықтарымен байланысты және
мәліметтерге индекатор көлемді әсер етеді.
Аймақтық экономиканың субьектісі, аймақтың ұдайы өндіріс
процесінің мемлекеттік кәсіпорындарда және ұйымдарда, акционерлік
қоғамда, кәсіпорын арендасында, кооперативтік серіктестіктерде, жеке
фирмаларда, аралас кәсіпорындарда, үй шаруашылығында және тағы
басқаларының да қатысы бар. Орташа субьектитті аймақтық
экономикасында – территориялық тұрғындардың, - елді мекенді
социоэтикалық барлық адамдардың, үй шаруашылығы маңызды қызмет
атқарады.
Субьективті нарықтық инфроқұрылымдарда аймақта: коммерциялық
банктер, биржалар, сақтандыру компаниялары немесе ұйымдары, инженерлер
консалтингтер, аудитерліктер фирмалар, жарнамалық агенствалар және
басқа да ұйымдар бар. Олардың да өз маңыздылығы сөзсіз. Сондықтан,
аймақ экономикасының қай – қайсысы болмасын саласының өзіндік
қажеттілігі, атқаратын маңызды қызметі болары сөзсіз.
Аймақтық экономика - бұл әлеуметтік-экономикалық, ғылыми-техникалық
жүйелерге және тенденцияларға терең талдау жасау арқылы мүмкін болатын
әдістер мен көзқарастардың жүйесі.
Аймақтық экономика – аймақтың өндірістік потенциалы, оның табиғи
ресурстарын біліп, ескермей даму мүмкін емес. Демографияға, еңбек
ресурстарына, әлемдік шаруашылықта Қазақстанның алатын орны, еліміздің
аймақтарындағы экономикалық даму қарқыны, ерекшеліктері – бәрі ескеріліп,
талдау жасалынып дұрыс шешімдер қабылдануына үлкен әсерін тигізеді.
Мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық даму барысында аймақтардың және олардың
билік ететін органдарының ролі арта түсуі тиіс.
Экономикалық даму жағынан артта қалған аймақтар мен дағдарысқа
ұшыраған шағын және орта қалалар, алыстағы селолық аудандардың дамуын
жеделдету үшін салық, кеден және тағы басқа тәртіптеріне жеңілдіктер
енгізу қажет.
Аймақтық экономика территориялық дамумен тікелей байланысқан
мынадай режимде аймақтық жүйеде жұмыс істеумен хабардар етеді: халық
өмірінің саласы және позитивтік динамикалық өлшемде, әлеуметтік ұдайы
өндірісті байланыстыруды тұрақты қамтамасыз етеді, шаруашылықта
ресурста және экологиялық потенциялды территорияда соңғы терминдермен
түсіндіреді.
Тұтастай алсақ аймақ, ол – жалпы табиғи – ресурстарды
пайдаланумен әлеуметтік салалардың пропорционалды байланыстылығымен,
ішкі аймақтарда және аймақаралық өндірістегі технологиялық
байланыстардың орнықты құрылуымен, көпшілік көрнекті түрде анықталуымен
аймақталатын территориялық бірлестік.
Көрсетілген аймақтық шаруашылық комплескте, ғалым И. Арненовский
көрсеткендей [10], - тауарлардың ішкі тұтынушыларының салааралық
өнімдердегі үлесі көбінесе аймақтық ресурстарды пайдалану дәрежесіне
тең. Комплексті және бүтіндей қызмет етуді жүзеге асыруда, елдегі
халық шаруашылығының шеңберінде аймақтар өзімен - өзі қатынасады. Онда
ұдайы өндіріспен байланысушы территорияларға шек қойылған, мұнда
негізінде өзбетінше араласуға көңіл бөледі.
Аймақтарда мамандықты үйретуді анықтау үшін, мамандардың
түсінігінше, аймақтық экономиканың көп мағынасын көрсетуге болатын
көрсеткіштер бар. Ол[11]:
• аймақтық салаарада индексті мамандандыру (аймақтың қарым –
қатынастар үлесі, ҚР – ң өнім өндіру салаларындағы барлық
елдердегі өнеркәсіп пен аймақтың үлес салмағы);
• мамандандырудың тиімді индексі (Қазақстанда көрсетілген
аймақтардың өнім көлемінің шығындар бірлігінің қатынастары);
• жалпы мамандандыру индексі (жеке индексті басқару туындысы)
атап айтсақ, аймақты басқаратын әкімшілік Қазақстан
Республикасындағы анықталған, аймақты тұтастай дәрежеде басқарып,
жалпы шаруашылықтың барлық элементтерін бсқаруды мойнына алып,
өндіріс материалын, табиғи ресурстың потенциалын инфрақұрылымдар
мен еңбек ресурстарын сондай – ақ көп жақтармен сыртқы
байланыс, сауда қаржы әлеуметтік, экологиялық, өндірістік салаларға
иелік етуі тиіс.
Басшылар міндеттерінің қатарына фирманың нарықтық позицияларын талдау
және болжау негізінде жалпы мақсаттарды анықтау, тиісті жоспарлар мен
бағдарламаларды, жоспарлау құрылымдарын, маркетинг концепцияларын, НИОКР-
дың негізгі бағыттарын бекіту кіреді. Кадр, әлеуметтік, қаржы,
инвестициялық, сатып алу және өндірістік (нені және қалай шығару)
саясаттарын жасау, құрылымдық бірлік пен жоспарлау қызметі жұмыстарын
үйлестіру, тікелей бағынышты қызметкерлерді іріктеу. Бас директордың
жеткізілген, артық заттарды, нарықтық экономикадағы тиімсіз күнтізбелік
жоспарлауды оперативті жоспарлауға килігуі[12].
Ұзақмерзімдік перспективада рентабельділікті арттыру әдістері қатарына
өтімділік инфрақұрылымдарын және өнімдердің техникалық қызмет көрсетуін
дамыту, өндірістің сериялылығын төмендету (тораптардың, деталдьдардың,
технологиялық процестердің жоғары бірегейлігі кезінде) жатады. Басқаруды
қайта орталықтандыру (автоматтандырылған ақпараттық жүйе жасау кезінде),
жеткізушілерге техникалық ықпалдастық жасау (ұзақ мерзімдік байланыстар
негізінде), кіші кәсіпорындардан бөлініп шыққандардың құрылымдық бірлігін
айқындау.
1.2. Аймақтың әлеуметтік - экономикалық дамун жоспарлау тиімділігінің
стратегиялық концепциясы
Қоғамдық өндірістің мүлдем құлдырауына ұласқан экономикадағы дағдарыс
Қазақстан Республикасы мен оның аймақтарындағы үдемелі өндіріс
процестерінің сыр сипатының бұзылу қырларын ашып көрсетті. Нарықтық
жағдайда аймақтық дамудың көптеген процестері мазмұны мен көрініс тауып
отыр. Аумақтық шаруашылық жүргізу міндеттері мен проблемалар ең алдымен
олардың әлеуметтік - экономикалық жағдайындағы айырмашылықтарға, екіншіден,
саяси сипаттағы себептерге байланыста едәуір дәрежеде күрделеніп барады.
Нарықтық экономика жүйесінде бәсекелестік пен жеке меншік толықтай
дамыған кезеңде мемлекет экономиканы өсіру үшін жоспарлауды да қолданады.
Нарық жүйесінде мемлекеттен бастап барлық субьектілер өніиділік пен өнімді
жоспарлаусыз жұмыс істей алмайды.
Нарықтық бостандықта ешқанда да декларация немесе кодекстер емес, тек
жоспарлау ғана көптеген елдерде тиімді жұмыс істеп келеді. Жоспарлау мен
болжаудың қажеттігі келесідей себептерден туындайды:
Біріншіден, экономиканың өсу қарқынымен қатар ҒТР, жаңа технологиялар
дамып келе жатыр. Өнім арттырудың инновациялық, ұтымды тәсілдері, еңбек
күшінің техникамен алмастырылуы қарқынды өсіп келе жатқандықтан, нәтежиесін
жоспарлау мен болжау қажет,
Екіншіден, жоспарлау мен болжау экономиканы реттеу үшін мемлекет тарапынан
жиі қолданылады. Экономикалық циклді реттеп отыру үшін қажетті. Халықтың
әлсіз топтарының қажеттіліктерін қамтамасыз ету үшін де мемлекетке тиімді.
Үшіншіден, нарықта кез-келген фирма өзінің саласына қарамастан, белгілі бір
нәтежиеге жету үшін, жұмысқа кіріспес бұрын алға қойған мақсаттары мен
жоспарын, кәсіпкерлік стратегияын жасауға міндетті. Дұрыс бағыт-бағдар
таңдау арқылы ғана экономиканың қажетті түрде дамуына болады.
Жоспарлау – атқарылатын іске бағытталған, ақпаратты саналы түрде талдау
процесі. Кез-келген шаруашылық қызметтің мақсатқа жетуі, ғылыми немесе
логикалық тұрғыдан нәтежиесін болжаудың әсерінен болады. Болжау болашақта
туындауы мүмкін қиындықтар мен жағдайларды алдын-ала қарастыруға мүмкіндік
береді. Сонымен, болжаудың екі түрі болады: теориялық-танымдылық және
басқарушылық болжау.
Нарықтық қатынастарды қалыптастырудың аймақтық ерекшеліктеріне ықпал
ететін мынадай факторлар бар[13]:
- тұтыну рыногының және өндіріс кұралдар рыногының калыптасуына әсерін
тигізетін, сондай-ақ аймақтық үдемелі өндіріс процесінің барлық фазаларына
белсенді ықпал ететін климат факторы;
-өндіріс географиясын айқыңдайтын және жекелеген аймақтық жүйелерде
өндіріс шығынына, баға белгілеуге және сұраныс пен ұсыныс тепе-тендігіне
ықпал ететін табиғи ресурс факторы;
-тұтыну рыногының ауқымдылығын айқындайтын демографиялық фактор,
ақшалай табыстың көлемі мен төлем кабілеті бар сұраныс-еңбек жылжымайтын
мүлік рыногымен, аймақтың әлеуметтік құрылымымен тікелей байланысты;
- аймақтық экономикалық дамуының мақсатты бағдарын айқыңдайтын,
ресурстарды өндіру мен тұтыну географиясы мен кұрылымына, жұмыс орындарының
техникалық-экономикалық сипаттамасына және еңбек рыногының қүрылымына,
республиканың басқа аймақтарымен өзара байланысқа ықпал ететін аймақтың
экономикалық құрылым факторы.
Аймақтағы жүйелі реформалардың ең маңызды бағыттарының бірі мемлекеттік
меншікті мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіру болып табылады.
Заң бойынша жекешелендіру процесі төрт негізгі бағыт бойынша
жүргізіледі[14]:
- шағын жекешелендіру, жаппай жекешелендіру, жеке жобалар бойынша
жекешелендіру және агроөнеркәсіп кешенің жекешелендіру. Нақты нарықтық
катынастар калыптастыру түрғысынан осы процестің нәтижелігіне деген мүдде
шетелдік мүдделермен білдірілуде. "Делойт и Туш" компаниясы Бүкіл
дүниежүзілік банк пен Американың халықаралық даму жөніндегі агентігінің
басшылығымен жүргізілген зерттеу жекешелендірілген объектілерде жұмыспен
қамтудың едәуір (20 процент) ұлғайғанын, жекешелендірілген объектілердің
дамуы, инвестициялаудың өскенін (80 процент меншік иелері), жалдамалы
жұмысшылар енбек ақысының артқаны (пікірі сұрастырылғандар 80 процент),
мемлекеттік объектілермен салыстырғанда біртектес тауар топтары мен қызмет
бағасьның кемігенің көрсетгі (72 процент).
Қазақстан Республикасы ҰҒА Экономика институты филиалының қызметкерлері
Қазақ тұтыну кооперациясы институтымен бірге жүргізген осындай зерттеу және
меншік иелерінің жағдайы оншалыкты мәз емес екенін көрсетгі. Өйткені олар
дағдарысты экономика ақиқаттарына тап болған. Шағын жекешелендіру
нәтижелері қаншалықты санқилы және карама-кайшы болғанымен, республикада
инвестицияланған капиталдың тиімді жұмыс істеуі үшін нақты жауап беретін
меншік иелігі тобының калыптасқанын атап көрсету керек.
Экономист-ғалымдар мен практиктердің бірлескен күш-жігерімен Казақстан
Республикасының аймақтық стратегиясының концепциясы әзірленіп, оны үкімет
1996 жылғы 9-қыркүйекте бекіткен болатын. Бұл концепцияны әзірлеудің алғы
шарттарын негіздей келіп, мына жағдайлар ескерілді:
- аймақтарды әлеуметтік-экономикалық дамуының деңгейі бойынша, халық
тұрмысының деңгейімен сапасы бойынша саралау;
- жұмыссыздық деңгейі мен экономикалық тұрғыдан белсенді халықты
жұмысқа орналастырудың нақты мүмкіндіктері бойынша аймақтық айырмашылықтар;
- шағын және орташа қалалардың проблемалары және белсенді мемлекеттік
қолдау;
- республиканың артта қалған шалғай аудандарының проблемалары;
- орталық және жергілікті аткарушы органдардың әлеуметтік-экономикалық
дамуды реттеу жөніндегі қызметтерінің аражігінің айқын ажыратылмауы.
Концепцияда аймақтық саясаттың бағыттары мен артықшылықтары және оны
жүзеге асыру механизмі белгіленген.
Жоспарлау - басқарудың маңызды жүйесі және қазіргі экономикалық
дағдарыстан шығу тәсілдерінің бірі. Нарықты экономикаға өту кезеңінде
басқару жүйесін одан әрі дамыту және осы кезеңге тән жаңа қағидаларды
басшылыққа ала отырып экономиканы жандандыру - бүгінгі күннің өзекті
мәселелерінің бірі.
Жоспарлау - белгілі мерзімге есептелген басқару объектілерін дамытуда
қолайлы альтернатива таңдауға бағытталған басқару қызметінің бір түрі.
Басқару объектісінің даму қарқыны және келешекте күтілетін күйі бар жоспар
- жоспарлау процесінің қорытындысы болады. Жоспарда мақсат және оларды іске
асыру бойынша іс-шаралар жүйесі міндетті түрде болу қажет.
Жоспарлауға келесі ерекшеліктер тән (Сурет-2):
1. Жоспарлау алдын ала қабылданған шешім және келешекте белгілі
нәтижеге жетуге бағыттылған.
2. Әр-түрлі жағдайларға байланысты жоспарға тұракты
түзетулер енгізіледі, сондықтан жоспарлау жүйесі икемді және
өзгерістерге бейімделуі қажет.
3. Жоспарлау процессі қате істерді болдырмауға және
қолданбаған мүмкіндіктерді азайтуға бағыттылған.
Жоспарлау процесінің негізгі элементтері төменде көрсетілген.
ЖОСПАРЛАУ НӘТИЖЕЛЕР
АМАЛДАРЫ
РЕСУРСТАР
ЕНГІЗУ
БАҚЫЛАУ
Ескерту: Әдебиеттер негізінде жасалынған.
Сурет 2 - Жоспарлау процесінің негізгі элементтері.
Жоспарлау төмендегі принциптерге негізделінеді:
• ЖҮЙЕЛІЛІК;
• ЖИНАҚТЫЛЫҚ;
• ҮЙЛЕСІМДІЛІК;
• ИКЕМДІЛІК:
• РЕСУРС МҮМКҮНДІКТЕРІНІҢ ШЕКТІЛІП.
ЖҮЙЕЛІЛІК - жоспар шешімін жасау және негіздеу барысында экономиканың
барлык элементтерін есепке алу қажеттігін ұйғарады.
ЖИНАҚТЫЛЫҚ - жоспар шешімін жасау және негіздеу барысында, оның іске
асырғанда салдарын ескеру қажеттігін ұйғарады.
ҮЙЛЕСІМДІЛІК - жоспарланған объекттің жұмыс істеуін және дамуының
нәтижелі болуына жоспар шешімін бейімдеу.
ИКЕМДІЛІК - жоспар шеші.мінің тұрақты болатын өзгерістерге бейімделуін
ұйғарады.
РЕСУРС МҮМКҮНДІКТЕРІНІҢ ШЕКТІЛІГІ - колда бар ресурстарды ұтымды және
нәтижелі пайдалану қажеттігін ұйғарады.
Экономикалык және әлеуметтік дамудың барлык жақтары, жоспар мен
болжамның максаты мен талаптары, когамдык өндірістін салалары мен
құрылымдарының дамуындагы сандық және сапалык өзгерістер бірімен-бірі тығыз
байланыскан көрсеткіштер аркылы беріледі. Көрсеткіштер жүйесі мынадай
талаптарға сай болуы керек[15]:
- Эконо.микалык және әлеуметтік даму процессінің заңдылықтары мен
мұқтаждығын ескеруі керек.
- Болжам мен жоспардың максаты мен міндетін жеткілікті дәрежеде
көрсетуі шарт.
-Атаулы негізде. ягни жоспарлардағы көрсеткішті орындаушыны анық,
нақты көрсетуі керек.
- Кешенді негізде, яғни ұдайы өндіріс пен әлеуметтік дамудың барлық
жақтарын қамтуы қажет.
- Аймақтар мен салалардың ерекшеліктерін ескеріп, көрсетуі керек.
- Қоғамдык өндірістің жоғары тиімділігіне және істің сапасына қол
жеткізуді ынталандыруы шарт.
- Жоспар көрсеткіші дегеніміз - баскару шешімінің нактылы бір
тапсырмасын санмен көрсету формасы. Жоспарлық көрсеткіштер өзінің сырткы
белгісіне және аткарар міндетіне байланысты бірнеше топқа бөлінеді. Олар:
сандык және сапалық; натуралдық және құндык; абсолюттік және
салыстырмалык; нормативтік (директивтік) және есептік көрсеткіштер.
Сандық корсеткіштер жоспардағы тапсырманыңсандық белгісін көрсетеді.
Олар көлемдік және сандық болып екіге бөлінеді. Көлемдік көрсеткіштер ,
мысалы, өндірілген өнімнің көлемін көрсетсе, тармақтык (сандық)
көрсеткіштер мектептердің, кітапханалардың т.б. санын көрсетеді.
Сапалық көрсеткіштер өндіріс тиімділігі, экономикалық құбылыстар мен
процесстердің сапалық белгілерін көрсетеді (еңбек өніміділігі, өзіндік
кұнның азаюы, материалдық ресурстардың шығын нормасы).
Натуралдық көрсеткіштер ұдайы өндіріс процессінің физикалық өлшем
бірліктерімен өлшенетін жақтарын көрсетеді. Мысалы, өндірілген өнім көлемі
(салмағы, ұзындығы бойынша). Кейбір экономикалық құбылыстар шартты-
натуралды бірліктермен өлшенуі мүмкін.
Құндық корсеткіштер экономикалық құбылыстарды натуралдық-заттық
құрамынан басқа құндық өлшеммен көрсетеді. Олардық арқасында әр түрлі
салалар өнімдерін, еңбек шығыны мен оның нәтижесін салыстыруға мүмкіндік
туады. Құндық көрсеткіштердің көмегімен экономикадағы көптеген байланыстар
мен пропорциялар анықталады.
Абсолюттік көрсеткіштер өнім, еңбекақы, т.б. көлемдерін көрсетеді. Ал
салысшырмалық корсеткіштер салыстырмалы өлшемдермен белгіленеді (үлес
салмағы).
Директивтік көрсеткіштер, жоспардағы негізігі тапсырманы, жоғарғы
органның төменгі органдарға, кәсіпорындарға бекіткен тапсырманы көрсетеді.
Олардың бір түрі болып нормативтік көрсеткіштер саналады, олар басқарудың
барлық деңгейіне міндетті түрде орындалуы шарт көрсеткіштер. Болжаудың
негізгі мақсаты экономикалық дамудың балама бағыттарын және олардың
әлеуметтік-экономикалық салдарын анықтау болғандықтан ол экономиканы
жоспарлаудың алғашқы сатысы болып табылады.
Қазіргі қалыптасқан нарықтық қарым-қатынас экономиканың жоспарлау
түрін жоймайды, керісінше экономикалық және әлеуметтік Дағдарыстан шығудың
бір тәсілі болып жаңа құндылыққа және сапаға ие болады.
Қазіргі дүние жүзілік экономика дамуында ұйымшылдық және жоспарлылық
күшею тенденциясы тән. Барлық елдерде болжау және жоспарлау тәжірибиесі кең
таралғаны, осыған дәлел. Сонымен қатар, экономиканы мемлекеттік реттеу
жүйесінде жоспарлаудың мазмұны және мақсаттары өзгеруде.
Экономиканы мемлекеттік реттеудегі аса маңызды және күрделісі -
индпкативтік жоспарлау болып табылады.
Индикативтік жоспарлаумен қамтамасыз етудің маңызды себептеріне
төмендегілер жатады[16]:
1.Ұлттық экономика индикаторларында (бюджет, қаржы, пайыздық
ставка және т.б.) мемлекеттің ролі артуда.
Макроэкономикалық балансты орнатуға және қолдауға мемлекет ынталы
болып тұр және басқару субъектісі ретінде орын алуда. Сөзсіз, мұндай
басқару - ұлттық экономика дамуының проблемалары және келешегі бойынша
білімсіз және стратегиясіз мүмкін емес.
2.Нарықтык қарым-қатынастың қажеті жоқ немесе шектелген экономика
салаларында индикативтік жоспарлауды қолдану қажет (қорғаныс
жүйесінде, ғылым жіне білім саласында). Бұл салаларда ресурс
үйлестіруде нарықтық қарым қатынастан тыс тәсілдерді қолдану қажет.
3. Мемлекеттік жоспарлаудың негізгі міндеті - инфляцияны,
жұмыссыздықты, бюджеттік дефицитті және т.б. жеңу.
4. Қазіргі кезде ұлттық экономиканың интеграциясы
мемлекеттік немесе макроэкономикалық жоспарлаудың ролінің артуына себеп
болып тұр.
5. Табиғи ресурстар азаю және экологиялық қауіпсіздік
жүйесін кұру сияқты, глобальды мәселелерді шешу
үшін макроэкономикалык жаспарлау қажет.
Индикативтік жоспар келесі бөлімдерден құралады:
1. Өткен жылдың әлеуметтік-экономикалық дамуына сараптама.
2. Жобаланған мерзімге әлеуметтік-экономикалық даму саясатының
мақсаты және міндеттері.
3. Макроэкономикалық саясат
3.1. Қаржылық-несиелік саясат;
3.2. Салықтық-бюджеттік саясат;
4. Құрылымдылық саясат.
4.1. Сауда саясаты;
4.2. Бағасаясаты;
4.3. Құнды қағаздар нарығының саясаты;
4.4. Инвестиция саясаты.
5. Экономика секторларын дамыту
5.1. Өнеркәсіп;
5.2. Ауыл шаруашылығы;
5.3. Құрылыс;
5.4. Көлік және бапланыс;
5.5. Қаржы саласы;
5.6. Сауда;
5.7. Ғылым және технологиялар.
6. Әлеуметгік даму
6.1. Халык, жұмыспен қамту және еңбек ресурсының дамуы;
6.2. Кедейшілікпен кұресу және халықты әлеуметтік корғау;
6.3. Әлеуметтік-экономикалық дамуда әйелдердің қатысуы;
6.4. Білім беру;
6.5. Денсаулық сактау;
6.6. Мәдениет, спорт және туризм;
7. Қоршаған ортаны қорғау.
Ескерту: Әдебиеттер негізінде жасалынған
Сурет 3 - Жоспарлау мазмұның схемасы
Сурет-3-те жоспарлаудың мазмұны келтірілген. Ол сыртқы және ішкі
жағдайларды жүйелеу негізінде алға қойған мақсаттарға жету стратегиясын
жасау үшін қолданады
Әлеумеггік-экономикалык мақсатгарды шешу мерзімінің ұзақтығына
байланысты индикативтік жоспарлар жүйесі стратегиялық, орта мерзімдік, және
жылдық жоспарлардан тұрады, олар макро-аумақтық, салалык деңгейді қамтиді.
Республика Президенті Н.Назарбаевтің 1997 жылғы Қазақстан халқына
жолдауында жарияланған "Қазақстан-2030" - жоспары стратегиялық жоспарға
жатады. Стратегиялык жоспарлар ұзақ мерзімге жасалады және ұлтық экономика
дамуының ұзак мерзімдік мақсаттарын, мәселелерін, басынқыларын анықтайды
және оларды жүзеге асыру кезендері мен мемлекеттік әлеуметтік-экономикалық
саясаттың жалпы бағыттарын белгілейді [17].
Стратегиялык, жоспарлау - көптеген мемлекеттер, ірі және орта
компаниялар сонғы кездері кеңінен колданып жүрген арнаулы білім саласы. Ол
баскаруда ертеден қолданылып келеді, бірақ жиі және кең көлемде қолданылуы
екінші дүниежүзілік соғыс кезінен басталады және тек әскери ғана емес,
сонымен қатар азаматтық қызмет пен бизнес сферасында да кеңінен
қолданылғандықтан қазіргі кезде жеке ғылым саласы ретінде қалыптасады.
Стратегиялық жоспарлар төмендегі бөлімдерден тұрады:
1. саланың ағымдағы қал-күйіне баға беру;
2.жоспарлы кезеңдегі министрлік жұмысының мақсатын анықтау;
3. басынқылар;
4. SWOT - максаттарға қол жеткізу мүмкіндіктерін талдау;
5. мақсаттарға қол жеткізу стратегиясы;
6. стратегияларды жүзеге асыру кезеңдері, немесе аралық
мақсаттар.
SWOT - ағылшын әріптерінің аббревиатурасы. Қазак тілінде күшті
(ұтымды) және әлсіз жақтар, мүмкіндіктер мен қатерлер мағынасын береді.
1.3 Әлеуметтік-экономикалық жоспарлаудын шетелдік тәжірибесі мен аймақтық
жоспарлаудың пропорциясының әдістері
Басқа елдердегі жоспарлау тәжірибесін біздің әлеуметтік-экономикалық
жағдапымызға өзгертпей көшіріп алу мүмкін емес. Бұл келесі объективті
сипаттағы себептерге байланысты:
1. республика басқа елдерден саяси, табиғи-экономикалық,
әлеуметтік-демографиялык, этно-мәдени және тағы да басқа себептерге
байланысты өзгешеленеді;
2. қазіргі Қазақстан жағдаиында біз ұлттык экономиканы кұру
процесіндеміз және де әлемдік экономикалық тарихта әкімшілік-
жоспарлык шаруашьшықтан нарықтық экономикага өткен бізге ұқсас бір ел жоқ;
3. басқару жүйесі мен шаруашылықта негізгі өзгерістер белгілі бір
себептерге байланысты тиісті негіздеусіз жүргізіледі
және "революциялык" көрініс табады, ал нарыктык
экономиканы мемлекеттік реттеу шаралары олардьщ эволюциялык даму "нәтижесі"
болып табылады.
Бірақ та шет елдер тәжірибесін ғылыми қорытындылау кажеттігі келесі
жагдайлар бойынша түсіндіріледі: біріншіден, экономиканы мемлекеттік
реттеудің кағидалары мен жүйесінің тұжырымдамалы негізін, түбірін анықтауға
мүмкіндік туады, екіншіден, аралас экономиканың жалпы заңдылыктарын аныктау
мүмкіндігі туады, және де бұл Қазақстан жағдайында мемлекеттік реттеудің
механизмдерін "түйістіруге" мүмкіндік жасайды, үшіншіден, мұндай толықтыру
мемлекеттік реттеудің нәтижелерін салыстырып талдауға мүмкіндік береді және
де керек болған жағдайда экономикалық реформаларды құруды, әлемдік
шаруашылык процеске республиканың араласу мөлшерін ескере отырып,
реформаларды дұрыс жолмен жүргізуге мүмкіндік береді[18].
Әлеуметтік-экономикалык процестерге мемлекеттің араласу тәжірибесін
үйренуден шығатьш қорытынды — көптеген алдынғы қатарлы елдерде экономиканы
мемлекетгік реттеудің негізгі кұралдары ретінде халык шаруашылығы дамуының
мақсаттары мен басымдылыктарын анықтау, болжау, жоспарлау, бағдарлама жасау
қарастырылады.
Осыған байланысты, шет елдердің жоспарды жасау және колдану
тәжірибесін зерттеу өте мацызды. Өнеркәсібі дамыған елдерде (АҚШ, Франция,
Ұлыбритания, Германия, Қытай) индикативті жоспарлау - нарықтық экономиканы
мемлекеттік реттеуші тәсілінің бірі болып жоғары нәтижесін дәлелдеді және
осы елдердің тәжірибесі белгілі бір кызығушылық туғызады.
Капиталистік елдерде бағдарламалаудың алғашқы кезеңдерінде
экономиканы басқарудың саларалық қағидасы қолданылды. Францияда дайындалған
саларалык бағдарламалар барлык шешуші экономикалык салаларды қамтиді және
олардың дамуын маңызды және тұтастай болжауда үлкен рөл аткарады. Бұл
тәжірибе біздің жағдайға пайдалы болар еді. Нарыктық жүйеге көшуге
байланысты эйфория халық шаруашылық мәселелерін тиімді шешу жолдарын
кейінге қалдырады. Францияда ағымды, орта мерзімдегі жоспарлаудың ғылыми-
әдістемелік және ұйымдастырушылдық мәселелерін арнайы мемлекеттік органдар
шешеді, бұл кызметті Жоспарлау бойынша Комиссириат жүргізеді.
Реттеуші органдардың басты міндеттерінің бірі аймактардьщ үйлесімді
кешенді дамуын қамтамасыз ету. Мысалы, Францияда 1982 жылы жүргізілген
реформалардың нәтижесінде аймақтық шаруашылык жүйесін басқару иерархиясының
үш деңгейінің функциялары ажыратылған (коммуналдар, департаменттер және
аймақтар). Ал департамент құрамына кіретін кантондар мен аудандардың
өзіндік даму мәселелерін шешуде күкықтык және ұйымдастырушылык тәуелсіздігі
жоқ.
Халық шаруашылығында аймактық мәселелер мен оларды салалық
эконо.микамен үйлесімді байланыстыруға Швециянын, Англияның, Германияның
және де баска дамыған нарықтық жуйедегі елдердің көптеген үкіметтік
шешімдері арналған. Бұл шешімдердегі басты ой, жергілікті билік органдары
езінің әлеуметгік-экономикалык саясатын жүргізе отырып жалпы мемлекеттік
және макроэкономикалык мақсатқа жету.
Көптеген елдердің жоспарлау тәжірибесін қорытындылай келіп американдық
маркетинг маманы Мелвилл Бранч маркетинг кызметін жетілдірудің бірнеше
колайлы жақтарын бөледі. Соның ішінде жоспарлау[19]:
1. басшылардың үнемі болашақты ойлауын ынталандыруға мүмкіндік
береді;
2. мемлекет және шаруашылық жүргізуші субъектілер
қолданылатын шараларды үйлестіреді;
3. көрсеткіштерді анықтау және олардың орындалуын
қадағалауга жол ашады;
4. алдагы мәселелердің және саяси ұстанымдардың нақты
анықталуын талап етеді;
5. шұғыл өзгерістерге дайындықты күшейтеді;
6. барлык кызметкерлердің міндеттерінің өзара байланыста. қарым-
қатынаста екенін көрсетеді.
Аталған пунктерден ең маңыздысы ретінде бірінші, екінші және алтыншыны
айтуға болады, өйткені қазіргі жағдайда жоспарлауда осы 3 пункт жетіспейді
немесе өте аз колданылады.
Қарастырылып отырған мемлекеттердің тәжірибесінен мемлекеттердің
экрномикасын реттеудегі күшті тетіктерінің бірі каржы-бюджет ресурстарын
пайдалану және салық жинау механизмі болып табылады. Осы механизмдерді
негізге ала отырып, бірнеше тұжырым жасауға болады, Біріншіден, бюджеттік
қаржьшен каржыландыру арқылы (субсидиялар, дотациялар, субвенциялар, бюджет
шығындарын жоспарлау) халык шаруашылыгының басымдылықтарын және білімді көп
қажет ететін салаларды жылдам дамыту мәселелері шешіледі. Италияда,
Норвегияда, Данияда, Швецияда мемлекеттік бюджет арқылы ұлттық табыстын
үлесі 50 пайыздан жоғары, ал Францияда 50 пайыз шамасында.
Екіншіден, кұрылымдык-инвестициялық саясатты жүзеге асыру үшін салык
салу механизмі үлкен ролді атқарады. Бұл механизм арқылы шаруашылық
жүргізуші субъектілердің кызығушылығын артгыруға болады, өйткені олар
өндіріс және өнеркәсіп салаларының тез дамуына әкеледі. Ол деген импортты
ауыстыратын және бәсекеге түсе алатын түрлі тауарларды шығару.
Үшіншіден, мемлекет әлеуметтік және ғылым салаларына шығындарын
азайтпауы қажет. Шығындарын азайтып бұл салалардағы сұранысты
қанағаттандыра алмаса, ол қайтадан шығындалуға мәжбүр болдаы және бұл жерде
екінші шығын бірінші шығыннан өте үлкен болады.
Австрия, Италия, Франция үкіметтерінін баға деңгейін реттеу АҚШ елімен
салыстырғанда өте қатал тәртіппен және арнаулы экономиканы баскзру
органдармен жүзеге асырылады. Мысалы, Францияда мемлекеттік баға реттеу
қызметтері бәсекелестік Кеңес арқылы жүргізіледі және халык
шаруашылығындағы бағаның бестен бір бөлігін қамтиді.
Мемлекеттік баға реттеудің басты объектісі ауыл шаруашылық өндірісі
болып табылатынын бүкіл дүниежүзілік тәжірибе көрсетіп отыр. Ғылыми талдау
шаруашылык өндірісінің бірқатар ерекшеліктерін бөліп көрстетеді.
Біріншіден, ол табнғи-климаттык жағдайға байланысты. Бұл тәуелділік
фермердің және аграрлы сектор субъектісінің табнғи-климаттык фактордың
қолайсыз жағдайда да табыс пен пайда табуын объективті және өзекті
проблемаға айналдырады. Оны шешуде басты рөл ауыл шаруашылық өнімдеріне
бағаны мемлекеттің реттеуі және сол механизмдер аркылы ауыл шаруашылық
жұмыскерлерінің арқылы ынталандыру.
Екіншіден, тұрғыидардың тамақ өнімдеріне кажеттілігін уақытында қа-
мтамасыз етілуіне ауыл шаруашылықөнімдерін табиғи өңделген түрлеріне
негізгі көңіл белінеді. Әлеуметтік түрдегі міндеттерді шешуде және
тұрғындардың емірін қамтамасыз етуден ауыл шаруашылык өнімдеріне бага кұру
процессіне негізгі мемлекеттік баскару органдары шеттеп түра алмайды.
Осындай объективті араласу әр түрлі басымды механизмдерде әкімшілік,
экономикалық, тікелей, жанама, құкыктык және аймактық реттеуде орын алады.
Олар көбінесе әр елдің әлеуметтік-шаруашылық, құрылымдық ерекшеліктеріне
байланысты.
Қытай Халык Республикасында экономиканы мемлекеттік реттеу тәжірибесі
белгілі бір кызығушылық туғызады. Қытайдағы экономикалық реформалардьщ
стратегиясы ұйымдық аспектіде болғанмен "ауылдан қалаға" деген қагидаға
негізделініп ерекшелінеді. Көптеген экономикалық реформаларды бастан
кешірген басқа елдерге қарағанда, қытайдың реформасы мемлекеттік реттеудін
күшті кұралдарын (директивтік жоспарлау, салалық және аймақтық жоспарды
үйлестіру, "ғылым-өндіріс" циклін жоспарлау, несие-салық және баға саясатын
жүйемен жүргізу) колданды. Сол сиякты нәтижелер бір катар Онтістік Шығыс
Азия елдерінде - Жапонияда, Тайландта байқалады.
Қытай экономисті Цзииьвэнь Лидің айтуынша: "Қытайда макроэкономикалық
жоспарлаудың негізін жекеменшік және мемлекеттік секторларынын тіркестігі
кұрайды, соның ішінде мемлекеттік секторы - басымды. Мемлекеттік мекемелер
экономикалык дербестікте жұмыс істегендіктен, Қытайда жоспарлау директивтік
емес. индикативтік". Қытайда қазіргі жоспарлау жүйесі, бірынғай жалпы
мемлкеттік жоспарлауында, көпдеңгейлі басқару принципіне сәйкес
құрылады[20].
Экономиканың өзекті мәселелері мемлекеттің қатысуымен шешіледі. Оған
төмеыдегілер жатады[21]:
1) экономикалық және әлеуметтік даму қарқыны, бағыттары және
мақсаттары;
2) өнеркәсіп және ауыл шаруашылығының негізгі өнім түрлерін өндіру;
3) күрделі қаркы бөлудің негізгі пропорциялары, мөлшері және оларды
үйлестіру;
4) негізгі өндіріс объектілерінің құрылысы;
5) өндірістік күштІ үйлестіру;
6) халықтың материалдык және рухани тұрмысын көтеру;
7) мемлекеттік бюджет, несие қаржыларының түсуі және шығыны, акша
эмиссиясы;
8) валюта кірісініңтепе-теңдігі және шетел капиталын пайдалану;
9) стратегиялық тауарларды және материалдық ресурстарды сатып алу және
үйлестіру;
10) сыртқы сауда тауар айналымы және экспорт бағасы;
11) ғылым және техника жетістіктерін зерттеу және енгізу;
12) білім беру, денсаулык сақтау және әлеуметтік саланын баска да
салаларын дамыту;
13) экономика және техника саясатының негізгі бағыттары;
14) негізігі тауарлардың бағасы.
Қытайда аумак және сала дамуының жоспарлары, мемлекеттік жоспардың
негізігі элементі болып табылады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
1 АЙМАҚТЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫН ЖОСПАРЛАУДЫҢ ТИІМДІЛІГІНІҢ 8
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... .
1.1 Қазақстандағы аймақтық жоспарлаудың теориялық 8
негіздері ... ... ... ... ..
1.2 Аймақтың әлеуметтік - экономикалық дамун жоспарлау тиімділігінің
стратегиялық концепциясы ... ... ... .. 15
1.3 Әлеуметтік-экономикалық жоспарлаудын шетелдік тәжірибесі мен
аймақтық жоспарлаудың пропорциясының әдістері. 21
2 ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ТАҢДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ 32
ДАМУЫН ЖОСПАРЛАУ ТИІМДІЛІГІН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ..
2.1 Оңтүстік Қазақстан облысының әлеуметтік-экономикалық тиімділігін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
2.2 Оңтүстік Қазақстан облысының әлеуметтік-экономикалық дамуының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
3 АЙМАҚТЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИУКАЛЫҚ ДАМУ ЖАҒДАЙЫН ЖОСПАРЛАУДЫҢ АЛҒЫ
ШАРТТАРЫ ... ... ... ... ... ... .. . 52
3.1 Қазақстан аймақтарының әлеуметтік - экономикалықдамуының негізгі
басымдылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
3.2 ОҚО-дағы аймақтардың әлеуметтік-эканомикалық дамуының келешектегі
бағдарламалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56
... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 61
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР
ҚР − Қазақстан Республикасы
ОҚО − Оңтүстік Қазақстан облысы
ТМД − Тәуелсіз мемлекеттер достығы
АҚШ − Америка Құрама Штаттары
ҰҚҚ − ұлттық қауіпсіздік комитеті
ЖІӨ − жалпы ішкі өнім
ЖҰӨ − жалпы ұлттық өнім
АЖӨ − аймақтық жалпы өнім
ЖШС − жеке шаруа серіктестігі
ӨК − өндірістік кооператив
АҚ − акционерлік қоғам
ААҚ − ашық акционерлік қоғам
ЖШС − жеке шаруа серіктестігі
ЖШҚ − жеке шаруа қожалығы
ГЭС − Гидро электро станциясы
ЖЭӨ − Жылу энергиялық орталық
ОЭСР − экономикалық қарымқатынасты және дамуды
ұйымдастыру
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Нарықтық қатынастарының дамуы мен қалыптасуы
жағдайында радикалды экономикалық реформалардың ғылыми негізделуіне -
аймақтық экономика маңызды роль атқарады. Аймақтық экономика - аймақтардағы
өндіргіш күштердің орналасу факторларын және аймақтық дамуды зерттейтін
ғылым.
Еліміздің индустриялық-инновациялық дамуын іске асыру алдағы жылдардағы
басты бағыт болып табылады. Экономиканы әртараптандыру таяудағы онжылдықта
тұрлаулы да теңдестірілген даму жедел әртараптандыру және ұлттық
экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттыру есебінен қамтамасыз етіледі.
ҚР Президентінің тапсырмасы бойынша Үкімет Жедел индустриялық-
инновациялық дамудың мемлекеттік бағдарламасын және Елді
индустрияландырудың егжей-тегжейлі картасын әзірледі. Бұл құжат – таяудағы
бес жылда біз нені, қайда және қашан салатыны жөніндегі толық іс-қимыл
жоспары.
Сонымен қатар, республиканың барлық аймақтарында әлеуметтік-
экономикалық жобаларды, оның ішінде өнеркәсіп өндірісін дамыту,
индустриялды-инновациялық жобаларды жүзеге асыру жолымен қазақстандықтардың
өмір сүру жағдайларын жергілікті жерде жақсарту, біздің пікірімізше, елдегі
барлық халықтың тұрмыс деңгейі мен сапасын арттырудың ең тиімді
тәсілдерінің бірі болып табылады.
Экономикалық қызмет салалары болып шығатын элементті аймақты басқару
жүйесі ретінде қарастыра отырып және аймақта жеткілікті дәрежеде
экономикалық және әлеуметтік әлеуетін жүзеге асыру қамтамасыз етілмегенін
ескере отырып, аймақтық процестердің динамикалылығы аймақтардың халық
шаруашылығы салаларын басқару механизмдерін қалыптастыру және іске асыру
мәселелерін, оларды әлеуметтік және экономикалық дамыту мақсатында
анағұрлым байсалды қарастыруды талап ететінін атап өту қажет. Аталмыш
мәселелер шеңберінде аймақтардың халықшаруашылығының жетекші салаларының
негізінде әлеуметтік-экономикалық өсуін қамтамасыз ететін аймақтық басқару
механизмдеріне ықпал ететін анағұрлым тиімді іс-шараларды іздеу және
негіздеу әсіресе өзекті болып отыр. Айтылған жағдаяттар аталмыш зерттеу
тақырыбының өзектілігін айқындайды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Еліміздің Ата заңында Қазақстан
Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет
ретінде орнықтырады деп көрсетілген. Нарықтық экономиканың талабына
негізделген басқа мемлекеттер сияқты Қазақстанның стратегиялық мақсаты
әлеуметтік мемлекет болып табылады. Соған байланысты соңғы жылдары
экономиканы мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіру, оның ішінде жергілікті
басқаруды қалыптастыру мен оны дамыту бағытында көптеген ғылыми ізденістер
жарық көруде
Әлеуметтік-экономикалық мәселелерді стратегиялық жоспарлаудың
теориялары мен тәжірибелік мәселелерін Уткин Э.А., Кандауровой Г.А. и В.И.
Борисевича., Кубаев Е.К., Нурмуханбетова А.А., Сагиндиков Е.Н.,
Аубакиров Я.А., Жулдызбаев Н.Е. және басқалар өз үлестерін қосты.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты
Оңтүстік Қазақстан облысы дамуының жай-күйін жан-жақты зерттеу негізінде
өңірдің әлеуметтік-экономикалық дамуын қамтамасыз етуде өнеркәсіп өндірісі
тетіктерінің дамуын жетілдіру бойынша теориялық негіздемелер және ғылыми-
тәжірибелік тұрғыдан ұсыныстар дайындау болып табылады.
Аталған мақсатқа сай мына төмендегі міндеттерді шешуді қажет етеді:
− нарықтық экономика жүйесінде әлеуметтік-экономикалық жағдайды дамуын
жоспарлаудың теориялық негіздерін зерттеу;
− өнеркәсіп саласының әлеуметтік-экономикалық жағдайды дамытудағы
ерекшелігін айқындау және негіздеу;
− аймақты әлеуметтік-экономикалық дамытудың орны мен рөлін анықтау;
− болжамдау әдістері негізінде Оңтүстік Қазақстан облысы өнеркәсібінің
дамуын зерттеу;
Алға қойған міндеттерді шешу үшін Қазақстан Республикасы бойынша
қажетті теоретикалық мәліметтер мен статистикалық мәліметтер жүйеге
келтіріліп, жетекші экономисттердің теориялары мен ғылыми көзқарастары
зерттелді.
Зерттеу пәні болып Қазақстан Республикасының және Оңтүстік Қазақстан
облысының әлеуметтік-экономикалық дамыту аспектілері таңдалды.
Зерттеудің нысаны. Қазақстан Республикасының және Оңтүстік Қазақстан
облысының әлеуметтік-экономикалық жағдайлары зерттеу нысаны болып табылады.
Диссертацияның теориялық және әдістемелік негіздері. Әлеуметтік-
экономикалық дамудың терең зерттелуіне үлкен үлес қосқан отандық және
шетелдік ғалымдардың зерттемелері, ғылыми конференциялардың материалдары
және басқа жарияланымдары болып табылды.
Зерттеу үрдісінде, сонымен бірге, Қазақстан Республикасының заңнамалық
және нормативтік актілері, экономикалық дамудың бағыттары бойынша
мемлекеттік бағдарламалар, отандық және шет елдік ақпарат көздері
пайдаланылды. Зерттеудің талдамалық базасын Статистика жөніндегі Қазақстан
Республикасы агенттігінің ресми статистикалық материалдары, Оңтүстік
Қазақстан облысының өнеркәсіп және кәсіпкерлікті қолдау басқармасы мен
Оңтүстік Қазақстан облысының статистика департаментінің цифрлік
мәліметтері, интернет ресурстары құрады.
Дипломдық жұмыста зерттеулердің салыстырмалы, экономикалық-
статистикалық, сызбалы талдау, топтастыру қолданылды.
Зерттеудің тәжірибелік мәні. Жұмыстың негізгі түйіндері, ұсыныстары
және нәтижелері ұзақ мерзімді басымдықтарға аймақтың әлеуметтік-
экономикалық дамуының стратегиялық мақсаттары мен басымдықтарын анықтау,
кезекті жоспарлы кезеңге арналған аймақтық бағдарламаларын жүзеге асыруда,
өнеркәсіп өндірісін қолдау мен дамытудың мемлекеттік және аймақтық
бағдарламаларын жүзеге асыруда қолдануға болады.
Зерттеу нәтижелері өнеркәсіб саласын аймақтарда дамытудың теориялық
тұстарын жоғары оқу орнында оқитын студенттерді және магистранттарды
дайындауда пайдалануға мүмкіндік береді.
Диплом жұмысының құрылымы. Ғылыми жұмыс кіріспе бөлімнен, үш тараудан
және қортынды бөлімнен тұрады.
1 АЙМАҚТЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫН ЖОСПАРЛАУДЫҢ ТИІМДІЛІГІНІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қазақстандағы аймақтық жоспарлаудың теориялық негіздері
Кез келген коғам, өзінің болашақтағы даму перспективасың анықтап,
болжаусыз өмір сүре алмайды. Экономикалык болжамдар қоғамның даму мақсатын,
сол мақсатқа жетуге қажетті экономикалық ресурстар көлемін - ұзақ, орта,
қысқа мерзімдік жоспардың тиімді варианттарын, үкіметтің экономикалық,
техникалық саясаттарының негізігі бағыттарын анықтау үшін қажет.
Экономикалық болжам дегеніміз экономикалык прогностиканың барлык әдіс-
тәсілдерін, кұралдарын қолдануға және экономикалық кұбылыстарды зерттеудің
ғылыми әдістемелеріне негізделген экономикалық жоспарлау процессі.
Жоспарлау - экономиканың объективті заңдары мен заңдылықтарын зерттеп
түсіне білу және оларды саналы тұрде пайдалану арқылы әлеуметтік-
экономикалык дамудың жоспарларьш ғылыми негізде дайындау мен олардың
орыңдалуын ұйымдастыру процессі. Жоспарлаудың негізгі мақсаты - экономикада
баланстык үйлесім мен макроэкономикалық тұрақтылықты камтамасыз ету үшін
белгілі бір пропорциялар мен пропорционалдыққа кол жеткізу.
Өндіріс күштерінің дамуы жоғары деңгейге жеткен кезде, нарықтық
үйлестіру механизмі де, кризистер де экономикалық пропорцияларды құруға
жеткілікті бола алмайды.
Осы жағдайда экономикалық пропорциялар жүйесін,
пропорционалдықты саналы түрде құру қажеттілігі туындайды.
Саналы түрде кұрылран пропоршюналдык - жоспарлылык болып табылады.
Жосларлау төменде көрсетілген міндеттерді атқарады:
1. қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуының негізгі бағыттарын
анықтау;
2. жоспарлы кезең экономикасыпың сандык жәңе
сапалык сиппатамаларын белгілеу;
3. материалдық, еңбек және қаржы ресурстарын орынды пайдалану арқылы
ғылыми-техникалык, әлеуметтік және экономикалық мәселелерді
шешудің тиімді жолдарын таңдау;
4. жекелеген салалар мен аумақтардың даму қаркыны
мен пропорцияларын аныктау.
Жоспарлау 1 суретте көрсетілген классификацияға сәйкес жіктеледі:
Жоспарлаудың деңгейіне (масштабына) байланысты: макроэкономикалык (халық
шаруашылығының); аумақтық (облыстық, аудандық); ұйым ішінде (ішкі
жоспарлау); микроэкономикалық (салалық көрсеткіштерді жоспарлау).
Жоспарлау мерзіміне байланысты: ұзақ мерзімге жоспарлау (5
жылдан 20 жылдан арғы мерзімге); орта мерзімдік (1 жылдан 5 жылға дейін);
ағымдағы жоспарлау (1 айға дейін, 1 айдан 1 жылға дейін). Жоспарлау
процессінің мазмұнына (жоспарлау объектісіне) байланысты: экономикалык
жоспарлау (өндірістік катынастардьщ даму жоспары, халық шаруашылығы
дамуының динамикасы); әлеуметтік жоспарлау (демография процесстерін,
халықтың өмір сүру деңгейін, еңбек ресурстарының даму болжамы); ғылыми-
техникалық жоспарлау (ғылыми-техникалық прогресстің даму болжамы);
экологиялық жоспарлау (табиғи ресурстарды пайдалану болжамы, қоршаған
ортаны қорғау).
Сонымен, жоспарлаудың негізігі мақсаттарына төмендегілерді
жатқызуға болады [1]:
- мемлекеттік экономика саясатын және экономиканы
мемлекеттік реттеу шараларын жасау;
- экономиканың өсу қарқынын, қажетті сапасын қамту және қолдау;
- ұлттық экономиканың циклдік тепе-теңдігін орнату және
қолдау;
- барлық экономикалық шешімдердің үйлестілігін қамту;
- ұлттық экономиканың тұрақты дамуын қамту.
Қазіргі кездегі басқару теориясы мен тәжірибесінде жалпымемлекеттік
макроэкономикалық жоспарлаудың бюджеттік, стратегиялық, индикативті,
директивті формалары бар. Солардың ішінде Қазақстан үшін стратегиялық және
индикативті жоспарлардын маңызы зор болып отыр.
Ескерту: Әдебиеттер негізінде жасалынған.
Сурет 1-Жоспарлау түрлерінің жіктеуі
Стратегия - ұғымы ежелгі грек еліндегі ауқымды өкілеттілікке ие
болатын басқарушыны, тура аудармасында "генерал шеберлігін" береді.
Стратегиялык жоспарлау - Үкіметтің, аумақ әкімшіліктерінің, мекеме
және фирма басшыларының өндіріс сұрактары бойынша, кіріс және шығыс,
бюджет. салық, баға және әлеуметтік қорғау бойынша ұзақ мерзімді жобалары.
Стратегиялық жоспарлау - ұйым алдындағы мақсатқа жетудегі басшылықтың
қабылданған кешенді, жан-жақты шешімдер жиынтығын береді.
Индикативті жоспарлау - мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық дамуының
негізгі бағыттары және индикаторлары, соны іске асыру бойынша жоспарланған
мерзімге іс шаралары және мемлекеттік экономикалық реттеуіш тізімі бар
құжат.
Индикативті жоспарлаудың негізгі мақсаты - ұлттық эконоімиканың бір
қалыпты дамуын, оның кұрылымдық өзгерістерін, дағдарысты жағдайлардың алдын-
алу және олардың ықпалын жұмсарту, елдің экономикалық және саяси
тәулсіздігін қамтамасыз ету. Сондықтан, индикативті жоспарлау төмендегі
талаптарға сай болуы шарт [2]:
- республика экономикасын мемлекеттік реттеуде қолданылатын
құралдардың тиімді болуына қол жеткізу;
- нарық механизмдерінің әрекеті негізінде экономиканың өзін-өзі
реттеу деңгейінің жоғары болуын қамтамасыз ету және шаруашылық
жүргізуші субъектілердің өзіндік экономикалық белсенділігін пайдалануына
кеңінен жағдай жасау;
- әлемдік тәжірибеде кеңінен қолданылып жүрген және
тиімділігі дәлелденген экономикалық талдау, болжау мен реттеу
әдістерін пайдалану;
- аумақтық экономикалық саясаттың тиімділігін камтамасыз ету.
Аймақтық басқару органдарының экономикалық компетенциясын кеңейту
барлық сұрақ территорияның әлеуметтк – экономикалық дамуымен байланысты
болса, аймақтық органдар кәсіпорын коллективімен бірлесе отырып шешімін
табуы қажет, өйткені жергілікті әкімшілік құқығы нақты экономикалық
мүмкіндіктермен сәйкестенуі тиіс.
Аймақтық саясат механизмдерін жүзеге асыру, соның ішінде әлеуметтік
–экономикалық ұдайы өндірістің қоршаған ортамен тепе теңдігінің бұзыуына
байланысты, экологиялық қауіпті аймақтарға арнайы мемлекеттік бағдарламалар
жасап нақты аймақтардың дамуының өзекті проблемалары шешімін табуы қажет
[3].
Шағын және орта қалалардың өркендеуі екі – үш өндірістік
кәсіпорындардың қызметіне тәуелді болады. Жалпы жағдайдың экономикалық
тоқырауы, инфляцияның күшеюі, шаруашылық қатынастардың үзілуі, көптеген
шикізат пен өндіріс түрлерінің сұранысының төмендеуі кәсіпорындардың
жұмысын тоқтатуына алып келді. Бұның әсерінен қала және ауылды аймақтарда
жұмыссыздықтың белең алуына, жоғары кадрларымыздың басқа елге кетіп
қалуына, жергілікті халықтың тұрмысының төмендеуіне алып келді[4].
Қазақстан Республикасының болашақтағы әлеуметтік-экономикалық өсуі,
оның аймақтарының дамуымен байланысты. Сондықтан экономикалық механизм
келесілермен қалыптасу керек:
- аймақ - мемлекет экономикасын тікелей және жанама ресурстары, ғылыми-
техникалық, қаржы-несиелік, несие және әлеуметтік байланысы дамыған
біртұтас бөлігі болуы тиіс;
- бұл жерде ұдайы өндіріс пен еңбек ресурстары, қаржылай айналыммен
ұлттық байлықтың жартысы, үйлестіру, айырбастау, тұтынушылар өндірісі
іске асады ;
- басқару органдарының біріккен әрекеті, территориялық өндірісітің
дамуына орындаушы органдардың бірігуіне әкеледі ;
- аймақтың табиғи құзіретіне жоспарлау, қаржыландыру, несиелеу,
ақшалай айналыммен еңбек ресурстарын жетілдіру жатады.
Әлеуметтік тұрмыс инфрақұрылымның дамуына кәсіпорын мен бірлестіктердің
еңбек ресурстарының төлем ролін күшейтуге тырысады. Эквивалентті
байланыстардың барлық экономикалық жүйе түйіндерімен қамтамассыз етуі,
нарықтық жүйенің экономикалық механизмде талап етуі болады [5].
Экономикалық жүйелерді зерттеуді аймақтық басқару мен жоспарлау келесідей
жағдайларда жүргізіледі:
- кәсіпорын – аймақтың басты экономикалық көзі болып табылады.
Кәсіпкерлік қызметнің заңнамасына сәйкес жүргізіледі. Осыдан келіп
территориялық басқарудың міндетті шаруашылық және өндіріс-технологиялық
даму шартына араласпауы аймақтық кәсіпорындардың әлеуметтік- экономикалық
кешенді дамуын ынталандырады.
- облыс, қала, аудандардағы шаруашылық субъектілердің есеп принціпі мен
экономикалық есептертің эквивалентті негізін басқару органдары мен
жалпы қатынас.
- жергілікті бюджеттің қалыптасуы кәсіпорын мен ұйымдардың жұмысының
тиімділігіне байланысты .
Ұйымдық құрылым - шаруашылықтың өзін-өзі басқаруы жаңа әдістеріне,
ғылыми-техникалық прогресске сәйкес жүргізілуі керек.
Аймақтық жоспар алдындағы зерттеулерді жүргізудің басты мақсаты
әлеуметтік – экономикалық дамудың комплексті жоспарының ғылыми деңгейін
арттыру жатады [6]. Жоспар алдындағы зертеулер маңызды әлеуметтік-
экономикалық және аймақтың дамуының ғылыми-техникалық мәселелерін анықтауы
қажет. Аймақтың әлеуметтік – экономикалық даму перспективасын негіздеуге:
- аймақтың дамуының мүмкін болатын қарқыны, деңгейі мен құрлымдық алға
жылжуының мақсатты бағытын анықтау қажет;
- аймақтың ресурсты потенциалын және әлеуметтік–экономикалық дамуын
ұзақ мерзімді мақсатына қол жеткізідегі ролін бағалау;
- арнайы бағдарламаларды дайындауды қажет ететін ғылыми –техникалық,
әлеуметтік – экономикалық басқа да әлеуметтік мәселерді анықтау
қажет;
- табиғи ресурстарды пайдалану бағыттары мен жағымсыз құбылыстардың
алдын алу тәсілдерін дайындау жатады.
Аймақтың әлеуметтік-экономикалық жоспарын жүзеге асыру барысында мына
төмендегі міндеттерді орындау қажеттілігін қарастырылады:
- өндіріс пен көмекші салалардың, қызмет көрсету, маманданған
салалардың өзара байланысты дамуы негізінде жалпы мемлекеттік
деңгейден міндеттерді шешуге аймақтың қатысуын қамтамассыз ету;
- өндірістік қорлар, еңбек, су, жер және басқа да жергілікті
ресурстарды тиімді пайдалану;
- барлық кәсіпорындардың, ұйымдардың және фирмалардың тиімді жұмыс
істеуі үшін мемлекеттік реттеу мен әлеуметтік қатынастар негізінде
жағдай жасау;
- аймақтық халқының өмір сүру жағдайын тұрақты түрде жақсарту, олардың
әлеуметтік - мәдени, тұрмыстық және басқа да қызмет көрсету
түрлерімен қамтамассыз ету;
- меншік формасына қарамастан барлық кәсіпорындар мен ұйымдардың
қоршаған ортаны қорғау мен сыртқы экономикалық қызметтің жоспарларын
байыту.
Қазақстан аймақтары нарықтық экономикаға көшу кезеңінде дағдарысқа
ұшырады. Аймақтардың дамуының алғы шарттарын талдай отырып, олардың
арасындағы әлеуметтік-экономикалық айырмашылықтары анықталды. Қазақстан
аймақтарының әлеуметтік-экономикалық даму деңгейіндегі айырмашылықтары әр
бір аймақтардың қарқынына қана емес, сонымен қатар, оларды жеке
реформалауға маңызды әсерін тигізеді.
Нарықтық экономикаға өту процесі, негізінен, Қазақстанның экономикалық
кеңістігінің біріңғай еместігінен және аймақтарының нарықтық жағдайға
бейімделу мүмкіншіліктерінің біршама өзгеше болмағандығынан ұзаққа
созылғандығын атап өткен орынды. Аймақтық мәселелердің көбеюіне және оның
өсуіне мына процестер [7] әсер етті:
• жаңа саяси және экономикалық кеңістікті құру;
• әкімшілік-жоспарлық экономикадан тұрақсыз мемлекеттік реттеуімен
экономиканың нарық түріне өту;
• экономикалық дағдарыс;
• өзгеше инфрақұрылымымен, өндірісімен, гуманитарлық мәселелерімен жаңа
шекаралық аймақтардың пайда болуы.
Мемлекет үшін аймақтық дамудың маңыздысы объективті жағдайларға
байланысты. Қазақстанда ішкі территориялық жүйенің күрделілігі әлеуметтік-
экономикалық, табиғи-географиялық және демографиялық жүйелердің
күрделілігімен, аймақтың жағдайлары және ерекшеліктерінің әр түрлілігімен
анықталады.
Аймақтық “модельдік” сапасы бұл кезеңде қалыптасуы мүмкін[8].
Олар:
• диверсифицировалық және қаржылық сектордың өсуі;
экспорттық шамада: шикізат, металлургия және темір - жол салаларының
дамуы;
• қаржысы мықты аймақтарда ірі кәсіпорындарда ереже ретінде
экологиялық реформаны курсқа алынуы;
• мемлекеттің бай табиғи ресурстарын дербес экономиканың федералді
ортаға жеткізілуі;
• саясатта шығарылған “жұмсақ” нарыққа өтуі;
• дағдарысты аймақтардың жеңіл өнеркәсіп немесе машина жасауға
мамандандырылуы;
• экономикалық әлсіз дамуда агралық немесе шет аймақтардың, -
федералды бюджетке тәуелділігі;
Академик Н. Н. Некрасовтың, 70 жылдары айтылған, аймақтық
математикалық – экономикалық моделі мынадай жағдайда қалыптасуы мүмкін
екен.
- әлеуметтік - экономикалық аспектілер әрбір нақты аймақта
негізгі бөлік ретніде қарастырылса;
- аймақта шаруашылықтың тиімді жақтарын жасау және
территорияның экономикалық пропорциясы сақталса.
Аймақтың әр түрлі әлеуметтік – экономикалық жағдайы [9] екі
факторға бөлінеді. 1. Обьективті (аймақтың даму үшін мамандықты жеке
шаруашылық құрылымды, экономикалық – географиялық жағдайларды және
басқаларын үйрету болып табылады.) 2. Субьективті (саяси үкіметтің
барлық аймақпен қарым – қатынасы, тұрғындардың кәсіпкерлік
белсенділігі, реформалуаға кері әсері немесе көмектесуі, миграция,
топтарының өзгеруі және басқалары жатады). Дәл бағытталған
субьективті факторлардың маңыздылығының әсерінен жылдамдығы анықталып
өлшенеді және обьективті тенденцияның өзгерістері. Бұл жағдайдың
индекаторы, обьективті факторлардың түрлері, индекатордың сапасы жоғары
тәртіпте қарым – қатынастарға индекатордың субьективті факторы
қатысады. Сол үшін аймақтық даму тенденциясын алдын – ала болжау
және түсіну, қажеттіліктерді анықтау заңдылықтарымен байланысты және
мәліметтерге индекатор көлемді әсер етеді.
Аймақтық экономиканың субьектісі, аймақтың ұдайы өндіріс
процесінің мемлекеттік кәсіпорындарда және ұйымдарда, акционерлік
қоғамда, кәсіпорын арендасында, кооперативтік серіктестіктерде, жеке
фирмаларда, аралас кәсіпорындарда, үй шаруашылығында және тағы
басқаларының да қатысы бар. Орташа субьектитті аймақтық
экономикасында – территориялық тұрғындардың, - елді мекенді
социоэтикалық барлық адамдардың, үй шаруашылығы маңызды қызмет
атқарады.
Субьективті нарықтық инфроқұрылымдарда аймақта: коммерциялық
банктер, биржалар, сақтандыру компаниялары немесе ұйымдары, инженерлер
консалтингтер, аудитерліктер фирмалар, жарнамалық агенствалар және
басқа да ұйымдар бар. Олардың да өз маңыздылығы сөзсіз. Сондықтан,
аймақ экономикасының қай – қайсысы болмасын саласының өзіндік
қажеттілігі, атқаратын маңызды қызметі болары сөзсіз.
Аймақтық экономика - бұл әлеуметтік-экономикалық, ғылыми-техникалық
жүйелерге және тенденцияларға терең талдау жасау арқылы мүмкін болатын
әдістер мен көзқарастардың жүйесі.
Аймақтық экономика – аймақтың өндірістік потенциалы, оның табиғи
ресурстарын біліп, ескермей даму мүмкін емес. Демографияға, еңбек
ресурстарына, әлемдік шаруашылықта Қазақстанның алатын орны, еліміздің
аймақтарындағы экономикалық даму қарқыны, ерекшеліктері – бәрі ескеріліп,
талдау жасалынып дұрыс шешімдер қабылдануына үлкен әсерін тигізеді.
Мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық даму барысында аймақтардың және олардың
билік ететін органдарының ролі арта түсуі тиіс.
Экономикалық даму жағынан артта қалған аймақтар мен дағдарысқа
ұшыраған шағын және орта қалалар, алыстағы селолық аудандардың дамуын
жеделдету үшін салық, кеден және тағы басқа тәртіптеріне жеңілдіктер
енгізу қажет.
Аймақтық экономика территориялық дамумен тікелей байланысқан
мынадай режимде аймақтық жүйеде жұмыс істеумен хабардар етеді: халық
өмірінің саласы және позитивтік динамикалық өлшемде, әлеуметтік ұдайы
өндірісті байланыстыруды тұрақты қамтамасыз етеді, шаруашылықта
ресурста және экологиялық потенциялды территорияда соңғы терминдермен
түсіндіреді.
Тұтастай алсақ аймақ, ол – жалпы табиғи – ресурстарды
пайдаланумен әлеуметтік салалардың пропорционалды байланыстылығымен,
ішкі аймақтарда және аймақаралық өндірістегі технологиялық
байланыстардың орнықты құрылуымен, көпшілік көрнекті түрде анықталуымен
аймақталатын территориялық бірлестік.
Көрсетілген аймақтық шаруашылық комплескте, ғалым И. Арненовский
көрсеткендей [10], - тауарлардың ішкі тұтынушыларының салааралық
өнімдердегі үлесі көбінесе аймақтық ресурстарды пайдалану дәрежесіне
тең. Комплексті және бүтіндей қызмет етуді жүзеге асыруда, елдегі
халық шаруашылығының шеңберінде аймақтар өзімен - өзі қатынасады. Онда
ұдайы өндіріспен байланысушы территорияларға шек қойылған, мұнда
негізінде өзбетінше араласуға көңіл бөледі.
Аймақтарда мамандықты үйретуді анықтау үшін, мамандардың
түсінігінше, аймақтық экономиканың көп мағынасын көрсетуге болатын
көрсеткіштер бар. Ол[11]:
• аймақтық салаарада индексті мамандандыру (аймақтың қарым –
қатынастар үлесі, ҚР – ң өнім өндіру салаларындағы барлық
елдердегі өнеркәсіп пен аймақтың үлес салмағы);
• мамандандырудың тиімді индексі (Қазақстанда көрсетілген
аймақтардың өнім көлемінің шығындар бірлігінің қатынастары);
• жалпы мамандандыру индексі (жеке индексті басқару туындысы)
атап айтсақ, аймақты басқаратын әкімшілік Қазақстан
Республикасындағы анықталған, аймақты тұтастай дәрежеде басқарып,
жалпы шаруашылықтың барлық элементтерін бсқаруды мойнына алып,
өндіріс материалын, табиғи ресурстың потенциалын инфрақұрылымдар
мен еңбек ресурстарын сондай – ақ көп жақтармен сыртқы
байланыс, сауда қаржы әлеуметтік, экологиялық, өндірістік салаларға
иелік етуі тиіс.
Басшылар міндеттерінің қатарына фирманың нарықтық позицияларын талдау
және болжау негізінде жалпы мақсаттарды анықтау, тиісті жоспарлар мен
бағдарламаларды, жоспарлау құрылымдарын, маркетинг концепцияларын, НИОКР-
дың негізгі бағыттарын бекіту кіреді. Кадр, әлеуметтік, қаржы,
инвестициялық, сатып алу және өндірістік (нені және қалай шығару)
саясаттарын жасау, құрылымдық бірлік пен жоспарлау қызметі жұмыстарын
үйлестіру, тікелей бағынышты қызметкерлерді іріктеу. Бас директордың
жеткізілген, артық заттарды, нарықтық экономикадағы тиімсіз күнтізбелік
жоспарлауды оперативті жоспарлауға килігуі[12].
Ұзақмерзімдік перспективада рентабельділікті арттыру әдістері қатарына
өтімділік инфрақұрылымдарын және өнімдердің техникалық қызмет көрсетуін
дамыту, өндірістің сериялылығын төмендету (тораптардың, деталдьдардың,
технологиялық процестердің жоғары бірегейлігі кезінде) жатады. Басқаруды
қайта орталықтандыру (автоматтандырылған ақпараттық жүйе жасау кезінде),
жеткізушілерге техникалық ықпалдастық жасау (ұзақ мерзімдік байланыстар
негізінде), кіші кәсіпорындардан бөлініп шыққандардың құрылымдық бірлігін
айқындау.
1.2. Аймақтың әлеуметтік - экономикалық дамун жоспарлау тиімділігінің
стратегиялық концепциясы
Қоғамдық өндірістің мүлдем құлдырауына ұласқан экономикадағы дағдарыс
Қазақстан Республикасы мен оның аймақтарындағы үдемелі өндіріс
процестерінің сыр сипатының бұзылу қырларын ашып көрсетті. Нарықтық
жағдайда аймақтық дамудың көптеген процестері мазмұны мен көрініс тауып
отыр. Аумақтық шаруашылық жүргізу міндеттері мен проблемалар ең алдымен
олардың әлеуметтік - экономикалық жағдайындағы айырмашылықтарға, екіншіден,
саяси сипаттағы себептерге байланыста едәуір дәрежеде күрделеніп барады.
Нарықтық экономика жүйесінде бәсекелестік пен жеке меншік толықтай
дамыған кезеңде мемлекет экономиканы өсіру үшін жоспарлауды да қолданады.
Нарық жүйесінде мемлекеттен бастап барлық субьектілер өніиділік пен өнімді
жоспарлаусыз жұмыс істей алмайды.
Нарықтық бостандықта ешқанда да декларация немесе кодекстер емес, тек
жоспарлау ғана көптеген елдерде тиімді жұмыс істеп келеді. Жоспарлау мен
болжаудың қажеттігі келесідей себептерден туындайды:
Біріншіден, экономиканың өсу қарқынымен қатар ҒТР, жаңа технологиялар
дамып келе жатыр. Өнім арттырудың инновациялық, ұтымды тәсілдері, еңбек
күшінің техникамен алмастырылуы қарқынды өсіп келе жатқандықтан, нәтежиесін
жоспарлау мен болжау қажет,
Екіншіден, жоспарлау мен болжау экономиканы реттеу үшін мемлекет тарапынан
жиі қолданылады. Экономикалық циклді реттеп отыру үшін қажетті. Халықтың
әлсіз топтарының қажеттіліктерін қамтамасыз ету үшін де мемлекетке тиімді.
Үшіншіден, нарықта кез-келген фирма өзінің саласына қарамастан, белгілі бір
нәтежиеге жету үшін, жұмысқа кіріспес бұрын алға қойған мақсаттары мен
жоспарын, кәсіпкерлік стратегияын жасауға міндетті. Дұрыс бағыт-бағдар
таңдау арқылы ғана экономиканың қажетті түрде дамуына болады.
Жоспарлау – атқарылатын іске бағытталған, ақпаратты саналы түрде талдау
процесі. Кез-келген шаруашылық қызметтің мақсатқа жетуі, ғылыми немесе
логикалық тұрғыдан нәтежиесін болжаудың әсерінен болады. Болжау болашақта
туындауы мүмкін қиындықтар мен жағдайларды алдын-ала қарастыруға мүмкіндік
береді. Сонымен, болжаудың екі түрі болады: теориялық-танымдылық және
басқарушылық болжау.
Нарықтық қатынастарды қалыптастырудың аймақтық ерекшеліктеріне ықпал
ететін мынадай факторлар бар[13]:
- тұтыну рыногының және өндіріс кұралдар рыногының калыптасуына әсерін
тигізетін, сондай-ақ аймақтық үдемелі өндіріс процесінің барлық фазаларына
белсенді ықпал ететін климат факторы;
-өндіріс географиясын айқыңдайтын және жекелеген аймақтық жүйелерде
өндіріс шығынына, баға белгілеуге және сұраныс пен ұсыныс тепе-тендігіне
ықпал ететін табиғи ресурс факторы;
-тұтыну рыногының ауқымдылығын айқындайтын демографиялық фактор,
ақшалай табыстың көлемі мен төлем кабілеті бар сұраныс-еңбек жылжымайтын
мүлік рыногымен, аймақтың әлеуметтік құрылымымен тікелей байланысты;
- аймақтық экономикалық дамуының мақсатты бағдарын айқыңдайтын,
ресурстарды өндіру мен тұтыну географиясы мен кұрылымына, жұмыс орындарының
техникалық-экономикалық сипаттамасына және еңбек рыногының қүрылымына,
республиканың басқа аймақтарымен өзара байланысқа ықпал ететін аймақтың
экономикалық құрылым факторы.
Аймақтағы жүйелі реформалардың ең маңызды бағыттарының бірі мемлекеттік
меншікті мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіру болып табылады.
Заң бойынша жекешелендіру процесі төрт негізгі бағыт бойынша
жүргізіледі[14]:
- шағын жекешелендіру, жаппай жекешелендіру, жеке жобалар бойынша
жекешелендіру және агроөнеркәсіп кешенің жекешелендіру. Нақты нарықтық
катынастар калыптастыру түрғысынан осы процестің нәтижелігіне деген мүдде
шетелдік мүдделермен білдірілуде. "Делойт и Туш" компаниясы Бүкіл
дүниежүзілік банк пен Американың халықаралық даму жөніндегі агентігінің
басшылығымен жүргізілген зерттеу жекешелендірілген объектілерде жұмыспен
қамтудың едәуір (20 процент) ұлғайғанын, жекешелендірілген объектілердің
дамуы, инвестициялаудың өскенін (80 процент меншік иелері), жалдамалы
жұмысшылар енбек ақысының артқаны (пікірі сұрастырылғандар 80 процент),
мемлекеттік объектілермен салыстырғанда біртектес тауар топтары мен қызмет
бағасьның кемігенің көрсетгі (72 процент).
Қазақстан Республикасы ҰҒА Экономика институты филиалының қызметкерлері
Қазақ тұтыну кооперациясы институтымен бірге жүргізген осындай зерттеу және
меншік иелерінің жағдайы оншалыкты мәз емес екенін көрсетгі. Өйткені олар
дағдарысты экономика ақиқаттарына тап болған. Шағын жекешелендіру
нәтижелері қаншалықты санқилы және карама-кайшы болғанымен, республикада
инвестицияланған капиталдың тиімді жұмыс істеуі үшін нақты жауап беретін
меншік иелігі тобының калыптасқанын атап көрсету керек.
Экономист-ғалымдар мен практиктердің бірлескен күш-жігерімен Казақстан
Республикасының аймақтық стратегиясының концепциясы әзірленіп, оны үкімет
1996 жылғы 9-қыркүйекте бекіткен болатын. Бұл концепцияны әзірлеудің алғы
шарттарын негіздей келіп, мына жағдайлар ескерілді:
- аймақтарды әлеуметтік-экономикалық дамуының деңгейі бойынша, халық
тұрмысының деңгейімен сапасы бойынша саралау;
- жұмыссыздық деңгейі мен экономикалық тұрғыдан белсенді халықты
жұмысқа орналастырудың нақты мүмкіндіктері бойынша аймақтық айырмашылықтар;
- шағын және орташа қалалардың проблемалары және белсенді мемлекеттік
қолдау;
- республиканың артта қалған шалғай аудандарының проблемалары;
- орталық және жергілікті аткарушы органдардың әлеуметтік-экономикалық
дамуды реттеу жөніндегі қызметтерінің аражігінің айқын ажыратылмауы.
Концепцияда аймақтық саясаттың бағыттары мен артықшылықтары және оны
жүзеге асыру механизмі белгіленген.
Жоспарлау - басқарудың маңызды жүйесі және қазіргі экономикалық
дағдарыстан шығу тәсілдерінің бірі. Нарықты экономикаға өту кезеңінде
басқару жүйесін одан әрі дамыту және осы кезеңге тән жаңа қағидаларды
басшылыққа ала отырып экономиканы жандандыру - бүгінгі күннің өзекті
мәселелерінің бірі.
Жоспарлау - белгілі мерзімге есептелген басқару объектілерін дамытуда
қолайлы альтернатива таңдауға бағытталған басқару қызметінің бір түрі.
Басқару объектісінің даму қарқыны және келешекте күтілетін күйі бар жоспар
- жоспарлау процесінің қорытындысы болады. Жоспарда мақсат және оларды іске
асыру бойынша іс-шаралар жүйесі міндетті түрде болу қажет.
Жоспарлауға келесі ерекшеліктер тән (Сурет-2):
1. Жоспарлау алдын ала қабылданған шешім және келешекте белгілі
нәтижеге жетуге бағыттылған.
2. Әр-түрлі жағдайларға байланысты жоспарға тұракты
түзетулер енгізіледі, сондықтан жоспарлау жүйесі икемді және
өзгерістерге бейімделуі қажет.
3. Жоспарлау процессі қате істерді болдырмауға және
қолданбаған мүмкіндіктерді азайтуға бағыттылған.
Жоспарлау процесінің негізгі элементтері төменде көрсетілген.
ЖОСПАРЛАУ НӘТИЖЕЛЕР
АМАЛДАРЫ
РЕСУРСТАР
ЕНГІЗУ
БАҚЫЛАУ
Ескерту: Әдебиеттер негізінде жасалынған.
Сурет 2 - Жоспарлау процесінің негізгі элементтері.
Жоспарлау төмендегі принциптерге негізделінеді:
• ЖҮЙЕЛІЛІК;
• ЖИНАҚТЫЛЫҚ;
• ҮЙЛЕСІМДІЛІК;
• ИКЕМДІЛІК:
• РЕСУРС МҮМКҮНДІКТЕРІНІҢ ШЕКТІЛІП.
ЖҮЙЕЛІЛІК - жоспар шешімін жасау және негіздеу барысында экономиканың
барлык элементтерін есепке алу қажеттігін ұйғарады.
ЖИНАҚТЫЛЫҚ - жоспар шешімін жасау және негіздеу барысында, оның іске
асырғанда салдарын ескеру қажеттігін ұйғарады.
ҮЙЛЕСІМДІЛІК - жоспарланған объекттің жұмыс істеуін және дамуының
нәтижелі болуына жоспар шешімін бейімдеу.
ИКЕМДІЛІК - жоспар шеші.мінің тұрақты болатын өзгерістерге бейімделуін
ұйғарады.
РЕСУРС МҮМКҮНДІКТЕРІНІҢ ШЕКТІЛІГІ - колда бар ресурстарды ұтымды және
нәтижелі пайдалану қажеттігін ұйғарады.
Экономикалык және әлеуметтік дамудың барлык жақтары, жоспар мен
болжамның максаты мен талаптары, когамдык өндірістін салалары мен
құрылымдарының дамуындагы сандық және сапалык өзгерістер бірімен-бірі тығыз
байланыскан көрсеткіштер аркылы беріледі. Көрсеткіштер жүйесі мынадай
талаптарға сай болуы керек[15]:
- Эконо.микалык және әлеуметтік даму процессінің заңдылықтары мен
мұқтаждығын ескеруі керек.
- Болжам мен жоспардың максаты мен міндетін жеткілікті дәрежеде
көрсетуі шарт.
-Атаулы негізде. ягни жоспарлардағы көрсеткішті орындаушыны анық,
нақты көрсетуі керек.
- Кешенді негізде, яғни ұдайы өндіріс пен әлеуметтік дамудың барлық
жақтарын қамтуы қажет.
- Аймақтар мен салалардың ерекшеліктерін ескеріп, көрсетуі керек.
- Қоғамдык өндірістің жоғары тиімділігіне және істің сапасына қол
жеткізуді ынталандыруы шарт.
- Жоспар көрсеткіші дегеніміз - баскару шешімінің нактылы бір
тапсырмасын санмен көрсету формасы. Жоспарлық көрсеткіштер өзінің сырткы
белгісіне және аткарар міндетіне байланысты бірнеше топқа бөлінеді. Олар:
сандык және сапалық; натуралдық және құндык; абсолюттік және
салыстырмалык; нормативтік (директивтік) және есептік көрсеткіштер.
Сандық корсеткіштер жоспардағы тапсырманыңсандық белгісін көрсетеді.
Олар көлемдік және сандық болып екіге бөлінеді. Көлемдік көрсеткіштер ,
мысалы, өндірілген өнімнің көлемін көрсетсе, тармақтык (сандық)
көрсеткіштер мектептердің, кітапханалардың т.б. санын көрсетеді.
Сапалық көрсеткіштер өндіріс тиімділігі, экономикалық құбылыстар мен
процесстердің сапалық белгілерін көрсетеді (еңбек өніміділігі, өзіндік
кұнның азаюы, материалдық ресурстардың шығын нормасы).
Натуралдық көрсеткіштер ұдайы өндіріс процессінің физикалық өлшем
бірліктерімен өлшенетін жақтарын көрсетеді. Мысалы, өндірілген өнім көлемі
(салмағы, ұзындығы бойынша). Кейбір экономикалық құбылыстар шартты-
натуралды бірліктермен өлшенуі мүмкін.
Құндық корсеткіштер экономикалық құбылыстарды натуралдық-заттық
құрамынан басқа құндық өлшеммен көрсетеді. Олардық арқасында әр түрлі
салалар өнімдерін, еңбек шығыны мен оның нәтижесін салыстыруға мүмкіндік
туады. Құндық көрсеткіштердің көмегімен экономикадағы көптеген байланыстар
мен пропорциялар анықталады.
Абсолюттік көрсеткіштер өнім, еңбекақы, т.б. көлемдерін көрсетеді. Ал
салысшырмалық корсеткіштер салыстырмалы өлшемдермен белгіленеді (үлес
салмағы).
Директивтік көрсеткіштер, жоспардағы негізігі тапсырманы, жоғарғы
органның төменгі органдарға, кәсіпорындарға бекіткен тапсырманы көрсетеді.
Олардың бір түрі болып нормативтік көрсеткіштер саналады, олар басқарудың
барлық деңгейіне міндетті түрде орындалуы шарт көрсеткіштер. Болжаудың
негізгі мақсаты экономикалық дамудың балама бағыттарын және олардың
әлеуметтік-экономикалық салдарын анықтау болғандықтан ол экономиканы
жоспарлаудың алғашқы сатысы болып табылады.
Қазіргі қалыптасқан нарықтық қарым-қатынас экономиканың жоспарлау
түрін жоймайды, керісінше экономикалық және әлеуметтік Дағдарыстан шығудың
бір тәсілі болып жаңа құндылыққа және сапаға ие болады.
Қазіргі дүние жүзілік экономика дамуында ұйымшылдық және жоспарлылық
күшею тенденциясы тән. Барлық елдерде болжау және жоспарлау тәжірибиесі кең
таралғаны, осыған дәлел. Сонымен қатар, экономиканы мемлекеттік реттеу
жүйесінде жоспарлаудың мазмұны және мақсаттары өзгеруде.
Экономиканы мемлекеттік реттеудегі аса маңызды және күрделісі -
индпкативтік жоспарлау болып табылады.
Индикативтік жоспарлаумен қамтамасыз етудің маңызды себептеріне
төмендегілер жатады[16]:
1.Ұлттық экономика индикаторларында (бюджет, қаржы, пайыздық
ставка және т.б.) мемлекеттің ролі артуда.
Макроэкономикалық балансты орнатуға және қолдауға мемлекет ынталы
болып тұр және басқару субъектісі ретінде орын алуда. Сөзсіз, мұндай
басқару - ұлттық экономика дамуының проблемалары және келешегі бойынша
білімсіз және стратегиясіз мүмкін емес.
2.Нарықтык қарым-қатынастың қажеті жоқ немесе шектелген экономика
салаларында индикативтік жоспарлауды қолдану қажет (қорғаныс
жүйесінде, ғылым жіне білім саласында). Бұл салаларда ресурс
үйлестіруде нарықтық қарым қатынастан тыс тәсілдерді қолдану қажет.
3. Мемлекеттік жоспарлаудың негізгі міндеті - инфляцияны,
жұмыссыздықты, бюджеттік дефицитті және т.б. жеңу.
4. Қазіргі кезде ұлттық экономиканың интеграциясы
мемлекеттік немесе макроэкономикалық жоспарлаудың ролінің артуына себеп
болып тұр.
5. Табиғи ресурстар азаю және экологиялық қауіпсіздік
жүйесін кұру сияқты, глобальды мәселелерді шешу
үшін макроэкономикалык жаспарлау қажет.
Индикативтік жоспар келесі бөлімдерден құралады:
1. Өткен жылдың әлеуметтік-экономикалық дамуына сараптама.
2. Жобаланған мерзімге әлеуметтік-экономикалық даму саясатының
мақсаты және міндеттері.
3. Макроэкономикалық саясат
3.1. Қаржылық-несиелік саясат;
3.2. Салықтық-бюджеттік саясат;
4. Құрылымдылық саясат.
4.1. Сауда саясаты;
4.2. Бағасаясаты;
4.3. Құнды қағаздар нарығының саясаты;
4.4. Инвестиция саясаты.
5. Экономика секторларын дамыту
5.1. Өнеркәсіп;
5.2. Ауыл шаруашылығы;
5.3. Құрылыс;
5.4. Көлік және бапланыс;
5.5. Қаржы саласы;
5.6. Сауда;
5.7. Ғылым және технологиялар.
6. Әлеуметгік даму
6.1. Халык, жұмыспен қамту және еңбек ресурсының дамуы;
6.2. Кедейшілікпен кұресу және халықты әлеуметтік корғау;
6.3. Әлеуметтік-экономикалық дамуда әйелдердің қатысуы;
6.4. Білім беру;
6.5. Денсаулық сактау;
6.6. Мәдениет, спорт және туризм;
7. Қоршаған ортаны қорғау.
Ескерту: Әдебиеттер негізінде жасалынған
Сурет 3 - Жоспарлау мазмұның схемасы
Сурет-3-те жоспарлаудың мазмұны келтірілген. Ол сыртқы және ішкі
жағдайларды жүйелеу негізінде алға қойған мақсаттарға жету стратегиясын
жасау үшін қолданады
Әлеумеггік-экономикалык мақсатгарды шешу мерзімінің ұзақтығына
байланысты индикативтік жоспарлар жүйесі стратегиялық, орта мерзімдік, және
жылдық жоспарлардан тұрады, олар макро-аумақтық, салалык деңгейді қамтиді.
Республика Президенті Н.Назарбаевтің 1997 жылғы Қазақстан халқына
жолдауында жарияланған "Қазақстан-2030" - жоспары стратегиялық жоспарға
жатады. Стратегиялык жоспарлар ұзақ мерзімге жасалады және ұлтық экономика
дамуының ұзак мерзімдік мақсаттарын, мәселелерін, басынқыларын анықтайды
және оларды жүзеге асыру кезендері мен мемлекеттік әлеуметтік-экономикалық
саясаттың жалпы бағыттарын белгілейді [17].
Стратегиялык, жоспарлау - көптеген мемлекеттер, ірі және орта
компаниялар сонғы кездері кеңінен колданып жүрген арнаулы білім саласы. Ол
баскаруда ертеден қолданылып келеді, бірақ жиі және кең көлемде қолданылуы
екінші дүниежүзілік соғыс кезінен басталады және тек әскери ғана емес,
сонымен қатар азаматтық қызмет пен бизнес сферасында да кеңінен
қолданылғандықтан қазіргі кезде жеке ғылым саласы ретінде қалыптасады.
Стратегиялық жоспарлар төмендегі бөлімдерден тұрады:
1. саланың ағымдағы қал-күйіне баға беру;
2.жоспарлы кезеңдегі министрлік жұмысының мақсатын анықтау;
3. басынқылар;
4. SWOT - максаттарға қол жеткізу мүмкіндіктерін талдау;
5. мақсаттарға қол жеткізу стратегиясы;
6. стратегияларды жүзеге асыру кезеңдері, немесе аралық
мақсаттар.
SWOT - ағылшын әріптерінің аббревиатурасы. Қазак тілінде күшті
(ұтымды) және әлсіз жақтар, мүмкіндіктер мен қатерлер мағынасын береді.
1.3 Әлеуметтік-экономикалық жоспарлаудын шетелдік тәжірибесі мен аймақтық
жоспарлаудың пропорциясының әдістері
Басқа елдердегі жоспарлау тәжірибесін біздің әлеуметтік-экономикалық
жағдапымызға өзгертпей көшіріп алу мүмкін емес. Бұл келесі объективті
сипаттағы себептерге байланысты:
1. республика басқа елдерден саяси, табиғи-экономикалық,
әлеуметтік-демографиялык, этно-мәдени және тағы да басқа себептерге
байланысты өзгешеленеді;
2. қазіргі Қазақстан жағдаиында біз ұлттык экономиканы кұру
процесіндеміз және де әлемдік экономикалық тарихта әкімшілік-
жоспарлык шаруашьшықтан нарықтық экономикага өткен бізге ұқсас бір ел жоқ;
3. басқару жүйесі мен шаруашылықта негізгі өзгерістер белгілі бір
себептерге байланысты тиісті негіздеусіз жүргізіледі
және "революциялык" көрініс табады, ал нарыктык
экономиканы мемлекеттік реттеу шаралары олардьщ эволюциялык даму "нәтижесі"
болып табылады.
Бірақ та шет елдер тәжірибесін ғылыми қорытындылау кажеттігі келесі
жагдайлар бойынша түсіндіріледі: біріншіден, экономиканы мемлекеттік
реттеудің кағидалары мен жүйесінің тұжырымдамалы негізін, түбірін анықтауға
мүмкіндік туады, екіншіден, аралас экономиканың жалпы заңдылыктарын аныктау
мүмкіндігі туады, және де бұл Қазақстан жағдайында мемлекеттік реттеудің
механизмдерін "түйістіруге" мүмкіндік жасайды, үшіншіден, мұндай толықтыру
мемлекеттік реттеудің нәтижелерін салыстырып талдауға мүмкіндік береді және
де керек болған жағдайда экономикалық реформаларды құруды, әлемдік
шаруашылык процеске республиканың араласу мөлшерін ескере отырып,
реформаларды дұрыс жолмен жүргізуге мүмкіндік береді[18].
Әлеуметтік-экономикалык процестерге мемлекеттің араласу тәжірибесін
үйренуден шығатьш қорытынды — көптеген алдынғы қатарлы елдерде экономиканы
мемлекетгік реттеудің негізгі кұралдары ретінде халык шаруашылығы дамуының
мақсаттары мен басымдылыктарын анықтау, болжау, жоспарлау, бағдарлама жасау
қарастырылады.
Осыған байланысты, шет елдердің жоспарды жасау және колдану
тәжірибесін зерттеу өте мацызды. Өнеркәсібі дамыған елдерде (АҚШ, Франция,
Ұлыбритания, Германия, Қытай) индикативті жоспарлау - нарықтық экономиканы
мемлекеттік реттеуші тәсілінің бірі болып жоғары нәтижесін дәлелдеді және
осы елдердің тәжірибесі белгілі бір кызығушылық туғызады.
Капиталистік елдерде бағдарламалаудың алғашқы кезеңдерінде
экономиканы басқарудың саларалық қағидасы қолданылды. Францияда дайындалған
саларалык бағдарламалар барлык шешуші экономикалык салаларды қамтиді және
олардың дамуын маңызды және тұтастай болжауда үлкен рөл аткарады. Бұл
тәжірибе біздің жағдайға пайдалы болар еді. Нарыктық жүйеге көшуге
байланысты эйфория халық шаруашылық мәселелерін тиімді шешу жолдарын
кейінге қалдырады. Францияда ағымды, орта мерзімдегі жоспарлаудың ғылыми-
әдістемелік және ұйымдастырушылдық мәселелерін арнайы мемлекеттік органдар
шешеді, бұл кызметті Жоспарлау бойынша Комиссириат жүргізеді.
Реттеуші органдардың басты міндеттерінің бірі аймактардьщ үйлесімді
кешенді дамуын қамтамасыз ету. Мысалы, Францияда 1982 жылы жүргізілген
реформалардың нәтижесінде аймақтық шаруашылык жүйесін басқару иерархиясының
үш деңгейінің функциялары ажыратылған (коммуналдар, департаменттер және
аймақтар). Ал департамент құрамына кіретін кантондар мен аудандардың
өзіндік даму мәселелерін шешуде күкықтык және ұйымдастырушылык тәуелсіздігі
жоқ.
Халық шаруашылығында аймактық мәселелер мен оларды салалық
эконо.микамен үйлесімді байланыстыруға Швециянын, Англияның, Германияның
және де баска дамыған нарықтық жуйедегі елдердің көптеген үкіметтік
шешімдері арналған. Бұл шешімдердегі басты ой, жергілікті билік органдары
езінің әлеуметгік-экономикалык саясатын жүргізе отырып жалпы мемлекеттік
және макроэкономикалык мақсатқа жету.
Көптеген елдердің жоспарлау тәжірибесін қорытындылай келіп американдық
маркетинг маманы Мелвилл Бранч маркетинг кызметін жетілдірудің бірнеше
колайлы жақтарын бөледі. Соның ішінде жоспарлау[19]:
1. басшылардың үнемі болашақты ойлауын ынталандыруға мүмкіндік
береді;
2. мемлекет және шаруашылық жүргізуші субъектілер
қолданылатын шараларды үйлестіреді;
3. көрсеткіштерді анықтау және олардың орындалуын
қадағалауга жол ашады;
4. алдагы мәселелердің және саяси ұстанымдардың нақты
анықталуын талап етеді;
5. шұғыл өзгерістерге дайындықты күшейтеді;
6. барлык кызметкерлердің міндеттерінің өзара байланыста. қарым-
қатынаста екенін көрсетеді.
Аталған пунктерден ең маңыздысы ретінде бірінші, екінші және алтыншыны
айтуға болады, өйткені қазіргі жағдайда жоспарлауда осы 3 пункт жетіспейді
немесе өте аз колданылады.
Қарастырылып отырған мемлекеттердің тәжірибесінен мемлекеттердің
экрномикасын реттеудегі күшті тетіктерінің бірі каржы-бюджет ресурстарын
пайдалану және салық жинау механизмі болып табылады. Осы механизмдерді
негізге ала отырып, бірнеше тұжырым жасауға болады, Біріншіден, бюджеттік
қаржьшен каржыландыру арқылы (субсидиялар, дотациялар, субвенциялар, бюджет
шығындарын жоспарлау) халык шаруашылыгының басымдылықтарын және білімді көп
қажет ететін салаларды жылдам дамыту мәселелері шешіледі. Италияда,
Норвегияда, Данияда, Швецияда мемлекеттік бюджет арқылы ұлттық табыстын
үлесі 50 пайыздан жоғары, ал Францияда 50 пайыз шамасында.
Екіншіден, кұрылымдык-инвестициялық саясатты жүзеге асыру үшін салык
салу механизмі үлкен ролді атқарады. Бұл механизм арқылы шаруашылық
жүргізуші субъектілердің кызығушылығын артгыруға болады, өйткені олар
өндіріс және өнеркәсіп салаларының тез дамуына әкеледі. Ол деген импортты
ауыстыратын және бәсекеге түсе алатын түрлі тауарларды шығару.
Үшіншіден, мемлекет әлеуметтік және ғылым салаларына шығындарын
азайтпауы қажет. Шығындарын азайтып бұл салалардағы сұранысты
қанағаттандыра алмаса, ол қайтадан шығындалуға мәжбүр болдаы және бұл жерде
екінші шығын бірінші шығыннан өте үлкен болады.
Австрия, Италия, Франция үкіметтерінін баға деңгейін реттеу АҚШ елімен
салыстырғанда өте қатал тәртіппен және арнаулы экономиканы баскзру
органдармен жүзеге асырылады. Мысалы, Францияда мемлекеттік баға реттеу
қызметтері бәсекелестік Кеңес арқылы жүргізіледі және халык
шаруашылығындағы бағаның бестен бір бөлігін қамтиді.
Мемлекеттік баға реттеудің басты объектісі ауыл шаруашылық өндірісі
болып табылатынын бүкіл дүниежүзілік тәжірибе көрсетіп отыр. Ғылыми талдау
шаруашылык өндірісінің бірқатар ерекшеліктерін бөліп көрстетеді.
Біріншіден, ол табнғи-климаттык жағдайға байланысты. Бұл тәуелділік
фермердің және аграрлы сектор субъектісінің табнғи-климаттык фактордың
қолайсыз жағдайда да табыс пен пайда табуын объективті және өзекті
проблемаға айналдырады. Оны шешуде басты рөл ауыл шаруашылық өнімдеріне
бағаны мемлекеттің реттеуі және сол механизмдер аркылы ауыл шаруашылық
жұмыскерлерінің арқылы ынталандыру.
Екіншіден, тұрғыидардың тамақ өнімдеріне кажеттілігін уақытында қа-
мтамасыз етілуіне ауыл шаруашылықөнімдерін табиғи өңделген түрлеріне
негізгі көңіл белінеді. Әлеуметтік түрдегі міндеттерді шешуде және
тұрғындардың емірін қамтамасыз етуден ауыл шаруашылык өнімдеріне бага кұру
процессіне негізгі мемлекеттік баскару органдары шеттеп түра алмайды.
Осындай объективті араласу әр түрлі басымды механизмдерде әкімшілік,
экономикалық, тікелей, жанама, құкыктык және аймактық реттеуде орын алады.
Олар көбінесе әр елдің әлеуметтік-шаруашылық, құрылымдық ерекшеліктеріне
байланысты.
Қытай Халык Республикасында экономиканы мемлекеттік реттеу тәжірибесі
белгілі бір кызығушылық туғызады. Қытайдағы экономикалық реформалардьщ
стратегиясы ұйымдық аспектіде болғанмен "ауылдан қалаға" деген қагидаға
негізделініп ерекшелінеді. Көптеген экономикалық реформаларды бастан
кешірген басқа елдерге қарағанда, қытайдың реформасы мемлекеттік реттеудін
күшті кұралдарын (директивтік жоспарлау, салалық және аймақтық жоспарды
үйлестіру, "ғылым-өндіріс" циклін жоспарлау, несие-салық және баға саясатын
жүйемен жүргізу) колданды. Сол сиякты нәтижелер бір катар Онтістік Шығыс
Азия елдерінде - Жапонияда, Тайландта байқалады.
Қытай экономисті Цзииьвэнь Лидің айтуынша: "Қытайда макроэкономикалық
жоспарлаудың негізін жекеменшік және мемлекеттік секторларынын тіркестігі
кұрайды, соның ішінде мемлекеттік секторы - басымды. Мемлекеттік мекемелер
экономикалык дербестікте жұмыс істегендіктен, Қытайда жоспарлау директивтік
емес. индикативтік". Қытайда қазіргі жоспарлау жүйесі, бірынғай жалпы
мемлкеттік жоспарлауында, көпдеңгейлі басқару принципіне сәйкес
құрылады[20].
Экономиканың өзекті мәселелері мемлекеттің қатысуымен шешіледі. Оған
төмеыдегілер жатады[21]:
1) экономикалық және әлеуметтік даму қарқыны, бағыттары және
мақсаттары;
2) өнеркәсіп және ауыл шаруашылығының негізгі өнім түрлерін өндіру;
3) күрделі қаркы бөлудің негізгі пропорциялары, мөлшері және оларды
үйлестіру;
4) негізгі өндіріс объектілерінің құрылысы;
5) өндірістік күштІ үйлестіру;
6) халықтың материалдык және рухани тұрмысын көтеру;
7) мемлекеттік бюджет, несие қаржыларының түсуі және шығыны, акша
эмиссиясы;
8) валюта кірісініңтепе-теңдігі және шетел капиталын пайдалану;
9) стратегиялық тауарларды және материалдық ресурстарды сатып алу және
үйлестіру;
10) сыртқы сауда тауар айналымы және экспорт бағасы;
11) ғылым және техника жетістіктерін зерттеу және енгізу;
12) білім беру, денсаулык сақтау және әлеуметтік саланын баска да
салаларын дамыту;
13) экономика және техника саясатының негізгі бағыттары;
14) негізігі тауарлардың бағасы.
Қытайда аумак және сала дамуының жоспарлары, мемлекеттік жоспардың
негізігі элементі болып табылады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz