Ауыл шаруашылығы саласын дамыту
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ САЛАСЫН ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Ауыл шаруашылығы саласының мәні және экономикалық маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Ауыл шаруашылығы саласының негізгі бағыттарын дамыту бойынша мемлекеттік саясатты жүзеге асыру ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... .. 14
1.3 Ауыл шаруашылығы саласының негізгі бағыттары дамыған елдердің тәжірибелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 21
2 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ САЛАСЫ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫНЫҢ ДАМУЫН ТАЛДАУ
2.1 Аймақтарда ауыл шаруашылығы саласының ағымдағы жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
2.2 Агроөнеркәсіптік кешендерін дамыту бойынша Агробизнес. 2020 бағдарламасын жүзеге асыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
2.3 Оңтүстік Қазақстан облысында ауыл шаруашылығы саласының даму деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
3 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ САЛАСЫН ДАМЫТУДЫҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Аймақтарда ауыл шаруашылығы саласын дамытудың басымды бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
3.2 Ауыл шаруашылығы саласының негізгі бағыттарын дамыту жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..71
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 72
1 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ САЛАСЫН ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Ауыл шаруашылығы саласының мәні және экономикалық маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Ауыл шаруашылығы саласының негізгі бағыттарын дамыту бойынша мемлекеттік саясатты жүзеге асыру ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... .. 14
1.3 Ауыл шаруашылығы саласының негізгі бағыттары дамыған елдердің тәжірибелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 21
2 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ САЛАСЫ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫНЫҢ ДАМУЫН ТАЛДАУ
2.1 Аймақтарда ауыл шаруашылығы саласының ағымдағы жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
2.2 Агроөнеркәсіптік кешендерін дамыту бойынша Агробизнес. 2020 бағдарламасын жүзеге асыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
2.3 Оңтүстік Қазақстан облысында ауыл шаруашылығы саласының даму деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
3 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ САЛАСЫН ДАМЫТУДЫҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Аймақтарда ауыл шаруашылығы саласын дамытудың басымды бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
3.2 Ауыл шаруашылығы саласының негізгі бағыттарын дамыту жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..71
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 72
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Ауыл шаруашылығы Қазақстан экономикасының маңызды салаларының бірі болып табылады. Аграрлық сектор дамуының деңгейі үнемі жоғары сатыда көрініп келді және мемлекеттің экономикалық және қоғамдық-саяси тұрақтылық факторларын анықтай отырып жоғары сатыдан көріне бермек.
ҚР Президентінің «Қазақстан-2050» стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауында жария еткен Елбасы қоғамымыздың келешек мүмкіндіктерін айқындады. Болашаққа бағдарланған бұл құжатта экономиканың нақты секторы ауыл шаруашылығын дамытуға ерекше көңіл бөлінген.
ҚР Президентінің «Қазақстан-2050» стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауында жария еткен Елбасы қоғамымыздың келешек мүмкіндіктерін айқындады. Болашаққа бағдарланған бұл құжатта экономиканың нақты секторы ауыл шаруашылығын дамытуға ерекше көңіл бөлінген.
1. ҚР Президентінің «Қазаастан-2050» стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» Назарбаев Н.Ә. Ел президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. Астана. 2012ж.
2. Абуов Н.К. Социально-экономическое развитие аула в условиях рыночных отношений: автореф. Канд.экон.наук.// Алматы, 2007 – 5-6с
3. Аграрная наука–сельскохозяйственному производству Казахстана, Сибири, Монголии и Кыргызстана// материалы 8-й Международной научно-практической конференции6 Барнаул, 26-28 июля 2005г
4. Бачикина Е.И. Формы управления сельского хозяйства и продовольствия за рубежом// http://www.yandex.ru, 23.12.2008
5. Ел президенті Н.А.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы// Дағдарыстан жаңаруға
6. ҚР-ның 2010 жылға дейінгі стратегиялық даму жоспары, ҚР президентінің №735 қаулысымен 2001жылы 4 желтоқсанда бекітілген// Астана, 2001
7. ҚР-ның 2007-2024 жылдар тұрақты дамуға көшу концепциясы, ҚР президентінің № 216 қаулысымен 2006 жылы 14 қарашада бекітілген//Астана,2006
8. Н.Назарбаев. Десять лет, равные столетию. "Казахстанская правда" от 17 декабря 2001
9. ҚР-ның Ауыл шаруашылығы министрлігінің стратегиялық жоспары// Астана, 2012
10. Статистикалық жинақ, Ауыл (село)дамуының мониторингі, №1-12(2 бөлім), //Алматы, 2012жылы
11. Статистикалық жинақ, Ауыл (село) дамуының мониторингі// Шымкент-2012
12. Статистический сборник, Уровень жизни населения в Казахстане//Алматы, 2011-2012
13. Абуов Н.К. Социально-экономическое развитие аула в условиях рыночных отношений: автореф. Канд.экон.наук.// Алматы, 2007 – 5-6с
14. Аграрная наука–сельскохозяйственному производству Казахстана, Сибири и Монголии// труды XII–й Международной научно-практической конференции, Шымкент, 16-17 апреля 2012
2. Абуов Н.К. Социально-экономическое развитие аула в условиях рыночных отношений: автореф. Канд.экон.наук.// Алматы, 2007 – 5-6с
3. Аграрная наука–сельскохозяйственному производству Казахстана, Сибири, Монголии и Кыргызстана// материалы 8-й Международной научно-практической конференции6 Барнаул, 26-28 июля 2005г
4. Бачикина Е.И. Формы управления сельского хозяйства и продовольствия за рубежом// http://www.yandex.ru, 23.12.2008
5. Ел президенті Н.А.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы// Дағдарыстан жаңаруға
6. ҚР-ның 2010 жылға дейінгі стратегиялық даму жоспары, ҚР президентінің №735 қаулысымен 2001жылы 4 желтоқсанда бекітілген// Астана, 2001
7. ҚР-ның 2007-2024 жылдар тұрақты дамуға көшу концепциясы, ҚР президентінің № 216 қаулысымен 2006 жылы 14 қарашада бекітілген//Астана,2006
8. Н.Назарбаев. Десять лет, равные столетию. "Казахстанская правда" от 17 декабря 2001
9. ҚР-ның Ауыл шаруашылығы министрлігінің стратегиялық жоспары// Астана, 2012
10. Статистикалық жинақ, Ауыл (село)дамуының мониторингі, №1-12(2 бөлім), //Алматы, 2012жылы
11. Статистикалық жинақ, Ауыл (село) дамуының мониторингі// Шымкент-2012
12. Статистический сборник, Уровень жизни населения в Казахстане//Алматы, 2011-2012
13. Абуов Н.К. Социально-экономическое развитие аула в условиях рыночных отношений: автореф. Канд.экон.наук.// Алматы, 2007 – 5-6с
14. Аграрная наука–сельскохозяйственному производству Казахстана, Сибири и Монголии// труды XII–й Международной научно-практической конференции, Шымкент, 16-17 апреля 2012
Қысқартулар мен белгілеулер
ҚР - Қазақстан Республикасы
РФ - Ресей Федерациясы
АҚШ - Америка Құрама Штаттары
ЕО - Еуропалық одақ
КО - Кеден Одағы
ТМД - Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
ОА - Орталық Азия
ДСҰ - Дүниежүзілік сауда ұйымы
БҰҰ - Біріккен Ұлттар Ұйымы
ЭЫДҰOECD - Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы
ФАОFAO - БҰҰ Азық-түлік және ауыл шаруашылығы ұйымы
ҚР АШМ - Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігі
USDA - Америка Құрама Штаттарының Ауыл шаруашылығы министрлігі
FASUSDA - Америка Құрама Штаттары Ауыл шаруашылығы министрлігінің
Шетелдік ауыл шаруашылығы қызметі
INTA - Аргентинаның Ұлттық ауыл шаруашылығы технологиялары институты
INRA - Францияның Ұлттық ауыл шаруашылығы зерттеулері институты
АӨК - Агроөнеркәсіптік кешен
ЖІӨ - жалпы ішкі өнім
ЖҚШ - жеке қосалқы шаруашылық
АШТӨ - ауыл шаруашылығы тауарларын өндіруші
ІҚМ - ірі қара мал
ҰМ - ұсақ мал
АШБ - ауыл шаруашылығы басқармасы
ҚР АШМ АИ - ҚР Ауыл шаруашылығы министрлігінің аумақтық инспекциясы
ҚАМ - Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша Қазагромаркетинг АҚ-ның
филиалы
АШТӨ - ауыл шаруашылық тауарөндірушілер
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ САЛАСЫН ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Ауыл шаруашылығы саласының мәні және экономикалық
маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 Ауыл шаруашылығы саласының негізгі бағыттарын дамыту бойынша
мемлекеттік саясатты жүзеге асыру
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... 14
1.3 Ауыл шаруашылығы саласының негізгі бағыттары дамыған елдердің
тәжірибелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... . 21
2 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ САЛАСЫ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫНЫҢ ДАМУЫН ТАЛДАУ
2.1 Аймақтарда ауыл шаруашылығы саласының ағымдағы жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
2.2 Агроөнеркәсіптік кешендерін дамыту бойынша Агробизнес-
2020 бағдарламасын жүзеге асыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
2.3 Оңтүстік Қазақстан облысында ауыл шаруашылығы саласының даму
деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
3 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ САЛАСЫН ДАМЫТУДЫҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫН ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ
3.1 Аймақтарда ауыл шаруашылығы саласын дамытудың басымды
бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
3.2 Ауыл шаруашылығы саласының негізгі бағыттарын дамыту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 71
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 72
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Ауыл шаруашылығы Қазақстан
экономикасының маңызды салаларының бірі болып табылады. Аграрлық сектор
дамуының деңгейі үнемі жоғары сатыда көрініп келді және мемлекеттің
экономикалық және қоғамдық-саяси тұрақтылық факторларын анықтай отырып
жоғары сатыдан көріне бермек.
ҚР Президентінің Қазақстан-2050 стратегиясы қалыптасқан
мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты Қазақстан халқына Жолдауында жария
еткен Елбасы қоғамымыздың келешек мүмкіндіктерін айқындады. Болашаққа
бағдарланған бұл құжатта экономиканың нақты секторы ауыл шаруашылығын
дамытуға ерекше көңіл бөлінген. Азық-түлікке деген қажеттілік арта
береді. Сондықтан бүгінгі фермерлер тек уақытша әрі ауа райына
байланысты кездейсоқ жетістіктерді малданып қалмай, өндірістің өсімі
жөнінде ойлануға тиіс. Жаһандық ауыл шаруашылығы өндірісінде бәсеке өсе
беретін болады. Жермен жұмыс істейтіндер, ең алдымен, жаңа
технологияларды енгізіп, өнімділікті үздіксіз арттыратындар, жұмысын
әлемдік стандарттар негізінде жүргізетіндер болуы керек [1].
Қалыптасқан экономика жағдайында ауыл шаруашылығы өндірісінің
тиімділігін арттыру мақсатында барлық денгейде басқару мен экономикалық
ынталандырудың барынша тиімді жолдары мен әдістерін іздестіру және
қолдану қажеттілігі туындап отыр. Нарықтық қатынастарға бейімделу, ауыл
шаруашылық өндірісі көрсеткіштерінің, атап айтқанда, сапалы өнім
көлемінің өсуі, еңбек өнімділігінің көрсеткіштерінің артуы, өндіріс,
айырбас, тұтыну, өткізудің тиімді жүйелерін қалыптастыру - тиімділікті
арттырудың алғы шарттары болып табылады.
Ғылыми зерттелу деңгейі. Ауылшаруашылық саласының негізгі дамыту
мәселелерін зерттеуде Абалкин Л.., Витте С.Ю., Кадиров A.M., Кассиров
Л.Н., Никитина Н.В., Никинов А.А., Сафронов Б., Свободен Б.А., Райфайзен
Ф., Хусанов А.Х., Югай A.M., және тағы басқа ТМД ғылымдары өз үлестерін
қосты.
Отандық терең зерттеген ғалымдар: Аймен А.Т., Белгібаев К.М.,
Григорук В.В., Есполов Т.И., Есіркепов Т.А., Кемел М., Куватов Р.Ю.,
Қалиев Г.А., Кубаев К.Е., Молдашев А.В., Сабден О.С., Сатыбалдин А.А.,
Сигарев М.И., Сүлейменов Ж.Ж., Сундетов Ж.С,. Мырзалиев Б.С. және басқа
да авторлардың ғылыми еңбектерінде кеңінен көрініс тапқан.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты
ауыл шаруашылығы саласының негізгі бағыттарын дамыту жолдарының
теориялық және тәжірибелік негіздерін тұжырымдау.
Аталған мақсатқа сай мына төмендегі міндеттерді шешуді қажет
етеді:
- ауыл шаруашылығы саласының негізгі бағыттарын дамытуды
теориялық негіздеу;
- ауыл шаруашылығы саласының негізгі бағыттарын дамыту жағдайын
талдау;
- ауыл шаруашылығы саласының негізгі бағыттарын дамыту жолдарын
айқындау.
Зерттеу нысаны. Аймақтардың ауыл шаруашылық құрылымдары мен жеке
қосалқы шаруашылықтары, әр түрлі деңгейдегі агроөнеркәсіптік кешендері.
Зерттеу пәні. Қазіргі таңда ауыл шаруашылығы саласының негізгі
бағыттарын дамыту жағдайын арттырудың жолдары, әдістері мен мәселелері
зерттеу пәні болып табылады.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі. Жалпы зерттеудің
теориялық әдістемелік негізі ретінде заңдылық актілер, Қазақстан
Республикасы Президентінің жарлықтары мен Қазақстан Республикасы
Үкіметінің қаулылары, ауыл шаруашылығы өндірісінің тиімділігін арттыру
мәселелерін зерттеген отандық және шетелдік ғалымдардың ғылыми еңбектері
қолданылды. ҚР статистика бойынша агенттігініңжәне нормативтік-анықтама
материалдары, ауыл шаруашылық кәсіпорындарының жылдық есептері.
Тәжірибелік маңыздылығы. Дипломдық жұмыста тұжырымдалған ауыл
шаруашылығы саласының негізгі бағыттарын дамыту негізінде қол
жеткізілген қорытындылар мен ұсыныстардың қолдану мүмкіндіктері
айқындалды. Жұмыстың теориялық қағидалары мен тәжірибелік тұжырымдарын
жоғарғы оқу орындарында Ауыл шаруашылығы экономикасы және
Агробизнесті ұйымдастыру және менеджмент негіздері және әр түрлі
курстарда экономикалық пәндерді оқытуда қосымша материалдар ретінде
қолдануға болады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш
негізгі бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
1 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ САЛАСЫН ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Ауыл шаруашылығы саласының мәні және экономикалық маңыздылығы
Ауыл шаруашылығы өсімдік шаруашылығымен және мал шаруашылығымен
айналысатын халық шаруашылығының негізгі саласы болып табылады. Ауыл
шаруашылығы өнеркәсіптің көптеген салаларымен байланысты. Соның
нәтижесінде агроөнеркәсіп кешенін, яғни елімізді өнім мен ауыл
шаруашылығы шикізатымен қамтамасыз ететін саланы қалыптастырады.
Өнеркәсіпке қарағанда ауыл шаруашылығы рельефтер, ауа-райы, жер
құнарлығы кең аумақта жүргізіледі. Ауыл шаруашылығында көптеген
өндірістік процестер мезгілдік сипатқа ие болып келеді, себебі жануарлар
мен өсімдіктердің табиғи өсу жағдайымен байланысты. Табиғат жағдайлары
өнеркәсіп еңбегінің нәтижесіне қарағанда ауыл шаруашылығы процесіне әсер
етеді.
Қазақстанның агро өнеркәсіп секторы қоғамның әлеуметтік және саяси
тұрақтылығын, экономиканың дамуында үлкен маңызы бар сала болып
табылады. АӨК-нің тұрақты қызмет көрсетуі Қазақстанның тұрақты
экономикалық өсуінің құрамдас бір бөлігі болып табылады. Қазақстанның
агроөнеркәсіп секторының, ауылшаруашылық жүйесінің тиімді қалыптасуы,
ауыл шаруаылығы өнімдерінің өндірісі мен сату көлемінің өсуі үшін өте
үлкен мүмкіндікке ие. Алайда қазіргі таңда ауыл шаруашылығының және ауыл
территориясының дамуы әлі де тиімді жағдайда емес. Ауыл аймақтары
экономикалық тиімсіз құрамда қалуда [2,3].
Барлық шаруашылық санаттарына ауыл шаруашылығы кәсіпорындары,
шаруа қожалықтары және үй шаруашылықтары жатады. Ауыл шаруашылығы
кәсіпорындарына мемлекеттік шаруашылықтар және олардың негізінде
құрылған басқа өндірістік шаруашылықтар (ұжымдық ауыл шаруашылығы
кәсіпорындары, серіктестіктер, акционерлік қоғамдар, агрофирмалар және
т.б.), кәсіпорындар мен ұйымдардың қосалқы шаруашылықтары жатады. Үй
шаруашылықтарына халықтың жеке қосалқы шаруашылықтары, ұжымдық бау-
бақшалар, саяжай учаскелері жатады. Шаруа (фермерлік) қожалықтары -
өмірлік мұраға қалдырылған қожалық, немесе жерді жалға алып пайдалану
негізінде ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру, өңдеу және өткізу жүзеге
асырылатын еркін кәсіпкерлік нысаны.
Ауыл шаруашылығының табиғи негізі ауыл шаруашылығында
пайдалынылатын жер болып табылады. Ауыл шаруашылығы жерлері – ауыл
шаруашылығы өнімдерін алу үшін пайдаланылатын жер учаскелері. Оның
құрамына егістік жерлер, тұрақты дақылдар, егістік жерлер, шабындықтар
мен жайылымдар кіреді. Ауыл шаруашылығы жерлерінің келесідей түрлері
бар: шабындықтар, жайылымдар және егістік жерлері. Ауыл шаруашылығы екі
негізгі саладан тұрады: өсімдік және мал шаруашылығы.
Ауыл шаруашылығының территориялық дифференциясының әлеуметтік-
экономикалық факторлары. Қала тұрғындарының өсу темпін күшейту ауыл
шаруашылығы территориясының тұрақты өзгеруіне әкеліп отырады.
Осы жағдайда, ғылымның жетістіктеріне сүйене отырып өткен ғасыр
ауыл шаруашылығы экстенсивті даму жолынан бас тартып интенсивті дамуға
көшеді. Осыны алғаш болып түсінген миллиардтан астам халқы бар Қытай елі
табиғи өнімдерді тұтынуға көшті, өз тұтыну өнімінің сапасын ойлай
отырып, олар өндіріс көлеміне әсерін тигізіп отырды.
Ауыл аймақтарының дамуында екі альтернативті жолдары анықталады:
дамыған, бай елдер және кедей елдер үшін. Алғашқы елдерге өткен еңбекті
қолдану тиімді және перспективті, өйткені ол жеткілікті: ауыл
шаруашылығы техникасы мен технологиясын жетілдіру, ал екінші үшін тірі
еңбек, яғни еңбек күштері. Бұл әдіс қолмен жұмыс атқаруға қайта
көшумеханизация құралдарын қолданудан бас тарту, регресс сияқты
көрінеді. Алайда, Қазақстанның реформалық тәжірибесінің өсуі
көрсеткендей ол оптималды әдіс болып табылады. Жеке шаруашылықтар
негізінен республика тұрғындарын тұтыну өнімдерімен қамтамасыз етеді:
ет, сүт, картоп, көкөніс, жеміс-жидектермен. Ал олар тірі еңбекті
қоладанады. Болашақта бұл жол да перспективалы. Жер игеруші, қойшы,
т.б. өз қажетілігінен үнемдей отырып, өндіріске қажетті құралдарды алу
үшін, яғни өткен еңбекке қол жеткізу үшін ақша жинақтайды. Нарықтық
экономикаға көшу кезеңінде республиканың ауыл шаруашылығы секторында
өмір сүру деңгейі біршама төмендеді. Себебі табыс көлемі қажетті өмір
деңгейін қамтамасыз ете алмады. Қазақстанның ауыл тұрғындарының өмір
сүруіне қажетті ең қарапайым жағдайы да жоқ. Соңғы он жылдықтарда
ауылда көптеген қысқартулар жүруде: мектептер, мәдениет үйлері, мектеп
алды мекемелері, медициналық қызмет көрсету бөлімдері азаюда. Оның
себебі нарықтық экономикаға көшу себебіне келіп тіреледі. Бірақ біз бұл
жерде ауыл тұрғындарының еліміздің тарихи дамуының бастауы екенін айта
кету керек. Олар өндірісітік, тұтыну және ауыл шаруашылығы
кешендерінің құрылуы мен дамуының негізі болып табылады.
Еліміздің ауыл шаруашылығы нарықтық экономикаға көшу барысында
бірнеше кезеңге бөлінеді.
Бірінші кезең, 1990-1994 жылдарды қамтиды. Бұл уақыт аралығында
бұрын қалыптасқан меншік түрлері мен шаруашылық құрылымдарының мәжбүрлеп
өзгерту тән болды. Өйткені меншікке деген монополия елімізде нарықтық
қатынастарды орнатуға жол бермеді, осы кезең ішінде жүргізілген
жұмыстар нәтижесінде Қазақстан АӨК мемлекеттік емес меншік формалары
30%-дан 92%-ға дейін өсті.
Екінші кезең, 1995-1998 жылдар аралығы. Бұл ауыл мен ауыл
шаруашылық құрылымдарының қатаң нарық жағдайына бейімделе бастау кезеңі
басталды. Ол процеске ішкі және сыртқы факторлар елеулі әсер етті.
Кәсіпорындардың алдында нақты даму бағдарламаларының болмауы әртүрлі
себептермен байланысты бақылаудың босаңсуы да өндірістің құлдырауына өз
әсерін тигізді. Халықтың әл ауқаты мен тұтынушылардың қабілетінің
төмендеуі ауыл шаруашылығы өніміне деген сұраныстың азаюына, бағалардың
төмендеуіне алып келді. Осы кезең ішінде мал басы санының азаюы жаппай
етек алды, ірі қара мал саны 1994жылы 80 млн-нан 1998 жылы 4 млн–ға,
қой саны 25 млн-нан 9.6 млн-ға дейін, құс саны 33млн- нан 18 млн-ға
дейін төмендедеі. Дегенмен осы кезең ішіндегі негізгі мәселе ел
басының 1995 жылдың 22 желтоқсанында қабылдаған Жер туралы күші бар
жарлығының мәні ерекше болды. Осыдан бастап республикада 3 млн жуық
адам жеке шаруашылық жүргізуге арналған жер телімдерінің иесі атанды.
Үшінші кезең, 1999-2001 жылдар аралығында ауылда тиімді
шаруашылықы жүргізуге қабілетті меншік иелері қалыптаса бастады.
Жүргізілген реформалардың нәтижесінде өндірілген өнімнің 99% жеке
меншік құрылымдарының үлесінде болды.
Төртінші кезең 2002-2003 жылдар аралығы. Бұл кезең аграрлық
өндірістегі реформаны сақтау ауыл шаруашылық жерлеріне жеке меншік және
ауылдың әлеуметтік бейнесін жаңғырту мәселелерімен сабақтастыра
қарастырылды.
Бесінші кезең 2003-2005 жылдар аралығы, Ауыл жылдары
бағдарламасының аясында ауыл шаруашылығын қарқынды даму үстінде. Бұл
жылдары ауыл шаруашылығының дамуына бет бұрысын сипаттайтын жер, орман,
су кодекстері, астық, ветеренария, егінілік, , сақтандыру туралы
заңнамалар, көптеген заңдар аясындағы актілер, сондай ақ Ауылдық
аумақтарды дамытудың 2010 жылға дейінгі мемлекеттік бағдарламалары
қабылданды. Қабылданған осы құжаттар нәтижесінде еліміздің ауыл
аруашылығы саласының алдағы алдағы жолы анық. Министрліктің ұсынысы
бойынша 2005 жылы АӨК-ті және ауылдың әлеуметтік экономикалық жағдайына
мемлекеттік реттеу заңы қабылданды. Бұл заң ауыл шаруашылығы мен
ауылдың әлеуметтік жағдайына мемлекетті қолдауды тұрақты етіп, АӨК
қаржыландырудың көп каналды жүйесін қалыптастырып заңды негізде шешті
[4,5].
2009–2011 жылдарда Ауыл шаруашылығын дамытудың стратегиялық
жоспарын жүзеге асыру нәтижесі болып АӨК және салаларын тұрақты дамыту,
2011 жылы ауыл шаруашылығының жиынтық өнім көлемін 2007 жылмен
салыстырғанда 20,7 % көтеру, отандық өнімдірдің артықшылығын, ұлттық
бәсекелестігін дамыту, елді азық-түлікпен қамтамасыз ету.
Қазақстан 1991 жылдан бастап нарықтық экономикаға өтуге
бағытталған реформалаудың қатаң бағдарламасын жүзеге асыруда. Реформалар
ұжымшарлар мен кеңшарларды жекешелендiрудi, ауылдық кәсiпорындарды қайта
құрылымдауды, бастапқы материалдар мен ауыл шаруашылығы өнiмдерiне
бағаны ырықтандыруды, сондай-ақ ауыл шаруашылығы өнiмдерiн сатуға
қойылған шектеулердi кемiтудi қоса, бастаманың кең спекторын көздеп
отыр. Соңғы жылдары Қазақстан басқаларымен қатар қаржылық кiрiстерiн де
өсiре отырып, өзiнiң макроэкономикалық көрсеткiштерiн едәуiр нығайтып
алды. Бұл экономиканың бiршама өсуiне алып келдi. Мұнай саласынан
түсетiн қаржылық кiрiстердiң өсуiне қарамастан, шығыс бөлiгiнiң едәуiр
көтерілуi байқалған жоқ. Келешекте мұнайдан түсетiн кiрiстің өсуi
көпшілiк халықтың, әсiресе ауыл тұрғындарының әл-ауқатын көтередi деп
күтілуде. Ауыл шаруашылығы аз түсiм әкелетiн қауiп-қатерi жоғары сала
болып қалып отыр. Оның ЖIӨ-дегi үлесi шамамен 8,5 %-ды құрайды және де
бұл көрсеткiштiң таяу арада өзгеретiнi байқалмайды, бiрiншi кезекте
мынадай себептер бойынша: мұнай мен газдан түсетiн кiрiстiң өсуi, iшкi
өткiзу рыногының шектеулілігі, сыртқы нарықтың тұрақсыздығы және жоғары
көлiк шығыстары мен ескiрген технологияларға байланысты ауыл шаруашылығы
өнiмдерiнiң бәсеке қабілетiнiң әлсiздiгi. Ауылда жұмыссыздық пен
жұмыспен толық қамтылмау кең тараған, ауыл тұрғындарының кедейлiк
деңгейi 38 %-ды құрайды, соның салдарынан отбасылар ауылдық елдi
мекендердi тастап, қалаға қоныс аударуда.
2030 жылға дейiнгi Қазақстанның даму стратегиясы ауыл халқының
тұрмыс деңгейiн жақсартуға және қала мен ауылдың арасындағы
айырмашылықты төмендетуге бағытталған ұзақ мерзiмдi мақсатты көздейдi.
ҚР-сы Президентiнiң 2001 жылғы 4 желтоқсандағы N735 Жарлығымен
бекiтілген Қазақстан Республикасының 2010 жылға дейiнгi стратегиялық
даму жоспары Қазақстанның ЖIӨ-н екi есе арттыруға және ауыл шаруашылығы
саласының бәсекелестік қабілетiнiң дамуына ықпал ету арқылы ауылдағы
тұрмыс деңгейiнiң тұрақты түрде ұзақ мерзiмдi өсуiне бағытталған. ҚР-сы
Президентiнiң 2002 жылғы 5 маусымдағы N889 Жарлығымен бекiтiлген
Қазақстан Республикасының 2003-2005 жылдарға арналған мемлекеттiк
аграрлық азық-түлiк бағдарламасы бәсекеге қабілетті өнiмдер шығаратын
тиiмдi агроөнеркәсiптiк кешен қалыптастыру арқылы тамақ өнiмдерiнiң
қауiпсiздiгiн қамтамасыз етуге бағытталған. Ауылдық елді мекендердiң
әлеуметтiк-экономикалық, инфрақұрылымдық және экологиялық проблемаларын
шешу жөнiндегі шараларды анықтауда
Ең төмен ЖIӨ тiркелген және елдегі кедей тұрғындардың жартысынан
астамы тұратын Алматы, Жамбыл, Қызылорда және Оңтүстік Қазақстан
облыстарында да шетiн жағдай қалыптасқан. Бұл 4 облыстың тұрғындары ауыл
экономикасына түгелдей дерлiк тәуелдi. Жердің бос қалуы Оңтүстiк
Қазақстан мен Жамбыл облыстарының ауыл шаруашылығы егiстерiне терiс әсер
етуде.
Соңғы кезде Республикада экономиканың аграрлық секторды
тұрақтандыруға бағытталған белсенді шаралар жасауда, негізінен ауыл
шаруашылығын басқару процесіндегі жеткіліксіздіктерді жоюға бағытталған
нормативтік актілер мен заңдар жиынтығы қабылданған.
Сонымен бірге, жоғары нәтижелікке қол жеткізе алмағанымызды
мойындауымыз қажет, еліміздің ауылдарының дамуын тежейтін процесстерге
әлі де тоқтаулар болмауда, оларға мыналарды жатқызуға болады:
- тұрғындардың миграциялық көшіп қонуының интенсивтілігі әлі
де төмендемеуде және негізгі көрсеткіштердің өндірісі жақсармауда;
- ауылдың әлеуметтік және өндірістік инфрақұрылымы онсызда
төмен деңгейге жеткен. Ол мемлекеттің денсаулық сақтау, білім,
байланыс, тарнспорттық байланыстың әлеуметтік кепілдігіне толық жауап
бермейді;
- өзін өзі жою немесе олардың біршама қысқаруы ауыл
аймақтарының жүйесінде маңызды өзгерістер байқалуда;
- ауыл шаруашылығы өндірісінің тиімділігі көтерілмеуде, оның
еліміздің ЖІӨ құруда оның үлесі біршама төмендеуде;
- ауыл тұрғындарының өмір сүру деңгейінің өсуі байқалмауда.
Сонымен, ауыл аймақтарын дамыту мақсатында:
• біріншіден, аграрлық қайта дамудың идеологиясын өзгерту,
әлеуметтік кепілдерді экономикалық мақсаттылқпен теңестіру,яғни
еліміздің аграрлық саласы мен оның жеке аймақтарындағы өзіндік
ерекшелігіне қарай реформалаудың қарқыны мен масштабын келтіру қажет,
сонымен бірге әлеуметтік, экономикалық және құқықтық жағдайдың болуы;
• екіншіден, барлық реформалау шараларын жүзеге асыруда ауыл
тұрғынының маңызды ролін орнату: саяси, экономикалық, шаруашылық
шешімдер қабылдауда жұмысшыныңоған қатысу құқығын кеңейту, оның қандай
да құндылықтарды қабылдау дайындығын ескеру, жаң
• еңбекке қабілеттілігін жоғалтқан жағдайда сенімді кәрілікпен
қамтамсыз етілуі;
• үшіншіден, аграрлық реформалардың негізгі заңнамаларын
жетілдіруді жалғастыру: аграрлық саланы кеңейтуге бағытталған заңдар мен
нормативтік актілерді қабылдау;
• төртіншіден, ұсақтауарлы аграрлық өндірісті мемлекеттік
қамтамасыз ету, шаруа қожалықтары мен тұрғындардың азықтану базасын және
материалдық-техникалық дамуын қамтамасыз ететін мемлекеттік субсидиялар
көлемін ұлғайту; жалпы қолдампаздықтан экономикалық күшті және орта
шаруашылықтарды қолдауға көшу; ауыл шаруашылығына қолдануға берілген
жерлерді пайдалануды қатаң бақылауға алу; орталықтың жергілікті
басшылық іс-әрекетімен қаржылық ресурстарды бөлістіру мен пайдалану;
жеке, қосалқы және шаруа қожалықтарының еңбектері үшін әлеуметтік
жеңілдіктерді көбейту: еңбек өтілін есептеу арқылы, уақытша немесе толық
еңбекке қабілетілігінен айырылғанда,т.б. [6,7].
Қазiр ауылды жерде ел халқының 43 % тұрады. Егер Қазақстан тек
ауыл шаруашылығына ғана арқа сүйеген ел болса, бұған түсiнiстiкпен де
қарауға болар едi. Бiрақ бiздiң бағымызға қарай елiмiздiң мұнай-газ
секторы, кен-металлургия саласы, басқа да өндiрiс түрлерi жақсы
қарқынмен дамуда. Қалалар мен тұрмысқа қолайлы кенттерде, тiптi кейбiр
ауылдық жерлердiң өзiнде шағын кәсiпкерлiк бел алып, оның нәтижесiнде ел
экономикасындағы қызмет көрсету салаларының үлесi күрт артып келедi.
Алайда, қала мен ауыл арасындағы тұрмыс алшақтығы әлi де сақталып отыр,
тiптi, барған сайын тереңдей түсуде. Ресми статистика деректерiне
қарағанда, қазiр ауылда тұратындардың үштен бiрiнiң табысы ең төменгi
күнкөрiс деңгейiнен де төмен. Егер бiз ауылымыздың дамуын шын мәнінде
қолға аламыз десек, ондағы тұрмыстың жақсаруын көптеген өркениеттi
елдердегi секiлдi стандартты өлшемдерге көшiруiмiз керек. Ауыл
шаруашылығы кешенді сала, сондықтан да оны мемлекеттік реттеу, қолдау
қызметі түрінде жүзеге асырылады [8,9,10].
Ауыл шаруашылығы министрлігімен құрылған және Елбасымен
қабылданған 2004-2010жылдары Ауыл территорияларын дамыту туралы
Мемлекеттік бағдарламада, сонымен бірге ел президентінің халыққа
жолдауында аграрлық саясаттың қазіргі кезеңдегі құраушысы болып
қоғамның әлеуметтік экономикалық дамуы ауыл мәселесі анықталған. Ауыл
шаруашылығын реформалау мен аграрлық секторды дамытудың маңыздылығы
жайында көптеген ғалымдар, саясаткерлерде айтуда. Қазіргі таңда
Қазақстан республикасының жер қоры 272,5 млн.га алып жатыр. Оның ішінде
120,8 млн.га (44,3%) – жер қоры. Ауыл шаруашылығына арналған жеке
иелікке берілетін жер бөлігі 90,9 млн.га құрайды (33,4%). Оның ішінде
59 млн.га(65%) - жайылым, 20 млн.га (22,3%) егістік жерлері, орымдық
жерлер, көп жылдық отырымдар және басқа да11,8 мың гектарды алып жатыр
(2,9%). Қазіргі кезде жеке иелікте 400 мың гектар жер бар. Бұл жердің
224,2 мың гектары (55,8%) жеке шаруашылықтар, 87,6 мың гектары (87,6%)
бақша шаруашылығы мен жаздық үйлер құрылысында, 40,5 мың гектар (10%)
жеке құрылысқа, 38 мың гектар (9,5%) өнеркәсіптік кәсіпорындар, 11,8 мың
гектары (2,9%) көлік және байланыс, т.б.қызмет көрсету саласында.
Сонымен қазіргі таңда 2,8 миллион қазақстандықтар жердің жеке иелері
болып табылады. Ауылшаруашылығы аумағында жерді пайдаланудың үш түрі
көрсетілген - ұзақ мерзімді, уақытша (аренда) және жеке иелік ету.
Аграрлық сектор ретінде мүліктер мен құралдарға иелік етудің жеке
формасында 5 мыңға жуық ауылшаруашылық құрылымдарын көрсеткен АӨК-ң
негізгі бөлігі. Оның құрамында 5296 шаруа қожалықтары, 173 жуық
шаруашылықты жүргізудің әртүрлі формасындағы кәсіпорындар:өндірістік
кооперативтер, акционерлік қоғамдар, шаруашылық серіктестіктер.
Ауылшаруашылығы кәсіпорындары құрамына 1 млн. 803 мың гектар
ауылшаруашылық жерлері және 570 мың гектар егістік жерлері кіреді.
Шаруа қожалықтары 7 млн. 568 мың гектар ауылшаруашылығы жерлері және
709 мың га егістік жерлері. Ағымдағы жылдың басында 102 мыңға жуық жер
иелері 7,6 млн.га жерді ауылшаруашылығына пайдаланды, оның ішінде 4,6
млн.га – егістік жерлері. Қазақстан экономикасы, еліміздің өркендеуі
мұнай газ саласының дамуымен ғана тікелей байланысты. Қазақстанның
ауыл шаруашылығы секторы тиімсіз жағдайда тұр. Қазақстанның ауыл
аймақтарында 43 %-ға жуық халық тұрады, алайда оның 33 % кедейшілікте
өмір сүруде. Шамамен әр бесінші қазақстандық ауыл шаруашылығы
секторында жұмыс істейді, алайда 1991 жылы Кеңес Үкіметі ыдырағалы
еңбек өнімділігі 10 %-ға төмендеп кеткен болатын. Қазақстан бидай
өндірісінде дүние жүзінде алтыншы орында тұрғанымен, бәсекеге
қабілеттілік деңгейі басқа салаларда біршама төмен: ішкі нарықта импорт
белең алуда, әсіресе тұтыну тауарлары, ет май. Фермерлер арасында
бәсекелестікті қолдай отырып Үкімет ауылдарды қайта өркендету әлеуметтік
саяси жағдайын жақсартуға бағытталған бағдарламаны бастауда. Қазақстан
қазіргі кезде ауыл шаруашылығы саласы өркендеп дамуы жолында көптеген
бағдарламалар жасауда, соның бірі 2004-2006 жж. Казақстан ауыл
аймақтарында ауруханалар, жолдар мен мектептер салуға 204 млн.долл.
бөлінген болатын. Үкіметтік жоспар ауыл тұрғындары жұмысшыларын
экологиялық қауіпті және экономикалық артта қалған аймақтардан
ауылшаруашылығы дамыған аймақтарға көшіру жоспарланған. Бұл бағдарлама
үш жылға жоспарланған және ауыл территориясын дамыту туралы Мемлекеттік
бағдарламасының бір бөлігі болып табылады. Бұл іс- әрекеттер 2003 жылы
басталған және ауыл инфрақұрылымын жаңартуға бағытталған үш жылға
есептелген 1 млрд долл. кампания болып табылады. Мемлекеттік бұл
агроөнеркәсіп бағдарламасы ауыл шаруашылығында заманауи әдістерді
қолдана отырып өнімді сақтауға ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеуді және
механизациялау, сонымен бірге аграрлық жаңа технологияларды пайдалануды
алға қойып отыр. Үкімет ауыл шаруашылығына салынып жатқан инвестициялық
бағдарламалар мен жерге иелік ету заң жобалары ауыл шаруашылығы
секторында тиімді табысқа қол жеткізетініне сенімді. Ауыл шаруашылығы
секторы өзінің қайта өңдеу және өнімді сақтау құралдарының біршама
ескілігі себебінен тасымалдау жүйесінің қымбаттылығынан тиімсіз және
Қазақстанның бүкіл өнім өндірісінің 9 %-ын ғана беріп отыр. Ал ауыл
шаруашылығы министрлігінің бағдарламасы ең қысқа уақытта бұл көрсеткішті
біршама жоғарылатуды жоспарлауда.
Ауыл шаруашылығы саясаты елімізді ауыл шаруашылығы өнімдерімен
қамтамасыз ету және өнім сапасын жақсарту, тиімді және бәсекеқабілетті
етуге бағытталған. Ауыл шаруашылығындағы экономикалық қатынастарды
түбегейлі қайта құру мәселесі алға қойылуда. Мұның мәні ауыл
тұрғындарына өзіндік инициативасын және өз бетіне шешім қабылдау
мүмкіндіктерін беру болып табылады. Қазіргі кезде еліміздің агро
өнеркәсіп кешенінің өнім өндірісінің тиімділігінің өсуімен, ауылдарда
қаржылық қызмет көрсету нарығының дамуымен сипатталады. 2010 жылдың
қорытындысы бойынша ауыл шаруашылығында жалпы өнім көлемі бір
трлн.тенгені құрады және 1121,8 млрд. тг, ал өндіріс өсімі 8 %
құрады. Қазіргі таңда бұл салада жалпы өнім өндірісі бір жұмысбасты
адамға есептегенде 3800 долл. құрады. Осы жылы ауыл аймақтарында
жұмыссыздық деңгейі 6,2 % деңгейге жетті. Жыл сайын ауыл шаруашылығының
негізгі капиталына инвестициялар көбеюде. Сонымен қатар 2009 жылы ҚР-ң
Ауыл шаруашылығы министрілігінің 2009-2011 жыл аралығына стратегиялық
жоспары жасалды. Бұл бағдарламаның негізгі мақсаты экономикалық өсу мен
сапалы жаңа бәсекеге қабілеттілік деңгейіне қол жеткізу мақсатында АӨК
де, су, орман, аңшылық пен балық аулау шаруашылығын, ауыл аймақтарын
және аграрлық ғылымды калыптастыру мен дамыту, жүзеге асыру болып
табылады. Қазақстанда мемлекеттік саясат АӨК-нің тиімділігін арттыруға
бағытталғанымен, ауыл шаруашылығы өндірісінің экономикасы егемендік
алған осы жыл ішінде әлі де дағдарыстық жағдайда тұр. Ауыл
шаруашылығында экономикалық өсім мен инвестициялық процесті көбейту
үшін қажетті стимулды қалыптастыру мен тұрақтандыру өз әсерін бермеуде.
Жалпы айтқанда, ауыл шаруашылығының ел экономикасындағы ролі оның
құрылымы мен даму деңгейін көрсетеді. Ауылға жан-жақты қолдау көрсету
аграрлық саланы дамытуға да өз үлесін қосатын болады.
Еңбектің қоғамдық бөлінісі, жеке меншіктің қалыптасуы мен
заңдарының іске асуы қоғамды әлеуметтік дифференциялауға әкеліп соқты.
Бір субъектінің қажеттілігін қанағаттандыру мақсатында екінші
субъектінің тиімсіздігіне әкелді. Жалдамалы еңбек сипаты өндіріс
процесін жұмысшылардың бөлшектік қызметтер жасауын талап етті. Өндіріс
қатынастарындағы мұндай өзгерістер жасау жұмысшылардың жан жақты дамуы
жағдайында ған м.мкін болды, жалпы барлығы үшін және қоғам есебінен.
Өндіріс нәтижелері мен мақсаттарын тек материалдық байлықтың қалыптасуын
ғана емес, сонымен қатар жан-жақты дамыған адамды тәрбиелеу болып
табылады. Әрбір индивид өзіне берілген ерекшелікті дамытуға қабілетті.
Алайда бұл қоғамның барлық мүшелері үшін жағдай жасауға ғана мүмкін.
1.2 Ауыл шаруашылығы саласын дамыту бойынша мемлекеттік саясатты
жүзеге асыру ерекшеліктері
Бүгінгі күні экономиканың аграрлық секторындағы қолданыстағы
заңнамалық база толығымен нарықтық экономика талаптарына сәйкес келеді,
халықаралық тәжірибе нормаларына бағытталған, ең бірінші тауар
өндірушілердің кәсіпкерлік ықыласын қорғауға және қолдауға бағытталған.
Жүйелі жүргізілген өзгерістердің нәтижесінде Қазақстанның ауыл
шаруашылығы нарыққа бағытталған болды. Ауылда нақты мүлік иесі пайда
болды, ауыл тұрғындарының санасы өзгерді, нарық көзқарасына негізделген
жаңа өндірістік қарым-қатынастар нығайды.
1997 жылдан бастап жалға беру және кепіл беру қарым-қатынасы,
өңірлік жер нарықтарын қалыптастыру, жерлерді пайдалану көрсеткіштерін
ескере отырып, жердің пайдаланылмағаны үшін санкциялар қолдану дами
бастады.
Осы уақытта, қалыптасқан жағдай аграрлық саланың даму стратегиясын
тұжырымдамалық анықтауды талап етті. Оның негізгі бағыттары Қазақстанның
2030 дейін даму стратегиясында анықталған болатын. 2030 стратегиясы
шеңберінде ауыл шаруашылығы өндірісінің бәсекеге қабілетті шараларында
экономикалық өсуді қамтамасыз етуді, тиімді іске асырылатын жалпы
сипаттағы және арнайы мемлекеттік қолдау шараларының қолдану жолымен
ауыл шаруашылығы өнімдерінің негізгі түрлерін өндіру тұрақтылығы
қарастырылатын Ауыл шаруашылығы министрлігі 2000 - 2002 жылдарға
арналған ауыл шаруашылығы өндірісін дамыту бағдарламасын әзірледі.
Аталған Бағдарлама шеңберінде астық нарығын мемлекеттік реттеуге
заңнамалық база құрылды. 2001 жылғы 19 қаңтардағы Қазақстан
Республикасының Астық туралы Заңы қабылданды, оның негізгі ережелерін
нақтылайтын заңға қосымша нормативтік-құқықтық актілер әзірленді және
қабылданды, элеваторларды лицензиялау бойынша жұмыс аяқталды, асыл
тұқымды мал шаруашылығын және таңдаулы тұқым шаруашылығының жүйесі
реттелді.
Бірақ, агроөнеркәсіптік кешендегі кейбір тұрақтылық жағдайына
қарамастан 2002 жылы қайта өңдеу бойынша ауыл шаруашылығы техникасының
және құрал-жабдықтардың тозуы, топырақтың құнарлығының төмендеуі,
агротехнологияларды сақтамау, егістіктің және ауыл шаруашылығы
малдарының өнімділігінің төмендеуі, АШТӨ-де айналым қаражатының
дайындығы, өндіріс тұсімінің және өндірілетін өнімнің бәсекеге
қабілеттілігінің төмендігі сияқты өтпелі кезең мәселелері сақталып
қалды.
Экономиканың одан әрі өзгерістер логикасы агробизнестің тиімді
құрылымын құрумен, агротехнологиялардың деңгейін жоғарлатумен, ауыл
шаруашылығы өндірісін маркетингтік стратегияға көшірумен, ішкі нарықта
импортты ауыстырумен, жақын және алыс шет елдермен экспортты
жандандырумен байланысты аграрлық саланың жаңа сапалы деңгейіне өтуін
талап етті.
Осыған байланысты, 2002 жылы Мемлекет басшысы Қазақстан халқына
Жолдауында алдағы 3 жылды - ауылды көтеру жылдары деп атады және
Үкіметтің алдына ауылды дамыту бойынша шараларды жинақтау туралы міндет
қойды.
Осы міндетті шешу үшін Қазақстан Республикасы Президентінің 2002
жылғы № 889 Жарлығымен бекітілген 2003 - 2005 жылдарға арналған
мемлекеттік аграрлық азық-түлік бағдарламасы әзірленді, оның негізгі
мақсаты тиімді агробизнесті кұру арқылы елдің азық-түлік қауіпсіздігін
қамтамасыз ету, бәсекеге қабілетті АӨК өнімін өндіру және сату,
мемлекеттік қолдау шараларын рационализациялау болып табылатын.
Мембағдарламаны іске асыру аясында агроөнеркәсіп кешенінің
заңнамалық базасын одан әрі жетілдіру және ұлғайту бойынша, оны әлемдік
тәжірибелік нормалармен сәйкестендіру бойынша үлкен жұмыстар жүргізілді.
Агроөнеркәсіптік кешенді және ауылдық аумақтарды дамытуды
мемлекеттік реттеу туралы, Өсімдік шаруашылығындағы міндетті
сақтандыру туралы, Су пайдаланушылардың ауылдық тұтыну кооперативі
туралы, Жануарлар әлемін қорғау, өсіру және пайдалану туралы заңдар
қабылданды, олардың негізгі ережелерін нақтылайтын қосымша заң актілері
бекітілді, элеваторларды лицензиялау бойынша жұмыстар аяқталды [11,12].
Мемлекет өнімнің сапасы мен қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін
шаралар қолданып жатыр. Бұл мақсатпен Қазақстан Республикасының Азық-
түлік өнімдерінің қауіпсіздігі туралы Заңы қабылданған, онда
өндірушілердің өнімдер қауіпсіздігін қамтамасыз ету жауапкершілігі
ескеріледі.
Мемлекеттік басқару деңгейлері арасындағы өкілеттіктердің аражігін
ажырату және ветеринариялық жүйені халықаралық стандартқа сәйкестендіру
мақсатында 2009 жылы 24 шілдеде Қазақстан Республиканың Қазақстан
Республикасының кейбір заң актілеріне ветеринария мәселелері бойынша
өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Заңы мен оны іске асыру үшін
бірнеше нормативтік-құқықтық акт қабылданған.
Елдің АӨК-нің тұрақтылығын көтеру мен оның азық-түлік
қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында 2009 жылғы 11 желтоқсанда
Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасының кейбір заң
актілеріне азық-түлік қауіпсіздігі мәселелері бойынша өзгерістер мен
толықтырулар енгізу туралы Заңы қабылданды.
Мақсаттарға, мақсаттық индикаторларға, міндеттерге, нәтижелер
көрсеткіштеріне қол жеткізуге жауапты мемлекеттік органдар: Қазақстан
Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігі - салалық бағдарламаның
бағыттаушысы, әзірлеушісі.
Бағдарламаны жүзеге асыру үшін және көрсетілген мақсаттарға,
міндеттерге, мақсаттық индикаторларға қол жеткізу үшін мынандай
мемлекеттік органдардың көмегі қажет: Қазақстан Республикасы
Экономикалық даму және сауда министрлігі, Қазақстан Республикасы Қаржы
министрлігі, Қазақстан Республикасы Әділет министрлігі, Қазақстан
Республикасы Индустрия және жаңа технологиялар министрлігі, Қазақстан
Республикасы Білім және ғылым министрлігі, Қазақстан Республикасы Көлік
және коммуникациялар министрлігі, Қазақстан Республикасы Сыртқы істер
министрлігі, Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау
министрлігі, Жер ресурстарын басқару агенттігі, Қазақстан
Республикасының Статистика агенттігі; сондай-ақ акционерлік қоғамдардың:
ҚазАгро ұлттық басқарушы холдингі АҚ, ҚазАгроинновация АҚ және
мүдделі үкіметтік емес ұйымдар [13].
Өсімдік шаруашылығы саласын дамыту саланы құрылымдық және
технологиялық диверсификациясына байланысты сату нарығы бар,
егіншіліктің ғылыми-негізделген жүйесіне өту, өндіріске жаңа су
ресурстарын сақтайтын технологияларды енгізу, кең химияландыру,
айналысқа жаңа және қолданбаған суармалы жерлерді енгізу арқылы
егіншілік мәдениетінің деңгейін көтеруге байланысты өсімдік шаруашылығы
өнімдерінің өндіріс көлемін арттыруға бағытталады. Осы шаралар өндіріс
кепілін арттыруға және моно дақылдарға, бір дақылдарды артық өндіріп,
ал басқа дақылдарды мүлдем өндірмеуге алып соғатын қазіргі
келеңсіздіктерді дұрыстауға мүмкіндік береді.
Астық дақылдарының егістік алаңдары жаппай белгіленген ғылыми
негізделген егіс айналымдарымен сәйкестендіріледі. Бұл олардың
алқаптарын 16,7 млн. га деңгейге дейін оңтайландыруға алып келеді.
Сонымен қатар, егу технологияларын жетілдіру арқылы бидайдың
орташа жылдық жалпы өндірісін 6%-ға ұлғайту және оның экспорттық
әлеуетін 6,7 млн. тоннадан 9,2 млн. тоннаға дейін немесе 37%-ға көтеру
жоспарлануда.
Саланы дамытуды экономикалық ынталандыру және оның инвестициялық
тартымдылығын арттыру мақсатында оның ынталандыру мүмкіндіктерін барынша
қолдана отырып, АӨК субсидиялау одан әрі жалғасатын болады.
Ауыл шаруашылығы саласын дамыту басымдылықтарының, сондай-ақ АӨК-
дегі еңбек өнімділігін ауыл шаруашылығымен айналысатын бір адамға
шаққанда 2009 жылы 3000 АҚШ доллардан 2014 жылдың соңына қарай кемінде 2
есеге ұлғайту бойынша бағыттардың бірі өсімдік шаруашылығы өнімнің
өнімділігін және сапасын арттыру болып табылады. Оған, сонымен қатар,
басым дақылдар өндірісіне жүмсалған шығындарды одан әрі арзандату, ылғал
қорын сақтайтын, суды сақтайтын технологияларды, минералдық
тыңайтқыштарды, өсімдіктерді қорғау құралдарын, жоғары сапалы тұқымды
қолдану арқылы қол жеткізіледі.
Өсімдік шаруашылығының бәсекеге қабілеттігі көбінесе тұқым
сапасына байланысты екенін ескере отырып, оның ішінде элиталық тұқымдар
егілген алаңдардың үлесін 8 %-ға дейін ұлғайтуға бағытталған тұқым
шаруашылығын дамытуды және мемлекеттік сорт сынау, тұқым шаруашылығы
жүйесін және оларды мемлекеттік қолдау тетіктерін жетілдіруді қолдау
бойынша жұмыстар жалғаса береді.
Майлы дақылдардың егістік алаңдарын ұлғайту және өз шикізаты
есебінен республиканың ішкі қажеттіліктерін қамтамасыз ету мақсатында,
үдемелі агро-индустриялдық әртараптандыру жөніндегі іс-шараларды іске
асыру шеңберінде майлы дақылдар өндірушілерін мемлекеттік қолдау
жалғасады, бұл майлы тұқымдардың жалпы жиналыным 2009 жылғы 703,6 мың
тоннадан 2014 жылы 1,1 млн. тоннаға дейін ұлғайтуға мүмкіндік береді.
Жеміс-көкөніс және жүзім өндірісінің көлемін арттыру және ішкі
нарықтың қажеттілігін қамтамасыз ету мақсатында осындай дақылдар
түрлерін өндірумен айналысатын АШТӨ-ге қаржылық көмек көрсету одан әрі
жалғасады.
Саланы әртараптандыру процесінде жеміс-көкөніс дақылдарын егу,
сонымен бірге, өнеркәсіптік шағын жылы жай және парниктерді салу арқылы
жабық топырақты алаңдары ұлғайтылады.
2010 жылдан бастап іске асырылып жатқан өсімдік шаруашылығы
саласын дамытуды мемлекеттік қолдау шаралары ынталандыруға және қайта
өңдеу кәсіпорындардың шикізатпен қамтылуын арттыруға бағытталған. Оның
ішінде картоп және жеміс-көкөніс қоймаларының бір жолғы сақтау қуатын
1,2 млн. тоннаға дейін ұлғайту есебінен жеміс-көкөніс өнімдерін сақтау
және оларды тұтынушыларға жеткізу логистикасын одан әрі дамыту
жоспарлануда.
Аталған іс-шараларды іске асыру ерте пісетін жеміс-көкөністер
бойынша өз-өзін қамтамасыз етуге қол жеткізуге, жеміс-жидек дақылдары
және жүзім бойынша импорттық тәуелділікті 25%-ға төмендетуге мүмкіндік
береді.
Қолданылмайтын суармалы жерлерді, негізгі мелиоративтік қорлардың
тозуын және қанағаттанғысыз техникалық жағдайын қалпына келтіру,
суарудың, ең алдымен тамшылап суарудың үдемелі әдістерін жаппай енгізу
мәселелерін шешу алда тұр.
Басты назар аграрлық саланың экспорттық мүмкіндікті ұлғайту
ретінде бидай өндірісін ел экспортының жалпы мөлшеріндегі 2009 жылы 4%-
дан 2015 жылы 15%-ға дейін өсіруге аударылады, ол стратегиялық маңызы
бар ірі инфрақұрылымдық жобаларды, оның ішінде бидай қоймаларын салу
және жаңарту, бидай және оның терең қайта өңдеу өнімдері экспортының
инфрақұрылымын дамытуды іске асыру арқылы жүзеге асады. Сонымен қатар,
бидай және оның қайта терең өңделген өнімдерін тауар биржалары арқылы
өткізу бойынша жұмыс күшейтіледі. Қайта өңдеу саласын дамыту арқылы
бидай экспортының шикі заттық бағытын төмендетуге басты назар
аударылады. Бұл ретте, бидай экспортының мөлшеріндегі қайта өңделген
өнімнің үлесін 32%-дан 50%-ға дейін арттыру көзделіп отыр, бұл әлемдегі
ірі бидай экспортері ретінде қазақстанның орнын нығайтады [14,15].
Ауыл шаруашылығы секторын дамыту үшін республикада едәуір әлеуеті
бар және тамақ өнімдерін өндіру бойынша оның өңірлік көшбасшы қатарына
кіруге барлық мүмкіншілігі бар екенін ескере отырып, республиканың
машина-тракторлы паркін жаңарту АӨК дамытудың басым бағыты болып
табылады. Бұл ретте, отандық машина жасау саласының жеткіліксіз дамуын
есепке ала отырып, елдің машина-тракторлы паркін жаңартуға бағытталған
жаңа механизмдерді енгізу арқылы мемлекеттік қолдау механизмдерін
күшейтуге объективті қажеттілік бар.
Аграрлық саясат – бұл мемлекеттің тәртіптелген және ауыл
тұрғындарының экономикалық-құқықтық, әлеуметтік, мәдени жағдайын
қалыптастырудың қоғамдық- құқықтық институттар шараларын экономикалық
саясаттың құрамдас бір бөлігі болып табылады.
Қазақстан мемлекетінің экономикасының сапалы жаңа деңгейге көтеру
және ондағы өзгерістер қажеттілігінің туындауы бәсекеге қабілетті
экономиканы қалыптастыруға бағытталған. Бұндай өзгерістерді бұрын
қалыптасқан шаруашылық жүргізудін экономикалық тетігін жан-жақты
зерттеп, кемшіліктерін анықтап, қайта құру жолымен ғана іске асыруды
өмір талап етіп отыр. Шаруашылық жүргізу жүйесі элементтерінің өзара
байланыссыз, үйлесуінсіз қызмет етуі оның тиімділігін төмендетеді, кей
жағдайда, тіпті оны жоққа шығарады. Шаруашылық тетігінің барлық
элементтерінің өндіріс барысында кешенді және өзара байланыса жетілуі
ғана кәсіпорынның өміршеңдігін қамтамасыз ете алатыны қазіргі экономика
жағдайының ерекшелігі болып отыр [6].
Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіптік кешенінің жалпы жүйелік
мәселелері болып табылатындар:
- агротехнологиялардың артта қалуы, өндірістің негізгі
құралдарының табиғи және сапалы тозуы;
- топырақтың құнарлығы жағдайын бақылаудың жоқтығы;
- суармалы судың нормативтен тыс шығындары, сонымен қатар табиғи
ресурстардың басқа да түрлерін тиімсіз қолдануы;
- жерлердің жер өңдеу жағдайының нашарлауы;
- ауыл шаруашылығы өндірісінің ұсақ тауарлығы;
- қолданылатын тұқымдардың және өсірілетін малдар тегінің
генетикалық потенциалының төмендігі;
- жемшөп базасының әлсіздігі, жайылымдардың құлдырауы;
- диагностикалық зерттеулердің Жануарлардың денсаулығын сақтау
бойынша дүниежүзілік ұйымдардың талаптарына сәйкес еместігі (ОІЕ);
- ауыл шаруашылығы малдарының бірдейлендірудің бірыңғай жүйесінің
жоқтығы және олар бойынша электрондық базаның болмауы;
- тауарлы балық шаруашылығының дамымауы;
- өндірістік қайта өңдеуге сапалы шикізаттың жетіспеушілігі және
ішкі азық-түлік тауарларының нарығында терең қайта өңделген отандық
өнімдердің үлесінің төмендігі;
- елдің ішкі сұранысын қанағаттандырмайтын маңызды азық-түлік
өнімдерінің бар болуы;
- тамақ өнімдерінің заман талабына сай технологияда өлшем әдістері
стандарттарының жоқтығы, халықаралық талаптармен үндестіктің төмен
деңгейі;
- агроөнеркәсіптік кешен салаларында қолданылатын өлшем
құралдарының тексеру базасы деңгейінің төмендігі;
- экономиканың аграрлық саласында инвестиция тартудың темен
деңгейі;
- өндіріске ғылыми әзірлемелерді енгізу жүйесінің дамымауы;
- білікті мамандардың жетіспеушілігі;
- ауылдық кооперацияның жеткіліксіз дамуы;
- ауылдық тауар өндірушілердің кредит қаражатына деген сұранысын
толық қанағаттандыруға қаржы ресурстарының жетіспеушілігі.
Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігі АӨК өнімінің
бәсекеге қабілеттілігін және сапасын жоғарлату мақсатында еліміздің
аймақтарында қолданыстағы стандарттардың және нормативтік базаны
өзектілендіру және қайта қарастыру бойынша, сонымен қатар халықаралық
талаптарға сәйкес мемлекеттік стандарттардың үйлесімділігін қамтамасыз
ету шараларын жүзеге асыруда.
Қазақстан Республикасының аймақтарында АӨК саласы бойынша 2083
стандарттар қолданыста, соның ішінде МемСТ - 1771, ҚРСТ - 377, олардың
214 үйлесімделген стандарттар, бұл 56,7 %-ды құрайды.
Алдын-ала талдау нәтижелері бойынша ауыл шаруашылығы өніміне
қажетті стандарттар кемінде 250-ді құрайды [16].
Сонымен қатар, агроөнеркәсіп кешенінде кәсіпорындарды тамақ
өнімдерін қауіпсіздендіруді және менеджмент сапасын халықаралық жүйеге
жеделдетіп өткізу процестері ынталандыруда. Осыған байланысты
агроөнеркәсіп кешені субъектілеріне халықаралық стандарттарды
сертификаттау және енгізу, әзірлеу қызметінің құнын азайту жөніндегі
республикалық бюджеттік бағдарлама жүзеге асырылуда.
Бүгінгі күні ИСО және ХАССП стандарттарын енгізген кәсіпорындардың
саны 323 дейін жетті, менеджмент сапасы жүйесін енгізуге өндірісті
әзірлеу және дайындау кезеңінде 84 кәсіпорын тұр. 2014 жылдың соңына ИСО
және ХАССП стандарттарын енгізген кәсіпорындардың саны 500-ге дейін
көбейеді.
Агроөнеркәсіп кешендерінің дамуы еңбек ұжымдарының шаруашылық іс-
әрекетін ынталандыру формаларының күрделі жүйесін туғызатын, белгіленген
өндірістік қатынастар жүйесімен анықталатын мәселе.
АӨК-де республиканың тәуелсіздігі жарияланған сәттен бастап елдің
бүкіл экономикасында едәуір құрылымдық өзгерістер болды. Орталық
жоспарлы экономикадан бас тартқаннан кейін саланың түпкілікті қайта
қалыптастыруға бағытталған шаралар кешені жүзеге асырылды.
Жалпы қайта қалыптастырудағы саяси қорытындыда мемлекеттік меншік
жеке меншікке өзгертілді, сондай-ақ нарықтық экономиканың құқықтық
негізі құрылды. Экономикалық салдары өндірістік және жер қатынастарының
өзгеруі, баға белгілеуді кредит жүйесін ырықтандыру, бәсекелі нарықтық
инфрақұрылым құру болып табылды [17].
Ауыл шаруашылығы өндірісінің одан әрі дамуы аграрлық сектордың
даму стратегиясын тұжырымдамалық белгілеуді талап етті. Осы бағытта 2000
- 2002 жылдары бәсекеге қабілетті салалық ауыл шаруашылығы өндірісінің
экономикалық өсуін қамтамасыз етуді және ауыл шаруашылығы өнімдерінің
негізгі түрлерінің өндірістерін тұрақтандыруды көздеген Ауыл шаруашылығы
өндірісін дамыту бағдарламасы іске асырылды. Сонымен қатар АӨК-дегі
жағдайдың қайсыбір тұрақтануына қарамастан, салада ауыспалы кезеңнің
бірқатар проблемалары сақталып қалды. Аграрлық салада одан арғы
экономикалық өзгерістер логикасы сапалы жаңа өсу деңгейіне өтуді талап
етті.
Қазақстан Республикасының 2003 - 2005 жылдарға арналған
мемлекеттік аграрлық азық-түлік бағдарламасы іске асырылды. Осы жылдары
АӨК-нің нарыққа бағдарланған заңнамалық базасын қалыптастыру, оны
халықаралық тәжірибенің нормаларына сәйкес келтіру бойынша бірқатар
жұмыс жүргізілді. Бағдарламаның іске асырылуы тамақ өнімдерінің негізгі
түрлері бойынша елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуге, тиімді
бәсекеге қабілетті агроөнеркәсіптік өндірісі дамыту үшін қажетті
жағдайлар жасауға мүмкіндік туғызды. Алайда, еліміздің АӨК-де әлі де
болса, бірқатар кемшіліктер бар - саланың құрылымды-технологиялық
жаңғырту қарқынының темен болуы, нарықтық инфрақұрылым дамуының
қанағаттанғысыз деңгейі, ауыл шаруашылығы өндірісінің ұсақ тауарлығы,
саланың қаржылық тұрақсыздығы, саланы дамытуға жеткіліксіз жеке
инвестициялардың кіруі, білікті кадрлардың тапшылығы және т.б.
Бұдан басқа, саланың инвестициялық қызметіне әсер еткен қаржы, ал
одан кейін азық-түлік дағдарысы қосымша проблемаларды тудырды. Сонымен
қатар, Қазақстандағы ауыл шаруашылығы экономиканың перспективалы
секторларының бірі болып саналады. Осыған орай үлкен және жауапты
міндеттер алда тұр - экономиканың аграрлық секторын сапалы жаңа даму
деңгейіне көтеру, сол арқылы оның жоғары бәсекеге қабілеттілігін
қамтамасыз ету, бұл әсіресе Ресей мен Беларусь елдерімен бірігу
жағдайында, ал кейіннен Дүниежүзілік Сауда Ұйымына кіру кезінде өзекті
болып табылады.
1.3 Ауылшаруашылығы саласының негізгі бағыттары дамыған елдердің
тәжірибелері
Ауылшаруашылығы салаларын тұрақты дамуын қамтамасыз ету, отандық
өнімдерінің ұлттық бәсекелес басымдықтарын дамыту мақсатында Қазақстан
Республикасында бейімдеуге болатын шетелдік ауыл шаруашылығы тәжірибесін
дамыту оң жақтары тұрақты зерттеледі.
Ауыл шаруашылығы дамыған елдердің тәжірибесі АӨК саласындағы
мемлекеттік саясат ауыл шаруашылығын дамыту үшін өзекті фактор екендігін
көрсетеді.
Бразилиядағы этанол өндірісі дамуының негізгі аспекті АӨК
саласындағы ғылыми зерттеулерге инвестициялар болып табылады. Ауыл
шаруашылығындағы зерттеулерге жауапты ЕМВRАРА, мемлекеттік компанияның
мемлекеттік институттар және университеттермен бірігіп жасаған ғылыми
зерттеулері Бразилияға биотехнология саласында және агрохимиялық
тәжірибеде қант қамысын өсірудегі ең тиімді ауыл шаруашылығы
технологияларын қолданатын әлемдегі негізгі жаңашыл болуға мүмкіндігін
берді. Бір гектардан түсім тиімділігін арттыруға арналған шаралар соңғы
20 жылда қант қамысының жалпы жиналымын үш есе арттыруға мүмкіндік
берді.
Беларусияда мемлекеттік қолдаудың басым бөлігі сүт өнімін
өндірушілерге беріледі. Елдегі өндірілген сүттің жартысы экспортқа
жіберіледі. Белорусияның жалпы мемлекеттік шығындарының басым бөлігі
ауыл шаруашылығын қолдау үлесіне келеді. Белоруссиядағы ауыл
шаруашылығын бюджеттік қолдау басқа елдермен салыстырғанда аса жоғары
(ЖІӨ-ге, бюджеттік жалпы шығындарға және шаруашылық егістіктерінің жалпы
алқабына қатысты).
Протекционистік саясаттың оңтайлы мысалы ретінде Ресей
Федерациясының қант өнеркәсібін және құс етінің өндірісін қорғау болып
табылады. 2004 жылы Ресей Федерациясы Үкіметі импорттық баж салығының
икемді (ауыспалы) тетігін енгізді, оның мөлшері аршылмаған қанттың
биржалық құнымен (шикізат бағасы төмен болса, баж салығы жоғары болады
және керісінше) анықталады. Импорттан қорғану тетігінің негізгі мақсаты
- отандық қант қызылшасы кешенін қолдау үшін ішкі қант бағасының қажетті
деңгейін қамтамасыз ету және аршылмаған қантқа әлемдік бағалардың өсуі
кезінде ішкі нарықты жоғарғы бағалардан сақтап қалу.
Ресей Федерациясы аршылмаған қантқа баж салығының жаңа тетігін
енгізу нәтижесінде ақ қанттың және отандық шикізаттың өндірісі тез
артты. Сәйкесінше қамыстан жасалған аршылмаған қанттың импорты да тез
қысқарды.
Ресейде құс шаруашылығына АӨК дамуы ұлттық жобасының шеңберінде
қолдау жасалады. Бұл мақсатта жобамен қарастырылады:
1. Ресей Федерациясы субъектілерінің 5 жылдан 8 жылға дейін
алынған инвестициялық мақсаттағы кредиттердің пайыздарын төлеуге кететін
шығындардың бөлігін бюджеттен субсидиялау.
2. Федералдық лизинг негізінде техниканың, құрал-жабдықтардың және
асыл тұқымды малдың көлемін ұлғайту.
3. Ет импортын шектеу режимін сақтау.
4. Отандық теңдесі жоқ мал шаруашылығына арналған технологиялық
құрал-жабдықтарды енгізуді ынталандыру.
Мал шаруашылығы салаларының, оның ішінде құс шаруашылығын жедел
жаңарту үшін басты назар лизингтің дамуына және пайыздық мөлшерді
субсидиялау арқылы несиелердің қол жетімділігін арттыру. Сонымен қатар,
Ресей Федерациясы Үкіметімен 2006 жылдан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚР - Қазақстан Республикасы
РФ - Ресей Федерациясы
АҚШ - Америка Құрама Штаттары
ЕО - Еуропалық одақ
КО - Кеден Одағы
ТМД - Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
ОА - Орталық Азия
ДСҰ - Дүниежүзілік сауда ұйымы
БҰҰ - Біріккен Ұлттар Ұйымы
ЭЫДҰOECD - Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы
ФАОFAO - БҰҰ Азық-түлік және ауыл шаруашылығы ұйымы
ҚР АШМ - Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігі
USDA - Америка Құрама Штаттарының Ауыл шаруашылығы министрлігі
FASUSDA - Америка Құрама Штаттары Ауыл шаруашылығы министрлігінің
Шетелдік ауыл шаруашылығы қызметі
INTA - Аргентинаның Ұлттық ауыл шаруашылығы технологиялары институты
INRA - Францияның Ұлттық ауыл шаруашылығы зерттеулері институты
АӨК - Агроөнеркәсіптік кешен
ЖІӨ - жалпы ішкі өнім
ЖҚШ - жеке қосалқы шаруашылық
АШТӨ - ауыл шаруашылығы тауарларын өндіруші
ІҚМ - ірі қара мал
ҰМ - ұсақ мал
АШБ - ауыл шаруашылығы басқармасы
ҚР АШМ АИ - ҚР Ауыл шаруашылығы министрлігінің аумақтық инспекциясы
ҚАМ - Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша Қазагромаркетинг АҚ-ның
филиалы
АШТӨ - ауыл шаруашылық тауарөндірушілер
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ САЛАСЫН ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Ауыл шаруашылығы саласының мәні және экономикалық
маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 Ауыл шаруашылығы саласының негізгі бағыттарын дамыту бойынша
мемлекеттік саясатты жүзеге асыру
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... 14
1.3 Ауыл шаруашылығы саласының негізгі бағыттары дамыған елдердің
тәжірибелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... . 21
2 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ САЛАСЫ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫНЫҢ ДАМУЫН ТАЛДАУ
2.1 Аймақтарда ауыл шаруашылығы саласының ағымдағы жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
2.2 Агроөнеркәсіптік кешендерін дамыту бойынша Агробизнес-
2020 бағдарламасын жүзеге асыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
2.3 Оңтүстік Қазақстан облысында ауыл шаруашылығы саласының даму
деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
3 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ САЛАСЫН ДАМЫТУДЫҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫН ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ
3.1 Аймақтарда ауыл шаруашылығы саласын дамытудың басымды
бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
3.2 Ауыл шаруашылығы саласының негізгі бағыттарын дамыту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 71
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 72
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Ауыл шаруашылығы Қазақстан
экономикасының маңызды салаларының бірі болып табылады. Аграрлық сектор
дамуының деңгейі үнемі жоғары сатыда көрініп келді және мемлекеттің
экономикалық және қоғамдық-саяси тұрақтылық факторларын анықтай отырып
жоғары сатыдан көріне бермек.
ҚР Президентінің Қазақстан-2050 стратегиясы қалыптасқан
мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты Қазақстан халқына Жолдауында жария
еткен Елбасы қоғамымыздың келешек мүмкіндіктерін айқындады. Болашаққа
бағдарланған бұл құжатта экономиканың нақты секторы ауыл шаруашылығын
дамытуға ерекше көңіл бөлінген. Азық-түлікке деген қажеттілік арта
береді. Сондықтан бүгінгі фермерлер тек уақытша әрі ауа райына
байланысты кездейсоқ жетістіктерді малданып қалмай, өндірістің өсімі
жөнінде ойлануға тиіс. Жаһандық ауыл шаруашылығы өндірісінде бәсеке өсе
беретін болады. Жермен жұмыс істейтіндер, ең алдымен, жаңа
технологияларды енгізіп, өнімділікті үздіксіз арттыратындар, жұмысын
әлемдік стандарттар негізінде жүргізетіндер болуы керек [1].
Қалыптасқан экономика жағдайында ауыл шаруашылығы өндірісінің
тиімділігін арттыру мақсатында барлық денгейде басқару мен экономикалық
ынталандырудың барынша тиімді жолдары мен әдістерін іздестіру және
қолдану қажеттілігі туындап отыр. Нарықтық қатынастарға бейімделу, ауыл
шаруашылық өндірісі көрсеткіштерінің, атап айтқанда, сапалы өнім
көлемінің өсуі, еңбек өнімділігінің көрсеткіштерінің артуы, өндіріс,
айырбас, тұтыну, өткізудің тиімді жүйелерін қалыптастыру - тиімділікті
арттырудың алғы шарттары болып табылады.
Ғылыми зерттелу деңгейі. Ауылшаруашылық саласының негізгі дамыту
мәселелерін зерттеуде Абалкин Л.., Витте С.Ю., Кадиров A.M., Кассиров
Л.Н., Никитина Н.В., Никинов А.А., Сафронов Б., Свободен Б.А., Райфайзен
Ф., Хусанов А.Х., Югай A.M., және тағы басқа ТМД ғылымдары өз үлестерін
қосты.
Отандық терең зерттеген ғалымдар: Аймен А.Т., Белгібаев К.М.,
Григорук В.В., Есполов Т.И., Есіркепов Т.А., Кемел М., Куватов Р.Ю.,
Қалиев Г.А., Кубаев К.Е., Молдашев А.В., Сабден О.С., Сатыбалдин А.А.,
Сигарев М.И., Сүлейменов Ж.Ж., Сундетов Ж.С,. Мырзалиев Б.С. және басқа
да авторлардың ғылыми еңбектерінде кеңінен көрініс тапқан.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты
ауыл шаруашылығы саласының негізгі бағыттарын дамыту жолдарының
теориялық және тәжірибелік негіздерін тұжырымдау.
Аталған мақсатқа сай мына төмендегі міндеттерді шешуді қажет
етеді:
- ауыл шаруашылығы саласының негізгі бағыттарын дамытуды
теориялық негіздеу;
- ауыл шаруашылығы саласының негізгі бағыттарын дамыту жағдайын
талдау;
- ауыл шаруашылығы саласының негізгі бағыттарын дамыту жолдарын
айқындау.
Зерттеу нысаны. Аймақтардың ауыл шаруашылық құрылымдары мен жеке
қосалқы шаруашылықтары, әр түрлі деңгейдегі агроөнеркәсіптік кешендері.
Зерттеу пәні. Қазіргі таңда ауыл шаруашылығы саласының негізгі
бағыттарын дамыту жағдайын арттырудың жолдары, әдістері мен мәселелері
зерттеу пәні болып табылады.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі. Жалпы зерттеудің
теориялық әдістемелік негізі ретінде заңдылық актілер, Қазақстан
Республикасы Президентінің жарлықтары мен Қазақстан Республикасы
Үкіметінің қаулылары, ауыл шаруашылығы өндірісінің тиімділігін арттыру
мәселелерін зерттеген отандық және шетелдік ғалымдардың ғылыми еңбектері
қолданылды. ҚР статистика бойынша агенттігініңжәне нормативтік-анықтама
материалдары, ауыл шаруашылық кәсіпорындарының жылдық есептері.
Тәжірибелік маңыздылығы. Дипломдық жұмыста тұжырымдалған ауыл
шаруашылығы саласының негізгі бағыттарын дамыту негізінде қол
жеткізілген қорытындылар мен ұсыныстардың қолдану мүмкіндіктері
айқындалды. Жұмыстың теориялық қағидалары мен тәжірибелік тұжырымдарын
жоғарғы оқу орындарында Ауыл шаруашылығы экономикасы және
Агробизнесті ұйымдастыру және менеджмент негіздері және әр түрлі
курстарда экономикалық пәндерді оқытуда қосымша материалдар ретінде
қолдануға болады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш
негізгі бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
1 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ САЛАСЫН ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Ауыл шаруашылығы саласының мәні және экономикалық маңыздылығы
Ауыл шаруашылығы өсімдік шаруашылығымен және мал шаруашылығымен
айналысатын халық шаруашылығының негізгі саласы болып табылады. Ауыл
шаруашылығы өнеркәсіптің көптеген салаларымен байланысты. Соның
нәтижесінде агроөнеркәсіп кешенін, яғни елімізді өнім мен ауыл
шаруашылығы шикізатымен қамтамасыз ететін саланы қалыптастырады.
Өнеркәсіпке қарағанда ауыл шаруашылығы рельефтер, ауа-райы, жер
құнарлығы кең аумақта жүргізіледі. Ауыл шаруашылығында көптеген
өндірістік процестер мезгілдік сипатқа ие болып келеді, себебі жануарлар
мен өсімдіктердің табиғи өсу жағдайымен байланысты. Табиғат жағдайлары
өнеркәсіп еңбегінің нәтижесіне қарағанда ауыл шаруашылығы процесіне әсер
етеді.
Қазақстанның агро өнеркәсіп секторы қоғамның әлеуметтік және саяси
тұрақтылығын, экономиканың дамуында үлкен маңызы бар сала болып
табылады. АӨК-нің тұрақты қызмет көрсетуі Қазақстанның тұрақты
экономикалық өсуінің құрамдас бір бөлігі болып табылады. Қазақстанның
агроөнеркәсіп секторының, ауылшаруашылық жүйесінің тиімді қалыптасуы,
ауыл шаруаылығы өнімдерінің өндірісі мен сату көлемінің өсуі үшін өте
үлкен мүмкіндікке ие. Алайда қазіргі таңда ауыл шаруашылығының және ауыл
территориясының дамуы әлі де тиімді жағдайда емес. Ауыл аймақтары
экономикалық тиімсіз құрамда қалуда [2,3].
Барлық шаруашылық санаттарына ауыл шаруашылығы кәсіпорындары,
шаруа қожалықтары және үй шаруашылықтары жатады. Ауыл шаруашылығы
кәсіпорындарына мемлекеттік шаруашылықтар және олардың негізінде
құрылған басқа өндірістік шаруашылықтар (ұжымдық ауыл шаруашылығы
кәсіпорындары, серіктестіктер, акционерлік қоғамдар, агрофирмалар және
т.б.), кәсіпорындар мен ұйымдардың қосалқы шаруашылықтары жатады. Үй
шаруашылықтарына халықтың жеке қосалқы шаруашылықтары, ұжымдық бау-
бақшалар, саяжай учаскелері жатады. Шаруа (фермерлік) қожалықтары -
өмірлік мұраға қалдырылған қожалық, немесе жерді жалға алып пайдалану
негізінде ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру, өңдеу және өткізу жүзеге
асырылатын еркін кәсіпкерлік нысаны.
Ауыл шаруашылығының табиғи негізі ауыл шаруашылығында
пайдалынылатын жер болып табылады. Ауыл шаруашылығы жерлері – ауыл
шаруашылығы өнімдерін алу үшін пайдаланылатын жер учаскелері. Оның
құрамына егістік жерлер, тұрақты дақылдар, егістік жерлер, шабындықтар
мен жайылымдар кіреді. Ауыл шаруашылығы жерлерінің келесідей түрлері
бар: шабындықтар, жайылымдар және егістік жерлері. Ауыл шаруашылығы екі
негізгі саладан тұрады: өсімдік және мал шаруашылығы.
Ауыл шаруашылығының территориялық дифференциясының әлеуметтік-
экономикалық факторлары. Қала тұрғындарының өсу темпін күшейту ауыл
шаруашылығы территориясының тұрақты өзгеруіне әкеліп отырады.
Осы жағдайда, ғылымның жетістіктеріне сүйене отырып өткен ғасыр
ауыл шаруашылығы экстенсивті даму жолынан бас тартып интенсивті дамуға
көшеді. Осыны алғаш болып түсінген миллиардтан астам халқы бар Қытай елі
табиғи өнімдерді тұтынуға көшті, өз тұтыну өнімінің сапасын ойлай
отырып, олар өндіріс көлеміне әсерін тигізіп отырды.
Ауыл аймақтарының дамуында екі альтернативті жолдары анықталады:
дамыған, бай елдер және кедей елдер үшін. Алғашқы елдерге өткен еңбекті
қолдану тиімді және перспективті, өйткені ол жеткілікті: ауыл
шаруашылығы техникасы мен технологиясын жетілдіру, ал екінші үшін тірі
еңбек, яғни еңбек күштері. Бұл әдіс қолмен жұмыс атқаруға қайта
көшумеханизация құралдарын қолданудан бас тарту, регресс сияқты
көрінеді. Алайда, Қазақстанның реформалық тәжірибесінің өсуі
көрсеткендей ол оптималды әдіс болып табылады. Жеке шаруашылықтар
негізінен республика тұрғындарын тұтыну өнімдерімен қамтамасыз етеді:
ет, сүт, картоп, көкөніс, жеміс-жидектермен. Ал олар тірі еңбекті
қоладанады. Болашақта бұл жол да перспективалы. Жер игеруші, қойшы,
т.б. өз қажетілігінен үнемдей отырып, өндіріске қажетті құралдарды алу
үшін, яғни өткен еңбекке қол жеткізу үшін ақша жинақтайды. Нарықтық
экономикаға көшу кезеңінде республиканың ауыл шаруашылығы секторында
өмір сүру деңгейі біршама төмендеді. Себебі табыс көлемі қажетті өмір
деңгейін қамтамасыз ете алмады. Қазақстанның ауыл тұрғындарының өмір
сүруіне қажетті ең қарапайым жағдайы да жоқ. Соңғы он жылдықтарда
ауылда көптеген қысқартулар жүруде: мектептер, мәдениет үйлері, мектеп
алды мекемелері, медициналық қызмет көрсету бөлімдері азаюда. Оның
себебі нарықтық экономикаға көшу себебіне келіп тіреледі. Бірақ біз бұл
жерде ауыл тұрғындарының еліміздің тарихи дамуының бастауы екенін айта
кету керек. Олар өндірісітік, тұтыну және ауыл шаруашылығы
кешендерінің құрылуы мен дамуының негізі болып табылады.
Еліміздің ауыл шаруашылығы нарықтық экономикаға көшу барысында
бірнеше кезеңге бөлінеді.
Бірінші кезең, 1990-1994 жылдарды қамтиды. Бұл уақыт аралығында
бұрын қалыптасқан меншік түрлері мен шаруашылық құрылымдарының мәжбүрлеп
өзгерту тән болды. Өйткені меншікке деген монополия елімізде нарықтық
қатынастарды орнатуға жол бермеді, осы кезең ішінде жүргізілген
жұмыстар нәтижесінде Қазақстан АӨК мемлекеттік емес меншік формалары
30%-дан 92%-ға дейін өсті.
Екінші кезең, 1995-1998 жылдар аралығы. Бұл ауыл мен ауыл
шаруашылық құрылымдарының қатаң нарық жағдайына бейімделе бастау кезеңі
басталды. Ол процеске ішкі және сыртқы факторлар елеулі әсер етті.
Кәсіпорындардың алдында нақты даму бағдарламаларының болмауы әртүрлі
себептермен байланысты бақылаудың босаңсуы да өндірістің құлдырауына өз
әсерін тигізді. Халықтың әл ауқаты мен тұтынушылардың қабілетінің
төмендеуі ауыл шаруашылығы өніміне деген сұраныстың азаюына, бағалардың
төмендеуіне алып келді. Осы кезең ішінде мал басы санының азаюы жаппай
етек алды, ірі қара мал саны 1994жылы 80 млн-нан 1998 жылы 4 млн–ға,
қой саны 25 млн-нан 9.6 млн-ға дейін, құс саны 33млн- нан 18 млн-ға
дейін төмендедеі. Дегенмен осы кезең ішіндегі негізгі мәселе ел
басының 1995 жылдың 22 желтоқсанында қабылдаған Жер туралы күші бар
жарлығының мәні ерекше болды. Осыдан бастап республикада 3 млн жуық
адам жеке шаруашылық жүргізуге арналған жер телімдерінің иесі атанды.
Үшінші кезең, 1999-2001 жылдар аралығында ауылда тиімді
шаруашылықы жүргізуге қабілетті меншік иелері қалыптаса бастады.
Жүргізілген реформалардың нәтижесінде өндірілген өнімнің 99% жеке
меншік құрылымдарының үлесінде болды.
Төртінші кезең 2002-2003 жылдар аралығы. Бұл кезең аграрлық
өндірістегі реформаны сақтау ауыл шаруашылық жерлеріне жеке меншік және
ауылдың әлеуметтік бейнесін жаңғырту мәселелерімен сабақтастыра
қарастырылды.
Бесінші кезең 2003-2005 жылдар аралығы, Ауыл жылдары
бағдарламасының аясында ауыл шаруашылығын қарқынды даму үстінде. Бұл
жылдары ауыл шаруашылығының дамуына бет бұрысын сипаттайтын жер, орман,
су кодекстері, астық, ветеренария, егінілік, , сақтандыру туралы
заңнамалар, көптеген заңдар аясындағы актілер, сондай ақ Ауылдық
аумақтарды дамытудың 2010 жылға дейінгі мемлекеттік бағдарламалары
қабылданды. Қабылданған осы құжаттар нәтижесінде еліміздің ауыл
аруашылығы саласының алдағы алдағы жолы анық. Министрліктің ұсынысы
бойынша 2005 жылы АӨК-ті және ауылдың әлеуметтік экономикалық жағдайына
мемлекеттік реттеу заңы қабылданды. Бұл заң ауыл шаруашылығы мен
ауылдың әлеуметтік жағдайына мемлекетті қолдауды тұрақты етіп, АӨК
қаржыландырудың көп каналды жүйесін қалыптастырып заңды негізде шешті
[4,5].
2009–2011 жылдарда Ауыл шаруашылығын дамытудың стратегиялық
жоспарын жүзеге асыру нәтижесі болып АӨК және салаларын тұрақты дамыту,
2011 жылы ауыл шаруашылығының жиынтық өнім көлемін 2007 жылмен
салыстырғанда 20,7 % көтеру, отандық өнімдірдің артықшылығын, ұлттық
бәсекелестігін дамыту, елді азық-түлікпен қамтамасыз ету.
Қазақстан 1991 жылдан бастап нарықтық экономикаға өтуге
бағытталған реформалаудың қатаң бағдарламасын жүзеге асыруда. Реформалар
ұжымшарлар мен кеңшарларды жекешелендiрудi, ауылдық кәсiпорындарды қайта
құрылымдауды, бастапқы материалдар мен ауыл шаруашылығы өнiмдерiне
бағаны ырықтандыруды, сондай-ақ ауыл шаруашылығы өнiмдерiн сатуға
қойылған шектеулердi кемiтудi қоса, бастаманың кең спекторын көздеп
отыр. Соңғы жылдары Қазақстан басқаларымен қатар қаржылық кiрiстерiн де
өсiре отырып, өзiнiң макроэкономикалық көрсеткiштерiн едәуiр нығайтып
алды. Бұл экономиканың бiршама өсуiне алып келдi. Мұнай саласынан
түсетiн қаржылық кiрiстердiң өсуiне қарамастан, шығыс бөлiгiнiң едәуiр
көтерілуi байқалған жоқ. Келешекте мұнайдан түсетiн кiрiстің өсуi
көпшілiк халықтың, әсiресе ауыл тұрғындарының әл-ауқатын көтередi деп
күтілуде. Ауыл шаруашылығы аз түсiм әкелетiн қауiп-қатерi жоғары сала
болып қалып отыр. Оның ЖIӨ-дегi үлесi шамамен 8,5 %-ды құрайды және де
бұл көрсеткiштiң таяу арада өзгеретiнi байқалмайды, бiрiншi кезекте
мынадай себептер бойынша: мұнай мен газдан түсетiн кiрiстiң өсуi, iшкi
өткiзу рыногының шектеулілігі, сыртқы нарықтың тұрақсыздығы және жоғары
көлiк шығыстары мен ескiрген технологияларға байланысты ауыл шаруашылығы
өнiмдерiнiң бәсеке қабілетiнiң әлсiздiгi. Ауылда жұмыссыздық пен
жұмыспен толық қамтылмау кең тараған, ауыл тұрғындарының кедейлiк
деңгейi 38 %-ды құрайды, соның салдарынан отбасылар ауылдық елдi
мекендердi тастап, қалаға қоныс аударуда.
2030 жылға дейiнгi Қазақстанның даму стратегиясы ауыл халқының
тұрмыс деңгейiн жақсартуға және қала мен ауылдың арасындағы
айырмашылықты төмендетуге бағытталған ұзақ мерзiмдi мақсатты көздейдi.
ҚР-сы Президентiнiң 2001 жылғы 4 желтоқсандағы N735 Жарлығымен
бекiтілген Қазақстан Республикасының 2010 жылға дейiнгi стратегиялық
даму жоспары Қазақстанның ЖIӨ-н екi есе арттыруға және ауыл шаруашылығы
саласының бәсекелестік қабілетiнiң дамуына ықпал ету арқылы ауылдағы
тұрмыс деңгейiнiң тұрақты түрде ұзақ мерзiмдi өсуiне бағытталған. ҚР-сы
Президентiнiң 2002 жылғы 5 маусымдағы N889 Жарлығымен бекiтiлген
Қазақстан Республикасының 2003-2005 жылдарға арналған мемлекеттiк
аграрлық азық-түлiк бағдарламасы бәсекеге қабілетті өнiмдер шығаратын
тиiмдi агроөнеркәсiптiк кешен қалыптастыру арқылы тамақ өнiмдерiнiң
қауiпсiздiгiн қамтамасыз етуге бағытталған. Ауылдық елді мекендердiң
әлеуметтiк-экономикалық, инфрақұрылымдық және экологиялық проблемаларын
шешу жөнiндегі шараларды анықтауда
Ең төмен ЖIӨ тiркелген және елдегі кедей тұрғындардың жартысынан
астамы тұратын Алматы, Жамбыл, Қызылорда және Оңтүстік Қазақстан
облыстарында да шетiн жағдай қалыптасқан. Бұл 4 облыстың тұрғындары ауыл
экономикасына түгелдей дерлiк тәуелдi. Жердің бос қалуы Оңтүстiк
Қазақстан мен Жамбыл облыстарының ауыл шаруашылығы егiстерiне терiс әсер
етуде.
Соңғы кезде Республикада экономиканың аграрлық секторды
тұрақтандыруға бағытталған белсенді шаралар жасауда, негізінен ауыл
шаруашылығын басқару процесіндегі жеткіліксіздіктерді жоюға бағытталған
нормативтік актілер мен заңдар жиынтығы қабылданған.
Сонымен бірге, жоғары нәтижелікке қол жеткізе алмағанымызды
мойындауымыз қажет, еліміздің ауылдарының дамуын тежейтін процесстерге
әлі де тоқтаулар болмауда, оларға мыналарды жатқызуға болады:
- тұрғындардың миграциялық көшіп қонуының интенсивтілігі әлі
де төмендемеуде және негізгі көрсеткіштердің өндірісі жақсармауда;
- ауылдың әлеуметтік және өндірістік инфрақұрылымы онсызда
төмен деңгейге жеткен. Ол мемлекеттің денсаулық сақтау, білім,
байланыс, тарнспорттық байланыстың әлеуметтік кепілдігіне толық жауап
бермейді;
- өзін өзі жою немесе олардың біршама қысқаруы ауыл
аймақтарының жүйесінде маңызды өзгерістер байқалуда;
- ауыл шаруашылығы өндірісінің тиімділігі көтерілмеуде, оның
еліміздің ЖІӨ құруда оның үлесі біршама төмендеуде;
- ауыл тұрғындарының өмір сүру деңгейінің өсуі байқалмауда.
Сонымен, ауыл аймақтарын дамыту мақсатында:
• біріншіден, аграрлық қайта дамудың идеологиясын өзгерту,
әлеуметтік кепілдерді экономикалық мақсаттылқпен теңестіру,яғни
еліміздің аграрлық саласы мен оның жеке аймақтарындағы өзіндік
ерекшелігіне қарай реформалаудың қарқыны мен масштабын келтіру қажет,
сонымен бірге әлеуметтік, экономикалық және құқықтық жағдайдың болуы;
• екіншіден, барлық реформалау шараларын жүзеге асыруда ауыл
тұрғынының маңызды ролін орнату: саяси, экономикалық, шаруашылық
шешімдер қабылдауда жұмысшыныңоған қатысу құқығын кеңейту, оның қандай
да құндылықтарды қабылдау дайындығын ескеру, жаң
• еңбекке қабілеттілігін жоғалтқан жағдайда сенімді кәрілікпен
қамтамсыз етілуі;
• үшіншіден, аграрлық реформалардың негізгі заңнамаларын
жетілдіруді жалғастыру: аграрлық саланы кеңейтуге бағытталған заңдар мен
нормативтік актілерді қабылдау;
• төртіншіден, ұсақтауарлы аграрлық өндірісті мемлекеттік
қамтамасыз ету, шаруа қожалықтары мен тұрғындардың азықтану базасын және
материалдық-техникалық дамуын қамтамасыз ететін мемлекеттік субсидиялар
көлемін ұлғайту; жалпы қолдампаздықтан экономикалық күшті және орта
шаруашылықтарды қолдауға көшу; ауыл шаруашылығына қолдануға берілген
жерлерді пайдалануды қатаң бақылауға алу; орталықтың жергілікті
басшылық іс-әрекетімен қаржылық ресурстарды бөлістіру мен пайдалану;
жеке, қосалқы және шаруа қожалықтарының еңбектері үшін әлеуметтік
жеңілдіктерді көбейту: еңбек өтілін есептеу арқылы, уақытша немесе толық
еңбекке қабілетілігінен айырылғанда,т.б. [6,7].
Қазiр ауылды жерде ел халқының 43 % тұрады. Егер Қазақстан тек
ауыл шаруашылығына ғана арқа сүйеген ел болса, бұған түсiнiстiкпен де
қарауға болар едi. Бiрақ бiздiң бағымызға қарай елiмiздiң мұнай-газ
секторы, кен-металлургия саласы, басқа да өндiрiс түрлерi жақсы
қарқынмен дамуда. Қалалар мен тұрмысқа қолайлы кенттерде, тiптi кейбiр
ауылдық жерлердiң өзiнде шағын кәсiпкерлiк бел алып, оның нәтижесiнде ел
экономикасындағы қызмет көрсету салаларының үлесi күрт артып келедi.
Алайда, қала мен ауыл арасындағы тұрмыс алшақтығы әлi де сақталып отыр,
тiптi, барған сайын тереңдей түсуде. Ресми статистика деректерiне
қарағанда, қазiр ауылда тұратындардың үштен бiрiнiң табысы ең төменгi
күнкөрiс деңгейiнен де төмен. Егер бiз ауылымыздың дамуын шын мәнінде
қолға аламыз десек, ондағы тұрмыстың жақсаруын көптеген өркениеттi
елдердегi секiлдi стандартты өлшемдерге көшiруiмiз керек. Ауыл
шаруашылығы кешенді сала, сондықтан да оны мемлекеттік реттеу, қолдау
қызметі түрінде жүзеге асырылады [8,9,10].
Ауыл шаруашылығы министрлігімен құрылған және Елбасымен
қабылданған 2004-2010жылдары Ауыл территорияларын дамыту туралы
Мемлекеттік бағдарламада, сонымен бірге ел президентінің халыққа
жолдауында аграрлық саясаттың қазіргі кезеңдегі құраушысы болып
қоғамның әлеуметтік экономикалық дамуы ауыл мәселесі анықталған. Ауыл
шаруашылығын реформалау мен аграрлық секторды дамытудың маңыздылығы
жайында көптеген ғалымдар, саясаткерлерде айтуда. Қазіргі таңда
Қазақстан республикасының жер қоры 272,5 млн.га алып жатыр. Оның ішінде
120,8 млн.га (44,3%) – жер қоры. Ауыл шаруашылығына арналған жеке
иелікке берілетін жер бөлігі 90,9 млн.га құрайды (33,4%). Оның ішінде
59 млн.га(65%) - жайылым, 20 млн.га (22,3%) егістік жерлері, орымдық
жерлер, көп жылдық отырымдар және басқа да11,8 мың гектарды алып жатыр
(2,9%). Қазіргі кезде жеке иелікте 400 мың гектар жер бар. Бұл жердің
224,2 мың гектары (55,8%) жеке шаруашылықтар, 87,6 мың гектары (87,6%)
бақша шаруашылығы мен жаздық үйлер құрылысында, 40,5 мың гектар (10%)
жеке құрылысқа, 38 мың гектар (9,5%) өнеркәсіптік кәсіпорындар, 11,8 мың
гектары (2,9%) көлік және байланыс, т.б.қызмет көрсету саласында.
Сонымен қазіргі таңда 2,8 миллион қазақстандықтар жердің жеке иелері
болып табылады. Ауылшаруашылығы аумағында жерді пайдаланудың үш түрі
көрсетілген - ұзақ мерзімді, уақытша (аренда) және жеке иелік ету.
Аграрлық сектор ретінде мүліктер мен құралдарға иелік етудің жеке
формасында 5 мыңға жуық ауылшаруашылық құрылымдарын көрсеткен АӨК-ң
негізгі бөлігі. Оның құрамында 5296 шаруа қожалықтары, 173 жуық
шаруашылықты жүргізудің әртүрлі формасындағы кәсіпорындар:өндірістік
кооперативтер, акционерлік қоғамдар, шаруашылық серіктестіктер.
Ауылшаруашылығы кәсіпорындары құрамына 1 млн. 803 мың гектар
ауылшаруашылық жерлері және 570 мың гектар егістік жерлері кіреді.
Шаруа қожалықтары 7 млн. 568 мың гектар ауылшаруашылығы жерлері және
709 мың га егістік жерлері. Ағымдағы жылдың басында 102 мыңға жуық жер
иелері 7,6 млн.га жерді ауылшаруашылығына пайдаланды, оның ішінде 4,6
млн.га – егістік жерлері. Қазақстан экономикасы, еліміздің өркендеуі
мұнай газ саласының дамуымен ғана тікелей байланысты. Қазақстанның
ауыл шаруашылығы секторы тиімсіз жағдайда тұр. Қазақстанның ауыл
аймақтарында 43 %-ға жуық халық тұрады, алайда оның 33 % кедейшілікте
өмір сүруде. Шамамен әр бесінші қазақстандық ауыл шаруашылығы
секторында жұмыс істейді, алайда 1991 жылы Кеңес Үкіметі ыдырағалы
еңбек өнімділігі 10 %-ға төмендеп кеткен болатын. Қазақстан бидай
өндірісінде дүние жүзінде алтыншы орында тұрғанымен, бәсекеге
қабілеттілік деңгейі басқа салаларда біршама төмен: ішкі нарықта импорт
белең алуда, әсіресе тұтыну тауарлары, ет май. Фермерлер арасында
бәсекелестікті қолдай отырып Үкімет ауылдарды қайта өркендету әлеуметтік
саяси жағдайын жақсартуға бағытталған бағдарламаны бастауда. Қазақстан
қазіргі кезде ауыл шаруашылығы саласы өркендеп дамуы жолында көптеген
бағдарламалар жасауда, соның бірі 2004-2006 жж. Казақстан ауыл
аймақтарында ауруханалар, жолдар мен мектептер салуға 204 млн.долл.
бөлінген болатын. Үкіметтік жоспар ауыл тұрғындары жұмысшыларын
экологиялық қауіпті және экономикалық артта қалған аймақтардан
ауылшаруашылығы дамыған аймақтарға көшіру жоспарланған. Бұл бағдарлама
үш жылға жоспарланған және ауыл территориясын дамыту туралы Мемлекеттік
бағдарламасының бір бөлігі болып табылады. Бұл іс- әрекеттер 2003 жылы
басталған және ауыл инфрақұрылымын жаңартуға бағытталған үш жылға
есептелген 1 млрд долл. кампания болып табылады. Мемлекеттік бұл
агроөнеркәсіп бағдарламасы ауыл шаруашылығында заманауи әдістерді
қолдана отырып өнімді сақтауға ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеуді және
механизациялау, сонымен бірге аграрлық жаңа технологияларды пайдалануды
алға қойып отыр. Үкімет ауыл шаруашылығына салынып жатқан инвестициялық
бағдарламалар мен жерге иелік ету заң жобалары ауыл шаруашылығы
секторында тиімді табысқа қол жеткізетініне сенімді. Ауыл шаруашылығы
секторы өзінің қайта өңдеу және өнімді сақтау құралдарының біршама
ескілігі себебінен тасымалдау жүйесінің қымбаттылығынан тиімсіз және
Қазақстанның бүкіл өнім өндірісінің 9 %-ын ғана беріп отыр. Ал ауыл
шаруашылығы министрлігінің бағдарламасы ең қысқа уақытта бұл көрсеткішті
біршама жоғарылатуды жоспарлауда.
Ауыл шаруашылығы саясаты елімізді ауыл шаруашылығы өнімдерімен
қамтамасыз ету және өнім сапасын жақсарту, тиімді және бәсекеқабілетті
етуге бағытталған. Ауыл шаруашылығындағы экономикалық қатынастарды
түбегейлі қайта құру мәселесі алға қойылуда. Мұның мәні ауыл
тұрғындарына өзіндік инициативасын және өз бетіне шешім қабылдау
мүмкіндіктерін беру болып табылады. Қазіргі кезде еліміздің агро
өнеркәсіп кешенінің өнім өндірісінің тиімділігінің өсуімен, ауылдарда
қаржылық қызмет көрсету нарығының дамуымен сипатталады. 2010 жылдың
қорытындысы бойынша ауыл шаруашылығында жалпы өнім көлемі бір
трлн.тенгені құрады және 1121,8 млрд. тг, ал өндіріс өсімі 8 %
құрады. Қазіргі таңда бұл салада жалпы өнім өндірісі бір жұмысбасты
адамға есептегенде 3800 долл. құрады. Осы жылы ауыл аймақтарында
жұмыссыздық деңгейі 6,2 % деңгейге жетті. Жыл сайын ауыл шаруашылығының
негізгі капиталына инвестициялар көбеюде. Сонымен қатар 2009 жылы ҚР-ң
Ауыл шаруашылығы министрілігінің 2009-2011 жыл аралығына стратегиялық
жоспары жасалды. Бұл бағдарламаның негізгі мақсаты экономикалық өсу мен
сапалы жаңа бәсекеге қабілеттілік деңгейіне қол жеткізу мақсатында АӨК
де, су, орман, аңшылық пен балық аулау шаруашылығын, ауыл аймақтарын
және аграрлық ғылымды калыптастыру мен дамыту, жүзеге асыру болып
табылады. Қазақстанда мемлекеттік саясат АӨК-нің тиімділігін арттыруға
бағытталғанымен, ауыл шаруашылығы өндірісінің экономикасы егемендік
алған осы жыл ішінде әлі де дағдарыстық жағдайда тұр. Ауыл
шаруашылығында экономикалық өсім мен инвестициялық процесті көбейту
үшін қажетті стимулды қалыптастыру мен тұрақтандыру өз әсерін бермеуде.
Жалпы айтқанда, ауыл шаруашылығының ел экономикасындағы ролі оның
құрылымы мен даму деңгейін көрсетеді. Ауылға жан-жақты қолдау көрсету
аграрлық саланы дамытуға да өз үлесін қосатын болады.
Еңбектің қоғамдық бөлінісі, жеке меншіктің қалыптасуы мен
заңдарының іске асуы қоғамды әлеуметтік дифференциялауға әкеліп соқты.
Бір субъектінің қажеттілігін қанағаттандыру мақсатында екінші
субъектінің тиімсіздігіне әкелді. Жалдамалы еңбек сипаты өндіріс
процесін жұмысшылардың бөлшектік қызметтер жасауын талап етті. Өндіріс
қатынастарындағы мұндай өзгерістер жасау жұмысшылардың жан жақты дамуы
жағдайында ған м.мкін болды, жалпы барлығы үшін және қоғам есебінен.
Өндіріс нәтижелері мен мақсаттарын тек материалдық байлықтың қалыптасуын
ғана емес, сонымен қатар жан-жақты дамыған адамды тәрбиелеу болып
табылады. Әрбір индивид өзіне берілген ерекшелікті дамытуға қабілетті.
Алайда бұл қоғамның барлық мүшелері үшін жағдай жасауға ғана мүмкін.
1.2 Ауыл шаруашылығы саласын дамыту бойынша мемлекеттік саясатты
жүзеге асыру ерекшеліктері
Бүгінгі күні экономиканың аграрлық секторындағы қолданыстағы
заңнамалық база толығымен нарықтық экономика талаптарына сәйкес келеді,
халықаралық тәжірибе нормаларына бағытталған, ең бірінші тауар
өндірушілердің кәсіпкерлік ықыласын қорғауға және қолдауға бағытталған.
Жүйелі жүргізілген өзгерістердің нәтижесінде Қазақстанның ауыл
шаруашылығы нарыққа бағытталған болды. Ауылда нақты мүлік иесі пайда
болды, ауыл тұрғындарының санасы өзгерді, нарық көзқарасына негізделген
жаңа өндірістік қарым-қатынастар нығайды.
1997 жылдан бастап жалға беру және кепіл беру қарым-қатынасы,
өңірлік жер нарықтарын қалыптастыру, жерлерді пайдалану көрсеткіштерін
ескере отырып, жердің пайдаланылмағаны үшін санкциялар қолдану дами
бастады.
Осы уақытта, қалыптасқан жағдай аграрлық саланың даму стратегиясын
тұжырымдамалық анықтауды талап етті. Оның негізгі бағыттары Қазақстанның
2030 дейін даму стратегиясында анықталған болатын. 2030 стратегиясы
шеңберінде ауыл шаруашылығы өндірісінің бәсекеге қабілетті шараларында
экономикалық өсуді қамтамасыз етуді, тиімді іске асырылатын жалпы
сипаттағы және арнайы мемлекеттік қолдау шараларының қолдану жолымен
ауыл шаруашылығы өнімдерінің негізгі түрлерін өндіру тұрақтылығы
қарастырылатын Ауыл шаруашылығы министрлігі 2000 - 2002 жылдарға
арналған ауыл шаруашылығы өндірісін дамыту бағдарламасын әзірледі.
Аталған Бағдарлама шеңберінде астық нарығын мемлекеттік реттеуге
заңнамалық база құрылды. 2001 жылғы 19 қаңтардағы Қазақстан
Республикасының Астық туралы Заңы қабылданды, оның негізгі ережелерін
нақтылайтын заңға қосымша нормативтік-құқықтық актілер әзірленді және
қабылданды, элеваторларды лицензиялау бойынша жұмыс аяқталды, асыл
тұқымды мал шаруашылығын және таңдаулы тұқым шаруашылығының жүйесі
реттелді.
Бірақ, агроөнеркәсіптік кешендегі кейбір тұрақтылық жағдайына
қарамастан 2002 жылы қайта өңдеу бойынша ауыл шаруашылығы техникасының
және құрал-жабдықтардың тозуы, топырақтың құнарлығының төмендеуі,
агротехнологияларды сақтамау, егістіктің және ауыл шаруашылығы
малдарының өнімділігінің төмендеуі, АШТӨ-де айналым қаражатының
дайындығы, өндіріс тұсімінің және өндірілетін өнімнің бәсекеге
қабілеттілігінің төмендігі сияқты өтпелі кезең мәселелері сақталып
қалды.
Экономиканың одан әрі өзгерістер логикасы агробизнестің тиімді
құрылымын құрумен, агротехнологиялардың деңгейін жоғарлатумен, ауыл
шаруашылығы өндірісін маркетингтік стратегияға көшірумен, ішкі нарықта
импортты ауыстырумен, жақын және алыс шет елдермен экспортты
жандандырумен байланысты аграрлық саланың жаңа сапалы деңгейіне өтуін
талап етті.
Осыған байланысты, 2002 жылы Мемлекет басшысы Қазақстан халқына
Жолдауында алдағы 3 жылды - ауылды көтеру жылдары деп атады және
Үкіметтің алдына ауылды дамыту бойынша шараларды жинақтау туралы міндет
қойды.
Осы міндетті шешу үшін Қазақстан Республикасы Президентінің 2002
жылғы № 889 Жарлығымен бекітілген 2003 - 2005 жылдарға арналған
мемлекеттік аграрлық азық-түлік бағдарламасы әзірленді, оның негізгі
мақсаты тиімді агробизнесті кұру арқылы елдің азық-түлік қауіпсіздігін
қамтамасыз ету, бәсекеге қабілетті АӨК өнімін өндіру және сату,
мемлекеттік қолдау шараларын рационализациялау болып табылатын.
Мембағдарламаны іске асыру аясында агроөнеркәсіп кешенінің
заңнамалық базасын одан әрі жетілдіру және ұлғайту бойынша, оны әлемдік
тәжірибелік нормалармен сәйкестендіру бойынша үлкен жұмыстар жүргізілді.
Агроөнеркәсіптік кешенді және ауылдық аумақтарды дамытуды
мемлекеттік реттеу туралы, Өсімдік шаруашылығындағы міндетті
сақтандыру туралы, Су пайдаланушылардың ауылдық тұтыну кооперативі
туралы, Жануарлар әлемін қорғау, өсіру және пайдалану туралы заңдар
қабылданды, олардың негізгі ережелерін нақтылайтын қосымша заң актілері
бекітілді, элеваторларды лицензиялау бойынша жұмыстар аяқталды [11,12].
Мемлекет өнімнің сапасы мен қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін
шаралар қолданып жатыр. Бұл мақсатпен Қазақстан Республикасының Азық-
түлік өнімдерінің қауіпсіздігі туралы Заңы қабылданған, онда
өндірушілердің өнімдер қауіпсіздігін қамтамасыз ету жауапкершілігі
ескеріледі.
Мемлекеттік басқару деңгейлері арасындағы өкілеттіктердің аражігін
ажырату және ветеринариялық жүйені халықаралық стандартқа сәйкестендіру
мақсатында 2009 жылы 24 шілдеде Қазақстан Республиканың Қазақстан
Республикасының кейбір заң актілеріне ветеринария мәселелері бойынша
өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Заңы мен оны іске асыру үшін
бірнеше нормативтік-құқықтық акт қабылданған.
Елдің АӨК-нің тұрақтылығын көтеру мен оның азық-түлік
қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында 2009 жылғы 11 желтоқсанда
Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасының кейбір заң
актілеріне азық-түлік қауіпсіздігі мәселелері бойынша өзгерістер мен
толықтырулар енгізу туралы Заңы қабылданды.
Мақсаттарға, мақсаттық индикаторларға, міндеттерге, нәтижелер
көрсеткіштеріне қол жеткізуге жауапты мемлекеттік органдар: Қазақстан
Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігі - салалық бағдарламаның
бағыттаушысы, әзірлеушісі.
Бағдарламаны жүзеге асыру үшін және көрсетілген мақсаттарға,
міндеттерге, мақсаттық индикаторларға қол жеткізу үшін мынандай
мемлекеттік органдардың көмегі қажет: Қазақстан Республикасы
Экономикалық даму және сауда министрлігі, Қазақстан Республикасы Қаржы
министрлігі, Қазақстан Республикасы Әділет министрлігі, Қазақстан
Республикасы Индустрия және жаңа технологиялар министрлігі, Қазақстан
Республикасы Білім және ғылым министрлігі, Қазақстан Республикасы Көлік
және коммуникациялар министрлігі, Қазақстан Республикасы Сыртқы істер
министрлігі, Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау
министрлігі, Жер ресурстарын басқару агенттігі, Қазақстан
Республикасының Статистика агенттігі; сондай-ақ акционерлік қоғамдардың:
ҚазАгро ұлттық басқарушы холдингі АҚ, ҚазАгроинновация АҚ және
мүдделі үкіметтік емес ұйымдар [13].
Өсімдік шаруашылығы саласын дамыту саланы құрылымдық және
технологиялық диверсификациясына байланысты сату нарығы бар,
егіншіліктің ғылыми-негізделген жүйесіне өту, өндіріске жаңа су
ресурстарын сақтайтын технологияларды енгізу, кең химияландыру,
айналысқа жаңа және қолданбаған суармалы жерлерді енгізу арқылы
егіншілік мәдениетінің деңгейін көтеруге байланысты өсімдік шаруашылығы
өнімдерінің өндіріс көлемін арттыруға бағытталады. Осы шаралар өндіріс
кепілін арттыруға және моно дақылдарға, бір дақылдарды артық өндіріп,
ал басқа дақылдарды мүлдем өндірмеуге алып соғатын қазіргі
келеңсіздіктерді дұрыстауға мүмкіндік береді.
Астық дақылдарының егістік алаңдары жаппай белгіленген ғылыми
негізделген егіс айналымдарымен сәйкестендіріледі. Бұл олардың
алқаптарын 16,7 млн. га деңгейге дейін оңтайландыруға алып келеді.
Сонымен қатар, егу технологияларын жетілдіру арқылы бидайдың
орташа жылдық жалпы өндірісін 6%-ға ұлғайту және оның экспорттық
әлеуетін 6,7 млн. тоннадан 9,2 млн. тоннаға дейін немесе 37%-ға көтеру
жоспарлануда.
Саланы дамытуды экономикалық ынталандыру және оның инвестициялық
тартымдылығын арттыру мақсатында оның ынталандыру мүмкіндіктерін барынша
қолдана отырып, АӨК субсидиялау одан әрі жалғасатын болады.
Ауыл шаруашылығы саласын дамыту басымдылықтарының, сондай-ақ АӨК-
дегі еңбек өнімділігін ауыл шаруашылығымен айналысатын бір адамға
шаққанда 2009 жылы 3000 АҚШ доллардан 2014 жылдың соңына қарай кемінде 2
есеге ұлғайту бойынша бағыттардың бірі өсімдік шаруашылығы өнімнің
өнімділігін және сапасын арттыру болып табылады. Оған, сонымен қатар,
басым дақылдар өндірісіне жүмсалған шығындарды одан әрі арзандату, ылғал
қорын сақтайтын, суды сақтайтын технологияларды, минералдық
тыңайтқыштарды, өсімдіктерді қорғау құралдарын, жоғары сапалы тұқымды
қолдану арқылы қол жеткізіледі.
Өсімдік шаруашылығының бәсекеге қабілеттігі көбінесе тұқым
сапасына байланысты екенін ескере отырып, оның ішінде элиталық тұқымдар
егілген алаңдардың үлесін 8 %-ға дейін ұлғайтуға бағытталған тұқым
шаруашылығын дамытуды және мемлекеттік сорт сынау, тұқым шаруашылығы
жүйесін және оларды мемлекеттік қолдау тетіктерін жетілдіруді қолдау
бойынша жұмыстар жалғаса береді.
Майлы дақылдардың егістік алаңдарын ұлғайту және өз шикізаты
есебінен республиканың ішкі қажеттіліктерін қамтамасыз ету мақсатында,
үдемелі агро-индустриялдық әртараптандыру жөніндегі іс-шараларды іске
асыру шеңберінде майлы дақылдар өндірушілерін мемлекеттік қолдау
жалғасады, бұл майлы тұқымдардың жалпы жиналыным 2009 жылғы 703,6 мың
тоннадан 2014 жылы 1,1 млн. тоннаға дейін ұлғайтуға мүмкіндік береді.
Жеміс-көкөніс және жүзім өндірісінің көлемін арттыру және ішкі
нарықтың қажеттілігін қамтамасыз ету мақсатында осындай дақылдар
түрлерін өндірумен айналысатын АШТӨ-ге қаржылық көмек көрсету одан әрі
жалғасады.
Саланы әртараптандыру процесінде жеміс-көкөніс дақылдарын егу,
сонымен бірге, өнеркәсіптік шағын жылы жай және парниктерді салу арқылы
жабық топырақты алаңдары ұлғайтылады.
2010 жылдан бастап іске асырылып жатқан өсімдік шаруашылығы
саласын дамытуды мемлекеттік қолдау шаралары ынталандыруға және қайта
өңдеу кәсіпорындардың шикізатпен қамтылуын арттыруға бағытталған. Оның
ішінде картоп және жеміс-көкөніс қоймаларының бір жолғы сақтау қуатын
1,2 млн. тоннаға дейін ұлғайту есебінен жеміс-көкөніс өнімдерін сақтау
және оларды тұтынушыларға жеткізу логистикасын одан әрі дамыту
жоспарлануда.
Аталған іс-шараларды іске асыру ерте пісетін жеміс-көкөністер
бойынша өз-өзін қамтамасыз етуге қол жеткізуге, жеміс-жидек дақылдары
және жүзім бойынша импорттық тәуелділікті 25%-ға төмендетуге мүмкіндік
береді.
Қолданылмайтын суармалы жерлерді, негізгі мелиоративтік қорлардың
тозуын және қанағаттанғысыз техникалық жағдайын қалпына келтіру,
суарудың, ең алдымен тамшылап суарудың үдемелі әдістерін жаппай енгізу
мәселелерін шешу алда тұр.
Басты назар аграрлық саланың экспорттық мүмкіндікті ұлғайту
ретінде бидай өндірісін ел экспортының жалпы мөлшеріндегі 2009 жылы 4%-
дан 2015 жылы 15%-ға дейін өсіруге аударылады, ол стратегиялық маңызы
бар ірі инфрақұрылымдық жобаларды, оның ішінде бидай қоймаларын салу
және жаңарту, бидай және оның терең қайта өңдеу өнімдері экспортының
инфрақұрылымын дамытуды іске асыру арқылы жүзеге асады. Сонымен қатар,
бидай және оның қайта терең өңделген өнімдерін тауар биржалары арқылы
өткізу бойынша жұмыс күшейтіледі. Қайта өңдеу саласын дамыту арқылы
бидай экспортының шикі заттық бағытын төмендетуге басты назар
аударылады. Бұл ретте, бидай экспортының мөлшеріндегі қайта өңделген
өнімнің үлесін 32%-дан 50%-ға дейін арттыру көзделіп отыр, бұл әлемдегі
ірі бидай экспортері ретінде қазақстанның орнын нығайтады [14,15].
Ауыл шаруашылығы секторын дамыту үшін республикада едәуір әлеуеті
бар және тамақ өнімдерін өндіру бойынша оның өңірлік көшбасшы қатарына
кіруге барлық мүмкіншілігі бар екенін ескере отырып, республиканың
машина-тракторлы паркін жаңарту АӨК дамытудың басым бағыты болып
табылады. Бұл ретте, отандық машина жасау саласының жеткіліксіз дамуын
есепке ала отырып, елдің машина-тракторлы паркін жаңартуға бағытталған
жаңа механизмдерді енгізу арқылы мемлекеттік қолдау механизмдерін
күшейтуге объективті қажеттілік бар.
Аграрлық саясат – бұл мемлекеттің тәртіптелген және ауыл
тұрғындарының экономикалық-құқықтық, әлеуметтік, мәдени жағдайын
қалыптастырудың қоғамдық- құқықтық институттар шараларын экономикалық
саясаттың құрамдас бір бөлігі болып табылады.
Қазақстан мемлекетінің экономикасының сапалы жаңа деңгейге көтеру
және ондағы өзгерістер қажеттілігінің туындауы бәсекеге қабілетті
экономиканы қалыптастыруға бағытталған. Бұндай өзгерістерді бұрын
қалыптасқан шаруашылық жүргізудін экономикалық тетігін жан-жақты
зерттеп, кемшіліктерін анықтап, қайта құру жолымен ғана іске асыруды
өмір талап етіп отыр. Шаруашылық жүргізу жүйесі элементтерінің өзара
байланыссыз, үйлесуінсіз қызмет етуі оның тиімділігін төмендетеді, кей
жағдайда, тіпті оны жоққа шығарады. Шаруашылық тетігінің барлық
элементтерінің өндіріс барысында кешенді және өзара байланыса жетілуі
ғана кәсіпорынның өміршеңдігін қамтамасыз ете алатыны қазіргі экономика
жағдайының ерекшелігі болып отыр [6].
Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіптік кешенінің жалпы жүйелік
мәселелері болып табылатындар:
- агротехнологиялардың артта қалуы, өндірістің негізгі
құралдарының табиғи және сапалы тозуы;
- топырақтың құнарлығы жағдайын бақылаудың жоқтығы;
- суармалы судың нормативтен тыс шығындары, сонымен қатар табиғи
ресурстардың басқа да түрлерін тиімсіз қолдануы;
- жерлердің жер өңдеу жағдайының нашарлауы;
- ауыл шаруашылығы өндірісінің ұсақ тауарлығы;
- қолданылатын тұқымдардың және өсірілетін малдар тегінің
генетикалық потенциалының төмендігі;
- жемшөп базасының әлсіздігі, жайылымдардың құлдырауы;
- диагностикалық зерттеулердің Жануарлардың денсаулығын сақтау
бойынша дүниежүзілік ұйымдардың талаптарына сәйкес еместігі (ОІЕ);
- ауыл шаруашылығы малдарының бірдейлендірудің бірыңғай жүйесінің
жоқтығы және олар бойынша электрондық базаның болмауы;
- тауарлы балық шаруашылығының дамымауы;
- өндірістік қайта өңдеуге сапалы шикізаттың жетіспеушілігі және
ішкі азық-түлік тауарларының нарығында терең қайта өңделген отандық
өнімдердің үлесінің төмендігі;
- елдің ішкі сұранысын қанағаттандырмайтын маңызды азық-түлік
өнімдерінің бар болуы;
- тамақ өнімдерінің заман талабына сай технологияда өлшем әдістері
стандарттарының жоқтығы, халықаралық талаптармен үндестіктің төмен
деңгейі;
- агроөнеркәсіптік кешен салаларында қолданылатын өлшем
құралдарының тексеру базасы деңгейінің төмендігі;
- экономиканың аграрлық саласында инвестиция тартудың темен
деңгейі;
- өндіріске ғылыми әзірлемелерді енгізу жүйесінің дамымауы;
- білікті мамандардың жетіспеушілігі;
- ауылдық кооперацияның жеткіліксіз дамуы;
- ауылдық тауар өндірушілердің кредит қаражатына деген сұранысын
толық қанағаттандыруға қаржы ресурстарының жетіспеушілігі.
Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігі АӨК өнімінің
бәсекеге қабілеттілігін және сапасын жоғарлату мақсатында еліміздің
аймақтарында қолданыстағы стандарттардың және нормативтік базаны
өзектілендіру және қайта қарастыру бойынша, сонымен қатар халықаралық
талаптарға сәйкес мемлекеттік стандарттардың үйлесімділігін қамтамасыз
ету шараларын жүзеге асыруда.
Қазақстан Республикасының аймақтарында АӨК саласы бойынша 2083
стандарттар қолданыста, соның ішінде МемСТ - 1771, ҚРСТ - 377, олардың
214 үйлесімделген стандарттар, бұл 56,7 %-ды құрайды.
Алдын-ала талдау нәтижелері бойынша ауыл шаруашылығы өніміне
қажетті стандарттар кемінде 250-ді құрайды [16].
Сонымен қатар, агроөнеркәсіп кешенінде кәсіпорындарды тамақ
өнімдерін қауіпсіздендіруді және менеджмент сапасын халықаралық жүйеге
жеделдетіп өткізу процестері ынталандыруда. Осыған байланысты
агроөнеркәсіп кешені субъектілеріне халықаралық стандарттарды
сертификаттау және енгізу, әзірлеу қызметінің құнын азайту жөніндегі
республикалық бюджеттік бағдарлама жүзеге асырылуда.
Бүгінгі күні ИСО және ХАССП стандарттарын енгізген кәсіпорындардың
саны 323 дейін жетті, менеджмент сапасы жүйесін енгізуге өндірісті
әзірлеу және дайындау кезеңінде 84 кәсіпорын тұр. 2014 жылдың соңына ИСО
және ХАССП стандарттарын енгізген кәсіпорындардың саны 500-ге дейін
көбейеді.
Агроөнеркәсіп кешендерінің дамуы еңбек ұжымдарының шаруашылық іс-
әрекетін ынталандыру формаларының күрделі жүйесін туғызатын, белгіленген
өндірістік қатынастар жүйесімен анықталатын мәселе.
АӨК-де республиканың тәуелсіздігі жарияланған сәттен бастап елдің
бүкіл экономикасында едәуір құрылымдық өзгерістер болды. Орталық
жоспарлы экономикадан бас тартқаннан кейін саланың түпкілікті қайта
қалыптастыруға бағытталған шаралар кешені жүзеге асырылды.
Жалпы қайта қалыптастырудағы саяси қорытындыда мемлекеттік меншік
жеке меншікке өзгертілді, сондай-ақ нарықтық экономиканың құқықтық
негізі құрылды. Экономикалық салдары өндірістік және жер қатынастарының
өзгеруі, баға белгілеуді кредит жүйесін ырықтандыру, бәсекелі нарықтық
инфрақұрылым құру болып табылды [17].
Ауыл шаруашылығы өндірісінің одан әрі дамуы аграрлық сектордың
даму стратегиясын тұжырымдамалық белгілеуді талап етті. Осы бағытта 2000
- 2002 жылдары бәсекеге қабілетті салалық ауыл шаруашылығы өндірісінің
экономикалық өсуін қамтамасыз етуді және ауыл шаруашылығы өнімдерінің
негізгі түрлерінің өндірістерін тұрақтандыруды көздеген Ауыл шаруашылығы
өндірісін дамыту бағдарламасы іске асырылды. Сонымен қатар АӨК-дегі
жағдайдың қайсыбір тұрақтануына қарамастан, салада ауыспалы кезеңнің
бірқатар проблемалары сақталып қалды. Аграрлық салада одан арғы
экономикалық өзгерістер логикасы сапалы жаңа өсу деңгейіне өтуді талап
етті.
Қазақстан Республикасының 2003 - 2005 жылдарға арналған
мемлекеттік аграрлық азық-түлік бағдарламасы іске асырылды. Осы жылдары
АӨК-нің нарыққа бағдарланған заңнамалық базасын қалыптастыру, оны
халықаралық тәжірибенің нормаларына сәйкес келтіру бойынша бірқатар
жұмыс жүргізілді. Бағдарламаның іске асырылуы тамақ өнімдерінің негізгі
түрлері бойынша елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуге, тиімді
бәсекеге қабілетті агроөнеркәсіптік өндірісі дамыту үшін қажетті
жағдайлар жасауға мүмкіндік туғызды. Алайда, еліміздің АӨК-де әлі де
болса, бірқатар кемшіліктер бар - саланың құрылымды-технологиялық
жаңғырту қарқынының темен болуы, нарықтық инфрақұрылым дамуының
қанағаттанғысыз деңгейі, ауыл шаруашылығы өндірісінің ұсақ тауарлығы,
саланың қаржылық тұрақсыздығы, саланы дамытуға жеткіліксіз жеке
инвестициялардың кіруі, білікті кадрлардың тапшылығы және т.б.
Бұдан басқа, саланың инвестициялық қызметіне әсер еткен қаржы, ал
одан кейін азық-түлік дағдарысы қосымша проблемаларды тудырды. Сонымен
қатар, Қазақстандағы ауыл шаруашылығы экономиканың перспективалы
секторларының бірі болып саналады. Осыған орай үлкен және жауапты
міндеттер алда тұр - экономиканың аграрлық секторын сапалы жаңа даму
деңгейіне көтеру, сол арқылы оның жоғары бәсекеге қабілеттілігін
қамтамасыз ету, бұл әсіресе Ресей мен Беларусь елдерімен бірігу
жағдайында, ал кейіннен Дүниежүзілік Сауда Ұйымына кіру кезінде өзекті
болып табылады.
1.3 Ауылшаруашылығы саласының негізгі бағыттары дамыған елдердің
тәжірибелері
Ауылшаруашылығы салаларын тұрақты дамуын қамтамасыз ету, отандық
өнімдерінің ұлттық бәсекелес басымдықтарын дамыту мақсатында Қазақстан
Республикасында бейімдеуге болатын шетелдік ауыл шаруашылығы тәжірибесін
дамыту оң жақтары тұрақты зерттеледі.
Ауыл шаруашылығы дамыған елдердің тәжірибесі АӨК саласындағы
мемлекеттік саясат ауыл шаруашылығын дамыту үшін өзекті фактор екендігін
көрсетеді.
Бразилиядағы этанол өндірісі дамуының негізгі аспекті АӨК
саласындағы ғылыми зерттеулерге инвестициялар болып табылады. Ауыл
шаруашылығындағы зерттеулерге жауапты ЕМВRАРА, мемлекеттік компанияның
мемлекеттік институттар және университеттермен бірігіп жасаған ғылыми
зерттеулері Бразилияға биотехнология саласында және агрохимиялық
тәжірибеде қант қамысын өсірудегі ең тиімді ауыл шаруашылығы
технологияларын қолданатын әлемдегі негізгі жаңашыл болуға мүмкіндігін
берді. Бір гектардан түсім тиімділігін арттыруға арналған шаралар соңғы
20 жылда қант қамысының жалпы жиналымын үш есе арттыруға мүмкіндік
берді.
Беларусияда мемлекеттік қолдаудың басым бөлігі сүт өнімін
өндірушілерге беріледі. Елдегі өндірілген сүттің жартысы экспортқа
жіберіледі. Белорусияның жалпы мемлекеттік шығындарының басым бөлігі
ауыл шаруашылығын қолдау үлесіне келеді. Белоруссиядағы ауыл
шаруашылығын бюджеттік қолдау басқа елдермен салыстырғанда аса жоғары
(ЖІӨ-ге, бюджеттік жалпы шығындарға және шаруашылық егістіктерінің жалпы
алқабына қатысты).
Протекционистік саясаттың оңтайлы мысалы ретінде Ресей
Федерациясының қант өнеркәсібін және құс етінің өндірісін қорғау болып
табылады. 2004 жылы Ресей Федерациясы Үкіметі импорттық баж салығының
икемді (ауыспалы) тетігін енгізді, оның мөлшері аршылмаған қанттың
биржалық құнымен (шикізат бағасы төмен болса, баж салығы жоғары болады
және керісінше) анықталады. Импорттан қорғану тетігінің негізгі мақсаты
- отандық қант қызылшасы кешенін қолдау үшін ішкі қант бағасының қажетті
деңгейін қамтамасыз ету және аршылмаған қантқа әлемдік бағалардың өсуі
кезінде ішкі нарықты жоғарғы бағалардан сақтап қалу.
Ресей Федерациясы аршылмаған қантқа баж салығының жаңа тетігін
енгізу нәтижесінде ақ қанттың және отандық шикізаттың өндірісі тез
артты. Сәйкесінше қамыстан жасалған аршылмаған қанттың импорты да тез
қысқарды.
Ресейде құс шаруашылығына АӨК дамуы ұлттық жобасының шеңберінде
қолдау жасалады. Бұл мақсатта жобамен қарастырылады:
1. Ресей Федерациясы субъектілерінің 5 жылдан 8 жылға дейін
алынған инвестициялық мақсаттағы кредиттердің пайыздарын төлеуге кететін
шығындардың бөлігін бюджеттен субсидиялау.
2. Федералдық лизинг негізінде техниканың, құрал-жабдықтардың және
асыл тұқымды малдың көлемін ұлғайту.
3. Ет импортын шектеу режимін сақтау.
4. Отандық теңдесі жоқ мал шаруашылығына арналған технологиялық
құрал-жабдықтарды енгізуді ынталандыру.
Мал шаруашылығы салаларының, оның ішінде құс шаруашылығын жедел
жаңарту үшін басты назар лизингтің дамуына және пайыздық мөлшерді
субсидиялау арқылы несиелердің қол жетімділігін арттыру. Сонымен қатар,
Ресей Федерациясы Үкіметімен 2006 жылдан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz