Қазақстанның мемлекеттік басқару жүйесі
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 МОДЕРНИЗАЦИЯЛАНҒАН ЭКОНОМИКАСЫ БАР ДАМЫҒАН ЕЛДЕР ТӘЖІРИБЕСІНДЕ МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мемлекеттік басқарудың түсінігі және маңыздылы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Мемлекеттік басқарудың нысандары және олардың ерекшеліктері ... ... ...
1.3 Дамыған елдердің мемлекеттік басқару жүйесінің әдістері мен модельдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЛЫПТАСУ ҮРДІСІ
2.1 Мемлекеттік басқарудың қалыптасу кезеңдерін талдау ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Қазақстан Республикасы . демократиялық, зайырлы, құқықтық, президенттік басқару жүйесіндегі мемлекет ретінде ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру және жергілікті өзін.өзін басқарудың даму ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3 ҚАЗАҚСТАННЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІН ШЕТЕЛДІК ТӘЖІРИБЕ ТАҒЫЛЫМДАРЫН ЕНГІЗУ АРҚЫЛЫ ЖЕТІЛДІРУ БАҒЫТТАРЫ
3.1 Дамыған елдер тәжірибесіндегі жергілікті өзін.өзі басқару әдістерін Қазақстанда енгізу бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2 Мемлекеттік басқарудағы мелекеттік қызмет жүйесінде шетелдік тәжірибелерді қолдану модельдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 МОДЕРНИЗАЦИЯЛАНҒАН ЭКОНОМИКАСЫ БАР ДАМЫҒАН ЕЛДЕР ТӘЖІРИБЕСІНДЕ МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мемлекеттік басқарудың түсінігі және маңыздылы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Мемлекеттік басқарудың нысандары және олардың ерекшеліктері ... ... ...
1.3 Дамыған елдердің мемлекеттік басқару жүйесінің әдістері мен модельдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЛЫПТАСУ ҮРДІСІ
2.1 Мемлекеттік басқарудың қалыптасу кезеңдерін талдау ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Қазақстан Республикасы . демократиялық, зайырлы, құқықтық, президенттік басқару жүйесіндегі мемлекет ретінде ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру және жергілікті өзін.өзін басқарудың даму ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3 ҚАЗАҚСТАННЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІН ШЕТЕЛДІК ТӘЖІРИБЕ ТАҒЫЛЫМДАРЫН ЕНГІЗУ АРҚЫЛЫ ЖЕТІЛДІРУ БАҒЫТТАРЫ
3.1 Дамыған елдер тәжірибесіндегі жергілікті өзін.өзі басқару әдістерін Қазақстанда енгізу бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2 Мемлекеттік басқарудағы мелекеттік қызмет жүйесінде шетелдік тәжірибелерді қолдану модельдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Тақырыптың өзектілігі. Өркенді де өршіл дамып келе жатқан қоғамның әрі қарай жоғарғы қарқынмен жандануы мемлекеттік басқару ұғымымен байланысты. Өйткені мемлекетті басқару - бұл мемлекеттік әкімшілік, атқарушылық, ұйымдастырушылық қызметі.
Қазақстан Республикасының өз алдына жеке, тәуелсіз мемлекет болып қалыптасқанына жиырма төрт жыл болды. Осы аталған жиырма төрт жыл ішінде егемендікке кол жеткізгеніміз былай тұрсын, өзіндік құқықтық жүйесі, экономикасы, саяси жүйесі бар өзге елдермен қабырғамыз да, тереземіз де тең мемлекет болғанымыз белгілі. Енді ел бейнесі айқын анықталып, өрлеу сатысына жеткен тұста, кеңесшіл идеологияның шеңберінен айырылып, барлық жағдайды жан-жақты зерттеуге болатын күн туды.
Қазақстан Республикасының өз алдына жеке, тәуелсіз мемлекет болып қалыптасқанына жиырма төрт жыл болды. Осы аталған жиырма төрт жыл ішінде егемендікке кол жеткізгеніміз былай тұрсын, өзіндік құқықтық жүйесі, экономикасы, саяси жүйесі бар өзге елдермен қабырғамыз да, тереземіз де тең мемлекет болғанымыз белгілі. Енді ел бейнесі айқын анықталып, өрлеу сатысына жеткен тұста, кеңесшіл идеологияның шеңберінен айырылып, барлық жағдайды жан-жақты зерттеуге болатын күн туды.
МАЗМҰНЫ
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 МОДЕРНИЗАЦИЯЛАНҒАН ЭКОНОМИКАСЫ БАР ДАМЫҒАН ЕЛДЕР ТӘЖІРИБЕСІНДЕ МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
0.1 Мемлекеттік басқарудың түсінігі және маңыздылы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..7
0.2 Мемлекеттік басқарудың нысандары және олардың ерекшеліктері ... ... ...
0.3 Дамыған елдердің мемлекеттік басқару жүйесінің әдістері мен модельдері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЛЫПТАСУ ҮРДІСІ
0.1 Мемлекеттік басқарудың қалыптасу кезеңдерін талдау ... ... ... ... ... ... ... .
0.2 Қазақстан Республикасы - демократиялық, зайырлы, құқықтық, президенттік басқару жүйесіндегі мемлекет ретінде ... ... ... ... ... ... ... ...
0.3 Мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру және жергілікті өзін-өзін басқарудың даму ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1 ҚАЗАҚСТАННЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІН ШЕТЕЛДІК ТӘЖІРИБЕ ТАҒЫЛЫМДАРЫН ЕНГІЗУ АРҚЫЛЫ ЖЕТІЛДІРУ БАҒЫТТАРЫ
0.1 Дамыған елдер тәжірибесіндегі жергілікті өзін-өзі басқару әдістерін Қазақстанда енгізу бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
0.2 Мемлекеттік басқарудағы мелекеттік қызмет жүйесінде шетелдік тәжірибелерді қолдану модельдері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР
ҚР - Қазақстан Республикасы
БҰҰ - Біріккен Ұлттар Ұйымы
ТМД - Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
АҚШ - Америка Құрама Штаты
ГФР - Германия Федеративтік Республикасы
КСРО - Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы
КСР - Кеңестік Социалистік Республика
ҚКСР - Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы
ЕҚЫҰ - Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Өркенді де өршіл дамып келе жатқан қоғамның әрі қарай жоғарғы қарқынмен жандануы мемлекеттік басқару ұғымымен байланысты. Өйткені мемлекетті басқару - бұл мемлекеттік әкімшілік, атқарушылық, ұйымдастырушылық қызметі.
Қазақстан Республикасының өз алдына жеке, тәуелсіз мемлекет болып қалыптасқанына жиырма төрт жыл болды. Осы аталған жиырма төрт жыл ішінде егемендікке кол жеткізгеніміз былай тұрсын, өзіндік құқықтық жүйесі, экономикасы, саяси жүйесі бар өзге елдермен қабырғамыз да, тереземіз де тең мемлекет болғанымыз белгілі. Енді ел бейнесі айқын анықталып, өрлеу сатысына жеткен тұста, кеңесшіл идеологияның шеңберінен айырылып, барлық жағдайды жан-жақты зерттеуге болатын күн туды. Бүгінгі таңда саяси жүйесі мығым қалыптасқан мемлекеттер қатарында болғандықтан, мемлекетіміздің ішкі құрылымын, басқару жүйесін нақты зерттеп, оның мәндік-мазмұндық жағын айрықша көрсете білу - негізгі міндеттердің бірі болып табылады. Себебі, мемлекет туралы әңгімені бастардың алдында біз ең алдымен оның қоғамда әрекет ететіндігін, онымен қандай да бір өзара қарым-қатынаста болатындығын, яғни қоғамның тарапынан белгілі бір ықпалдың болатындығын және өз кезегінде қоғамға өзі де ықпал ете алатындығын ескереміз. Сондықтан да, қоғам мен мемлекеттің, оны жаңа түрде көрсететін аса маңызды институттарының көмегімен болатын өзара қарым-қатынасының принциптері мен негіздерін теориялық жағынан айқындау қажеттігі туып отыр.
Қазіргі уақытта Қазақстан өзінің мемлекеттік басқару жүйесін кең көлемде реформалауын жалғастыруда. Бұл үрдіс өсіп өркендеген, тұрақты және гүлденген, мықты мемлекет құруға бағытталған кешенді іс-шараның құрамды бөлігі болып табылады. Бұл реформаның мақсаты: барлық деңгейдегі реформалық басқарудың тиімділігін жылдам және бұлжытпай жоғарылату, орталық мемлекеттік қызмет пен тәуелсіз, кәсіби мемлекеттік басқаруды құру, құрамы биліктілігі мен қызметкерлердің іскерлік сапалығы негізінде жабдықталатын; қызмет көрсету сапасын жоғарылату мен соңғы тұтынушыға бейімделген мемлекеттік басқару жүйесін құру; мемлекет пен жеке сектор арасындағы өзара іс-әрекетін жетілдіру.
Аталған мәселелерді талқыға ала отырып, еліміздің мемлекеттік басқару жүйесі дамуының кезеңдері және дамыған елдердің мемлекеттік басқару жүйесінің қызметіне, тәжірибесіне жете талдау келтіріліп еліміздің басқару жүйесін жетілдіру бағыттары сипатталды. Қазақстанда кең көлемде жүргізіліп жатқан реформалаудың нәтижесінде мемлекеттік биліктің орталық органдарының қызметтері мен уәкілдіктерін және аймақтық дамуы жөніндегі көптеген мәселелерді шешу жауапкершілігі мемлекеттік басқарудың жергілікті деңгейіне беру процесі, заманауи нарықтық экономиканың талаптарына бейімделген мемлекеттік басқару жүйесінің қалыптасуына талдау қажеттігі туындады.
Бүгінгі таңда Қазақстан күрделі экономикалық және саяси міндеттерді табысты шешуде басқа елдерге үлгі болатын деңгейге көтерілді. Қазақстанның бәсекеге қабілетті елдердің көшбасшылығына ұмтылуы заңды құбылыс. Өйткені, қоғамдағы саяси тұрақтылық, демократияның дамуы оған мүмкіндік беріп отыр. Алайда, мемлекеттік басқару саласы күрделі құбылыс болғандықтан, Қазақстанның басқару саласын дамытуда шетелдік тәжірибеге сүйенуді қажет етеді.
Қазақстанның дамушы ел жағдайында мемлекеттік басқарудың ең тиімді жолдарын қарастыру маңызды рөл атқарады. Осы тұрғыда Қазақстан үшін
үлкен сабақ болып табылатын, тарихи тұрғыда ауқымды эволюция жасап, әлемдік қауымдастықта маңызды орынға ие болған, сондай-ақ саяси тұрақтылығын сақтап, ұлттық ерекшелігін жоғалтпаған әлемнің озық, дамыған елдерінің тәжірибесін алға тарта отырып, Қазақстанға тиімді жолдарын енгізу қазіргі жағдайда ең қолайлы тенденциялардың бірі болып отыр.
Алайда, басқа елдердегi мемлекеттiк реттеу тәжiрибесiн оқып үйрену және ғылыми қорытындылаудың мақсаты - оны бiздiң әлеуметтiк-экономикалық жағдайымызға өзгертпей көшiрiп алу емес. Бұл келесi объективтi сипаттағы себептерге байланысты мүмкiн емес:
oo республика басқа елдердегi саяси, табиғи-экономикалық, әлеуметтiк
демографиялық, этно-мәдени және тағы да басқа себептерге байланысты өзгешеленедi;
oo қазiргi Қазақстан жағдайында бiз ұлттық экономиканы құру
процесiндемiз және де әлемдiк экономикалық тарихта әкiмшiлiк - жоспарлық шаруашылықтан нарықтық экономикаға өткен бiзге ұқсас ешбiр ел жоқ;
oo басқару жүйесi мен шаруашылықта негiзгi өзгерiстер белгiлi бiр
себептерге байланысты тиiстi негiздеусiз жүргiзiледi және "революциялық" көрiнiс табады, ал нарықтық экономиканы мемлекеттiк реттеу шаралары олардың эволюциялық даму "нәтижесi" болып табылады.
Бiрақ шет елдер тәжiрибесiн ғылыми қорытындылау қажеттiгi келесi жағдайлар бойынша түсiндiрiледi:
бiрiншiден, мемлекеттік басқарудың қағидалары мен жүйесiнiң
тұжырымдамалы негiзiн, түбiрiн анықтауға мүмкiндiк туады;
екiншiден, мемлекеттік басқарудың жалпы заңдылықтарын анықтау
мүмкiндiгi артады және де бұл Қазақстан жағдайында мемлекеттiк реттеудiң механизмдерiн "түйiстiруге" мүмкiндiк жасайды;
үшiншiден, мұндай толықтыру мемлекеттiк реттеудiң нәтижелерiн
салыстырып талдауға мүмкiндiк бередi және де керек болған жағдайда реформаларды құруды, мемлекеттің ішкі жағдайларын ескере отырып, реформаларды дұрыс жолмен жүргiзуге мүмкiндiк бередi.
Диплом жұмысының мақсаты.Дипломдық жұмыста дамыған елдер, олардың ішкі мемлекеттік құрылысы, сонымен бірге бұл елдердің мемлекеттік басқару жүйесіндегі іс-әрекеттері мен бағыттары, мемлекеттің ішкісаяси беталыстары бойынша мемлекеттік басқару жүйесін дамыту механизмдерін жетілдіру жолдарын зерттеу болып табылады.
Диплом жұмысының міндеттері:
Әлемнің алдыңғы қатарлы елдерінің даму перспективаларын талдау;
аталмыш елдердің мемлекеттік басқару жүйесі механизмдері,ерекше-
ліктерін зерттеу;
дамыған елдердің мемлекет басқару модельдерінің озықтәжірибе
лерін Қазақстанға енгізу жолдарын қарастыра отырып ұсыныстар даярлау.
Зерттеу объектісі ретінде Қазақстан Республикасы мен әлемнің озық елдерінің мемлекеттік басқару жүйесінің қалыптасуы мен дамуы таңдалды.
Теориялық және әдіснамалық негіздері.Дамыған елдер және олардың даму жолындағы мәселелері туралы отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектеріндегі іргелі және қолданбалы тұжырымдамалары, мемлекеттердің стратегиялық бағдарламалары, ҚР Конституциясы, Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына жолдаулары қарастырылды. Дипломдық жұмыстағы негізгі материалдар ғылыми кітаптардан, статистикалық басылымдардан, нақты мемлекеттік басқару секторындағы ресми Web-сайттардан алынған.
Практикалық маңыздылығы. Жұмыстағы негізгі ілімдік қағидалар мен қорытындылардыдемократиялық нысандағы мемлекет үшін мемлекеттік билік пен халықтың арақатынасын күшейтуге, мемлекеттік аппаратты нығайтуға жағдай жасау үшін мемлекеттік басқару қызметінің мемлекеттік және аймақтың саясат мен бағдарламарды жүзеге асыру барысында қолдану мүмкін.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш тараудан, қорытынды, және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 МОДЕРНИЗАЦИЯЛАНҒАН ЭКОНОМИКАСЫ БАР ДАМЫҒАН ЕЛДЕР ТӘЖІРИБЕСІНДЕ МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мемлекеттік басқарудың түсінігі және маңыздылығы
Басқару - түрлі табиғи ұйымдастырылған жүйелердің белгіленген құрылымын сақтау үшін, олардың қызмет ету режимін көтермелеу үшін бағдарламаларын, мақсаттарын жүзеге асыратын элемент немесе функция[1]. Мемлекеттік басқару дегеніміз - мемлекеттің адамдар, қоғам және олардың жеке өміріне араласп, оны өзгертіп және практикалық ұйымдастыру және қадағалау арқылы оларды бірыңғай тәртіпке келтіру [2].
Мемлекеттік басқару - бұл тек қана қызмет, процестер құбылысы ғана емес, сонымен қатар бұл ғылым және оқу курсы. Ғылым ретінде мемлекеттік басқару институттарын, органдарды, құбылыстарды, тәсілдерді, процестерді зерттейді, олардың жақсы-жаман жақтарын анықтап кемшіліктерін талдайды.
Мемлекеттік басқарудың басты міндеті - тұлғаның, ұжымның, мемлекет пен қоғамның тіршілік әрекетін және өзара қатынастарын реттеумен жөнге салу, мемлекеттік билікті қолдану арқылы олардың рационалды қарым-қатынастарын орнату болып табылады[3].
Мемлекеттік басқаруды қоғамдық даму институты ретінде мемлекеттік басқару туралы білім, тәжірибе, түрлі эксперименттердің нәтижелері, теориялар, құқықтық нормативтік база, адам ресурсы ретінде түсінеміз. Мемлекеттік басқару өзіндік жүйелер арқылы жүзеге асады. Олар 3 логика-лық жүйе арқылы түсіндіріледі:
1. Мемлекеттік басқару субъектісі (мемлекет) + басқарылатын қоғамдық жүйе (халық, саясат,экономикалық-әлеуметтік, табиғат). Бұл жүйе 2 элемент- ті біріктіреді:
а) мемлекеттің өзінің ұйымдастырылуы мен жұмыс істеуін;
ә) мемлекеттік басқару субъектілерімен басқарылатын жүйенің қарым
қатынас құралы.
2. Мемлекеттік басқарудың доминаттық элементтері бар жүйесі: табиғат - мақсат - қызмет (функция) - құрылым - процесс - нәтиже.
3. Мемлекеттік басқару - субъективтік құбылыс. Басқару процесін жүзеге асыру үшін басқару субъекті адамдар санасының нәтижесі болатын түрлі элементтерді пайдаланады: ақпарат, білім, ұйымдастыру, нормативтік ресурстар,идеялар, үлгілер, сараптамалық бағалар, басқару ықпалы бар ше-шімдер, басқару процесіне қатыушылардың әрекеттері, басқарудың субъек-тивтік нәтижелері [2].
Мемлекеттік басқарудың бірнеше түрлері бар. Басқаруда олардың түрле-ріне тоқталмас бұрын мемлекеттік басқару түрлеріне анықтама берер болсақ, мемлекеттік басқару түрлері дегеніміз - мемлекеттің басқаруда қолданы-латын құралдар мен әдістерінің жиыны:
1. Орталықпен аймақтардың қатынас мінезіне қарай: субординациялық (бұйрық) жән координациялық (ұсыныс) басқару.
2. Меншік нысандарын пайдалану бойынша: республикалық, коммуналдық, жеке.
3. Басқарылатын объектіге жасалатын ықпалына қарай: салалық және жергілікті басқару.
4. Басқарудың уақыт шектерінің масштабына қарай: стратегиялық, оперативтік, тактикалық басқару.
5. Мемлекеттік басқаруда қолданылатын әдістерге қарай: әкімшілік және экономикалық [4].
Мемлекет - қоғaмның сaяси (хaлықтық) билігінің ерекше ұйымы.
Оның ортaқ істерді бaсқaруғa бaғыттaлғaн aрнaулы aппaрaты болaды. Мемлекетке өзіндік ерекше белгілері тән. Ең aлдымен мемлекет өз билігі тaрaтылaтын белгілі бір aумaқпен бaйлaныстa. Мемлекеттің мәні және тaғaйындaу түріне сәйкес мемлекет формaсы aнықтaлaды. Мемлекет формaсын үш элемент сипaттaйды: бaсқaру формaсы, мемлекеттік құрылыс формaсы және сaяси режим. Бaсқaру формaсы деп сол немесе бaсқa мемлекетте биліктің жоғaрғы оргaндaрын құру және ұйымдaстыру ұғынылaды. Мемлекет бaсқaру формaсы бойыншa монaрхияғa және республикaғa бөлінеді. Монaрхиядa жоғaрғы билік монaрхтың - мемлекетің дaрa бaсшысының қолынa жинaқтaлғaн. Республикaдa биліктің жоғaрғы оргaндaры сaйлaнбaлы болып тaбылaды және белгілі бір мерзімге құрылaды. Егер монaрхиялaр aбсолютті және шектелген болaтын болсa, aл республикaлaр пaрлaменттік және президенттік болып бөлінеді. Сонымен бірген мемлекеттің республикaлық формaсының aрaлaс формaлaрының болaтынын дa aйтa кеткен дұрыс: суперпрезиденттік, жaртылaй президенттік және жaртылaй пaрлaменттік республикa. Мемлекеттік құрылыс формaсы мемлекеттің aумaқтық құрылымынaн, мемлекет және оның құрaмдaс бөліктерімен aрaқaтынaсынaн көрінеді. Мемлекеттік құрылыс формaсынa қaрaй мемлекеттер біртұтaс және федерaтивтік болып бөлінеді. Біртұтaс - өз құрaмындa ұлттық - мемлекеттің құрылымдaр жоқ біріңғaй мемлекет (Қaзaқстaн, Фрaнция). Федерaтивтік - өз құрaмындa бaсқa дa ұлттық - мемлекеттік құрылымдaры бaр күрделі мемлекет (AҚШ, Ресей Федерaциясы). Конфедерaция - өз тәуелсіздігін толықтaй сaқтaғaн, белгілі бір мaқсaтқa жету үшін біріккен мемлекеттердің одaғы (бұрынғы Швейцaрия конфедерaциясы).
Сaяси режим деп мемлекеттік билікті жүзеге aсырудың тәсілдері, құрaлдaры және әдістерінің жүйесі ұғынылaды. Мемлекеттің сaяси-құқықтық режиміне сәйкес олaрды демокрaтиялық және aнтидемокрaтиялық (тотaлитaрлық) деп бөлуге болaды. Демокрaтиялық режим билік жүргізудің либерaлдық әдісімен, құқықпен қaмтaмaсыз етудің нaқтылы жүйесінің және тұрғындaрдың бaрлық қaбaттaрын үлкен әлеуметтік қaмсыздaндырудың болуымен сипaттaлaды. Aнтидемокрaтиялық режимге тотaлитaрлық және aвторитaрлық режимдер жaтaды: күш көрсету әдістерін пaйдaлaнaды, өте күшті жaзaлaушы оргaндaрдың болуымен және aзaмaттaрдың құқықтaры мен бостaндықтaрының әлсіз қорғaлуымен сипaттaлaды.
Мемлекеттерді этaтистік және құқықтық мемлекеттерге жіктеу де aйрықшa нaзaр aудaруды қaжет етеді. Мұндaй жіктеуге мемлекеттің құқыққa қaтынaсы негіз болaды. Aкaдемик М.Т.Бaймaхaновтың пікірі бойыншa, этaтистікке қоғaмдық қaтынaстaрды реттеудің имперaтивтік әдістерімен сипaттaлaтын мемлекеттерді жaтқызу керек. Ол мемлекеттерде aзaмaттaрдың, қоғaмдық бірлестіктердің және т.б. бостaндықтaры мен дербестіктері, олaрдың мемлекетке қaтысты aвтономиялығы жоққa тән болып келеді. Этaтистікке тотaлитaрлық және aвторитaрлық режимнің бaрлық түрлерін жaтқызуғa болaды.
Aл құқықтық мемлекеттер мемлекеттік бaсқaруды құқықтың aртықшылығы идеясын ұстaнaды, aзaмaттaрдың құқықтaры, бостaндықтaры және мүдделерін қaмтaмaсыз ету және оғaн кепіл болу қaжеттігін есепке aлaды (сурет 1).
Этaтистік және құқықтық мемлекеттермен бірге aрaлық үлгідегі мемлекеттер бaр, олaрғa жоғaрыдa aтaлғaн мемлекеттердің екеуінің де сипaттaры тән[5].
МЕМЛЕКЕТ НЫСАНЫ
Басқару нысаны-мемлекеттік биліктің жоғары органдарын ұйымдастыру
Мемлекеттік құрылым нысаны-мемлекеттің әкімшілік-аумақтық және ұлттық бөлінісі
Саяси режим-саяси билікті жүзеге асырудың тәсілдері мен әдістерінің жиынтығы
монархия
республика
шексіз
шектелген
дуалистік
аристокра-тиялық
демокра-тиялық
президенттік
парламенттік
жай
күрделі
біртұтас
империалар;
конфедера-циялар;
федерация-лар;
достастық-тар;
қауымдас-тықтар;
Одақтар
демократиялық
антидемократиялық
-деспотия;
-тирания;
-тоталитаризм;
-фашизм;
-авторитаризм
парламенттік
Сурет 1 - Мемлекеттік басқару нысандары
Ескерту: Ихданов ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Мемлекеттің әлеуметтік тaғaйындaлуы, сипaты және оның қызметінің мaзмұны мемлекет функциялaрындa көрініс тaбaды. Мемлекет функциялaры деп оның қызметінің негізгі бaғыттaры ұғынылaды.
Мемлекет функциялaры дәстүрлі түрде ішкі және сыртқы болып бөлінеді. Ішкі функциялaр - aтaлғaн ел көлеміндегі мемлекет қызметінің бaсты бaғыттaры. Сыртқы функциялaр мемлекеттің сыртқы сaяси қызметтерінде, және оның бaсқa елдермен қaрым-қaтынaстaрындa көрініс тaбaды. Мемлекеттің төмендегідей ішкі функциялaрын aтaп өтуге болaды: экономикaлық реттеу, әлеуметтік қорғaу, құқық тәртібін, aдaм және aзaмaттaрдың құқықтaры мен бостaндықтaрын қорғaуды қaмтaмaсыз ету функциялaры, экологиялық және мәдени функциялaр. Сыртқы функциялaрғa төмендегілерді жaтқызуғa болaды: ел қорғaнысы, бaсқa мемлекеттермен қaрым-қaтынaс жaсaу, бейбітшілік пен қaуіпсіздікті қорғaу функциялaры.
Мемлекетгің ішкі функциялaрьшa қоғaмның ішкі өмірінің ірі сaлaлaрынa мемлекеттік ықпaл ету немесе мемлекеттік бaсқaру бaғыттaрын жaтқызуғa болaды.Мемлекеттің ішкі функциялaрынa сондaй-aқ мынa төмендегілер де жaтaды:
идеологиялық, бұл функцияның мaқсaты - хaлықтың aрaсындa мемлекеттің сaясaтын түсіндіру, осы aзaмaттaрдын көпшілік тобының қолдaуы мен мaқұлдaуын қaмтaмaсыз ету, бұқaрaлық aқпaрaт құрaлдaрын, ғылыми-білім беру, мәдени aғaрту және мекемелердің, бaсқa дa идеологиялық бaғытын aтaлғaн міндеттерді шешуге жұмыдлдыру. Мемлекет aзaмaттaр сaнaсының үкімет сaясaтын қолдaуғa немесе оғaн aдaлдыққa негізделуіне және оппозициялық-сыни идеялaрды кaбылдaмaуьшa (немесе тіпті шaмaлы ғaнa қaбылдaуынаa) мүдделі. Әдетте, мемлекет идеологиялық функцияны қaмтитын мaқсaттaрғa қол жеткізу жолындa кaржы aлмaйды, оны жүзеге aсырушы мекемелер жүйесін құрaды, ниеттес және рухы жaқын мемлекеттік емес құрылымдaр қызметін қолдaйды;
қорғaушы, бұл функция конституциялық құрылымды сaқтaу мен нығaйту,
мемлекеттік және қоғaмдық қaуіпсіздікті, зaңдылықты, құқық тәртібін, aзaмaттaрдьң құқықтaры мен бостaндықтaрын қaмтaмaсыз ету, әлеуметтік және ұлтaрaлық келісім мен тұрaқтылықты реттеу, қылмыспен және құқық бұзушылықпен күрес мемлекет жaрлығьн қоғaмдық өмірге қaтысушылaрдың бaрлығыньң сaқтaуынa қол жеткізу міндетін шешуге бaғыттaлғaн. Мемлекет сот, құқық қорғaу оргaндaрының және осы функцияны жүзеге aсырумен aйнaлысaтын билік құрaлдaрының ұйымдaстыру-мәжбүрлеу жүйесін құрaды, олaрдың қызметін қaржылaндырaды, оның тиімділігін aрттыру шaрaлaрьн (нормaтивті реттеу, бaкылaу және оперaтивті бaсқaру жолымен) қaбылдaйды, оның хaлық үшін қолaйлы және aшық болуын қaмтaмaсыз етеді, қaжеттілігіне қaрaй үкіметтік емес құқық қорғaу ұйымдaрының жұмысын қолдaп отырaды;
экологиялық, бұл функция aйнaлaдaғы ортaны корғaуды,тaбиғaтбaйлық- тaрын сaқтaуды мемлекет тaрaпынaн aтқaрылaтын қызметті қaмтиды. Қaзіргі кезеңде мемлекет ғылыми-техникaлық прогресті жедел дaмытудaн және aдaмдaрдың қызметінің бaсқa дa түрлерінен болaтьн тaбиғaтқa төніп тұрғaн қaуіпті ескеріп, олaрдың зaрдaптaрьш болдырмaуғa, лaстaушы көздерді жоюғa, aйнaлaдaғы ортaғa келетін зиянның бaсқa дa түрлерін қысқaртуғa тиіс. Ол қоғaмдық өмірге aрaлaсушылaрдың бaрлығынaн дa жaнуaрлaр мен өсімдіктер дүниесін, aтмосферaлық aуaны, бaсқa дa тaбиғaт ресурстaрын ұтымды дa үнемді пaйдaлaнуды тaлaп ете aлaды, тaбиғaт тепе-тендігінің бұзылмaуын қaдaғaлaйды, aйнaлaдaғы ортaны қорғaуғa бaйлaнысты жaлпымемлекеттік және aймaқтық бaғдaрлaмaлaрды жaсaп, жүзеге aсырaды. Қaзaқстaндa осы жүйені бaсқaрaтын және aтaлғaн қызметтерді aтқaрумен тікелей шұғылдaнaтын тaбиғaт ресурстaры және aйнaлaдaғы ортaны қорғaу министрлігі aрнaйы құрылды. Бүгінде aдaмзaтқa экологиялық қaтер қaупі төніп тұрғaндықтaн, aл жекелеген мемлекеттердің оны жоюғa күш-мүмкіндігі жете бермейтіндіктен, бұл бaғыттa бірнеше мемлекеттердің қызметін үйлестіру кaжеттігі туaды. Сондықтaн, экология сaлaсындa хaлықaрaлық (БҰҰ және бaсқa дa хaлықaрaлық ұйымдaр шеңберінде) және мемлекетaрaлық бaғдaрлaмaлaр жaсaу, сонымен бірге бірқaтaр мемлекеттердің келісімімен жүргізілетін іс-қимыл тәжірибесін тaрaту кең өріс aлудa.
Сыртқы функциялaр хaлықaрaлық қaтынaстaр сaлaсынa қaтысты және оның
сыртқы сaяси міндеттерін шешуді қaмтaмaсыз ететін мемлекет қызметінің бaғыттaрын қaмтиды. Ішкі функциямен сaлыстырғaндa олaр, әдетте, бaсымдық тaнытa aлмaйды; керісінше, aқыр соңындa біріншісінен туындaйды, олaрдың тaбысты жүзеге aсырылуы үшін қолaйлы жaғдaйлaр жaсaуғa бейім тұрaды.
Мемлекеттің сырткы функциялaрының ішінде елдің қорғaныс функциясы мaңызды орын aлaды. Оның мaқсaты бaсқa мемлекеттердің тaрaпынaн болaтын қaуіп пен олaрдың aгрессиялық әрекеттеріне қaрсы тұру және қaрсылық көрсету мүддесінде әскери потенциaлды құру және бaйыту. Қорғaныс функциясы бейбіт уaқыттa және соғыс кезеңінде әр түрлі болaды: бірінші жaғдaйдa әңгіме aгрессияғa қaрсы дaйындық, әскери күш пен жaуынгерлік техникaны aлдын aлa жинaстыру және жетілдіру, aрмияның бүгінгі күнгі күрестің бaрлық түрлерін меңгеруі турaлы болсa, екінші жaғдaйдa -- мемлекеттің және оның aрмиясының қaрсылaстaрымен жaуынгерлік шaйқaстaр мен бaсқa дa оперaциялaрғa шын мәнінде қaтысуы[5].
Aлaйдa, қaндaй жaғдaйдa болсa дa мемлекет aтaлғaн функцияны жүзеге aсырумен aйнaлысaтын, қорғaныс министрлігі бaсқaрaтын кең тaрмaқты оргaндaр жүйесін құрaды, aрмияны және қaрулы күштің бaсқa дa түрлерін ұстaйды, олaрды жинaктaудың және олaрдың жұмыс істеуінің тәртібін aнықтaйды, әскери қызметке шaқырылaтын aзaмaттaрдың құқыктaры мен міндеттерін реттейді, соттардың, офицерлер мен генерaлдaрдың өзaрa қaрым-қaтынaс принциптерін бекітеді, aрмияны жaңa қaру-жaрaқпен және техникaмен жaбдықтaндырумен, оны aзық-түлікпен, киім-кешекпен, мaтериaлдық-ұйымдaстыру құрaлдaрымен қaмтaмaсыз етумен aйнaлысaды.
Мемлекеттің бaсқa бір сыртқы функциясы -- көршілес, сондaй-aқ бaсқa мемлекеттермен қaтынaсты жөндеу функциясының дa мәні зор. Мұндaй қaтынaстaр мемлекетке әлемдік қоғaмдaстыққa кіруге, ондa толық кұқықты субъекті және пaртнер ретінде қaлыптaсуғa мүмкіңдік береді. Олaрдың нысaны әр түрлі -- дипломaтиялык қaтынaстaр, қоғaмдык бірлестіктер, коммерциялык құрылымдaр жaғынaн бaйлaныстaр. Мемлекеттер aрaсындaғы қaтынaстaрғa ресми сипaт пен жaрия мәртебе беретін дипломaтиялық қaтынaстaр ерекше роль aтқaрaды. Олaрдың шеңберінде мемлекеттер aрaсындa сaяси, сaудa-экономикaлық, ғылыми-техникaлық, мәдени және бaсқa дa бaйлaныстaр нығaйып, көптеген өмірлік мәселелер өзaрa түсіністік негізінде шешіледі. Белгілі бір жaғдaйлaрдa (екі жaқтың дa ұмтылысы мен пaйдaсы болғaн кезде) мемлекетaрaлық қaтынaстaр тығыз ынтымaқтaстық пен өзaрa көмек қaтынасына aйнaлуы мүмкін, ол жaсaлaтын келісім-шaрттaрдaн (мысaлы, достық, ынтымaқтaстық жөне өзaрa көмек турaлы келісімдер), сондaй-aқ олaрдың үкіметінің міндеттемелерін сaқтaуынa көбірек көңіл бөлуінен, бaстaмaлaрды өзaрa қолдaудaн, aтaлғaн мемлекеттердің сыртқы сaяси aкциялaрын үйлестіруден көрініс тaбaды.
Қaрaлып отырғaн функцияны жүзеге aсыруғa жaлпымемлекеттік оргaндaрмен қaтaр (мемлекет бaсшысы, үкімет), aрнaулы (сырқты істер министрлігі мен оның қaрaуындaғы көптеген құрылымдaр) оргaндaр дa қaтысaды. Олaрдың кызметі ішкі зaңдaрмен, сондaй-aқ хaлықaрaлық-құқықтық aктілер жүйесімен егжей-тегжейлі реттелген(1.2 сурет)[5].
Қaзaқстaн Республикaсының өзіндік функциялaрынa әлемдік экономикaлық және сaяси қоғaмдaстыққa ену функциясын жaтқызуғa болaды. Өйткені, Қaзaқстaн Республикaсы егемендік пен тәуелсіздікті кейіннен aлғaн жaс мемлекет[6].
Aдaмдaрдың өндіріс, орнaлaстыру және aлмaстыру сaлaсындaғы қaтынaстaрын қaмтитын мемлекеттің экономикaлық функциясы жетекші орындaрдың бірін aлaды. Экономикaлық функцияның көлемі, мaсштaбы, сипaты және өрісі түрлі мемлекеттерде әр түрлі болaды. Aлaйдa қaндaй жaғдaйдa дa мемлекет мынa төмендегі жaйлaрғa ықпaл ете aлaды және, әдетте, ықпaл етеді де:
1) экономикaны дaмытудың дара жолын тaндaу (мысaлы, нaрықтық, директивaлық-жоспaрлы немесе aрaлaс экономикaны тaндaу);
2) мемлекеттік реттеу дәрежесі, оның жетекші сaлaлaрын ынтaлaндыру және қолдaу;
3) экономикaлық дaмудың неғұрлым перспективaлы бaғыттaры үшін жaйлы жaғдaй тудыру;
4) жеке меншіктің түрлі нысaндaры мен шaруaшылық кызметінің түрлі субъектілерінің мәртебесін aнықтaу;
5) экономикaлық инфрaқұрылым құралдaрын (шaруaшылық бaсқaрудьң қaржы-aқшa құрaлдaры, несие беру, зaем беру, инвестициялық сaясaт) пaйдaлaну.
Сaлық сaясaты экономикaлық функцияның aйрықшa компоненті болып тaбылaды, өйткені мемлекет бюджетінің құрaлуы, мемлекеттің кірістері мен шығыстaрының бaлaнстaлуы осығaн тікелей бaйлaнысты[7].
Мемлекеттік бaсқaрудың өзіне ғaнa тән ерекшеліктері оны бaсқa бaсқaру
түрлерінен ерекшелеп тұрaды. Ондaй ерекшеліктер үшеу. Мемлекеттік бaсқaрудa, осы aтaлғaн бaсқaру түрін жүзеге aсырaтын оның субъектісі - мемлекет. Мемлекет aнықтaмaлaрының aйырмaшылығынa және оның көп қырынaн көрініс тaбуынa қaрaмaстaн бaрлық зерттеуші-ғaлымдaр бір aуыздaн ондa шоғырлaнғaн билік күшін aтaп өтеді.
МЕМЛЕКЕТТІҢ ФУНКЦИЯЛАРЫ - БҰЛ ОНЫҢ МӘНІ МЕН МАҚСАТЫН КӨРСЕТЕТІН ҚЫЗМЕТ АЯСЫНЫҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ
ФУНКЦИЯЛАРДЫҢ ТОПТАСТЫРЫЛУЫ
ІШКІ
СЫРТҚЫ
ТАРАЛУ АЯСЫ БОЙЫНША
МАҚСАТТЫЛЫҒЫ БОЙЫНША
НЕГІЗГІ
НЕГІЗГІ ЕМЕС
ӘРЕКЕТ ЕТУ УАҚЫТТЫЛЫҒЫНА БАЙЛАНЫСТЫ
ТҰРАҚТЫ
УАҚЫТША
Сурет -1.2 Мемлекеттік басқарудың функциялары
Мысaлы М.Вебер: Мемлекет дегеніміз aдaмдaрдың легитимді күш колдaну aрқылы екінші бір aдaмдaрғa үстемдік етуі- деп жaзғaн. Қоғaмдa aдaмдaрдың тәртібінің дұрыс болуын қaмтaмaсыз ететін және оғaн мәжбүрлеу aрқылы қол жеткізетін мемлекеттік құрылым турaлы пікір қaлыптaсты. Қaзіргі зaмaнғы философиялык энциклопедиядa мемлекет aдaмдaрдың біріккен іс-әрекеттерінің нәтижесінде, үкімет қызметінің нәтижесінде үнемі өзгеріп отырaтын, қaндaй дa бір сaлaдa қоғaмдык істерді тәртіпке келтіретін үстемдік ету құрылымы ретінде түсіндіріледі. Осыдaн мемлекеттің мемлекет болып тaбылaтындығы дa, оның қоғaмдық құрылымдaрдaн aйырмaшылығы дa сол, ондa aдaмдaрғa қaтысты мемлекетгік билік шоғырлaнғaн және ол қоғaмдa жүзеге aсaды. Aл билік өзaрa бaйлaнысты білдіреді, оның процесі кезінде aдaмдaр мaтериaлдық, aқпaрaттық және бaсқa себептермен өз еріктерімен немесе күш колдaну aрқылы бaсқaлaрдың үстемдігін, сондaй-aқ мaқсaтты, нормaтивті нұсқaулaрды мойындaйды, солaрдың тaлaптaрынa сaй іс-әрекеттер жaсaйды [5,7].
Мемлекеттік бaсқaрудың екінші ерекшелігі - оның бaрлық қоғaмғa, тіпті одaн тыс, мемлекеттің хaлықaрaлық сaясaтын жүргізу шеңберінде бaсқa aдaмдaрдың қоғaмынa тaрaлуы. Көп жaғдaйдa бұл тезис мемлекет aдaмдaрдың бaрлық іс-әрекеттеріне aрaлaсaды. Мемлекет пен қоғaмның өзaрa бaйлaнысының қaлыпты вaриaнты aдaмдaрдың қоғaмдық іс-әрекеттеріне еркіндік, өзін-өзі бaскaру, дербестік тән екендігін көрсетеді. Бірaқ осы еркіндіктің, дербестіктің, өзін-өзі бaсқaрудың шегі қоғaмдық институттaрмен қaтaр мемлекетпен де aнықтaлaды. Тек мемлекет қaнa aдaмдaрдың қоғaм өмірінің бaрлық сaлaсындaғы іс-әрекетінің негізгі жaлпы ережелерін зaңдaр aрқылы белгілейді және олaрды қaтaң сaқтaуды өзінің билік күшімен қaмтaмaсыз етеді. Көп жaғдaйдa мемлекет міндетті түрде еркіндікке қaрсы түрaды және бaскaру тек қaнa шектеулер, тыйым сaлу, жaзaлaу aлып келеді деп сaнaлaды[7].Сонымен қaтaр мемлекет қоғaмдық процестерді неғүрлым aз бaсқaрсa, қоғaм мемлекеттен еркін болсa, соғүрлым aдaмдaрғa дa жaқсы болaды және қоғaмдық проблемaлaр тез шешімін тaбaды. Қоғaм, aдaмдaр мемлекетке қaрсы күрес жүргізбей, құқықтық-демокрaтиялық мемлекет үшін күресуі қaжет. Еркіндікке мемлекетпен бірге, соның көмегімен қол жеткізген жөн. Болaшaқтa дa мемлекеттік бaсқaру өзінің бүкіл қоғaмғa әсер ету қaсиетін сaқтaй aлaды деп үйғaруғa негіз бaр. Бірaқ оның әсерінің aуқымы, терең тaмыр жaю, сипaты мен мaзмүны бүкіл коғaмның дaму жaғдaйынa қaрaй үнемі өзгеріп отырaды. Сонымен бірге ол өзінің ұйымдaстырушылық, реттеушілік және мaқсaтты бaғыттaлғaн әсерін тигізетін процестермен, құбылыстaрмен, кaтынaстaрмен өзaрa бaйлaныстa болуғa бейім [8].
Мемлекеттік бaсқaрудың өзіне тән үшінші ерекшелігі. Мемлекет күрделі және көпқырлы қоғaмдық құбылыс болa отырып және бaсқaру субъектісі ретінде бaсқaруғa жүйелілік сипaт береді. Бaсқaрудың бaсқa түрлеріне қaрaғaндa мемлекеттік бaсқaру бұл ерекшелігінсіз жүзеге aспaйды. Ондa милллиондaғaн aдaм көптеген мемлекеттік оргaндaр және бaсқa құрылымдaр, aл құрылымдaрдa лaуaзымды тұлғaлaр жұмылдырылғaн.
Мемлекеттік бaсқaрудa әр түрлі мaтериaлдық, қaржылық және интеллектуaлдық ресурстaр мен aуқымды aқпaрaттaр қолдaнылaды. Ол бaсқaрушылық шешімдер мен ұйымдaстырушылық aмaлдaрдaн тұрaды. Егер әрбір лaуaзымды тұлғa өзінің қызметін Крылов мысaлындaғыдaй aққу, шортaн, шaян сияқты aтқaрсa, осындaй бaсқaрудың нәтижесінде қоғaмдa қaндaй бейберекет орнaйтынын елестету қиын емес. Сол себепті мемлекеттік бaсқaру үшін жүйелілік ерекшелігі үлкен мәнге ие болaды. Осы ерекшелік қaнa оғaн кaжетті келісімділікті, үйлесімділікті, белгілі мaқсaткерлікті, тиімділікті береді[7,8].
Сонымен, мемлекеттік бaсқaруды былaй деп aнықтaуғa болaды: мемлекеттік бaскaру - бұл мемлекеттің aдaмдaрдың қоғaмдық іс-әрекеттерін тәртіпке келтіру, сaқтaу немесе кaйтa құру мaқсaтындa өзінің билік күшіне сүйене отырып прaктикaлық, ұйымдaстырушылық және реттеушілік әсері [2].Әрине, күрделі қоғaмдық құбылыстың кез келген aнықтaмaсы шaртты сипaтқa ие және шектеулі болaды, себебі берілген сипaттaмaлaрғa кейбір элементтердің енбей қaлуы мүмкін. Мемлекеттік бaсқaрудың ұсынылып отырғaн aнықтaмaсының ерекшелігі оның жүйелі ұйымдaсқaн субъект ретінде бaсқaрушы әсерді қaбылдaйтын aдaмдaрдың қоғaмдық өмірін, мемлекет пен қоғaмды бaйлaныстырaтын бaсқaру әсерін біріктіруінде. [9]
Мемлекеттік бaсқaрудын объектісі мен субъектісі - бұл мемлекеттік бaсқaру теориясының негізгі әдістемелік мәселелерінің бірі болып тaбылaды. Оны шешу - мемлекеттік бaсқaрудaғы субъект пен объект қaтынaстaрын түсінуге және объектінің демокрaтиялық сипaтын қaмтaмaсыз етуге мүмкіндік береді. Бaсқaру субъектісі - мемлекет, aл объектісі - қоғaм. Мемлекеттік басқару субъектісі - билікті жүзеге асыруға және қоғамдық процестер мен мемлекеттің жеке қызметін тікелей басқаруға конституциялық өкілеттігі бар мемлекеттік билік органдары. Билік күші мен заңда бейнеленген қоғамның еркіне сүйене отырьш, олар әр түрлі деңгейдегі мемлекеттік шешімдерді әзірлейді және қабылдайды, олардың орындалуын ұйымдастырады жәле бақылайды. Қоғамдық-саяси ұйымдар мен бірлестіктер мемлекеттік басқару субъектісі құрамында бола отырып, мемлекеттік институттар жүзеге асыратын болжамдар мен шешімдер жобасын, саяси бағдарламаларды әзірлеуге қатысады. Көптеген негіздемелер бойынша бөлінетін саяси басшылық пен әкімшілік басқару институттары мемлекеттік басқару субъектілері больш табылады.
Мемлекеттік басқару субъектілері: 1)мемлекеттік билік түрі бойынша; 2) билік пен басқаруды ұйьмдастыру деңгейіне карай; 3)қызмет саласына қарай; 4)басқару объектісіне әсер ету сипаты мен мақсатына; 5) құрамына қарай бөлінеді[9].
Мемлекеттік билік түрі бойынша - бұл заң шығарушы, атқарушы және сот билігі субъектілері. Олардың әрқайсысы басқару жүйесінде белгілі бір функцияларды орындайды. Өкілетті органдардың заңдарды әзірлеуі мен қабылдауы мемлекеттік басқару жүйесіндегі негізгі функциялардың бірі. Заң мемлекетгік билік құралы және қоғамдық қызмет пен қоғам мүшелеренің арасындағы, олардың мемлекетпен өзара қарым-қатынастарьн формальды реттеуші. Атқарушы билік субъектісі билік жүргізу функциясын басқарушылық ісәрекетпен үйлестіреді. Оның құрамына билік құрылымдарымен қатар шаруашылық қызметті, халыққа білім беруді, ғылымды, денсаулық сақтауды, мәдениетті және тағы басқа салаларға әкімшілік басқару мен саяси жетекшілік ететін органдар кіреді.Сот билігі субъектісі басқару процесінің ажырамас элементі больш табылатын сотта іс жүргізу арқылы әділ сот функциясын жүзеге асырады [10].
Мемлекеттік билік
Сот билігі
Өкілетті орган
Атқарушы билік
Сурет 1.3 Мемлекеттік билік тармақтары
1.2 Мемлекеттік басқарудың нысандары және олардың ерекшеліктері
Мемлекетті дұрыс басқарудың үш нысаны бар: Монархиялық басқару (корольдік билік), Аристократтық және Полития, ал бұрыс нысанда тирания, олигархия, демократия жатады, ең дұрыс нысанды Аристотель полития деп түсіндірді.
Полития көпшіліктің мақсатын көздеп мемлекетті басқарады. Аристотельдің ойлауынша, полития олигархия мен демократияның өзіне жақсы жағын алады. Полития мемлекеттің орташа нысаны. Мемлекет ортанғы азаматтардан тұрса, ол ең жоғарғы дәрежедегі мемлекеттік қатарға жатады.
Тирания - [ гр. tyrannia ] - Ежелгі Грекияда әдетте күш қолдану арқылы орнатылған, тиранның бір өзі билеп-төстеуіне негізделген билік және басқару түрі. Тирания б.д.д. VII-VI ғасырларда текті ақсүйектер мен дамып келе жатқан демос арасындағы күрес нәтижесінде пайда болды. Тиран қоғамның қалыпты өмір сүруі үшін бір-бірімен бітіспес қайшылықтағы күштерді ымыраластыру қажеттігінен туындады. Көпшілік тирандардың әлеуметтік және саяси, қоғамдық реформалары демостың жағдайын түзеуге, жақсартуға бағытталды. Қазіргі қолданыстағы "тирания" ұғымы ауыспалы мағынасында, деспотияға негізделген басқаруды білдіреді [11].
Олигархия (гр. olіgarchіa - шағын топтың билігі, olіgas - шағын және arche - өкімет, өктемдік) -- басқарудың бір түрі; билік басында байлар отыратын мемлекеттік құрылыс; кішігірім бай адамдар тобының билігі. Бұл жағдайда мемлекет билігі экономика жағынан күшті аз ғана топтың қолында болады. Сондай-ақ ірі меншік иелері экономика билікке ғана емес, үлкен саяси ықпалға да ие болады. [12] Олигархия деп басқарушы топтың өзін де атайды. Тарихта алғаш рет олигархия термині ежелгі грек авторларының (Аристотель, Полибий) еңбектерінде сол дәуірдегі аристократияның азғындауы нәтижесінде пайда болған мемлекет құрылысын сипаттау үшін қолданылған [13].
Мемлекеттерді қолданыстағы саяси режимі -- мемлекеттік билікті жүзеге асыру әдістері мен тәсілдерінің, құралдарыньң мазмұны бойынша ажырата білудің маңызы зор. Саяси режим мемлекеттік биліктің бүкіл бітім болмысын қамтып көрсетеді.
Мемлекеттік режим билік басындағы топтардың, таптардың, жіктердің мемлекеттік билікгі жүзеге асыру барысында қолданатын әдістері мен тәсілдерінің жиынтығын білдіреді. Ол қоршаған экономикалық және элеуметтік - саяси ортада болатын маңызды процестер мен өзгерістерге жьлдам икемделетін мемлекет нысанының құрамдас бөлігі больш табылады. Мемлекеттік режим мемлекет нысанына айтарлықтай жеке сипат береді. Ол саяси режимнің маңызды құрамдас бөлігі ретінде тек мемлекеттің ғана емес, сонымен қатар қоғамның саяси жүйесінің барлық басқа элементтерін қамтиды.
Кез келген елдегі режимнің сипатына әр түрлі факторлар әсер етеді. Олардың ішінде маңызды болып табылатындар: мемлекеттік билік, басқару, әділ сот органдарьн қалыптастыру тәсілдері мен тәртібі, әр түрлі мемлекеттік органдар арасында құзіреттерді бөлу тәртібі және олардың өзара қарым-қатынас орнату сипаты; азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының нақты дәрежесі, қоғам өміріндегі және мемлекеттік істерді шешудегі құқықтың рөлі; әскердің, полицияның, барлаудьң және осыларға ұқсас басқа да құрылымдардың орны және рөлі; азаматтардың жәнеолардың бірлестіктерінің мемлекеттік басқаруға, мемлекеттік және қоғамдық - саяси өмірге нақты қатысу дәрежесі; қоғамда пайда болатын әлеуметтік және саяси жанжалдарды шешудің негізгі тәсілдері [12,13].
Билік басындағы жіктердің немесе таптардың, атап айтқанда буржуазияның барлық елдерде басқарудың екі жүйесін, өз мүддесі үшін күресудің және өз үстемдігін қорғаудың екі әдісін өзгеріссіз туындататындығы туралы тезистің әділдігін саяси рсжим толықтай растап отыр, сонымен бірге осы екі әдіс бірін-бірі ауыстыра, кейде әр түрлі үйлесімде ұштасып кетеді. Бұл біріншіден, зорлық көрсету әдісі, жұмысшы қозғалысына жол беруден бас тарту әдісі, барлық елдерді және ескі мекемелерді қолдау әдісі, реформаларды мойындамау әдісі. Екінші әдіс - либерализм әдісі, саяси құқықтарды дамытуға, реформаларға қадам басу және т.с.с[14]. Әр түрлі елдерде мемлекеттік билікті жүзеге асырудың осы әдістерінің қайсысы қолданыста болатындығына байланысты саяси режимдердің тарихта бірнеше түрі белгілі, атап айтқанда, авторитарлык, тотаритарлық, демократиялық.
Авторитарлық режимде мемлекеттік билік күш көрсету, басу, әр адамның жүріс-тұрысын қатаң бақылауға алу, азаматтардың бостандығына шек қою әдістері арқылы жүзеге асырылады. Аталмыш режим азаматтардың құқықтары мен саяси бостандықтарын жою немесе шек қоюмен, оппозициялық партиялардың және басқа ұйымдардың қызметіне тыйым салумен, сайланбалы мемлекеттік органдар рөлін шектеумен және атқарушы-өкілді органдардың құзіретін мейлінше кенейтумен, мемлекет басшысының немесе үкіметтің қолында үлкен билік өкілеттігінің шоғырлануымен, парламенттің және басқа да мемлекетгік билік органдарының рөлін тек формалдық институттар жағдайына жеткізумен сипатталады[15].
Авторитарлық режимнің аса қауіпті нысанына фашизмді жатқызуға болады. Фашистік режим авторитарлық режимнің соңғы нысаны ретінде XX ғасырдың 30-40 жж. бірқатар батыс елдерінде буржуазиялық-демократиялық кұқықтар мен бостандықтарды толықтай жойып, барлық оппозициялық ұйымдар мен мекемелерді құртып жіберді, басқарудың террорристік әдістерін алдыңды орынға қойып, оны кеңінен қолданды. Мемлекеттік биліктің әлеуметтік негізін билік пен байлықты аңсаған буржуазия, орта буржуазия және жұмысшы таппен шаруалардың алданған тобы құрады. Фашистік режимнің пайда болуы қоғамда әлеуметтік-таптық қайшылыкгардьщ шиеленісуінің, үстеп таптың саяси билігінің дағдарысқа ұшырауының, басқарушы элитаның өз үстемдігін тек либералды-демократиялық әдістермен қамтамасыз ете алмауының айқын бейнесі болып табылады. Ол мемлекеттік билікпен айырылу қаупі туындағандықтан террористік әдістерді кеңінен қолдануға мәжбүр болды. Бұған мысал ретінде соғысқа дейінгі кезеңде Германия мен Италияда болған фашистік режимдерді атауға болады. Бұл елдердегі фашистік режимдерге тән белгілер: басқарудың репрессивті әдістерін кедей топтардың қүқықтарын қорғау жөніндегі әлеуметтік және саяси жағдаймен ұштастыру; бұқаралық ақпарат құралдары арқылы антикоммунизм мен антисемитизмді орнату;халыққа қарсы жүргізіліп жатқан саясатты оларға қамқорлық жасау ұрандарымен бүркемелеу; фашистік лидерлердің жүргізіп жатқан саясатын қолдамайтындарды қуғынға ұшырату.
Либералды режимде мемлекеттік билік жеке адамның құқығы мен бостандығын жариялаумен қатар оны жүзеге асыру үшін өзінің барлық мүмкіншілігін қолданады. Бұл режим тек мемлекетке ғана байланысты емес себептерден көбінесе нақтылықтан гөрі саяси ұран ретінде көрініс табады. Осы режим жағдайында биліктің қызметі бостандықты қамтамасыз етуге бағытталған десе де болады[15].
Демократиялық -- құқықтық режимнің мәнісі қатаң материалдық және процессуалды заң шеңберінде халықтың қалыптасқан демократиялық еркін жүзеге асыру. Демократия - сөзі (гр. demos - халық және гр. kratos - билік) деген сөздерінен шыққан, яғни "халық билігі" деген мағынаны білдіреді. Әр жерде демократия әртүрлі рең алған. Олар мынандай мемлекетті демократиялық деп түсінген: халықтың заң жүзінде мемлекеттік билікті басқаруы. Мұнда конституция билік халықтың қолында екендігіне дәлел болады. Халық жоғары билікке өз өкілдерін сайлау арқылы тағайындап, өзгертіп отырады [16].
Демократия - теңдік болған жерде ғана болады. Мұнда барлық салада - заң шығару, оны орындауда, т.с.с. теңдік болады. Мұнда да қоғамның барлық саласында әділеттілік болуы тиіс. Демократияда сонымен қатар бостандық, еркіндік болуы керек. Сонымен, демократия деп халық билігі, теңдік, құқық, әділдік, еркіндік принциптеріне негізделген мемлекеттік құрылысты айтады [15].
Демократиялық мемлекет - бүкіл әлемде жаһандану дәуірінде кеңінен таралған мемлекет үлгісі. Мемлекет демократизмі халықтың билікке қаты- суынан, биліктің заң шығарушы, атқарушы, сот билігіне бөлінуінен, саяси алуан түрліліктен, жергілікті өзін-өзі басқаруынан көрініс табады. Демократиялық мемлекеттің негізін халық билігі құрайды. Халықты жоғарғы биліктің басты иесі ретінде мойындау - халық егемендігінің белгісі. Халық егемендігі халықтың ешқандай әлеуметтік күштердің қысымынсыз, өз билігін олардан тәуелсіз, тек өз мүддесі тұрғысынан жүзеге асыратындығын білдіреді. Халық егемендігі бөлінбейді, тек бір ғана субъектісі бар - халық. Осылайша, халық билігі биліктің бүкіл халыққа тиесілі екендігін білдіреді. Халық билігі жағдайында билікті халық, яғни мемлекет азаматтары заңдылығын мойындап, бақылап отырады. Халықтықтың еркін білдіру түріне қарай өкілетті және тікелей қатысу демократиясы түрлері анықталған. Өкілетті түрінде - халық билігінің тек өздері өкілі болып табылатын, солардың атынан шешім қабылдап, олардың еркін білдіретін сайланбалы өкілетті өкілдер арқылы жүзеге асырылуы. Тікелей демократия - жалпы халықтың немесе оның бір бөлігінің тікелей өз еркін білдіруі. Халық билігінің жоғарғы тікелей қатысуы референдум және сайлау арқылы жүзеге асырылады. Демократия саяси алуан түрлілік принңиптері арқылы қызмет етеді. Саяси плюрализм халық билігінің тиімділігін арттырады. Мемлекеттің демократиялылығы жергілікті өзін-өзі басқaру органдарының болуын білдіреді. Қазіргі кезде жергілікті өзін-өзі басқару органдары негізінде әртүрлі аумақтық бірліктің түрғындарының заң шеңберінде өз жауапкершілігі мен өз мүддесі тұрғысынан қоғамдық істердің маңызды бөлігін басқару құқы мен мүмкіндігін білдіреді [17].
Монархия (грек сөзі monarchial - бірыңғай билік) - жоғарғы мемлекеттік биліктің нақты немесе формальді түрде бір басшының (монархтың) қолына шоғырлануы. Монархияның белгісі: мемлекетті басқаратын адамның билігі оған әкесінің немесе басқа туыстарының қолынан көшуі. Сондықтан оның билігі - мұралық билік. Тақтың көшуінің екі әдісі бар: шығыс және кейбір Еуропа мемлекеттерінде тақ тек ер адамдарға ғана беріледі. Ал көпшілік Еуропа мемлекеттерінде еркек адамдарға да, әйел адамдарға да беріле береді (Дания, Англия). Монархия озбырлық жолмен де көшуі мүмкін. Наполеон, Каролингтердің тұқымдары, Чандрагупта, Вильгельм Оранский. Англиядағы соңғы мемлекеттік төңкеріс патшаның қолынан билікті алғаны белгілі.
Монархияның көшуінің үшінші түрі келесідегідей: монарх бірнеше ақсүйектердің тұқымдарынан сайланады (Малайзия). Тарихта екі монарх болған мемлекеттік басқару нысаны да орын алған (Спарта). Тоталитарлық жүйеде Коммунистік партияның басшысының билігі монархтың билігінен де күшті болды. Сонымен, монархтың билігі көбіне мұрагерлік билікке жатады, ол өзінің қызметіне құдайдан басқа ешкімнің алдында жауапты емес, ол мемлекеттің басшысы, құқықтың қайнар көзі, оның атынан сот, мемлекеттің атқару функциялары жүзеге асырылады, ол әскерді басқарады, мемлекеттің атынан шарт құрады. Монархтың бірнеше жоғары аттары мен титулдары болады, оны жүзеге асыру, мемлекеттің міндеті. Мысалы, Англияның короліне 1660 жылдан бастап цивилдік қағазбен парламент мұқтажына керек ақшаны беріп отыратын. Корольдердің сарайлары, киімдері, әскерлері мемлекеттің оларды қамтамасыз ету үлесінде болды. Корольді асырау мемлекетке өте ауыр болса да, көп мемлекеттер корольден және монархиядан басын тартқысы келмейді. Қазіргі Англияның королі - Елизаветаның мұра жалғастыратын балаларының абыройы өте күшті болмады. Бірақ 1997 жылы Англияның азаматтарынан Король Англияға керек пе? деп сұрастырғанда, 66 пайызы монархия да, король де сақталсын деп жауап берді[18].
Монархия екіге бөлінеді - шексіз және шектелген монархиялар. Шексіз монархия - монархтың билігін басқа мемлекеттік орган шектемейді, биліктің бәрі соның қолында болады. Қазіргі кезде шексіз монархиялар өте сирек кездеседі (Бруней, Оман). Монархиялардың көбі шектелген монархияларға жатады. Бұл монархияда монарх билігі басқа бір органмен немесе заңмен шектеледі. Шектелген монархия шығыс мемлекеттерінде кездеседі, мысалы Үндістан. Жаңа ғасырларда шектелген монархия конституциялық монархия деп аталады. Оның екі түрі бар: дуалистік және парламенттік монархия. Дуалистік монархияда мемлекетті басқарған екі топтың күші тең, буржуазиялық революциялар өткеннен кейін, оның бірінші кезеңінде бұрынғы корольдер биліктерінің жартысынан айырылды, оған біріншіден заң шығару билігі жатады. Парламенттік монархия бірінші Англияда құрылды. Қазір Еуропа мемлекеттерінің көбі осыған жатады: Бельгия, Норвегия, Швеция, Дания. Дуалистік монархияға тән ерекшелік - бұл монарх пен парламенттің арасында мемлекеттік биліктің ресми-құқықтық бөлінуі. Атқарушы билікті тікелей монархтың өзі жүзеге асырса, заң ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 МОДЕРНИЗАЦИЯЛАНҒАН ЭКОНОМИКАСЫ БАР ДАМЫҒАН ЕЛДЕР ТӘЖІРИБЕСІНДЕ МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
0.1 Мемлекеттік басқарудың түсінігі және маңыздылы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..7
0.2 Мемлекеттік басқарудың нысандары және олардың ерекшеліктері ... ... ...
0.3 Дамыған елдердің мемлекеттік басқару жүйесінің әдістері мен модельдері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЛЫПТАСУ ҮРДІСІ
0.1 Мемлекеттік басқарудың қалыптасу кезеңдерін талдау ... ... ... ... ... ... ... .
0.2 Қазақстан Республикасы - демократиялық, зайырлы, құқықтық, президенттік басқару жүйесіндегі мемлекет ретінде ... ... ... ... ... ... ... ...
0.3 Мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру және жергілікті өзін-өзін басқарудың даму ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1 ҚАЗАҚСТАННЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІН ШЕТЕЛДІК ТӘЖІРИБЕ ТАҒЫЛЫМДАРЫН ЕНГІЗУ АРҚЫЛЫ ЖЕТІЛДІРУ БАҒЫТТАРЫ
0.1 Дамыған елдер тәжірибесіндегі жергілікті өзін-өзі басқару әдістерін Қазақстанда енгізу бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
0.2 Мемлекеттік басқарудағы мелекеттік қызмет жүйесінде шетелдік тәжірибелерді қолдану модельдері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР
ҚР - Қазақстан Республикасы
БҰҰ - Біріккен Ұлттар Ұйымы
ТМД - Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
АҚШ - Америка Құрама Штаты
ГФР - Германия Федеративтік Республикасы
КСРО - Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы
КСР - Кеңестік Социалистік Республика
ҚКСР - Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы
ЕҚЫҰ - Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Өркенді де өршіл дамып келе жатқан қоғамның әрі қарай жоғарғы қарқынмен жандануы мемлекеттік басқару ұғымымен байланысты. Өйткені мемлекетті басқару - бұл мемлекеттік әкімшілік, атқарушылық, ұйымдастырушылық қызметі.
Қазақстан Республикасының өз алдына жеке, тәуелсіз мемлекет болып қалыптасқанына жиырма төрт жыл болды. Осы аталған жиырма төрт жыл ішінде егемендікке кол жеткізгеніміз былай тұрсын, өзіндік құқықтық жүйесі, экономикасы, саяси жүйесі бар өзге елдермен қабырғамыз да, тереземіз де тең мемлекет болғанымыз белгілі. Енді ел бейнесі айқын анықталып, өрлеу сатысына жеткен тұста, кеңесшіл идеологияның шеңберінен айырылып, барлық жағдайды жан-жақты зерттеуге болатын күн туды. Бүгінгі таңда саяси жүйесі мығым қалыптасқан мемлекеттер қатарында болғандықтан, мемлекетіміздің ішкі құрылымын, басқару жүйесін нақты зерттеп, оның мәндік-мазмұндық жағын айрықша көрсете білу - негізгі міндеттердің бірі болып табылады. Себебі, мемлекет туралы әңгімені бастардың алдында біз ең алдымен оның қоғамда әрекет ететіндігін, онымен қандай да бір өзара қарым-қатынаста болатындығын, яғни қоғамның тарапынан белгілі бір ықпалдың болатындығын және өз кезегінде қоғамға өзі де ықпал ете алатындығын ескереміз. Сондықтан да, қоғам мен мемлекеттің, оны жаңа түрде көрсететін аса маңызды институттарының көмегімен болатын өзара қарым-қатынасының принциптері мен негіздерін теориялық жағынан айқындау қажеттігі туып отыр.
Қазіргі уақытта Қазақстан өзінің мемлекеттік басқару жүйесін кең көлемде реформалауын жалғастыруда. Бұл үрдіс өсіп өркендеген, тұрақты және гүлденген, мықты мемлекет құруға бағытталған кешенді іс-шараның құрамды бөлігі болып табылады. Бұл реформаның мақсаты: барлық деңгейдегі реформалық басқарудың тиімділігін жылдам және бұлжытпай жоғарылату, орталық мемлекеттік қызмет пен тәуелсіз, кәсіби мемлекеттік басқаруды құру, құрамы биліктілігі мен қызметкерлердің іскерлік сапалығы негізінде жабдықталатын; қызмет көрсету сапасын жоғарылату мен соңғы тұтынушыға бейімделген мемлекеттік басқару жүйесін құру; мемлекет пен жеке сектор арасындағы өзара іс-әрекетін жетілдіру.
Аталған мәселелерді талқыға ала отырып, еліміздің мемлекеттік басқару жүйесі дамуының кезеңдері және дамыған елдердің мемлекеттік басқару жүйесінің қызметіне, тәжірибесіне жете талдау келтіріліп еліміздің басқару жүйесін жетілдіру бағыттары сипатталды. Қазақстанда кең көлемде жүргізіліп жатқан реформалаудың нәтижесінде мемлекеттік биліктің орталық органдарының қызметтері мен уәкілдіктерін және аймақтық дамуы жөніндегі көптеген мәселелерді шешу жауапкершілігі мемлекеттік басқарудың жергілікті деңгейіне беру процесі, заманауи нарықтық экономиканың талаптарына бейімделген мемлекеттік басқару жүйесінің қалыптасуына талдау қажеттігі туындады.
Бүгінгі таңда Қазақстан күрделі экономикалық және саяси міндеттерді табысты шешуде басқа елдерге үлгі болатын деңгейге көтерілді. Қазақстанның бәсекеге қабілетті елдердің көшбасшылығына ұмтылуы заңды құбылыс. Өйткені, қоғамдағы саяси тұрақтылық, демократияның дамуы оған мүмкіндік беріп отыр. Алайда, мемлекеттік басқару саласы күрделі құбылыс болғандықтан, Қазақстанның басқару саласын дамытуда шетелдік тәжірибеге сүйенуді қажет етеді.
Қазақстанның дамушы ел жағдайында мемлекеттік басқарудың ең тиімді жолдарын қарастыру маңызды рөл атқарады. Осы тұрғыда Қазақстан үшін
үлкен сабақ болып табылатын, тарихи тұрғыда ауқымды эволюция жасап, әлемдік қауымдастықта маңызды орынға ие болған, сондай-ақ саяси тұрақтылығын сақтап, ұлттық ерекшелігін жоғалтпаған әлемнің озық, дамыған елдерінің тәжірибесін алға тарта отырып, Қазақстанға тиімді жолдарын енгізу қазіргі жағдайда ең қолайлы тенденциялардың бірі болып отыр.
Алайда, басқа елдердегi мемлекеттiк реттеу тәжiрибесiн оқып үйрену және ғылыми қорытындылаудың мақсаты - оны бiздiң әлеуметтiк-экономикалық жағдайымызға өзгертпей көшiрiп алу емес. Бұл келесi объективтi сипаттағы себептерге байланысты мүмкiн емес:
oo республика басқа елдердегi саяси, табиғи-экономикалық, әлеуметтiк
демографиялық, этно-мәдени және тағы да басқа себептерге байланысты өзгешеленедi;
oo қазiргi Қазақстан жағдайында бiз ұлттық экономиканы құру
процесiндемiз және де әлемдiк экономикалық тарихта әкiмшiлiк - жоспарлық шаруашылықтан нарықтық экономикаға өткен бiзге ұқсас ешбiр ел жоқ;
oo басқару жүйесi мен шаруашылықта негiзгi өзгерiстер белгiлi бiр
себептерге байланысты тиiстi негiздеусiз жүргiзiледi және "революциялық" көрiнiс табады, ал нарықтық экономиканы мемлекеттiк реттеу шаралары олардың эволюциялық даму "нәтижесi" болып табылады.
Бiрақ шет елдер тәжiрибесiн ғылыми қорытындылау қажеттiгi келесi жағдайлар бойынша түсiндiрiледi:
бiрiншiден, мемлекеттік басқарудың қағидалары мен жүйесiнiң
тұжырымдамалы негiзiн, түбiрiн анықтауға мүмкiндiк туады;
екiншiден, мемлекеттік басқарудың жалпы заңдылықтарын анықтау
мүмкiндiгi артады және де бұл Қазақстан жағдайында мемлекеттiк реттеудiң механизмдерiн "түйiстiруге" мүмкiндiк жасайды;
үшiншiден, мұндай толықтыру мемлекеттiк реттеудiң нәтижелерiн
салыстырып талдауға мүмкiндiк бередi және де керек болған жағдайда реформаларды құруды, мемлекеттің ішкі жағдайларын ескере отырып, реформаларды дұрыс жолмен жүргiзуге мүмкiндiк бередi.
Диплом жұмысының мақсаты.Дипломдық жұмыста дамыған елдер, олардың ішкі мемлекеттік құрылысы, сонымен бірге бұл елдердің мемлекеттік басқару жүйесіндегі іс-әрекеттері мен бағыттары, мемлекеттің ішкісаяси беталыстары бойынша мемлекеттік басқару жүйесін дамыту механизмдерін жетілдіру жолдарын зерттеу болып табылады.
Диплом жұмысының міндеттері:
Әлемнің алдыңғы қатарлы елдерінің даму перспективаларын талдау;
аталмыш елдердің мемлекеттік басқару жүйесі механизмдері,ерекше-
ліктерін зерттеу;
дамыған елдердің мемлекет басқару модельдерінің озықтәжірибе
лерін Қазақстанға енгізу жолдарын қарастыра отырып ұсыныстар даярлау.
Зерттеу объектісі ретінде Қазақстан Республикасы мен әлемнің озық елдерінің мемлекеттік басқару жүйесінің қалыптасуы мен дамуы таңдалды.
Теориялық және әдіснамалық негіздері.Дамыған елдер және олардың даму жолындағы мәселелері туралы отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектеріндегі іргелі және қолданбалы тұжырымдамалары, мемлекеттердің стратегиялық бағдарламалары, ҚР Конституциясы, Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына жолдаулары қарастырылды. Дипломдық жұмыстағы негізгі материалдар ғылыми кітаптардан, статистикалық басылымдардан, нақты мемлекеттік басқару секторындағы ресми Web-сайттардан алынған.
Практикалық маңыздылығы. Жұмыстағы негізгі ілімдік қағидалар мен қорытындылардыдемократиялық нысандағы мемлекет үшін мемлекеттік билік пен халықтың арақатынасын күшейтуге, мемлекеттік аппаратты нығайтуға жағдай жасау үшін мемлекеттік басқару қызметінің мемлекеттік және аймақтың саясат мен бағдарламарды жүзеге асыру барысында қолдану мүмкін.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш тараудан, қорытынды, және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 МОДЕРНИЗАЦИЯЛАНҒАН ЭКОНОМИКАСЫ БАР ДАМЫҒАН ЕЛДЕР ТӘЖІРИБЕСІНДЕ МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мемлекеттік басқарудың түсінігі және маңыздылығы
Басқару - түрлі табиғи ұйымдастырылған жүйелердің белгіленген құрылымын сақтау үшін, олардың қызмет ету режимін көтермелеу үшін бағдарламаларын, мақсаттарын жүзеге асыратын элемент немесе функция[1]. Мемлекеттік басқару дегеніміз - мемлекеттің адамдар, қоғам және олардың жеке өміріне араласп, оны өзгертіп және практикалық ұйымдастыру және қадағалау арқылы оларды бірыңғай тәртіпке келтіру [2].
Мемлекеттік басқару - бұл тек қана қызмет, процестер құбылысы ғана емес, сонымен қатар бұл ғылым және оқу курсы. Ғылым ретінде мемлекеттік басқару институттарын, органдарды, құбылыстарды, тәсілдерді, процестерді зерттейді, олардың жақсы-жаман жақтарын анықтап кемшіліктерін талдайды.
Мемлекеттік басқарудың басты міндеті - тұлғаның, ұжымның, мемлекет пен қоғамның тіршілік әрекетін және өзара қатынастарын реттеумен жөнге салу, мемлекеттік билікті қолдану арқылы олардың рационалды қарым-қатынастарын орнату болып табылады[3].
Мемлекеттік басқаруды қоғамдық даму институты ретінде мемлекеттік басқару туралы білім, тәжірибе, түрлі эксперименттердің нәтижелері, теориялар, құқықтық нормативтік база, адам ресурсы ретінде түсінеміз. Мемлекеттік басқару өзіндік жүйелер арқылы жүзеге асады. Олар 3 логика-лық жүйе арқылы түсіндіріледі:
1. Мемлекеттік басқару субъектісі (мемлекет) + басқарылатын қоғамдық жүйе (халық, саясат,экономикалық-әлеуметтік, табиғат). Бұл жүйе 2 элемент- ті біріктіреді:
а) мемлекеттің өзінің ұйымдастырылуы мен жұмыс істеуін;
ә) мемлекеттік басқару субъектілерімен басқарылатын жүйенің қарым
қатынас құралы.
2. Мемлекеттік басқарудың доминаттық элементтері бар жүйесі: табиғат - мақсат - қызмет (функция) - құрылым - процесс - нәтиже.
3. Мемлекеттік басқару - субъективтік құбылыс. Басқару процесін жүзеге асыру үшін басқару субъекті адамдар санасының нәтижесі болатын түрлі элементтерді пайдаланады: ақпарат, білім, ұйымдастыру, нормативтік ресурстар,идеялар, үлгілер, сараптамалық бағалар, басқару ықпалы бар ше-шімдер, басқару процесіне қатыушылардың әрекеттері, басқарудың субъек-тивтік нәтижелері [2].
Мемлекеттік басқарудың бірнеше түрлері бар. Басқаруда олардың түрле-ріне тоқталмас бұрын мемлекеттік басқару түрлеріне анықтама берер болсақ, мемлекеттік басқару түрлері дегеніміз - мемлекеттің басқаруда қолданы-латын құралдар мен әдістерінің жиыны:
1. Орталықпен аймақтардың қатынас мінезіне қарай: субординациялық (бұйрық) жән координациялық (ұсыныс) басқару.
2. Меншік нысандарын пайдалану бойынша: республикалық, коммуналдық, жеке.
3. Басқарылатын объектіге жасалатын ықпалына қарай: салалық және жергілікті басқару.
4. Басқарудың уақыт шектерінің масштабына қарай: стратегиялық, оперативтік, тактикалық басқару.
5. Мемлекеттік басқаруда қолданылатын әдістерге қарай: әкімшілік және экономикалық [4].
Мемлекет - қоғaмның сaяси (хaлықтық) билігінің ерекше ұйымы.
Оның ортaқ істерді бaсқaруғa бaғыттaлғaн aрнaулы aппaрaты болaды. Мемлекетке өзіндік ерекше белгілері тән. Ең aлдымен мемлекет өз билігі тaрaтылaтын белгілі бір aумaқпен бaйлaныстa. Мемлекеттің мәні және тaғaйындaу түріне сәйкес мемлекет формaсы aнықтaлaды. Мемлекет формaсын үш элемент сипaттaйды: бaсқaру формaсы, мемлекеттік құрылыс формaсы және сaяси режим. Бaсқaру формaсы деп сол немесе бaсқa мемлекетте биліктің жоғaрғы оргaндaрын құру және ұйымдaстыру ұғынылaды. Мемлекет бaсқaру формaсы бойыншa монaрхияғa және республикaғa бөлінеді. Монaрхиядa жоғaрғы билік монaрхтың - мемлекетің дaрa бaсшысының қолынa жинaқтaлғaн. Республикaдa биліктің жоғaрғы оргaндaры сaйлaнбaлы болып тaбылaды және белгілі бір мерзімге құрылaды. Егер монaрхиялaр aбсолютті және шектелген болaтын болсa, aл республикaлaр пaрлaменттік және президенттік болып бөлінеді. Сонымен бірген мемлекеттің республикaлық формaсының aрaлaс формaлaрының болaтынын дa aйтa кеткен дұрыс: суперпрезиденттік, жaртылaй президенттік және жaртылaй пaрлaменттік республикa. Мемлекеттік құрылыс формaсы мемлекеттің aумaқтық құрылымынaн, мемлекет және оның құрaмдaс бөліктерімен aрaқaтынaсынaн көрінеді. Мемлекеттік құрылыс формaсынa қaрaй мемлекеттер біртұтaс және федерaтивтік болып бөлінеді. Біртұтaс - өз құрaмындa ұлттық - мемлекеттің құрылымдaр жоқ біріңғaй мемлекет (Қaзaқстaн, Фрaнция). Федерaтивтік - өз құрaмындa бaсқa дa ұлттық - мемлекеттік құрылымдaры бaр күрделі мемлекет (AҚШ, Ресей Федерaциясы). Конфедерaция - өз тәуелсіздігін толықтaй сaқтaғaн, белгілі бір мaқсaтқa жету үшін біріккен мемлекеттердің одaғы (бұрынғы Швейцaрия конфедерaциясы).
Сaяси режим деп мемлекеттік билікті жүзеге aсырудың тәсілдері, құрaлдaры және әдістерінің жүйесі ұғынылaды. Мемлекеттің сaяси-құқықтық режиміне сәйкес олaрды демокрaтиялық және aнтидемокрaтиялық (тотaлитaрлық) деп бөлуге болaды. Демокрaтиялық режим билік жүргізудің либерaлдық әдісімен, құқықпен қaмтaмaсыз етудің нaқтылы жүйесінің және тұрғындaрдың бaрлық қaбaттaрын үлкен әлеуметтік қaмсыздaндырудың болуымен сипaттaлaды. Aнтидемокрaтиялық режимге тотaлитaрлық және aвторитaрлық режимдер жaтaды: күш көрсету әдістерін пaйдaлaнaды, өте күшті жaзaлaушы оргaндaрдың болуымен және aзaмaттaрдың құқықтaры мен бостaндықтaрының әлсіз қорғaлуымен сипaттaлaды.
Мемлекеттерді этaтистік және құқықтық мемлекеттерге жіктеу де aйрықшa нaзaр aудaруды қaжет етеді. Мұндaй жіктеуге мемлекеттің құқыққa қaтынaсы негіз болaды. Aкaдемик М.Т.Бaймaхaновтың пікірі бойыншa, этaтистікке қоғaмдық қaтынaстaрды реттеудің имперaтивтік әдістерімен сипaттaлaтын мемлекеттерді жaтқызу керек. Ол мемлекеттерде aзaмaттaрдың, қоғaмдық бірлестіктердің және т.б. бостaндықтaры мен дербестіктері, олaрдың мемлекетке қaтысты aвтономиялығы жоққa тән болып келеді. Этaтистікке тотaлитaрлық және aвторитaрлық режимнің бaрлық түрлерін жaтқызуғa болaды.
Aл құқықтық мемлекеттер мемлекеттік бaсқaруды құқықтың aртықшылығы идеясын ұстaнaды, aзaмaттaрдың құқықтaры, бостaндықтaры және мүдделерін қaмтaмaсыз ету және оғaн кепіл болу қaжеттігін есепке aлaды (сурет 1).
Этaтистік және құқықтық мемлекеттермен бірге aрaлық үлгідегі мемлекеттер бaр, олaрғa жоғaрыдa aтaлғaн мемлекеттердің екеуінің де сипaттaры тән[5].
МЕМЛЕКЕТ НЫСАНЫ
Басқару нысаны-мемлекеттік биліктің жоғары органдарын ұйымдастыру
Мемлекеттік құрылым нысаны-мемлекеттің әкімшілік-аумақтық және ұлттық бөлінісі
Саяси режим-саяси билікті жүзеге асырудың тәсілдері мен әдістерінің жиынтығы
монархия
республика
шексіз
шектелген
дуалистік
аристокра-тиялық
демокра-тиялық
президенттік
парламенттік
жай
күрделі
біртұтас
империалар;
конфедера-циялар;
федерация-лар;
достастық-тар;
қауымдас-тықтар;
Одақтар
демократиялық
антидемократиялық
-деспотия;
-тирания;
-тоталитаризм;
-фашизм;
-авторитаризм
парламенттік
Сурет 1 - Мемлекеттік басқару нысандары
Ескерту: Ихданов ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Мемлекеттің әлеуметтік тaғaйындaлуы, сипaты және оның қызметінің мaзмұны мемлекет функциялaрындa көрініс тaбaды. Мемлекет функциялaры деп оның қызметінің негізгі бaғыттaры ұғынылaды.
Мемлекет функциялaры дәстүрлі түрде ішкі және сыртқы болып бөлінеді. Ішкі функциялaр - aтaлғaн ел көлеміндегі мемлекет қызметінің бaсты бaғыттaры. Сыртқы функциялaр мемлекеттің сыртқы сaяси қызметтерінде, және оның бaсқa елдермен қaрым-қaтынaстaрындa көрініс тaбaды. Мемлекеттің төмендегідей ішкі функциялaрын aтaп өтуге болaды: экономикaлық реттеу, әлеуметтік қорғaу, құқық тәртібін, aдaм және aзaмaттaрдың құқықтaры мен бостaндықтaрын қорғaуды қaмтaмaсыз ету функциялaры, экологиялық және мәдени функциялaр. Сыртқы функциялaрғa төмендегілерді жaтқызуғa болaды: ел қорғaнысы, бaсқa мемлекеттермен қaрым-қaтынaс жaсaу, бейбітшілік пен қaуіпсіздікті қорғaу функциялaры.
Мемлекетгің ішкі функциялaрьшa қоғaмның ішкі өмірінің ірі сaлaлaрынa мемлекеттік ықпaл ету немесе мемлекеттік бaсқaру бaғыттaрын жaтқызуғa болaды.Мемлекеттің ішкі функциялaрынa сондaй-aқ мынa төмендегілер де жaтaды:
идеологиялық, бұл функцияның мaқсaты - хaлықтың aрaсындa мемлекеттің сaясaтын түсіндіру, осы aзaмaттaрдын көпшілік тобының қолдaуы мен мaқұлдaуын қaмтaмaсыз ету, бұқaрaлық aқпaрaт құрaлдaрын, ғылыми-білім беру, мәдени aғaрту және мекемелердің, бaсқa дa идеологиялық бaғытын aтaлғaн міндеттерді шешуге жұмыдлдыру. Мемлекет aзaмaттaр сaнaсының үкімет сaясaтын қолдaуғa немесе оғaн aдaлдыққa негізделуіне және оппозициялық-сыни идеялaрды кaбылдaмaуьшa (немесе тіпті шaмaлы ғaнa қaбылдaуынаa) мүдделі. Әдетте, мемлекет идеологиялық функцияны қaмтитын мaқсaттaрғa қол жеткізу жолындa кaржы aлмaйды, оны жүзеге aсырушы мекемелер жүйесін құрaды, ниеттес және рухы жaқын мемлекеттік емес құрылымдaр қызметін қолдaйды;
қорғaушы, бұл функция конституциялық құрылымды сaқтaу мен нығaйту,
мемлекеттік және қоғaмдық қaуіпсіздікті, зaңдылықты, құқық тәртібін, aзaмaттaрдьң құқықтaры мен бостaндықтaрын қaмтaмaсыз ету, әлеуметтік және ұлтaрaлық келісім мен тұрaқтылықты реттеу, қылмыспен және құқық бұзушылықпен күрес мемлекет жaрлығьн қоғaмдық өмірге қaтысушылaрдың бaрлығыньң сaқтaуынa қол жеткізу міндетін шешуге бaғыттaлғaн. Мемлекет сот, құқық қорғaу оргaндaрының және осы функцияны жүзеге aсырумен aйнaлысaтын билік құрaлдaрының ұйымдaстыру-мәжбүрлеу жүйесін құрaды, олaрдың қызметін қaржылaндырaды, оның тиімділігін aрттыру шaрaлaрьн (нормaтивті реттеу, бaкылaу және оперaтивті бaсқaру жолымен) қaбылдaйды, оның хaлық үшін қолaйлы және aшық болуын қaмтaмaсыз етеді, қaжеттілігіне қaрaй үкіметтік емес құқық қорғaу ұйымдaрының жұмысын қолдaп отырaды;
экологиялық, бұл функция aйнaлaдaғы ортaны корғaуды,тaбиғaтбaйлық- тaрын сaқтaуды мемлекет тaрaпынaн aтқaрылaтын қызметті қaмтиды. Қaзіргі кезеңде мемлекет ғылыми-техникaлық прогресті жедел дaмытудaн және aдaмдaрдың қызметінің бaсқa дa түрлерінен болaтьн тaбиғaтқa төніп тұрғaн қaуіпті ескеріп, олaрдың зaрдaптaрьш болдырмaуғa, лaстaушы көздерді жоюғa, aйнaлaдaғы ортaғa келетін зиянның бaсқa дa түрлерін қысқaртуғa тиіс. Ол қоғaмдық өмірге aрaлaсушылaрдың бaрлығынaн дa жaнуaрлaр мен өсімдіктер дүниесін, aтмосферaлық aуaны, бaсқa дa тaбиғaт ресурстaрын ұтымды дa үнемді пaйдaлaнуды тaлaп ете aлaды, тaбиғaт тепе-тендігінің бұзылмaуын қaдaғaлaйды, aйнaлaдaғы ортaны қорғaуғa бaйлaнысты жaлпымемлекеттік және aймaқтық бaғдaрлaмaлaрды жaсaп, жүзеге aсырaды. Қaзaқстaндa осы жүйені бaсқaрaтын және aтaлғaн қызметтерді aтқaрумен тікелей шұғылдaнaтын тaбиғaт ресурстaры және aйнaлaдaғы ортaны қорғaу министрлігі aрнaйы құрылды. Бүгінде aдaмзaтқa экологиялық қaтер қaупі төніп тұрғaндықтaн, aл жекелеген мемлекеттердің оны жоюғa күш-мүмкіндігі жете бермейтіндіктен, бұл бaғыттa бірнеше мемлекеттердің қызметін үйлестіру кaжеттігі туaды. Сондықтaн, экология сaлaсындa хaлықaрaлық (БҰҰ және бaсқa дa хaлықaрaлық ұйымдaр шеңберінде) және мемлекетaрaлық бaғдaрлaмaлaр жaсaу, сонымен бірге бірқaтaр мемлекеттердің келісімімен жүргізілетін іс-қимыл тәжірибесін тaрaту кең өріс aлудa.
Сыртқы функциялaр хaлықaрaлық қaтынaстaр сaлaсынa қaтысты және оның
сыртқы сaяси міндеттерін шешуді қaмтaмaсыз ететін мемлекет қызметінің бaғыттaрын қaмтиды. Ішкі функциямен сaлыстырғaндa олaр, әдетте, бaсымдық тaнытa aлмaйды; керісінше, aқыр соңындa біріншісінен туындaйды, олaрдың тaбысты жүзеге aсырылуы үшін қолaйлы жaғдaйлaр жaсaуғa бейім тұрaды.
Мемлекеттің сырткы функциялaрының ішінде елдің қорғaныс функциясы мaңызды орын aлaды. Оның мaқсaты бaсқa мемлекеттердің тaрaпынaн болaтын қaуіп пен олaрдың aгрессиялық әрекеттеріне қaрсы тұру және қaрсылық көрсету мүддесінде әскери потенциaлды құру және бaйыту. Қорғaныс функциясы бейбіт уaқыттa және соғыс кезеңінде әр түрлі болaды: бірінші жaғдaйдa әңгіме aгрессияғa қaрсы дaйындық, әскери күш пен жaуынгерлік техникaны aлдын aлa жинaстыру және жетілдіру, aрмияның бүгінгі күнгі күрестің бaрлық түрлерін меңгеруі турaлы болсa, екінші жaғдaйдa -- мемлекеттің және оның aрмиясының қaрсылaстaрымен жaуынгерлік шaйқaстaр мен бaсқa дa оперaциялaрғa шын мәнінде қaтысуы[5].
Aлaйдa, қaндaй жaғдaйдa болсa дa мемлекет aтaлғaн функцияны жүзеге aсырумен aйнaлысaтын, қорғaныс министрлігі бaсқaрaтын кең тaрмaқты оргaндaр жүйесін құрaды, aрмияны және қaрулы күштің бaсқa дa түрлерін ұстaйды, олaрды жинaктaудың және олaрдың жұмыс істеуінің тәртібін aнықтaйды, әскери қызметке шaқырылaтын aзaмaттaрдың құқыктaры мен міндеттерін реттейді, соттардың, офицерлер мен генерaлдaрдың өзaрa қaрым-қaтынaс принциптерін бекітеді, aрмияны жaңa қaру-жaрaқпен және техникaмен жaбдықтaндырумен, оны aзық-түлікпен, киім-кешекпен, мaтериaлдық-ұйымдaстыру құрaлдaрымен қaмтaмaсыз етумен aйнaлысaды.
Мемлекеттің бaсқa бір сыртқы функциясы -- көршілес, сондaй-aқ бaсқa мемлекеттермен қaтынaсты жөндеу функциясының дa мәні зор. Мұндaй қaтынaстaр мемлекетке әлемдік қоғaмдaстыққa кіруге, ондa толық кұқықты субъекті және пaртнер ретінде қaлыптaсуғa мүмкіңдік береді. Олaрдың нысaны әр түрлі -- дипломaтиялык қaтынaстaр, қоғaмдык бірлестіктер, коммерциялык құрылымдaр жaғынaн бaйлaныстaр. Мемлекеттер aрaсындaғы қaтынaстaрғa ресми сипaт пен жaрия мәртебе беретін дипломaтиялық қaтынaстaр ерекше роль aтқaрaды. Олaрдың шеңберінде мемлекеттер aрaсындa сaяси, сaудa-экономикaлық, ғылыми-техникaлық, мәдени және бaсқa дa бaйлaныстaр нығaйып, көптеген өмірлік мәселелер өзaрa түсіністік негізінде шешіледі. Белгілі бір жaғдaйлaрдa (екі жaқтың дa ұмтылысы мен пaйдaсы болғaн кезде) мемлекетaрaлық қaтынaстaр тығыз ынтымaқтaстық пен өзaрa көмек қaтынасына aйнaлуы мүмкін, ол жaсaлaтын келісім-шaрттaрдaн (мысaлы, достық, ынтымaқтaстық жөне өзaрa көмек турaлы келісімдер), сондaй-aқ олaрдың үкіметінің міндеттемелерін сaқтaуынa көбірек көңіл бөлуінен, бaстaмaлaрды өзaрa қолдaудaн, aтaлғaн мемлекеттердің сыртқы сaяси aкциялaрын үйлестіруден көрініс тaбaды.
Қaрaлып отырғaн функцияны жүзеге aсыруғa жaлпымемлекеттік оргaндaрмен қaтaр (мемлекет бaсшысы, үкімет), aрнaулы (сырқты істер министрлігі мен оның қaрaуындaғы көптеген құрылымдaр) оргaндaр дa қaтысaды. Олaрдың кызметі ішкі зaңдaрмен, сондaй-aқ хaлықaрaлық-құқықтық aктілер жүйесімен егжей-тегжейлі реттелген(1.2 сурет)[5].
Қaзaқстaн Республикaсының өзіндік функциялaрынa әлемдік экономикaлық және сaяси қоғaмдaстыққa ену функциясын жaтқызуғa болaды. Өйткені, Қaзaқстaн Республикaсы егемендік пен тәуелсіздікті кейіннен aлғaн жaс мемлекет[6].
Aдaмдaрдың өндіріс, орнaлaстыру және aлмaстыру сaлaсындaғы қaтынaстaрын қaмтитын мемлекеттің экономикaлық функциясы жетекші орындaрдың бірін aлaды. Экономикaлық функцияның көлемі, мaсштaбы, сипaты және өрісі түрлі мемлекеттерде әр түрлі болaды. Aлaйдa қaндaй жaғдaйдa дa мемлекет мынa төмендегі жaйлaрғa ықпaл ете aлaды және, әдетте, ықпaл етеді де:
1) экономикaны дaмытудың дара жолын тaндaу (мысaлы, нaрықтық, директивaлық-жоспaрлы немесе aрaлaс экономикaны тaндaу);
2) мемлекеттік реттеу дәрежесі, оның жетекші сaлaлaрын ынтaлaндыру және қолдaу;
3) экономикaлық дaмудың неғұрлым перспективaлы бaғыттaры үшін жaйлы жaғдaй тудыру;
4) жеке меншіктің түрлі нысaндaры мен шaруaшылық кызметінің түрлі субъектілерінің мәртебесін aнықтaу;
5) экономикaлық инфрaқұрылым құралдaрын (шaруaшылық бaсқaрудьң қaржы-aқшa құрaлдaры, несие беру, зaем беру, инвестициялық сaясaт) пaйдaлaну.
Сaлық сaясaты экономикaлық функцияның aйрықшa компоненті болып тaбылaды, өйткені мемлекет бюджетінің құрaлуы, мемлекеттің кірістері мен шығыстaрының бaлaнстaлуы осығaн тікелей бaйлaнысты[7].
Мемлекеттік бaсқaрудың өзіне ғaнa тән ерекшеліктері оны бaсқa бaсқaру
түрлерінен ерекшелеп тұрaды. Ондaй ерекшеліктер үшеу. Мемлекеттік бaсқaрудa, осы aтaлғaн бaсқaру түрін жүзеге aсырaтын оның субъектісі - мемлекет. Мемлекет aнықтaмaлaрының aйырмaшылығынa және оның көп қырынaн көрініс тaбуынa қaрaмaстaн бaрлық зерттеуші-ғaлымдaр бір aуыздaн ондa шоғырлaнғaн билік күшін aтaп өтеді.
МЕМЛЕКЕТТІҢ ФУНКЦИЯЛАРЫ - БҰЛ ОНЫҢ МӘНІ МЕН МАҚСАТЫН КӨРСЕТЕТІН ҚЫЗМЕТ АЯСЫНЫҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ
ФУНКЦИЯЛАРДЫҢ ТОПТАСТЫРЫЛУЫ
ІШКІ
СЫРТҚЫ
ТАРАЛУ АЯСЫ БОЙЫНША
МАҚСАТТЫЛЫҒЫ БОЙЫНША
НЕГІЗГІ
НЕГІЗГІ ЕМЕС
ӘРЕКЕТ ЕТУ УАҚЫТТЫЛЫҒЫНА БАЙЛАНЫСТЫ
ТҰРАҚТЫ
УАҚЫТША
Сурет -1.2 Мемлекеттік басқарудың функциялары
Мысaлы М.Вебер: Мемлекет дегеніміз aдaмдaрдың легитимді күш колдaну aрқылы екінші бір aдaмдaрғa үстемдік етуі- деп жaзғaн. Қоғaмдa aдaмдaрдың тәртібінің дұрыс болуын қaмтaмaсыз ететін және оғaн мәжбүрлеу aрқылы қол жеткізетін мемлекеттік құрылым турaлы пікір қaлыптaсты. Қaзіргі зaмaнғы философиялык энциклопедиядa мемлекет aдaмдaрдың біріккен іс-әрекеттерінің нәтижесінде, үкімет қызметінің нәтижесінде үнемі өзгеріп отырaтын, қaндaй дa бір сaлaдa қоғaмдык істерді тәртіпке келтіретін үстемдік ету құрылымы ретінде түсіндіріледі. Осыдaн мемлекеттің мемлекет болып тaбылaтындығы дa, оның қоғaмдық құрылымдaрдaн aйырмaшылығы дa сол, ондa aдaмдaрғa қaтысты мемлекетгік билік шоғырлaнғaн және ол қоғaмдa жүзеге aсaды. Aл билік өзaрa бaйлaнысты білдіреді, оның процесі кезінде aдaмдaр мaтериaлдық, aқпaрaттық және бaсқa себептермен өз еріктерімен немесе күш колдaну aрқылы бaсқaлaрдың үстемдігін, сондaй-aқ мaқсaтты, нормaтивті нұсқaулaрды мойындaйды, солaрдың тaлaптaрынa сaй іс-әрекеттер жaсaйды [5,7].
Мемлекеттік бaсқaрудың екінші ерекшелігі - оның бaрлық қоғaмғa, тіпті одaн тыс, мемлекеттің хaлықaрaлық сaясaтын жүргізу шеңберінде бaсқa aдaмдaрдың қоғaмынa тaрaлуы. Көп жaғдaйдa бұл тезис мемлекет aдaмдaрдың бaрлық іс-әрекеттеріне aрaлaсaды. Мемлекет пен қоғaмның өзaрa бaйлaнысының қaлыпты вaриaнты aдaмдaрдың қоғaмдық іс-әрекеттеріне еркіндік, өзін-өзі бaскaру, дербестік тән екендігін көрсетеді. Бірaқ осы еркіндіктің, дербестіктің, өзін-өзі бaсқaрудың шегі қоғaмдық институттaрмен қaтaр мемлекетпен де aнықтaлaды. Тек мемлекет қaнa aдaмдaрдың қоғaм өмірінің бaрлық сaлaсындaғы іс-әрекетінің негізгі жaлпы ережелерін зaңдaр aрқылы белгілейді және олaрды қaтaң сaқтaуды өзінің билік күшімен қaмтaмaсыз етеді. Көп жaғдaйдa мемлекет міндетті түрде еркіндікке қaрсы түрaды және бaскaру тек қaнa шектеулер, тыйым сaлу, жaзaлaу aлып келеді деп сaнaлaды[7].Сонымен қaтaр мемлекет қоғaмдық процестерді неғүрлым aз бaсқaрсa, қоғaм мемлекеттен еркін болсa, соғүрлым aдaмдaрғa дa жaқсы болaды және қоғaмдық проблемaлaр тез шешімін тaбaды. Қоғaм, aдaмдaр мемлекетке қaрсы күрес жүргізбей, құқықтық-демокрaтиялық мемлекет үшін күресуі қaжет. Еркіндікке мемлекетпен бірге, соның көмегімен қол жеткізген жөн. Болaшaқтa дa мемлекеттік бaсқaру өзінің бүкіл қоғaмғa әсер ету қaсиетін сaқтaй aлaды деп үйғaруғa негіз бaр. Бірaқ оның әсерінің aуқымы, терең тaмыр жaю, сипaты мен мaзмүны бүкіл коғaмның дaму жaғдaйынa қaрaй үнемі өзгеріп отырaды. Сонымен бірге ол өзінің ұйымдaстырушылық, реттеушілік және мaқсaтты бaғыттaлғaн әсерін тигізетін процестермен, құбылыстaрмен, кaтынaстaрмен өзaрa бaйлaныстa болуғa бейім [8].
Мемлекеттік бaсқaрудың өзіне тән үшінші ерекшелігі. Мемлекет күрделі және көпқырлы қоғaмдық құбылыс болa отырып және бaсқaру субъектісі ретінде бaсқaруғa жүйелілік сипaт береді. Бaсқaрудың бaсқa түрлеріне қaрaғaндa мемлекеттік бaсқaру бұл ерекшелігінсіз жүзеге aспaйды. Ондa милллиондaғaн aдaм көптеген мемлекеттік оргaндaр және бaсқa құрылымдaр, aл құрылымдaрдa лaуaзымды тұлғaлaр жұмылдырылғaн.
Мемлекеттік бaсқaрудa әр түрлі мaтериaлдық, қaржылық және интеллектуaлдық ресурстaр мен aуқымды aқпaрaттaр қолдaнылaды. Ол бaсқaрушылық шешімдер мен ұйымдaстырушылық aмaлдaрдaн тұрaды. Егер әрбір лaуaзымды тұлғa өзінің қызметін Крылов мысaлындaғыдaй aққу, шортaн, шaян сияқты aтқaрсa, осындaй бaсқaрудың нәтижесінде қоғaмдa қaндaй бейберекет орнaйтынын елестету қиын емес. Сол себепті мемлекеттік бaсқaру үшін жүйелілік ерекшелігі үлкен мәнге ие болaды. Осы ерекшелік қaнa оғaн кaжетті келісімділікті, үйлесімділікті, белгілі мaқсaткерлікті, тиімділікті береді[7,8].
Сонымен, мемлекеттік бaсқaруды былaй деп aнықтaуғa болaды: мемлекеттік бaскaру - бұл мемлекеттің aдaмдaрдың қоғaмдық іс-әрекеттерін тәртіпке келтіру, сaқтaу немесе кaйтa құру мaқсaтындa өзінің билік күшіне сүйене отырып прaктикaлық, ұйымдaстырушылық және реттеушілік әсері [2].Әрине, күрделі қоғaмдық құбылыстың кез келген aнықтaмaсы шaртты сипaтқa ие және шектеулі болaды, себебі берілген сипaттaмaлaрғa кейбір элементтердің енбей қaлуы мүмкін. Мемлекеттік бaсқaрудың ұсынылып отырғaн aнықтaмaсының ерекшелігі оның жүйелі ұйымдaсқaн субъект ретінде бaсқaрушы әсерді қaбылдaйтын aдaмдaрдың қоғaмдық өмірін, мемлекет пен қоғaмды бaйлaныстырaтын бaсқaру әсерін біріктіруінде. [9]
Мемлекеттік бaсқaрудын объектісі мен субъектісі - бұл мемлекеттік бaсқaру теориясының негізгі әдістемелік мәселелерінің бірі болып тaбылaды. Оны шешу - мемлекеттік бaсқaрудaғы субъект пен объект қaтынaстaрын түсінуге және объектінің демокрaтиялық сипaтын қaмтaмaсыз етуге мүмкіндік береді. Бaсқaру субъектісі - мемлекет, aл объектісі - қоғaм. Мемлекеттік басқару субъектісі - билікті жүзеге асыруға және қоғамдық процестер мен мемлекеттің жеке қызметін тікелей басқаруға конституциялық өкілеттігі бар мемлекеттік билік органдары. Билік күші мен заңда бейнеленген қоғамның еркіне сүйене отырьш, олар әр түрлі деңгейдегі мемлекеттік шешімдерді әзірлейді және қабылдайды, олардың орындалуын ұйымдастырады жәле бақылайды. Қоғамдық-саяси ұйымдар мен бірлестіктер мемлекеттік басқару субъектісі құрамында бола отырып, мемлекеттік институттар жүзеге асыратын болжамдар мен шешімдер жобасын, саяси бағдарламаларды әзірлеуге қатысады. Көптеген негіздемелер бойынша бөлінетін саяси басшылық пен әкімшілік басқару институттары мемлекеттік басқару субъектілері больш табылады.
Мемлекеттік басқару субъектілері: 1)мемлекеттік билік түрі бойынша; 2) билік пен басқаруды ұйьмдастыру деңгейіне карай; 3)қызмет саласына қарай; 4)басқару объектісіне әсер ету сипаты мен мақсатына; 5) құрамына қарай бөлінеді[9].
Мемлекеттік билік түрі бойынша - бұл заң шығарушы, атқарушы және сот билігі субъектілері. Олардың әрқайсысы басқару жүйесінде белгілі бір функцияларды орындайды. Өкілетті органдардың заңдарды әзірлеуі мен қабылдауы мемлекеттік басқару жүйесіндегі негізгі функциялардың бірі. Заң мемлекетгік билік құралы және қоғамдық қызмет пен қоғам мүшелеренің арасындағы, олардың мемлекетпен өзара қарым-қатынастарьн формальды реттеуші. Атқарушы билік субъектісі билік жүргізу функциясын басқарушылық ісәрекетпен үйлестіреді. Оның құрамына билік құрылымдарымен қатар шаруашылық қызметті, халыққа білім беруді, ғылымды, денсаулық сақтауды, мәдениетті және тағы басқа салаларға әкімшілік басқару мен саяси жетекшілік ететін органдар кіреді.Сот билігі субъектісі басқару процесінің ажырамас элементі больш табылатын сотта іс жүргізу арқылы әділ сот функциясын жүзеге асырады [10].
Мемлекеттік билік
Сот билігі
Өкілетті орган
Атқарушы билік
Сурет 1.3 Мемлекеттік билік тармақтары
1.2 Мемлекеттік басқарудың нысандары және олардың ерекшеліктері
Мемлекетті дұрыс басқарудың үш нысаны бар: Монархиялық басқару (корольдік билік), Аристократтық және Полития, ал бұрыс нысанда тирания, олигархия, демократия жатады, ең дұрыс нысанды Аристотель полития деп түсіндірді.
Полития көпшіліктің мақсатын көздеп мемлекетті басқарады. Аристотельдің ойлауынша, полития олигархия мен демократияның өзіне жақсы жағын алады. Полития мемлекеттің орташа нысаны. Мемлекет ортанғы азаматтардан тұрса, ол ең жоғарғы дәрежедегі мемлекеттік қатарға жатады.
Тирания - [ гр. tyrannia ] - Ежелгі Грекияда әдетте күш қолдану арқылы орнатылған, тиранның бір өзі билеп-төстеуіне негізделген билік және басқару түрі. Тирания б.д.д. VII-VI ғасырларда текті ақсүйектер мен дамып келе жатқан демос арасындағы күрес нәтижесінде пайда болды. Тиран қоғамның қалыпты өмір сүруі үшін бір-бірімен бітіспес қайшылықтағы күштерді ымыраластыру қажеттігінен туындады. Көпшілік тирандардың әлеуметтік және саяси, қоғамдық реформалары демостың жағдайын түзеуге, жақсартуға бағытталды. Қазіргі қолданыстағы "тирания" ұғымы ауыспалы мағынасында, деспотияға негізделген басқаруды білдіреді [11].
Олигархия (гр. olіgarchіa - шағын топтың билігі, olіgas - шағын және arche - өкімет, өктемдік) -- басқарудың бір түрі; билік басында байлар отыратын мемлекеттік құрылыс; кішігірім бай адамдар тобының билігі. Бұл жағдайда мемлекет билігі экономика жағынан күшті аз ғана топтың қолында болады. Сондай-ақ ірі меншік иелері экономика билікке ғана емес, үлкен саяси ықпалға да ие болады. [12] Олигархия деп басқарушы топтың өзін де атайды. Тарихта алғаш рет олигархия термині ежелгі грек авторларының (Аристотель, Полибий) еңбектерінде сол дәуірдегі аристократияның азғындауы нәтижесінде пайда болған мемлекет құрылысын сипаттау үшін қолданылған [13].
Мемлекеттерді қолданыстағы саяси режимі -- мемлекеттік билікті жүзеге асыру әдістері мен тәсілдерінің, құралдарыньң мазмұны бойынша ажырата білудің маңызы зор. Саяси режим мемлекеттік биліктің бүкіл бітім болмысын қамтып көрсетеді.
Мемлекеттік режим билік басындағы топтардың, таптардың, жіктердің мемлекеттік билікгі жүзеге асыру барысында қолданатын әдістері мен тәсілдерінің жиынтығын білдіреді. Ол қоршаған экономикалық және элеуметтік - саяси ортада болатын маңызды процестер мен өзгерістерге жьлдам икемделетін мемлекет нысанының құрамдас бөлігі больш табылады. Мемлекеттік режим мемлекет нысанына айтарлықтай жеке сипат береді. Ол саяси режимнің маңызды құрамдас бөлігі ретінде тек мемлекеттің ғана емес, сонымен қатар қоғамның саяси жүйесінің барлық басқа элементтерін қамтиды.
Кез келген елдегі режимнің сипатына әр түрлі факторлар әсер етеді. Олардың ішінде маңызды болып табылатындар: мемлекеттік билік, басқару, әділ сот органдарьн қалыптастыру тәсілдері мен тәртібі, әр түрлі мемлекеттік органдар арасында құзіреттерді бөлу тәртібі және олардың өзара қарым-қатынас орнату сипаты; азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының нақты дәрежесі, қоғам өміріндегі және мемлекеттік істерді шешудегі құқықтың рөлі; әскердің, полицияның, барлаудьң және осыларға ұқсас басқа да құрылымдардың орны және рөлі; азаматтардың жәнеолардың бірлестіктерінің мемлекеттік басқаруға, мемлекеттік және қоғамдық - саяси өмірге нақты қатысу дәрежесі; қоғамда пайда болатын әлеуметтік және саяси жанжалдарды шешудің негізгі тәсілдері [12,13].
Билік басындағы жіктердің немесе таптардың, атап айтқанда буржуазияның барлық елдерде басқарудың екі жүйесін, өз мүддесі үшін күресудің және өз үстемдігін қорғаудың екі әдісін өзгеріссіз туындататындығы туралы тезистің әділдігін саяси рсжим толықтай растап отыр, сонымен бірге осы екі әдіс бірін-бірі ауыстыра, кейде әр түрлі үйлесімде ұштасып кетеді. Бұл біріншіден, зорлық көрсету әдісі, жұмысшы қозғалысына жол беруден бас тарту әдісі, барлық елдерді және ескі мекемелерді қолдау әдісі, реформаларды мойындамау әдісі. Екінші әдіс - либерализм әдісі, саяси құқықтарды дамытуға, реформаларға қадам басу және т.с.с[14]. Әр түрлі елдерде мемлекеттік билікті жүзеге асырудың осы әдістерінің қайсысы қолданыста болатындығына байланысты саяси режимдердің тарихта бірнеше түрі белгілі, атап айтқанда, авторитарлык, тотаритарлық, демократиялық.
Авторитарлық режимде мемлекеттік билік күш көрсету, басу, әр адамның жүріс-тұрысын қатаң бақылауға алу, азаматтардың бостандығына шек қою әдістері арқылы жүзеге асырылады. Аталмыш режим азаматтардың құқықтары мен саяси бостандықтарын жою немесе шек қоюмен, оппозициялық партиялардың және басқа ұйымдардың қызметіне тыйым салумен, сайланбалы мемлекеттік органдар рөлін шектеумен және атқарушы-өкілді органдардың құзіретін мейлінше кенейтумен, мемлекет басшысының немесе үкіметтің қолында үлкен билік өкілеттігінің шоғырлануымен, парламенттің және басқа да мемлекетгік билік органдарының рөлін тек формалдық институттар жағдайына жеткізумен сипатталады[15].
Авторитарлық режимнің аса қауіпті нысанына фашизмді жатқызуға болады. Фашистік режим авторитарлық режимнің соңғы нысаны ретінде XX ғасырдың 30-40 жж. бірқатар батыс елдерінде буржуазиялық-демократиялық кұқықтар мен бостандықтарды толықтай жойып, барлық оппозициялық ұйымдар мен мекемелерді құртып жіберді, басқарудың террорристік әдістерін алдыңды орынға қойып, оны кеңінен қолданды. Мемлекеттік биліктің әлеуметтік негізін билік пен байлықты аңсаған буржуазия, орта буржуазия және жұмысшы таппен шаруалардың алданған тобы құрады. Фашистік режимнің пайда болуы қоғамда әлеуметтік-таптық қайшылыкгардьщ шиеленісуінің, үстеп таптың саяси билігінің дағдарысқа ұшырауының, басқарушы элитаның өз үстемдігін тек либералды-демократиялық әдістермен қамтамасыз ете алмауының айқын бейнесі болып табылады. Ол мемлекеттік билікпен айырылу қаупі туындағандықтан террористік әдістерді кеңінен қолдануға мәжбүр болды. Бұған мысал ретінде соғысқа дейінгі кезеңде Германия мен Италияда болған фашистік режимдерді атауға болады. Бұл елдердегі фашистік режимдерге тән белгілер: басқарудың репрессивті әдістерін кедей топтардың қүқықтарын қорғау жөніндегі әлеуметтік және саяси жағдаймен ұштастыру; бұқаралық ақпарат құралдары арқылы антикоммунизм мен антисемитизмді орнату;халыққа қарсы жүргізіліп жатқан саясатты оларға қамқорлық жасау ұрандарымен бүркемелеу; фашистік лидерлердің жүргізіп жатқан саясатын қолдамайтындарды қуғынға ұшырату.
Либералды режимде мемлекеттік билік жеке адамның құқығы мен бостандығын жариялаумен қатар оны жүзеге асыру үшін өзінің барлық мүмкіншілігін қолданады. Бұл режим тек мемлекетке ғана байланысты емес себептерден көбінесе нақтылықтан гөрі саяси ұран ретінде көрініс табады. Осы режим жағдайында биліктің қызметі бостандықты қамтамасыз етуге бағытталған десе де болады[15].
Демократиялық -- құқықтық режимнің мәнісі қатаң материалдық және процессуалды заң шеңберінде халықтың қалыптасқан демократиялық еркін жүзеге асыру. Демократия - сөзі (гр. demos - халық және гр. kratos - билік) деген сөздерінен шыққан, яғни "халық билігі" деген мағынаны білдіреді. Әр жерде демократия әртүрлі рең алған. Олар мынандай мемлекетті демократиялық деп түсінген: халықтың заң жүзінде мемлекеттік билікті басқаруы. Мұнда конституция билік халықтың қолында екендігіне дәлел болады. Халық жоғары билікке өз өкілдерін сайлау арқылы тағайындап, өзгертіп отырады [16].
Демократия - теңдік болған жерде ғана болады. Мұнда барлық салада - заң шығару, оны орындауда, т.с.с. теңдік болады. Мұнда да қоғамның барлық саласында әділеттілік болуы тиіс. Демократияда сонымен қатар бостандық, еркіндік болуы керек. Сонымен, демократия деп халық билігі, теңдік, құқық, әділдік, еркіндік принциптеріне негізделген мемлекеттік құрылысты айтады [15].
Демократиялық мемлекет - бүкіл әлемде жаһандану дәуірінде кеңінен таралған мемлекет үлгісі. Мемлекет демократизмі халықтың билікке қаты- суынан, биліктің заң шығарушы, атқарушы, сот билігіне бөлінуінен, саяси алуан түрліліктен, жергілікті өзін-өзі басқаруынан көрініс табады. Демократиялық мемлекеттің негізін халық билігі құрайды. Халықты жоғарғы биліктің басты иесі ретінде мойындау - халық егемендігінің белгісі. Халық егемендігі халықтың ешқандай әлеуметтік күштердің қысымынсыз, өз билігін олардан тәуелсіз, тек өз мүддесі тұрғысынан жүзеге асыратындығын білдіреді. Халық егемендігі бөлінбейді, тек бір ғана субъектісі бар - халық. Осылайша, халық билігі биліктің бүкіл халыққа тиесілі екендігін білдіреді. Халық билігі жағдайында билікті халық, яғни мемлекет азаматтары заңдылығын мойындап, бақылап отырады. Халықтықтың еркін білдіру түріне қарай өкілетті және тікелей қатысу демократиясы түрлері анықталған. Өкілетті түрінде - халық билігінің тек өздері өкілі болып табылатын, солардың атынан шешім қабылдап, олардың еркін білдіретін сайланбалы өкілетті өкілдер арқылы жүзеге асырылуы. Тікелей демократия - жалпы халықтың немесе оның бір бөлігінің тікелей өз еркін білдіруі. Халық билігінің жоғарғы тікелей қатысуы референдум және сайлау арқылы жүзеге асырылады. Демократия саяси алуан түрлілік принңиптері арқылы қызмет етеді. Саяси плюрализм халық билігінің тиімділігін арттырады. Мемлекеттің демократиялылығы жергілікті өзін-өзі басқaру органдарының болуын білдіреді. Қазіргі кезде жергілікті өзін-өзі басқару органдары негізінде әртүрлі аумақтық бірліктің түрғындарының заң шеңберінде өз жауапкершілігі мен өз мүддесі тұрғысынан қоғамдық істердің маңызды бөлігін басқару құқы мен мүмкіндігін білдіреді [17].
Монархия (грек сөзі monarchial - бірыңғай билік) - жоғарғы мемлекеттік биліктің нақты немесе формальді түрде бір басшының (монархтың) қолына шоғырлануы. Монархияның белгісі: мемлекетті басқаратын адамның билігі оған әкесінің немесе басқа туыстарының қолынан көшуі. Сондықтан оның билігі - мұралық билік. Тақтың көшуінің екі әдісі бар: шығыс және кейбір Еуропа мемлекеттерінде тақ тек ер адамдарға ғана беріледі. Ал көпшілік Еуропа мемлекеттерінде еркек адамдарға да, әйел адамдарға да беріле береді (Дания, Англия). Монархия озбырлық жолмен де көшуі мүмкін. Наполеон, Каролингтердің тұқымдары, Чандрагупта, Вильгельм Оранский. Англиядағы соңғы мемлекеттік төңкеріс патшаның қолынан билікті алғаны белгілі.
Монархияның көшуінің үшінші түрі келесідегідей: монарх бірнеше ақсүйектердің тұқымдарынан сайланады (Малайзия). Тарихта екі монарх болған мемлекеттік басқару нысаны да орын алған (Спарта). Тоталитарлық жүйеде Коммунистік партияның басшысының билігі монархтың билігінен де күшті болды. Сонымен, монархтың билігі көбіне мұрагерлік билікке жатады, ол өзінің қызметіне құдайдан басқа ешкімнің алдында жауапты емес, ол мемлекеттің басшысы, құқықтың қайнар көзі, оның атынан сот, мемлекеттің атқару функциялары жүзеге асырылады, ол әскерді басқарады, мемлекеттің атынан шарт құрады. Монархтың бірнеше жоғары аттары мен титулдары болады, оны жүзеге асыру, мемлекеттің міндеті. Мысалы, Англияның короліне 1660 жылдан бастап цивилдік қағазбен парламент мұқтажына керек ақшаны беріп отыратын. Корольдердің сарайлары, киімдері, әскерлері мемлекеттің оларды қамтамасыз ету үлесінде болды. Корольді асырау мемлекетке өте ауыр болса да, көп мемлекеттер корольден және монархиядан басын тартқысы келмейді. Қазіргі Англияның королі - Елизаветаның мұра жалғастыратын балаларының абыройы өте күшті болмады. Бірақ 1997 жылы Англияның азаматтарынан Король Англияға керек пе? деп сұрастырғанда, 66 пайызы монархия да, король де сақталсын деп жауап берді[18].
Монархия екіге бөлінеді - шексіз және шектелген монархиялар. Шексіз монархия - монархтың билігін басқа мемлекеттік орган шектемейді, биліктің бәрі соның қолында болады. Қазіргі кезде шексіз монархиялар өте сирек кездеседі (Бруней, Оман). Монархиялардың көбі шектелген монархияларға жатады. Бұл монархияда монарх билігі басқа бір органмен немесе заңмен шектеледі. Шектелген монархия шығыс мемлекеттерінде кездеседі, мысалы Үндістан. Жаңа ғасырларда шектелген монархия конституциялық монархия деп аталады. Оның екі түрі бар: дуалистік және парламенттік монархия. Дуалистік монархияда мемлекетті басқарған екі топтың күші тең, буржуазиялық революциялар өткеннен кейін, оның бірінші кезеңінде бұрынғы корольдер биліктерінің жартысынан айырылды, оған біріншіден заң шығару билігі жатады. Парламенттік монархия бірінші Англияда құрылды. Қазір Еуропа мемлекеттерінің көбі осыған жатады: Бельгия, Норвегия, Швеция, Дания. Дуалистік монархияға тән ерекшелік - бұл монарх пен парламенттің арасында мемлекеттік биліктің ресми-құқықтық бөлінуі. Атқарушы билікті тікелей монархтың өзі жүзеге асырса, заң ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz