Әлеуметтік сфера дамуы

Пән: Социология, Демография
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 62 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ . . .

КІРІСПЕ . . .:

КІРІСПЕ . . .: 1 ӘЛЕУМЕТТІК СФЕРА ДАМУЫНЫҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ . . .

4: 7

КІРІСПЕ . . .: 1. 1 Әлеуметтік сфераны нарықтық қатынастар жағдайындағы дамытудың алғышарттары . . .

4: 7

КІРІСПЕ . . .: 1. 2 Экономика - әлеуметтік сфера - халық жүйелерінің өзара байланыстылығы

4: 14

КІРІСПЕ . . .: 1. 3 Әлеуметтік сфераны дамытудың шет елдік тәжірибесі

4: 20

КІРІСПЕ . . .:

КІРІСПЕ . . .: 2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК СФЕРАНЫҢ ДАМУЫН ТАЛДАУ . . .

4: 27

КІРІСПЕ . . .: 2. 1 Әлеуметтік сфераның даму деңгейін бағалау көрсеткіштерінің жүйесі . . .

4: 27

КІРІСПЕ . . .: 2. 2 Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік сфераның жағдайын талдау.

4: 31

КІРІСПЕ . . .: 2. 3 Әлеуметтік сфера дамуын аймақтық және салалық деңгейдегі ерекшеліктері . . .

4: 39

КІРІСПЕ . . .:

КІРІСПЕ . . .: 3 ӘЛЕУМЕТТІК СФЕРАНЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ МАХАНИЗМІ . . .

4: 43

КІРІСПЕ . . .:

КІРІСПЕ . . .: 3. 1 Әлеуметтік сфераны дамытудың негізгі басымдылығы

4: 43

КІРІСПЕ . . .: 3. 2 Әлеуметтік сфераны ұйымдастырушылық-қүқықтық жағдайда реттеу

4: 49

КІРІСПЕ . . .: 3. 3 Әлеуметтік сфераны реттеудің экономикалық механизмі

4: 53

КІРІСПЕ . . .:

КІРІСПЕ . . .: ҚОРЫТЫНДЫ . . .

4: 60

КІРІСПЕ . . .:

КІРІСПЕ . . .: ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . .

4: 62

КІРІСПЕ . . .:

ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР

ҚР

−

Қазақстан Республикасы

ҚР: ОҚО

−: −

Қазақстан Республикасы:

Оңтүстік Қазақстан облысы

ҚР: ТМД

−: −

Қазақстан Республикасы:

Тәуелсіз мемлекеттер достығы

ҚР: АҚШ

−: −

Қазақстан Республикасы:

Америка Құрама Штаттары

ҚР: ҰҚҚ

−: −

Қазақстан Республикасы:

ұлттық қауіпсіздік комитеті

ҚР: ЖІӨ

−: −

Қазақстан Республикасы:

жалпы ішкі өнім

ҚР: ЖҰӨ

−: −

Қазақстан Республикасы:

жалпы ұлттық өнім

ҚР: АЖӨ

−: −

Қазақстан Республикасы:

аймақтық жалпы өнім

ҚР: ЖШС

−: −

Қазақстан Республикасы:

жеке шаруа серіктестігі

ҚР: ӨК

−: −

Қазақстан Республикасы:

өндірістік кооператив

ҚР: АҚ

−: −

Қазақстан Республикасы:

акционерлік қоғам

ҚР: ААҚ

−: −

Қазақстан Республикасы:

ашық акционерлік қоғам

ҚР: ЖШС

−: −

Қазақстан Республикасы:

жеке шаруа серіктестігі

ҚР: ЖШҚ

−: −

Қазақстан Республикасы:

жеке шаруа қожалығы

ҚР: ГЭС

−: −

Қазақстан Республикасы:

Гидро электро станциясы

ҚР: ЖЭӨ

−: −

Қазақстан Республикасы:

Жылу энергиялық орталық

ҚР: ОЭСР

−: −

Қазақстан Республикасы:

экономикалық қарымқатынасты және дамуды

ұйымдастыру

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі. Әлеуметтік сфера қоғамдық үдайы өндіріс процесінің дамуына, оның ішінде экономикалық өсімге ықпалы зор. Әлеуметтік сфера - әлеуметтік процестің тікелей қатынасушысы болып табылатын адам факторының объективті қажетгілігін қанағаттандыратын қоғамдық институт болып табылады. Әлеуметтік сфераның қызметін түтыну арқылы адами капиталдың қалыптасып дамуы қоғамның үзіліссіз даму процесіне тікелей ықпалын тигізеді. Ел экономикасының бәсекелестік қатынаста дамуын қамтамасыз етуге өсерін тигізетін өлеуметтік сфера Қазақстанның 2003-2015 жылдардағы индустриалды-инновациялық даму стратегиясын жүзеге асырудағы маңызды фактор болып отыр. Мемлекеттік бағдарламасы шеңберінде білім мен денсаулық сақтау салаларын теориялық және тәжірибелік сипатта реттеудің жолдарын жетілдіру маңызды.

Адами капиталдың өсуіне немесе жалпы өмір сапасының жоғарлауына тікелей әсерін тигізетін өлеуметтік сфераның салалары, соның ішінде денсаулық сақтау жүйесі мен білім беру саласының (рыноктык) нарықтық қатынастар жағдайында сандық және сапалық өзгерістерге үшырағандығы белгілі.

Әлеуметтік сфераны мемлекет тарапынан реттеуге байланысты шаралардың өтпелі кезеңде нақтылы орындалмай, керісінше материалды өндіріске көп көңіл бөлініп, ал әлеуметтік сфераның назардан тыс қалыған-ды. Бірақ экономикалық заңцылықтың орын алуын ескерсек, көптеген дамыған мемлекеттердің басқару саясатының негізгі бағыттарының бірі әлеуметтік сфера болғандықтан, оның алатын орны елдің экономикалық-әлеуметтік саясатында басымды болуы шарт. Бүл жөнінде өзекті мәселе ретінде және мемлекетіміздің стратегиялық үзақ мерзімді дамып өркендеуі мақсатында білім мен денсаулық сақтау салаларының басымдылығын Елбасы Н. Ә. Назарбаев "Қазақстан - 2050" Стратегиясында басты көңіл бөлген болатын.

Денсаулық сақтау жүйесінің экономикасына арналған бүрынғы ғылыми зерттеу жүмыстарында көрсетілгендей, денсаулық сақтау саласы қоғамның экономикалық потенциалының жоғарлауына өсерін тигізеді. Көптеген дамыған мемлекеттердің бүл салаға назары ерекше, тіпті Дүниежүзілік денсаулық сақтау үйымының зерттеуі бойынша өркениетті жағдайда қоғамдық үдайы өндірістің толыққанды дамуы үшін денсаулық сақтау жүйесіне жалпы ішкі өнімнің 5%-дан кем қаражаты жүмсалмауы қажеттілігін үсынып отыр. Беріліп отырған үсынысты толық қамтамасыз етудің қиындығы еліміздің экономикалық әлеуетінің ерекшелігіне, мүмкіндігіне тәуелді болып отыр және бүл салаға мемлекеттік бюджеттің "қалдықты" принциппен қаржыландыруы орын алған болатын. Соның әсерінен денсаулық сақтау мекемелері жаппай қысқарды, дөрігерлермен, орта буынды медициналық қызметкерлерге деген тапшылық туындады, бүл өз алдына халықтың медициналық қызметтерге сүранысын шектеді. Сондықтан, денсаулық сақтау жүйесінің толыққанды қызмет атқаруы адами капиталдың маңызыдылығы жағынан қарағанда бүл саланы нарықтық қатынастар жағдайында мемлекеттік реттеудің өзектілігі артып отыр.

Білім беру саласының жалпы экономикалық дамуға адамның білімділік, біліктілік қасиеттерін арттыру жағынан әсері байқалады және қоғамды алға жылжытады. Елімізді кәсіби білікті, бәсекелестік қабілеттілігі жоғары адами капиталдың элемдік рынокқа танылуына жол ашады. Сонымен қатар, білім саласы экономикаға қажетті мамандарды дайындайтын қоғамдық институт болып табылады.

Аталған мәселенің теңірегінен ой өрбітсек адами капиталдың толыққанды қалыптасып дамуы үшін әлеуметтік сфераның, оның қүрамындағы маңызды салалары білім мен денсаулық сақтау салаларының рыноктык қатынас жағдайында мемлекет тарапынан реттеудің шараларын жетілдіру өзекті болып отыр.

Тақырыптың зерттелу деңгейі. Еліміздің Ата заңында «Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады» деп көрсетілген. Нарықтық экономиканың талабына негізделген басқа мемлекеттер сияқты Қазақстанның стратегиялық мақсаты әлеуметтік мемлекет болып табылады. Соған байланысты соңғы жылдары экономиканы мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіру, оның ішінде жергілікті басқаруды қалыптастыру мен оны дамыту бағытында көптеген ғылыми ізденістер жарық көруде

Әлеуметтік сфераның теориялары мен тәжірибелік мәселелерін И. Доминаның, Р. Нуреевтің, А. Дегтярьдің, М. Алиевтің, Р. А. Алшановтың, К. Қ. Қажымүраттың, М. Б. Кенжеғозиннің, А. Қ. Қошановтың, Е. Н. Сағындықовтың, Ө. Қ. Шеденовтың, Ю. К. Шокамановтың және басқалар өз үлестерін қосты.

Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты білім беру мен денсаулық сақтау салаларын реттеудің теориялық аспектілерін зерттеу жэне мемлекеттік реттеудің механизмін жүзеге асырудың негізгі бағыттарын орындау.

Зерттеу мақсаты диссертациялық еңбектің төмендегідей міндеттерін белгіледі:

-әлеуметтік сфераның нарықтық қатынас жағдайындағы дамыту ерекшеліктерін теориялық тұрғыда қарастыру;

-экономика, халық және әлеуметтік сфераның өзара байланысын көрсету және әлеуметтік сфераны ретгеудің щетелдік тәжірибесіне тоқтау;

- мемлекеттің әлеуметтік сферасының даму жағдайын талдау;

-әлеуметтік сфераны дамытуды жетілдіруге байланысты экономикалық ұсыныстар жасау.

Зерттеу пәні болып Қазақстан Республикасындағы білім беру мен денсаулық сақтау салалары.

Зерттеудің нысаны. білім беру мен денсаулық сақтау салаларының мемлекеттік реттеу үдерісі.

Диссертацияның теориялық және әдістемелік негіздері. Ә леуметтік сфераның тиімділігін арттыруды терең зерттелуіне үлкен үлес қосқан отандық және шетелдік ғалымдардың зерттемелері, ғылыми конференциялардың материалдары және басқа жарияланымдары болып табылды.

Зерттеу үрдісінде, сонымен бірге, Қазақстан Республикасының заңнамалық және нормативтік актілері, экономикалық дамудың бағыттары бойынша мемлекеттік бағдарламалар, отандық және шет елдік ақпарат көздері пайдаланылды. Зерттеудің талдамалық базасын Статистика жөніндегі Қазақстан Республикасы агенттігінің ресми статистикалық материалдары мен цифрлік мәліметтері, интернет ресурстары құрады.

Дипломдық жұмыста зерттеулердің салыстырмалы, экономикалық-статистикалық, сызбалы талдау, топтастыру қолданылды.

Зерттеудің тәжірибелік мәні. Жұмыстың негізгі түйіндері, ұсыныстары және нәтижелері ұзақ мерзімді басымдықтарға мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық дамуының стратегиялық мақсаттары мен басымдықтарын анықтауда қолдануға болады.

Диплом жұмысының құрылымы. Ғылыми жұмыс кіріспе бөлімнен, үш тараудан және қортынды бөлімнен тұрады.

1 ӘЛЕУМЕТТІК СФЕРА ДАМУЫНЫҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

1. 1 Әлеуметтік сфераны нарықтық қатынастар жағдайындағы дамытудың алғышарттары

Әлеуметтік сфераны реттеудің алғышарттарын ашпас бүрын, реттеуге ғылыми тұрғыда анықтама беріп, соның түсінігін ашу керек. Себебі реттеуге байланысты нақтылы анықтамар экономикалық өдебиеттерде аз кездеседі.

Әлеуметтік сфераны дамытуды реттеу - әлеуметтік-шаруашылық процессті тиімді тепе-теңцігін жене макроэкономикалық түрақтылықты қамтамасыз ету мақсатында мемлекеттің сол процесске өкімшілік-экономикалық және үйымдастырушылық қүқықтық араласуының негізгі формасы [1] .

Әлеуметтік сфераны дамытудың теориялық ерекшеліктерін жекелеп ашуға жалпы олеуметгік саясаттың, әлеуметтік сфераның орнымен, оған тікелей өсер ететін адамдық фактордың ерекшелігі туралы өз ойларын жоне қомақты үлесін қосқан классик экономистердің пікіріне тоқталу, аталған реттеудің теориялық ерекшеліктерді айқындауға мүмкіндігін береді.

Қоғамдағы экономикалық қатынастардың тиімділігінің нәтижесін халықтың өмір деңгейімен қажеттіліктерінің қанағаттандыратын жағдайымен сипаттауға болады. Сол қажеттіліктерді қанағаттандыратын әлеуметтік сфераның дамуы. Қоғамдық үдайы -өндірістің дамуына әлеуметтік сфераның қоғамдық материалдық емес өндірістегі тиімді функциясы мен орны алдыңғы қатардағы өзекті мәсәлелердің бірі екендігі анық.

Әлеуметтік сфера - адамның интеллектісінің негізінде жүйелі қүрастыратын және үдайы өндірістің, сол сияқты өндірістік потенциалды жоғарлату арқылы экономиканы жандандыратын фактор болады.

Әлеуметтік сфераның қоғамдағы орны, маңызы туралы соның ішінде қоғамдық процестің қозғаушысы ретіндегі денсаулық пен білім салаларының атқаратын ролін зерттеу, - сол арқылы экономикалық өсімге, үдайы өндіріс процесіндегі орны туралы еңбектерде нақтылы реттеудің алғы шарттары отандық әдебиеттерде фундаментальді еңбектердің біразы бар және онымен тең қатарда қолданбалы сипат алатын зерттеулер қазіргі күні сирек кездеседі.

Еліміздегі бюджеттік қаржылық қорлардың төмендігі, материялдык -техникалық базаның болымсыздығы, әлеуметтік сфераны жеткіліксіз қаржыландырылуы қоғамда рухани және интеллектуалдық төмен жағдайға апарып қана қоймай, экономикалық өсімді бәсевдетеді. Әлемдік тәжірибе көрсеткендей білімге жүмсалған үлестің негізінен ЖҮӨ-нің 33 % -ға өсетіні белгілі, ал экономикалық реформада басымды бағыттың бірі ғылымға бағытталу нәтижесінен дамыған мемлекеттердің әлеуметтік -экономикалық өсуі куәландырды [2] .

Нарықтық қатынастардың қалыптасуына байланысты әлеуметтік сфераға бағытталған мемлекет функциясы, яғни әлеуметтік сфераны реттеудің өзгерістерге үшырағаны анық. Бүл өзгерістердің кейбір қырларын ашып өтейік. Біріншіден, мемлекеттің олеуметтік сферадағы белгілі бір әлеуметтік қызмет жиынтығынан алған адам тэртібінің, жүріс-

түрысының қатаң реттеуінен мемлекеттің алшақ бола бастағаны. Дегенмен, елдегі халықтың көптеген бөлігі нарықтық жағдайға бейімсіздігінен туындайтын жөне мемлекетке дағдылы үмітпен қарайтындықтан, бүндай саясатқа мүқтаж болады. Бүндай жағдайларды мемлекеттік үйымдар күнделікті қызметге ескеріп және мемлекеттің өлеуметтік сфераға деген өзгерген ролін түсіндіруі қажет, ал басқа жағынан халықтың қажетгілігін біртіндеп қанағаттандыруы жоне жәрдем жасауы керек. Екіншіден, әлеуметтік сфераны мемлекеттік реттеу делдалдық жөне заңдық әрекетімен, ал кейбір жағдайда тікелей реттеу механизмін қолданады.

Жоғарыда көрсетілген өзгерістер жалпы өтпелі кезеңге тән сипат алуы заңдылық процесс. Дегенмен, әлеуметтік сфераның қоғамдық үдайы өндіріс процесіндегі түп мөнісі, маңыздылығы, атқаратын ролін теориялық қыры арқылы қысқаша ашып беруге тырысайық.

Үлтық экономика жүйесіне сәйкес қоғамдағы үдайы өндірістің дәстүрлі процесін фазаның циклдік өзара әрекетімен көруге болады: өндіріс, таратылу, айырбас және түтыну. Әдетте, егер өндіріс өскен болса жөне таратылу мен айырбас жетілген жағдайда, түтыну осындай жүйе шеңберінде өседі. Дегенмен, үдайы өндірістің өсімі және жетілуі қандай факторлардың көмегімен өсетінін ескеру маңызды меселе. Бүл негізде әлеуметгік сфераның жүйесіндегі ғылым мен технологияның орны ерекше екендігі анық.

Бүгінгі күні кеңейтілген үдайы өндіріс процесіне тағы бір фазадағы -ұдайы өндірісті ғылыми түрғыда дайындау қажет, ол өндіріс фазасында орын алады.

Қойылған мәселеге байланысты өзінің қомақты үлесін қосып өткен және қазіргі күнде тың қалпывда сақталып қалған пікірлері, қоғамдық ғылымдарды зерттеуге қажетінше үлесін қосып отыратын А. Смиттің ойларын жатқызуға болды.

«Теория нарвственных чувств» (1759ж. ) атты еңбегінде әділеттілкпен адам табиғаты жайлы, еркіндікпен моральдық міндеттер, адамның жөне қоғамның өмірдегі материалдық мүддесінің мәні мен орны туралы түсініктерді ашып көрсеткен. Оның ойынша «қандай қоғам болмасын өзінің мүшесіне енетіндер кедей түрмыс қүрып және бақытсыз өмір сүретін болса, ол қоғам өркендеп дами алмайды» [3] . Бүл түжырымның неізі олеуметтік мәселені алға қойып, қоғам дамуын әлеуметтщ өркендеп өсуімен сипаггалады. Одан келесі бір еңбегінде А. Смит әлеуметтің дамуына мемлекет тарапынан эсер ететін шаралардың қаншалықты маңызы бар, оның салдары қандай өзгеріске апарып тірейтіні туралы пікірлері аз емес.

Жалпы әлеуметтік сфераға байланысты саясаттың масштабы және атқаратын қызметінің 1920 жылдың орта шенінен бастап нарықты экономикада дамып келе жатқан мемлекетгерде кеңейе бастағаны белгілі. Соның ішінде әлеуметтік сақтандыруға байланысты бағдарламалар, медициналық көмек туралы бағдарламалар, білім жөне түрғын-үй мәселелері жөніндегі қызметтерді атқару азаматтық қүқықтың бөлінбес атрибуты ретінде толық қарастырыла бастады.

Аталған өлеуметтік қызметтердің адамның түтынуына толықтай қамтамасыз етілуі, сол қызметтерге жалпы халықтың қол жеткізу мүкіндігінің жиынтығы ретінде өмір сүру сапасын анықтайтын түсінік қазіргі күндері де қалыптаса бастады.

Өмір сүрудің деңгеймен сапасы - бүл экномикалық өсімнің нотижесі ғана емес, оның жағдайы болып табылады. Өркениетті өндіріске жаңа техника мен технология қажет және жоғары білікті қызметкерлер, интеллектуалды капиталдың меншікті иелері де сондай қажет. Ол орта класстың негізін қүрайды. Ал, бүл адамдардың матриалдық, рухани жоне өлеуметтік қажеттіліктері әр түрлі, олар өмірлік энергияларын қүруға, яғни білімге, көсіптік қайта дайындалуға көп қаражат жүмсайды, сондықтан өмірлік деңгей мен сапа қажетті деңгейден жоғары болуы тиіс [4] .

Бірақ, бүған қарамақайшылық пікір ретінде айта кететін жай, яғни экономикалық қатынастардың дамуынсыз немесе экономикалық өсімсіз әлеуметтік түрақты дамуға, әлеуметтік қызметтің жоғары деңгейіне жетудің, соған сәйкес сол қызметтерді толық түрде түтыну мүмкіндігі екіталай.

Әлеуметтік бағдарлы экономика екі потенциалды мүмкін болатын бағыттарда орын табады.

Бірінші бағыт, жекеменшік қатынастың өзгеруімен байланысты, яғни жекеменшік мүліктегі қаржылық көздерді пайдалану үшін оған әлеуметтік бақылаудың қажеттілігімен түсіндіріледі.

Екінші бағыт, мемлекеттік реттеудің дамуымен байланысты. Бүл дегеніміз мемлекет белгілі бір нормативті көрсеткіштерге жету үшін элеуметтік бақылаушы орган ретінде өзінің реттеуші қызметін атқарады.

Әлеуметтік бағдарлы нарықты экономиканың проблемалары классикалық теориялық экономикада көтеріле бастады. Бүл проблема Дж. С. Милльдің «плюрастикалық экономика үшін» көтерген мәселелерінде мемлекеттік және жеке меншік түрлерінің өзара байланысы мен нарық арқылы жоне орталықтандыру механизмі арқылы реттеудің байланыстары орын алған [5] .

Әлеуметтік бағдарлы экономиканың қалыптасып дамуымен қатар, ондағы негізгі объектілері болып табылатын денсаулық сақтау, білім беруге қажеттілігін реттеудің өзектілігімен басым бағыттары анықталынып, соған сәйкес шешуге бағытталған алғышарттардың сипаты, мазмүны жалпы әлеуметтік - экономикалық жағдайларға сөйкес өзгеріп отырады.

Мемлекет өз қарамағына жеке нарықтық негізде жеткілікті деңгейде тиімді қызмет атқара алмайтын, қоғамға қажетті салаларды алуы керек. Ол негізінде басқа өндірістік салаларға қарағанда экономикалық қызметі таза нарықтық сипат ала алмайтын әлеуметтік салаларға қатысты қүбылыс.

Әлеуметтік саясаттың моселелерін жоне оны талдауға байланысты едәуір ауқымды зерттеулердің қырлары 1960-1970 жылдары орын аиа бастады. Экономикалық теориядағы «ізгілік мемлекеті», «аралас экономика» теориясымен тығыз байланысты. Осы теорияның негізгі идеяларының дамуы Р. Титлеуса, С. Струми, Э. Хансен, П. Самуэльсоннің еңбектерінде кездеседі. Бүл теориялардың барлығы белгілі-бір деңгейде нарықты экономикадағы экономиклық және әлеуметтік процесстерге мемлекеттің ролінің маңызымен аралас жоне тығыз байланыста.

Осыған байланысты ойға салған қорытынды ретінде одандық зерттеушілердің пікірі бойынша жекеменшік нарықтың бере алмайтын әлеуметтік қызметтерді қабылдауға азаматтардың барлығының толық қүқы бар екендігін түжырымдайды. Ол қызметтер, яғни білім беру, денсаулық сақтау қызметі және әлеуметтік қамсыздандыру.

Осыған сөйкес әлеуметтік сфераның, өлеуметтік басымдылықтарға басты назар аударудың нарықты экономиканың реформалау процесінде қажеттілігі мен маңызы зор.

Маңызды қүндылық болып табылатын әлеуметтік сферадағы басымдылықтардың жүйесі, әлеуметтік мақсатқа жүмсалуға бағытталған қаражаттың тиімді пайдалануы жөне нарық талабына бейімделмеген халық өкіддерін қорғау, ал бейімділікке байланысты әсер ететін шараларды нүсқау түрлерін арнайы қабылданған қаулы, бағдарламалар арқылы жеткізу, әрине экономикалық нарық талабының қырларын ескеру арқылы жүзеге асырылады.

Әлеуметтік сфераны нарықты экономика реттеуге байланысты жоғарыда айтылып өткендей білім және денсаулық саласындағы нарықтың завдылығына байланысты ақылы қызметтердің қалыптаса бастағаны белгілі. Осыған байланысты әлеуметтік сфераның қызметінде ақылы қызмет пен сол қызметке қол жеткізу мүмкіндігінің айырмашылығын немесе арақатынасын анықтауға байланысты шаралардың әлеуметтік сфераны реттеуге қатысты алғы шарт ретінде қабылдауға болады. Бүл ара қатынасты анықтамай денсаулық сақтау мен білім саласында ілгерлеу қиынға соғады. Оны реттеудің алғы шарты болып бүрын сонды бекітілген нормативтерді пайдалану арқылы (меншік қатынастарының және қаржыландыру мүмкіндігін ескеру арқылы нормативке өзгерістер енгізу мүкіндігі орьш алуы тиіс) қавдай қызмет түрлері ақылы немесе ақысыз көрсетілетін көлемді анықтау арқылы ақпарат берілуі шарт. Мүндағы тағы бір ерекшелік, түтыну деңгейін талдап және жобалау арқылы қажетті көлемді қанағаттандыру мүмкіндігін жобалап алу қиынға соғады. Себебі халықтың бүл қызметтерге деген . түтыну деңгейін қанағаттандыру қаржылық эквивалентпен сабақтас болуы шарт.

Сондықтан, реттеуге байланысты саясат негіздемелі және болжанбалы болуы абзал. Ол үшін әлеуметтік стандарттау қажет, яғни ол жөнінде А. Шаранов өз пікірін келесідей түжырымдайды: « . . . халыққа мемлекет тарапынан ақысыз қызметтің барлық түрлеріне бюджеттік қажеттіліктің нормативті есептеу тертібін ескеретін. Бүл орайда халыққа көрсетілетін ақысыз қызметтің тізіміне негізделетін және сол қызметтердің натуралды көлемін (жан басына шаққандағы көлем бойынша) директивті түрде (ғылыми негізде) бекіту арқылы өр аймаққа қалыптасқан бағаны ескеру нәтижесінде әлеуметтік қызметтерді қаржыландырудың көзі мен көлемін анықтау арқылы бюджеттік шығындарды жоспарлауға қайта оралу тиімдірек, олеуметтік стандарттар бюджеттік процесстің негізіне ену керек, сонымен қатар жалпыфедералдық әлеуметтік кепілмен міндеттемелерді орындау үшін аймақта жетіспеген қаражатты жабатын бюджетаралық трансферттің мөлшерін анықтау негізіне орнын табу керек» [6] .

Әлеуметтік сфераның нарық талабындағы қатаң заңдылықтардан қорғау мақсатында мемлекеттің реттеулік функциясының орын алатын қыры жоғарыдағыдай көрсетілген шаралар негізінде жүзеге асырылуы тиіс. Бүл реттеудің бүрынғы әлеуметтік стандартқа негізделіп, нарықты экономиканың қалыптасқан кезеңінде де теориялық мөнінің сақталуының бірден-бір ерекшелігі осымен түсіндіріледі.

Әлеуметік сфераны мемлекет тарапынан реттеудің сипаты долелдеу немесе мәжбүрлеу әдістерінің пайдалануымен түсіндіріледі. Дәлелдеудің нетижесі болып өлеуметік страттың төменгі қабатындағы қоғам өкілдерінің мүқтажын қанағаттандыру мақсатында қайырымдылық қорлар арқылы бөлінген әлеуметтік көмектердің жүмсалуы орын алады. Ал, мөжбүрлік әдістің мәні әлеуметтік сипат алатын мәселелерге мемлекеттік шараларды орталықтан тарату және қаржыландыру мақсатында табыстан прогрессивті салық салудың үйымдастырушылық-қүқықтық негізін белгілеумен анықталынады.

Нарықтың әлеуметтік бағытта дамуы экономикалық өсім мен халықтың өмір сүру сапасы арасында тепе-теңдікті қамтамассыз етуге қиынға соғады. Тепе-теңдік қалыпқа қол жеткізу мүмкіндігі әлеуметтік - экономикалық дамуды басқару жүйесіндегі әлеуметтік - қүрылымдық өзгерістер элементіне байланысты болуы керек. Әлеуметтік сфераның қаржыландыруы қалдықты принциппен жүзеге асырылып келе жатыр. Қазіргі уақытта ресурстар орталықтандырылған болса, өлеуметтік сфераның аймақтық деңгейгеде қаржыландыру үрдісі орын алып отыр.

Аймақтық деңгейде қаржыландыру экономикалық өсім мен әлеуметтік дамудың тепе-тендігі жағдайында тиімді. Дегенмен, мемлекеттік бюджеттің республикалық және жергілікті болып түрақты қаржылық институтқа айналғандықтан аймақтық деңгейдің ресурстық, еңбек потенциалы негізінде және экологиялық жағдайымен байланстырып әлеуметтік сфераның дамуын арналған нақтылы жоспар, нормативтер, экономикалық шешімдер арқылы бағалау қажет.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.