Әлеуметтік сфера дамуы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 ӘЛЕУМЕТТІК СФЕРА ДАМУЫНЫҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.1 Әлеуметтік сфераны нарықтық қатынастар жағдайындағы дамытудың алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
7
1.2 Экономика . әлеуметтік сфера . халық жүйелерінің өзара байланыстылығы 14
1.3 Әлеуметтік сфераны дамытудың шет елдік тәжірибесі 20
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК СФЕРАНЫҢ ДАМУЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
27
2.1 Әлеуметтік сфераның даму деңгейін бағалау көрсеткіштерінің жүйесі ... .. 27
2.2 Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік сфераның жағдайын талдау ... ... ... ... ...
31
2.3 Әлеуметтік сфера дамуын аймақтық және салалық деңгейдегі ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
39
3 ӘЛЕУМЕТТІК СФЕРАНЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ МАХАНИЗМІ ... ... 43
3.1 Әлеуметтік сфераны дамытудың негізгі басымдылығы ... ... ... ... .. 43
3.2 Әлеуметтік сфераны ұйымдастырушылық.қүқықтық жағдайда реттеу 49
3.3 Әлеуметтік сфераны реттеудің экономикалық механизмі 53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 60
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
1 ӘЛЕУМЕТТІК СФЕРА ДАМУЫНЫҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.1 Әлеуметтік сфераны нарықтық қатынастар жағдайындағы дамытудың алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
7
1.2 Экономика . әлеуметтік сфера . халық жүйелерінің өзара байланыстылығы 14
1.3 Әлеуметтік сфераны дамытудың шет елдік тәжірибесі 20
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК СФЕРАНЫҢ ДАМУЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
27
2.1 Әлеуметтік сфераның даму деңгейін бағалау көрсеткіштерінің жүйесі ... .. 27
2.2 Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік сфераның жағдайын талдау ... ... ... ... ...
31
2.3 Әлеуметтік сфера дамуын аймақтық және салалық деңгейдегі ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
39
3 ӘЛЕУМЕТТІК СФЕРАНЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ МАХАНИЗМІ ... ... 43
3.1 Әлеуметтік сфераны дамытудың негізгі басымдылығы ... ... ... ... .. 43
3.2 Әлеуметтік сфераны ұйымдастырушылық.қүқықтық жағдайда реттеу 49
3.3 Әлеуметтік сфераны реттеудің экономикалық механизмі 53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 60
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
Тақырыптың өзектілігі. Әлеуметтік сфера қоғамдық үдайы өндіріс процесінің дамуына, оның ішінде экономикалық өсімге ықпалы зор. Әлеуметтік сфера - әлеуметтік процестің тікелей қатынасушысы болып табылатын адам факторының объективті қажетгілігін қанағаттандыратын қоғамдық институт болып табылады. Әлеуметтік сфераның қызметін түтыну арқылы адами капиталдың қалыптасып дамуы қоғамның үзіліссіз даму процесіне тікелей ықпалын тигізеді. Ел экономикасының бәсекелестік қатынаста дамуын қамтамасыз етуге өсерін тигізетін өлеуметтік сфера Қазақстанның 2003-2015 жылдардағы индустриалды-инновациялық даму стратегиясын жүзеге асырудағы маңызды фактор болып отыр. Мемлекеттік бағдарламасы шеңберінде білім мен денсаулық сақтау салаларын теориялық және тәжірибелік сипатта реттеудің жолдарын жетілдіру маңызды.
1 Мамыров Н.К., Ихданов Ж. Государственное регулирование
экономики в условиях Казахстана (теория, опыт, проблемы). Учеб.
Пособие.- Алматы: Экономика, 1998.- 248 с, 86.
2 Республика Казахстан. Отчет по человеческому развитию за 2012. -
Алматы: ПРООН, 2012.- 91 с.
3 П. Савченко и др. Уровень и качество жизни: понятия, индикаторы,
современное состояние в России (материла к лекциям и семинарам)
//Российский экономический журнал. - 2000.- №7.
4 Формирование модели социально-ориентированной экономики в
Казахстане (региональный аспект): /Под. ред. Алпысбаевой С.Н.,
Караганда: ПК «Алем», 2001. - 219 с.
5 Реформа социальной сферы: федеральный и региональный
аспекты// Экономист. - 2008. -№5. - 64 с.
6 А. Шаранов. О некоторых аспектах социальной политики //
Экономист. - 1998. - №8. - 56 с.
7 Сагиндыков Е.Н. Трудовой потенциал и стратегия его развития,
Алматы: Білім. - 1999. - 55 с.
8 О.Т. Жузжанов. Проблемы и пути совершенствования системы
управления здравоохранением республики в новых условиях
хозяйствования. — Алматы. — 1991.- 18 с.
9 Р. Нуреев. Теории развития: институциональные концепции
становления рыночной экономики // Москва, РАН, Вопросы экономики,
2000, №б,С. 136-137.
10 С. Любимцева. Экономические теории и российские реформы.
//Экономист, 2001, №10, С.78-87.
11 Р. Нуреев. Теории развития: новые модели экономического роста
(вклад человеческого капитала ) // Москва, РАН, Вопросы экономики,
2000г, №9, 144 с.
экономики в условиях Казахстана (теория, опыт, проблемы). Учеб.
Пособие.- Алматы: Экономика, 1998.- 248 с, 86.
2 Республика Казахстан. Отчет по человеческому развитию за 2012. -
Алматы: ПРООН, 2012.- 91 с.
3 П. Савченко и др. Уровень и качество жизни: понятия, индикаторы,
современное состояние в России (материла к лекциям и семинарам)
//Российский экономический журнал. - 2000.- №7.
4 Формирование модели социально-ориентированной экономики в
Казахстане (региональный аспект): /Под. ред. Алпысбаевой С.Н.,
Караганда: ПК «Алем», 2001. - 219 с.
5 Реформа социальной сферы: федеральный и региональный
аспекты// Экономист. - 2008. -№5. - 64 с.
6 А. Шаранов. О некоторых аспектах социальной политики //
Экономист. - 1998. - №8. - 56 с.
7 Сагиндыков Е.Н. Трудовой потенциал и стратегия его развития,
Алматы: Білім. - 1999. - 55 с.
8 О.Т. Жузжанов. Проблемы и пути совершенствования системы
управления здравоохранением республики в новых условиях
хозяйствования. — Алматы. — 1991.- 18 с.
9 Р. Нуреев. Теории развития: институциональные концепции
становления рыночной экономики // Москва, РАН, Вопросы экономики,
2000, №б,С. 136-137.
10 С. Любимцева. Экономические теории и российские реформы.
//Экономист, 2001, №10, С.78-87.
11 Р. Нуреев. Теории развития: новые модели экономического роста
(вклад человеческого капитала ) // Москва, РАН, Вопросы экономики,
2000г, №9, 144 с.
Пән: Социология, Демография
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 62 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 62 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
1 ӘЛЕУМЕТТІК СФЕРА ДАМУЫНЫҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ 7
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...
1.1 Әлеуметтік сфераны нарықтық қатынастар жағдайындағы дамытудың
алғышарттары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...
1.2 Экономика - әлеуметтік сфера - халық жүйелерінің өзара 14
байланыстылығы
1.3 Әлеуметтік сфераны дамытудың шет елдік тәжірибесі 20
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК СФЕРАНЫҢ ДАМУЫН 27
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
2.1 Әлеуметтік сфераның даму деңгейін бағалау көрсеткіштерінің 27
жүйесі ... ..
2.2 Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік сфераның жағдайын
талдау ... ... ... ... ... 31
2.3 Әлеуметтік сфера дамуын аймақтық және салалық деңгейдегі
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .
3 ӘЛЕУМЕТТІК СФЕРАНЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ МАХАНИЗМІ ... ... 43
3.1 Әлеуметтік сфераны дамытудың негізгі басымдылығы ... ... ... ... .. 43
3.2 Әлеуметтік сфераны ұйымдастырушылық-қүқықтық жағдайда реттеу 49
3.3 Әлеуметтік сфераны реттеудің экономикалық механизмі 53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 62
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР
ҚР − Қазақстан Республикасы
ОҚО − Оңтүстік Қазақстан облысы
ТМД − Тәуелсіз мемлекеттер достығы
АҚШ − Америка Құрама Штаттары
ҰҚҚ − ұлттық қауіпсіздік комитеті
ЖІӨ − жалпы ішкі өнім
ЖҰӨ − жалпы ұлттық өнім
АЖӨ − аймақтық жалпы өнім
ЖШС − жеке шаруа серіктестігі
ӨК − өндірістік кооператив
АҚ − акционерлік қоғам
ААҚ − ашық акционерлік қоғам
ЖШС − жеке шаруа серіктестігі
ЖШҚ − жеке шаруа қожалығы
ГЭС − Гидро электро станциясы
ЖЭӨ − Жылу энергиялық орталық
ОЭСР − экономикалық қарымқатынасты және дамуды
ұйымдастыру
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Әлеуметтік сфера қоғамдық үдайы өндіріс
процесінің дамуына, оның ішінде экономикалық өсімге ықпалы зор. Әлеуметтік
сфера - әлеуметтік процестің тікелей қатынасушысы болып табылатын адам
факторының объективті қажетгілігін қанағаттандыратын қоғамдық институт
болып табылады. Әлеуметтік сфераның қызметін түтыну арқылы адами капиталдың
қалыптасып дамуы қоғамның үзіліссіз даму процесіне тікелей ықпалын
тигізеді. Ел экономикасының бәсекелестік қатынаста дамуын қамтамасыз етуге
өсерін тигізетін өлеуметтік сфера Қазақстанның 2003-2015 жылдардағы
индустриалды-инновациялық даму стратегиясын жүзеге асырудағы маңызды фактор
болып отыр. Мемлекеттік бағдарламасы шеңберінде білім мен денсаулық сақтау
салаларын теориялық және тәжірибелік сипатта реттеудің жолдарын жетілдіру
маңызды.
Адами капиталдың өсуіне немесе жалпы өмір сапасының жоғарлауына тікелей
әсерін тигізетін өлеуметтік сфераның салалары, соның ішінде денсаулық
сақтау жүйесі мен білім беру саласының (рыноктык) нарықтық қатынастар
жағдайында сандық және сапалық өзгерістерге үшырағандығы белгілі.
Әлеуметтік сфераны мемлекет тарапынан реттеуге байланысты шаралардың
өтпелі кезеңде нақтылы орындалмай, керісінше материалды өндіріске көп көңіл
бөлініп, ал әлеуметтік сфераның назардан тыс қалыған-ды. Бірақ экономикалық
заңцылықтың орын алуын ескерсек, көптеген дамыған мемлекеттердің басқару
саясатының негізгі бағыттарының бірі әлеуметтік сфера болғандықтан, оның
алатын орны елдің экономикалық-әлеуметтік саясатында басымды болуы шарт.
Бүл жөнінде өзекті мәселе ретінде және мемлекетіміздің стратегиялық үзақ
мерзімді дамып өркендеуі мақсатында білім мен денсаулық сақтау салаларының
басымдылығын Елбасы Н.Ә. Назарбаев "Қазақстан - 2050" Стратегиясында басты
көңіл бөлген болатын.
Денсаулық сақтау жүйесінің экономикасына арналған бүрынғы ғылыми зерттеу
жүмыстарында көрсетілгендей, денсаулық сақтау саласы қоғамның экономикалық
потенциалының жоғарлауына өсерін тигізеді. Көптеген дамыған мемлекеттердің
бүл салаға назары ерекше, тіпті Дүниежүзілік денсаулық сақтау үйымының
зерттеуі бойынша өркениетті жағдайда қоғамдық үдайы өндірістің толыққанды
дамуы үшін денсаулық сақтау жүйесіне жалпы ішкі өнімнің 5%-дан кем қаражаты
жүмсалмауы қажеттілігін үсынып отыр. Беріліп отырған үсынысты толық
қамтамасыз етудің қиындығы еліміздің экономикалық әлеуетінің ерекшелігіне,
мүмкіндігіне тәуелді болып отыр және бүл салаға мемлекеттік бюджеттің
"қалдықты" принциппен қаржыландыруы орын алған болатын. Соның әсерінен
денсаулық сақтау мекемелері жаппай қысқарды, дөрігерлермен, орта буынды
медициналық қызметкерлерге деген тапшылық туындады, бүл өз алдына халықтың
медициналық қызметтерге сүранысын шектеді. Сондықтан, денсаулық сақтау
жүйесінің толыққанды қызмет атқаруы адами капиталдың маңызыдылығы жағынан
қарағанда бүл саланы нарықтық қатынастар жағдайында мемлекеттік реттеудің
өзектілігі артып отыр.
Білім беру саласының жалпы экономикалық дамуға адамның білімділік,
біліктілік қасиеттерін арттыру жағынан әсері байқалады және қоғамды алға
жылжытады. Елімізді кәсіби білікті, бәсекелестік қабілеттілігі жоғары адами
капиталдың элемдік рынокқа танылуына жол ашады. Сонымен қатар, білім саласы
экономикаға қажетті мамандарды дайындайтын қоғамдық институт болып
табылады.
Аталған мәселенің теңірегінен ой өрбітсек адами капиталдың толыққанды
қалыптасып дамуы үшін әлеуметтік сфераның, оның қүрамындағы маңызды
салалары білім мен денсаулық сақтау салаларының рыноктык қатынас жағдайында
мемлекет тарапынан реттеудің шараларын жетілдіру өзекті болып отыр.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Еліміздің Ата заңында Қазақстан
Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет
ретінде орнықтырады деп көрсетілген. Нарықтық экономиканың талабына
негізделген басқа мемлекеттер сияқты Қазақстанның стратегиялық мақсаты
әлеуметтік мемлекет болып табылады. Соған байланысты соңғы жылдары
экономиканы мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіру, оның ішінде жергілікті
басқаруды қалыптастыру мен оны дамыту бағытында көптеген ғылыми ізденістер
жарық көруде
Әлеуметтік сфераның теориялары мен тәжірибелік мәселелерін И.
Доминаның, Р. Нуреевтің, А. Дегтярьдің, М. Алиевтің, Р.А. Алшановтың,
К.Қ. Қажымүраттың, М.Б. Кенжеғозиннің, А. Қ. Қошановтың, Е.Н.
Сағындықовтың, Ө.Қ. Шеденовтың, Ю.К. Шокамановтың және басқалар өз
үлестерін қосты.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты
білім беру мен денсаулық сақтау салаларын реттеудің теориялық аспектілерін
зерттеу жэне мемлекеттік реттеудің механизмін жүзеге асырудың негізгі
бағыттарын орындау.
Зерттеу мақсаты диссертациялық еңбектің төмендегідей міндеттерін
белгіледі:
-әлеуметтік сфераның нарықтық қатынас жағдайындағы дамыту
ерекшеліктерін теориялық тұрғыда қарастыру;
-экономика, халық және әлеуметтік сфераның өзара байланысын көрсету
және әлеуметтік сфераны ретгеудің щетелдік тәжірибесіне тоқтау;
- мемлекеттің әлеуметтік сферасының даму жағдайын талдау;
-әлеуметтік сфераны дамытуды жетілдіруге байланысты экономикалық
ұсыныстар жасау.
Зерттеу пәні болып Қазақстан Республикасындағы білім беру мен денсаулық
сақтау салалары.
Зерттеудің нысаны. білім беру мен денсаулық сақтау салаларының
мемлекеттік реттеу үдерісі.
Диссертацияның теориялық және әдістемелік негіздері. Әлеуметтік
сфераның тиімділігін арттыруды терең зерттелуіне үлкен үлес қосқан отандық
және шетелдік ғалымдардың зерттемелері, ғылыми конференциялардың
материалдары және басқа жарияланымдары болып табылды.
Зерттеу үрдісінде, сонымен бірге, Қазақстан Республикасының заңнамалық
және нормативтік актілері, экономикалық дамудың бағыттары бойынша
мемлекеттік бағдарламалар, отандық және шет елдік ақпарат көздері
пайдаланылды. Зерттеудің талдамалық базасын Статистика жөніндегі Қазақстан
Республикасы агенттігінің ресми статистикалық материалдары мен цифрлік
мәліметтері, интернет ресурстары құрады.
Дипломдық жұмыста зерттеулердің салыстырмалы, экономикалық-
статистикалық, сызбалы талдау, топтастыру қолданылды.
Зерттеудің тәжірибелік мәні. Жұмыстың негізгі түйіндері, ұсыныстары
және нәтижелері ұзақ мерзімді басымдықтарға мемлекеттің әлеуметтік-
экономикалық дамуының стратегиялық мақсаттары мен басымдықтарын анықтауда
қолдануға болады.
Диплом жұмысының құрылымы. Ғылыми жұмыс кіріспе бөлімнен, үш тараудан
және қортынды бөлімнен тұрады.
1 ӘЛЕУМЕТТІК СФЕРА ДАМУЫНЫҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Әлеуметтік сфераны нарықтық қатынастар жағдайындағы дамытудың
алғышарттары
Әлеуметтік сфераны реттеудің алғышарттарын ашпас бүрын, реттеуге ғылыми
тұрғыда анықтама беріп, соның түсінігін ашу керек. Себебі реттеуге
байланысты нақтылы анықтамар экономикалық өдебиеттерде аз кездеседі.
Әлеуметтік сфераны дамытуды реттеу - әлеуметтік-шаруашылық процессті
тиімді тепе-теңцігін жене макроэкономикалық түрақтылықты қамтамасыз ету
мақсатында мемлекеттің сол процесске өкімшілік-экономикалық және
үйымдастырушылық қүқықтық араласуының негізгі формасы [1].
Әлеуметтік сфераны дамытудың теориялық ерекшеліктерін жекелеп ашуға
жалпы олеуметгік саясаттың, әлеуметтік сфераның орнымен, оған тікелей өсер
ететін адамдық фактордың ерекшелігі туралы өз ойларын жоне қомақты үлесін
қосқан классик экономистердің пікіріне тоқталу, аталған реттеудің теориялық
ерекшеліктерді айқындауға мүмкіндігін береді.
Қоғамдағы экономикалық қатынастардың тиімділігінің нәтижесін халықтың
өмір деңгейімен қажеттіліктерінің қанағаттандыратын жағдайымен сипаттауға
болады. Сол қажеттіліктерді қанағаттандыратын әлеуметтік сфераның дамуы.
Қоғамдық үдайы -өндірістің дамуына әлеуметтік сфераның қоғамдық материалдық
емес өндірістегі тиімді функциясы мен орны алдыңғы қатардағы өзекті
мәсәлелердің бірі екендігі анық.
Әлеуметтік сфера - адамның интеллектісінің негізінде жүйелі
қүрастыратын және үдайы өндірістің, сол сияқты өндірістік потенциалды
жоғарлату арқылы экономиканы жандандыратын фактор болады.
Әлеуметтік сфераның қоғамдағы орны, маңызы туралы соның ішінде қоғамдық
процестің қозғаушысы ретіндегі денсаулық пен білім салаларының атқаратын
ролін зерттеу,- сол арқылы экономикалық өсімге, үдайы өндіріс процесіндегі
орны туралы еңбектерде нақтылы реттеудің алғы шарттары отандық әдебиеттерде
фундаментальді еңбектердің біразы бар және онымен тең қатарда қолданбалы
сипат алатын зерттеулер қазіргі күні сирек кездеседі.
Еліміздегі бюджеттік қаржылық қорлардың төмендігі, материялдык
-техникалық базаның болымсыздығы, әлеуметтік сфераны жеткіліксіз
қаржыландырылуы қоғамда рухани және интеллектуалдық төмен жағдайға апарып
қана қоймай, экономикалық өсімді бәсевдетеді. Әлемдік тәжірибе көрсеткендей
білімге жүмсалған үлестің негізінен ЖҮӨ-нің 33 % -ға өсетіні белгілі, ал
экономикалық реформада басымды бағыттың бірі ғылымға бағытталу нәтижесінен
дамыған мемлекеттердің әлеуметтік -экономикалық өсуі куәландырды [2].
Нарықтық қатынастардың қалыптасуына байланысты әлеуметтік сфераға
бағытталған мемлекет функциясы, яғни әлеуметтік сфераны реттеудің
өзгерістерге үшырағаны анық. Бүл өзгерістердің кейбір қырларын ашып өтейік.
Біріншіден, мемлекеттің олеуметтік сферадағы белгілі бір әлеуметтік қызмет
жиынтығынан алған адам тэртібінің, жүріс-
түрысының қатаң реттеуінен мемлекеттің алшақ бола бастағаны. Дегенмен,
елдегі халықтың көптеген бөлігі нарықтық жағдайға бейімсіздігінен
туындайтын жөне мемлекетке дағдылы үмітпен қарайтындықтан, бүндай саясатқа
мүқтаж болады. Бүндай жағдайларды мемлекеттік үйымдар күнделікті қызметге
ескеріп және мемлекеттің өлеуметтік сфераға деген өзгерген ролін түсіндіруі
қажет, ал басқа жағынан халықтың қажетгілігін біртіндеп қанағаттандыруы
жоне жәрдем жасауы керек. Екіншіден, әлеуметтік сфераны мемлекеттік реттеу
делдалдық жөне заңдық әрекетімен, ал кейбір жағдайда тікелей реттеу
механизмін қолданады.
Жоғарыда көрсетілген өзгерістер жалпы өтпелі кезеңге тән сипат алуы
заңдылық процесс. Дегенмен, әлеуметтік сфераның қоғамдық үдайы өндіріс
процесіндегі түп мөнісі, маңыздылығы, атқаратын ролін теориялық қыры арқылы
қысқаша ашып беруге тырысайық.
Үлтық экономика жүйесіне сәйкес қоғамдағы үдайы өндірістің дәстүрлі
процесін фазаның циклдік өзара әрекетімен көруге болады: өндіріс, таратылу,
айырбас және түтыну. Әдетте, егер өндіріс өскен болса жөне таратылу мен
айырбас жетілген жағдайда, түтыну осындай жүйе шеңберінде өседі. Дегенмен,
үдайы өндірістің өсімі және жетілуі қандай факторлардың көмегімен өсетінін
ескеру маңызды меселе. Бүл негізде әлеуметгік сфераның жүйесіндегі ғылым
мен технологияның орны ерекше екендігі анық.
Бүгінгі күні кеңейтілген үдайы өндіріс процесіне тағы бір фазадағы
-ұдайы өндірісті ғылыми түрғыда дайындау қажет, ол өндіріс фазасында орын
алады.
Қойылған мәселеге байланысты өзінің қомақты үлесін қосып өткен және
қазіргі күнде тың қалпывда сақталып қалған пікірлері, қоғамдық ғылымдарды
зерттеуге қажетінше үлесін қосып отыратын А. Смиттің ойларын жатқызуға
болды.
Теория нарвственных чувств (1759ж.) атты еңбегінде әділеттілкпен адам
табиғаты жайлы, еркіндікпен моральдық міндеттер, адамның жөне қоғамның
өмірдегі материалдық мүддесінің мәні мен орны туралы түсініктерді ашып
көрсеткен. Оның ойынша қандай қоғам болмасын өзінің мүшесіне енетіндер
кедей түрмыс қүрып және бақытсыз өмір сүретін болса, ол қоғам өркендеп дами
алмайды [3]. Бүл түжырымның неізі олеуметтік мәселені алға қойып, қоғам
дамуын әлеуметтщ өркендеп өсуімен сипаггалады. Одан келесі бір еңбегінде А.
Смит әлеуметтің дамуына мемлекет тарапынан эсер ететін шаралардың
қаншалықты маңызы бар, оның салдары қандай өзгеріске апарып тірейтіні
туралы пікірлері аз емес.
Жалпы әлеуметтік сфераға байланысты саясаттың масштабы және атқаратын
қызметінің 1920 жылдың орта шенінен бастап нарықты экономикада дамып келе
жатқан мемлекетгерде кеңейе бастағаны белгілі. Соның ішінде әлеуметтік
сақтандыруға байланысты бағдарламалар, медициналық көмек туралы
бағдарламалар, білім жөне түрғын-үй мәселелері жөніндегі қызметтерді атқару
азаматтық қүқықтың бөлінбес атрибуты ретінде толық қарастырыла бастады.
Аталған өлеуметтік қызметтердің адамның түтынуына толықтай қамтамасыз
етілуі, сол қызметтерге жалпы халықтың қол жеткізу мүкіндігінің жиынтығы
ретінде өмір сүру сапасын анықтайтын түсінік қазіргі күндері де қалыптаса
бастады.
Өмір сүрудің деңгеймен сапасы - бүл экномикалық өсімнің нотижесі ғана
емес, оның жағдайы болып табылады. Өркениетті өндіріске жаңа техника мен
технология қажет және жоғары білікті қызметкерлер, интеллектуалды
капиталдың меншікті иелері де сондай қажет. Ол орта класстың негізін
қүрайды. Ал, бүл адамдардың матриалдық, рухани жоне өлеуметтік
қажеттіліктері әр түрлі, олар өмірлік энергияларын қүруға, яғни білімге,
көсіптік қайта дайындалуға көп қаражат жүмсайды, сондықтан өмірлік деңгей
мен сапа қажетті деңгейден жоғары болуы тиіс [4].
Бірақ, бүған қарамақайшылық пікір ретінде айта кететін жай, яғни
экономикалық қатынастардың дамуынсыз немесе экономикалық өсімсіз әлеуметтік
түрақты дамуға, әлеуметтік қызметтің жоғары деңгейіне жетудің, соған сәйкес
сол қызметтерді толық түрде түтыну мүмкіндігі екіталай.
Әлеуметтік бағдарлы экономика екі потенциалды мүмкін болатын бағыттарда
орын табады.
Бірінші бағыт, жекеменшік қатынастың өзгеруімен байланысты, яғни
жекеменшік мүліктегі қаржылық көздерді пайдалану үшін оған әлеуметтік
бақылаудың қажеттілігімен түсіндіріледі.
Екінші бағыт, мемлекеттік реттеудің дамуымен байланысты. Бүл дегеніміз
мемлекет белгілі бір нормативті көрсеткіштерге жету үшін элеуметтік
бақылаушы орган ретінде өзінің реттеуші қызметін атқарады.
Әлеуметтік бағдарлы нарықты экономиканың проблемалары классикалық
теориялық экономикада көтеріле бастады. Бүл проблема Дж.С. Милльдің
плюрастикалық экономика үшін көтерген мәселелерінде мемлекеттік және жеке
меншік түрлерінің өзара байланысы мен нарық арқылы жоне орталықтандыру
механизмі арқылы реттеудің байланыстары орын алған [5].
Әлеуметтік бағдарлы экономиканың қалыптасып дамуымен қатар, ондағы
негізгі объектілері болып табылатын денсаулық сақтау, білім беруге
қажеттілігін реттеудің өзектілігімен басым бағыттары анықталынып, соған
сәйкес шешуге бағытталған алғышарттардың сипаты, мазмүны жалпы әлеуметтік -
экономикалық жағдайларға сөйкес өзгеріп отырады.
Мемлекет өз қарамағына жеке нарықтық негізде жеткілікті деңгейде тиімді
қызмет атқара алмайтын, қоғамға қажетті салаларды алуы керек. Ол негізінде
басқа өндірістік салаларға қарағанда экономикалық қызметі таза нарықтық
сипат ала алмайтын әлеуметтік салаларға қатысты қүбылыс.
Әлеуметтік саясаттың моселелерін жоне оны талдауға байланысты едәуір
ауқымды зерттеулердің қырлары 1960-1970 жылдары орын аиа бастады.
Экономикалық теориядағы ізгілік мемлекеті, аралас экономика теориясымен
тығыз байланысты. Осы теорияның негізгі идеяларының дамуы Р. Титлеуса, С.
Струми, Э. Хансен, П. Самуэльсоннің еңбектерінде кездеседі. Бүл
теориялардың барлығы белгілі-бір деңгейде нарықты экономикадағы экономиклық
және әлеуметтік процесстерге мемлекеттің ролінің маңызымен аралас жоне
тығыз байланыста.
Осыған байланысты ойға салған қорытынды ретінде одандық зерттеушілердің
пікірі бойынша жекеменшік нарықтың бере алмайтын әлеуметтік қызметтерді
қабылдауға азаматтардың барлығының толық қүқы бар екендігін түжырымдайды.
Ол қызметтер, яғни білім беру, денсаулық сақтау қызметі және әлеуметтік
қамсыздандыру.
Осыған сөйкес әлеуметтік сфераның, өлеуметтік басымдылықтарға басты
назар аударудың нарықты экономиканың реформалау процесінде қажеттілігі мен
маңызы зор.
Маңызды қүндылық болып табылатын әлеуметтік сферадағы басымдылықтардың
жүйесі, әлеуметтік мақсатқа жүмсалуға бағытталған қаражаттың тиімді
пайдалануы жөне нарық талабына бейімделмеген халық өкіддерін қорғау, ал
бейімділікке байланысты әсер ететін шараларды нүсқау түрлерін арнайы
қабылданған қаулы, бағдарламалар арқылы жеткізу, әрине экономикалық нарық
талабының қырларын ескеру арқылы жүзеге асырылады.
Әлеуметтік сфераны нарықты экономика реттеуге байланысты жоғарыда
айтылып өткендей білім және денсаулық саласындағы нарықтың завдылығына
байланысты ақылы қызметтердің қалыптаса бастағаны белгілі. Осыған
байланысты әлеуметтік сфераның қызметінде ақылы қызмет пен сол қызметке қол
жеткізу мүмкіндігінің айырмашылығын немесе арақатынасын анықтауға
байланысты шаралардың әлеуметтік сфераны реттеуге қатысты алғы шарт ретінде
қабылдауға болады. Бүл ара қатынасты анықтамай денсаулық сақтау мен білім
саласында ілгерлеу қиынға соғады. Оны реттеудің алғы шарты болып бүрын
сонды бекітілген нормативтерді пайдалану арқылы (меншік қатынастарының және
қаржыландыру мүмкіндігін ескеру арқылы нормативке өзгерістер енгізу
мүкіндігі орьш алуы тиіс) қавдай қызмет түрлері ақылы немесе ақысыз
көрсетілетін көлемді анықтау арқылы ақпарат берілуі шарт. Мүндағы тағы бір
ерекшелік, түтыну деңгейін талдап және жобалау арқылы қажетті көлемді
қанағаттандыру мүмкіндігін жобалап алу қиынға соғады. Себебі халықтың бүл
қызметтерге деген . түтыну деңгейін қанағаттандыру қаржылық эквивалентпен
сабақтас болуы шарт.
Сондықтан, реттеуге байланысты саясат негіздемелі және болжанбалы болуы
абзал. Ол үшін әлеуметтік стандарттау қажет, яғни ол жөнінде А. Шаранов өз
пікірін келесідей түжырымдайды: ...халыққа мемлекет тарапынан ақысыз
қызметтің барлық түрлеріне бюджеттік қажеттіліктің нормативті есептеу
тертібін ескеретін. Бүл орайда халыққа көрсетілетін ақысыз қызметтің
тізіміне негізделетін және сол қызметтердің натуралды көлемін (жан басына
шаққандағы көлем бойынша) директивті түрде (ғылыми негізде) бекіту арқылы
өр аймаққа қалыптасқан бағаны ескеру нәтижесінде әлеуметтік қызметтерді
қаржыландырудың көзі мен көлемін анықтау арқылы бюджеттік шығындарды
жоспарлауға қайта оралу тиімдірек, олеуметтік стандарттар бюджеттік
процесстің негізіне ену керек, сонымен қатар жалпыфедералдық әлеуметтік
кепілмен міндеттемелерді орындау үшін аймақта жетіспеген қаражатты жабатын
бюджетаралық трансферттің мөлшерін анықтау негізіне орнын табу керек [6].
Әлеуметтік сфераның нарық талабындағы қатаң заңдылықтардан қорғау
мақсатында мемлекеттің реттеулік функциясының орын алатын қыры
жоғарыдағыдай көрсетілген шаралар негізінде жүзеге асырылуы тиіс. Бүл
реттеудің бүрынғы әлеуметтік стандартқа негізделіп, нарықты экономиканың
қалыптасқан кезеңінде де теориялық мөнінің сақталуының бірден-бір
ерекшелігі осымен түсіндіріледі.
Әлеуметік сфераны мемлекет тарапынан реттеудің сипаты долелдеу немесе
мәжбүрлеу әдістерінің пайдалануымен түсіндіріледі. Дәлелдеудің нетижесі
болып өлеуметік страттың төменгі қабатындағы қоғам өкілдерінің мүқтажын
қанағаттандыру мақсатында қайырымдылық қорлар арқылы бөлінген әлеуметтік
көмектердің жүмсалуы орын алады. Ал, мөжбүрлік әдістің мәні әлеуметтік
сипат алатын мәселелерге мемлекеттік шараларды орталықтан тарату және
қаржыландыру мақсатында табыстан прогрессивті салық салудың
үйымдастырушылық-қүқықтық негізін белгілеумен анықталынады.
Нарықтың әлеуметтік бағытта дамуы экономикалық өсім мен халықтың өмір
сүру сапасы арасында тепе-теңдікті қамтамассыз етуге қиынға соғады. Тепе-
теңдік қалыпқа қол жеткізу мүмкіндігі әлеуметтік — экономикалық дамуды
басқару жүйесіндегі әлеуметтік - қүрылымдық өзгерістер элементіне
байланысты болуы керек. Әлеуметтік сфераның қаржыландыруы қалдықты
принциппен жүзеге асырылып келе жатыр. Қазіргі уақытта ресурстар
орталықтандырылған болса, өлеуметтік сфераның аймақтық деңгейгеде
қаржыландыру үрдісі орын алып отыр.
Аймақтық деңгейде қаржыландыру экономикалық өсім мен әлеуметтік дамудың
тепе-тендігі жағдайында тиімді. Дегенмен, мемлекеттік бюджеттің
республикалық және жергілікті болып түрақты қаржылық институтқа
айналғандықтан аймақтық деңгейдің ресурстық, еңбек потенциалы негізінде
және экологиялық жағдайымен байланстырып әлеуметтік сфераның дамуын
арналған нақтылы жоспар, нормативтер, экономикалық шешімдер арқылы бағалау
қажет.
Аймақтық жөне салалық жөне мамандық шеңберде білім саласының қызметіне
сүраныстың қалыптасыуы түтынушылардың кәсіптік білімнің негізінде адамдық
капиталдың өсімінен түсетін табысты күтуден пайда болады. Білім негізінде
түсетін табысты ескере отырып осы салаға деген инвестицияның мөлшері де
тәуелділікте болуы тиіс. Инвестор ретінде оқушылар немесе олардың ата-
анасы, кәсіпорын және мемлекет болуы мүмкін. Бүл аталған инвесторлар
тарапынан қаржы көлемінің қатынасы әлеуметтік сферадағы бүл саланы басқару
моделіне байланысты болады. Білім саласын реттеу мен басқаруда
орталықтандырылған модель үстанатын елдерде (Франция, Финляндия, ТМД
мемлекеттері) мемлекеттік қаржының үлесі едәуір мөлшерде басқа елдермен
салыстырғанда көп. Орталықтандырылған емес басқару мен реттеудің
қызметімен, сәйкесінше қаржы колемі (АҚШ, Германия, Япония) жеке түлғалар,
косіпорындар тарапынан жүмсалынады, әсіресе кәсіптік білімге көп қаржы
бөлінеді.
Сұранысты қаржыландыру механизмі мен инвестиция мөлшерінің негізіне
қайтарымдылық нормасы орын алады, ол аталған инвесторлардың табыс алу
кепілдігімен тең мағынада болады. Дегенмен, кез келген инвестор пайда
нормасының мөлшері қайтарымдылық нормасынан өсіп кеткен жағдайында,
инвестицияның қайтарымдылығы жоғары салаларға жұмсау процесі кездесуі
мүмкін. Бүл жағдай мемлекетке, әсіресе осы саланы орталықтандырылған
басқару мен реттеу моделінде аз кездеседі.
Жалпы ұлттық, әлеуметтік факторларды ескеру негізінде білім саласына
жүргізетін мемлекеттік саясаттың нәтижесі мөлшерлеуге келе беремейді. Бүл
жағдайда экономикалық басымдылық әлеуметтік басымдылықтан ауыспалы сипат
алуы құнды болып отыр. Мемлекет бүл салаға инвестиция жүмсау арқылы білім
салаларының қызметі негізінде білімдік табысын салық алу базасы жөне
мөлшері арқылы қамтамасыз ете алады. Кәсіптік білім білікті мамандарды,
сауатты қоғамды қалыптастырып әлеуметтік орта класстың негізіне айналдыру
процесі ауыспалы, бір -біріне төуелді қызметті жалғастыра береді.
Сондықтан, мемлекет тарапынан білім саласын нарықтық қатынас жағдайында
реттеудің алғы шарты өлеуметтік-экономикалық жағдайдағы қүрылымға бағдарлы
сипат алуы керек. Ғаламдасу процесіне байланысты үлттық экономиканың қандай
орын алуын сараптап, қажетті мамандармен қамтамасыз етуде үйымдастырушылық,
экономикалық жолдарды іздестіруі қажет. Ол өз алдына өлеуметтік қүндылықты
сипат алатын реттеу болуы тиіс.
Денсаулық сақтау саласы нарықтық механизмдердің қозғалысына сабақтасып
жүре бермеуі мүмкін, осыған сәйкес өзіне төн ерекшеліктермен сипатталады:
медициналық қызметтің көбісі коллективті түтынуға "қоғамдық тауар" ретінде
ерекшеленеді; медициналық қызметтің бағасынан, көлемінен, түрлерінен,
қабылдап алатын "тауардың" сапасынан жеткілікті деңгейде ақпараттан
хабардар болуға халық мүмкіндігінің шектеулігі; медициналық қызметтің
,берілетін көлемін түтынушы емес, қызмет көрсетуші анықтайды.
Медициналық қызметтерді түтынудағы ерекшелік, түтынудан шығатын
салдардың қоғамға тигізер ықпалы арқылы медициналық қызметті
атқарушылар — медициналық үйымдар, медициналық қызметті тұтынушылар
арасында өзара байланыстың қалыптасуын мемлекет реттеуші болып орын
алады[7].
Демек, нарықтағы тауарлар мен қызметтерге сұраныстың қалыптасуы тек
бағаның әсерінен ғана пайда болмайды, оған осы нарықтағы түтынушылардың
тәртібі, қимыл- қозғалысы болып табылатын бағалық емес фактор орын алады.
Бұл экономикадағы барлық зандылықтардың, яғни сұраныс пен үсыныс, қүн заңы,
қүндылық пен пайдалылық заңы, түтынушылардың тәртібі, қимыл-қозғалысы,
бөсекелестік заңы және өндірістің тиімділік заңы өз орын табады. Егер
нарықта түтынушылардың қимыл-қозғалысының эр түрлілігін қүндылық және
пайдалылық заңымен байланыстырсақ, пайдалылық және қүндылық заңы мөжбүрлік
факторымен ерекшеленетін медициналық қызметке төн.
Демек, айтылған заңдылықтарды қанағатгандыру мақсатында, денсаулық
сақтау саласының нарықтық қатынас жағдайында реттеудің алғышартгары және
принциптері төмендегі факторларды қатаң үстануы тиіс:
• экономикалық тиімділік;
• халыққа пайдалылығы, тиімділігі;
• мемлекетке пайдалылығы, тиімділігі;
• технологиялық сөйкестігі;
• нәтижелердің тиімділігі (әлеуметтік, медициналық, экономикалық).
Денсаулық сақтау саласының нарықтық қатынас жағдайывдағы реттеуінің
формасы жоғарыда қарастырылып өткен реттеудің жиынтық қүралдарында аталып
өткен. Ал, осы саладағы экономикалық саясат үш түрлі масштабта қарастырылуы
қажет:
Бірінші масштаб медициналық қызмет жалпы үлттық өнімнің есептелуіне ену
керек, ол денсаулық сақтау саласының еңбек потенциалының кеңейтілген үдайы
өндірісіне сіңірген ықпалы арқылы үлттық табысқа әсері ескерілуі қажет.
Екінші масштаб кез келген кәсіпорын қызметкерлерінің аурашаңдық
жағдайының төмендеуі есебінен табыстың түсуін ескеруін қарастыруы қажет
[8].
Үшінші масштаб медициналық қызметке сүраныс пен үсыныстың ара
қатынасындағы тепе-теңцікте сақтау принципін үстануы қажет.
Бүл принциптер денсаулық сақтау саласының сыртқы және ішкі сала аралық
қатынасына қатысты. Нарықтық қатынас жағдайында әлеуметтік сфераны
реттеудің принципіне, яғни таза нарықтық сипат алмайтындығын ескере отырып
алшшартары мемлекеттің міндетінде болуы анық. Нарықтық қатынас жағдайында
әлеуметтік сфераны мемлекет тарапынан реттеу макроэкономикалық деңгейде
бағаны реттеу, салық салу жеңілдіктері, төменгі жалақыны реттеу жөне т.б.
шаралардың шеңберінде жүзеге асырылады. Ол өз алдына жоспарлау және жобалау
арқылы мақсатты көрсеткіштерге жетуі қажет.
Әлеуметтік әлеуетті қалыптастыруға ықпалын тигізетін денсаулық сақтау
саласындағы объективтік факторлардың осерін назарға ілу өз алдына мемлекет
тарапынан бағдарлы сипат алуы қажет. Яғни, денсаулық жағдайына ширек үлесті
қамтитын эконлогиялық фактрлардың әсерін ескеру арқылы аймақтық масштабта
реттеу кезінде негізгі қүрал ретінде қарастыру, мемлекеттің кешенді формада
реттеуінің кепілі болмақ. Сайын келгенде әлеуметтік қызметтердің нормативті
жағдайын реттеуге қатысты шара болып табылады.
Әлеуметтік сфераның нарықтық қатынастар жағдайында реттеудің басты
түтқасы экономикалық теорияда түжырымдалған және аксиомалы сипат алатын
қоғамдық үдайы өндіріс үдерісі аспектісінде реттелеуі қажет. Бүл негізгі
мақсат әлеуметтік қызметтердің сүранысын қағаттандыру. Демек, мақсатты
көрсеткіштерге жетудің негізі ретінде өлеуметтік қызметтерді нормалау
шеңберінде жүзеге асырылуы тиіс. Бүның түп мәнісі қажетті элеуметтік
қызметтерді қанағаттандыруға келіп саяды. Демек, әлеуметтік қызметтерге
деген жеке түлға, жанүылық деңгейде, кэсіпорын шеңберінде және аумақтық
масштабта экономикалық жеткілікті мелшерін бағалауға мүмкіндік береді,
бюджеттік шығындардың қажетті мөлшерін есептеуге, ең төменгі деңгейдегі
еңбек ақы, кепілді медициналық ақысыз көмектті мөлшерлеуге және т.б.
қызметтер жиынтығын есептеуге ықпалын тигізеді. Яғни өлеуметтік реттеудің
біркелкілік жағдайда үстанатын принципіне сәйкес келеді.
Әлеуметтік сфераның стратегиялық маңыздылығын басымды етіп алға қою
үлттың экономикалық, әлеуметтік бәсекелестік қабілеттілігі жоғары мемлекет
ретінде қалыптасуына және дамуына әсер ететін негізгі күш ретінде қарастыру
жоғары да қарастырған қоғамдық үдайы даму өндірісінің үдерісін қамтамасыз
ететін негізі болып табылады.
Бүл күрделі өзара тәуелді байланыстың маңыздылығын жоне нәтижесінің
сипатын іргелі зертеулерді арқау етіп, қолданбалы қүндылығы бар еңбектер
арқылы келесі бөлімде ашып көрелік.
1.2 Экономика - әлеуметтік сфера - халық жүйелерінің өзара
байланыстылығы
Қоғамдық процестің қалыптасып дамуына қозғаушы күш ретінде бір-біріне
тәуелді қоғамдық жүйенің басымды болып саналатын үш курделі қүрылымның,
яғни экономика - әлеуметтік сфера - халықтың бір-бірімен өзара қарым -
қатынас байланыстылығы талассыз орын алады.
Нарықтық экономиканың қалыптасып дамуында әлеуметтік сфераның орны
туралы, соның ішінде сол әлеуметтік қызметті түтынатын халықтың, өлеуметтік
қызметің жалпы экономикалық өсімге тигізер әсері жайында, әлеуметтік
қызметтерді жеткілікті деңгейде пайдалану нөтижесінен жалпы халықтың ол
ауқатының өсуі мен демографиялық жағдайдың өсіп, оның өсерінің жалпы
экономикалық заңдылыққа, яғни үдайы өндіріс процесіне тікелей тигІзер өсері
туралы көптеген бағытта шет елдің және отандық экономист-ғалымдардың ой-
пікірлері мен зерттеулері аз емес.
Даму теориясындағы институционалды көзқарас үстанатындардың басым
көпшілігі қоғамды ашық жүйе ретінде қарастырады. Сондықтан экономикалық
процесс автоматты түрде түрақты тепе-теңцікті нарық арқылы үстайтын
мағынада түсіндірілмейді, ол ассиметриялы бір-біріне тәуелді пайда болған
және бекінген әр түрлі факторлардың (сонымен қатар сыртқы) дамуымен
сипатталады [9].
Әлеуметтік сфераның қызметінің толыққанды атқарылуы адами капиталдың
өсуіне тікелей мүмкіндік жасайды. Бүл қызметтің экономикалық
өсімге өсері мен қатар, кедейшілікті азайту мүмкіндігі жоғарылайды.
Экономикалық жүйе - әлеуметтік жүйенің бөлігі (жүйе қүрамы) ғана.
Сондықтан экономикалық жүйені өлеуметтік жүйеден байланыссыз зерттеу
қоғамдағы көптүрлі нақты жағдайларды, қатынастарды шартты, ауқымы тар, жөне
қарапайым түрде қарастыру болып саналады. Адам -экономикалық жүйенің
негізгі атрибуты болып табылады. Сондықтан қоғамда әлеуметтік қатынаста,
адам факторын негізгі діңгек ретінде қарастырып жөне жалпы өлеуметтік
қүрылымның негізі ретінде де адамдық фактордың бірінші кезекте орын алып
отыратындығы анық. Адам факторының қоғамдағы ролі туралы көптеген
классиктердің зерттеп мән берген жайлары өте көп. Соның ішінде А. Смит
экономикалық ғылымға адам экономикасы категориясын енгізген болатын [10].
Аталған категория экономика ғылымында толық орнығып, аксиомаға айналып
кетті.
Экономикамен әлеуметтік сфераның өзара байланысының халық өсіміне
тигізер әсерімен қайтарымды факторлырдың маңызы және байланысын адамдық
капиталдың жинақталуын зерттеу арқылы анықтауға болады.
Бүл жөнінде адамдық капиталдың жинақталуын ескере отырып Р. Солоудың
моделін кеңейтуге байланысты пікірлер көп қалыптасқан. Бүл пікірлерді ашуға
ат салысқан бегілі Ресей экономист-ғалымы Р. Нуреев өз зерттеулерін ортаға
салып отыр. Яғни, Адамдық капитал қызметкердің барлық өндірушілік
қасиетінің жиынтығы, яғни бүл түсініктің қүрамына білім, көсібіне
байланысты икемділік, сонымен қатар экономикалық өсімге байланысты
өндіріске пайдаланылатын ынта мен энергия кіреді. Адамға жүмсалған
инвестицияның формасына негізінен: білім, тәрбие, денсаулық сақтау, сонымен
қатар адамды өндіріске дайындауға байланысты барлық шығындардың жиынтығы
(қажетгі ақпаратты іздеу, жүмыс іздеуге байланысты миграция және т.б.)
кіреді. Физикалық капитал секілді адам капиталының қалыптасуына адамның
тікелей өзінен және жалпы қоғамнан едөуір шығындардың қажеттілігін талап
етеді [11].
Сондықтан, білімнің маңыздылығы адамның жинақталған білімді пайдалану
арқылы еңбек процесінде шыңдалып сапалық қатынасқа үласып, өндірістің
дамуына әсерін тигізеді. Яғни, білім келешектің шартты түрде маңызды фактор
болып табылатыны сөзсіз.
Экономикалық дамудың басты көрсеткіші болып табылатын ЖІӨ-нің жан
басына шаққандағы көрсеткіші жеткілікті түрде елдің әлеуметтік-экономикалық
дамуының нақтылы көрінісін бейнелемейді. Сондықтан экономиканың өлеуметтік
сферамен байланысы жөнінде және төуелділігі туралы БҮҮ-ның Адам
потенциялының даму индексі (АПДИ) қосымша көрсеткіштің туындағаны
белгілі[18 144-бет]..
Жер мен капитал экономикалық дамудың пассивті фактор ретінде орын
алады, ал жалпы және арнайы кәсіптік білімі бар халық дамудың активті
факторы болып табылады. Бүл шартты түрде экономиканың дамуы тек білім
жүйесінің дамуымен қатар, сол білімді төжірибеде қолдануымен шектеледі.
Білім жүйесі негізінен экономикаға осері жағынан потенциалды фактор ретінде
орын алады, ал экономикалық дамуға негізгі көзі ретінде сол білімнің
тәжірибеде жүзеге асырылуына, қолданысқа түсуіне алғышарттардың қүрылуы
маңызды фактор болып табылады. Экономикалық дамудың бүндай негізде дамуы
адам капиталының қалыптасуының тиімді түрі болып саналады, егер оның
экономикада қолданысқа түсуіне алғышарттар тиісті орнын тапқан болса.
Бүндай мәселелерге әлеуметтік - экономикалық дамудың өсеріне
институционалдық жағдайлардың төмендігі әсер етеді. Олар яғни,
жүмысшы күшінің төмен біліктілігі, білім жүйесінің төмен деңгейде қалуы
және кәсіптік дайындықтың төмендігі. Бүл жөнінде Б. Кналлдың Артта қалу
шеңбері білім жүйесімен экономика арасындағы өзара әсерлі қатынасты
көрсеткен [12].
Экономиканың артта қалуы - еңбек өнімділінің төмен деңгейі,
білікті жұмысшы күштерінің және мамандардың жетіспеушілігі, қаражат
молшерінің жетіспеушілігі халыққа білім беру жүйесінің және кәсіптік
дайындықтың артта қалуына әкеледі.
Бұдан шығатын қорытынды: экономикалық жағдайдың төмен деңгейі білім
жүйесінің дамуына, көсіптік даярлауға және кадрларды қайта дайындауға
жүмсайтын қаражат мөлшерін қажетті деңгейде бөле алмайды. Жалпы және арнайы
кәсіптік білімнің төмен деңгейі жүмысшы күшінің біліктілігін төмен деңгейге
океліп соғады, біліктілігі төмен жүмысшы күші еңбек өнімділігінщ өсуіне
мүкіндік жасай алмайды. Ал, еңбек өнімділігінің төмен деңгейі мен баяу
қарқында өсуі экономиканың артта қалуына әсер тигізетін фактор болып
табылады.
Білім деңгейінің қаншылықты экономикалық процесске пайдалы болатындығы
білім қызметінің рыногының тиімді қызметіне байланысты. Оған қоғамның
тікелей өкілі болып табылатын халық жүйесін жіктеген болсақ, ол еңбек
рыногындағы қүрылыммен сипатталады. Оған келесілер жатады: экономикалық
белсенді халық өкілдері, оның қүрамына кіретіндер экономиканың барлық
салаларындағы жүмысбастылар және жүмыссыздар; экономикалық белсенді емес
халық өкілдері, оның ішінде жүмыссыздар, әскери қызметкерлер, зейнеткерлер,
студенггер, оқушылар жөне мектепке дейінгі жастағы балалар.
Халық жүйесінің өкіліне жататын еңбек нарығындағы экономикалық белсенді
және белсенді емес халық өкілдері олеуметтік сфераның маңызды сферасы -
білім қызметінің рыногымен немесе білім саласымен тікелей баланыста болады,
Яғни, жас буындар арасында маман дайындау мен ересек адамдардың арасында
кәсіптік білім беру қызметі орын табады.
Еңбек күшінің орта жөне жоғары кәсіптік білім арқылы алған біліктілігі
қоғамның еңбек потенциалын қүрайды. Еңбек потенциалы экономиканың
салаларына қажетті мамандардың тобымен қоғамдағы қажетті процесстің
қызметшісіне айналады. Бүл ойдың нақтылы нарықтық қатынаста экономикамен
білім саласының тікелей қатынасы туралы, білім қызметі рыногының еңбек
потенциалы арсындағы байланысты отандық ғалымдырдан кездестіруге болады.
Олардың бірі Е.Н. Сағындықовтың пікірі бойынша "білім қызметінің рыногына
халықтың әр түрлі категориялары мамандық алу үшін немесе қайта біліктілін
арттыру үшін белсенді қатысады, ал еңбек рыногына - сәйкес мамандық пен
біліктілік арқылы жүмысқа жалданады, яғни алынған білімдерін, тәжірибелерін
іске асыру үшін аталған нарыққа бет бүрады." [13].
Білім мен тәжірибе алған мамандар тарапынан сапалық және уақыт факторы
еңбек рыногында дайындалған мамавдардың орын табуына және білім қызметі
рыногының экономикалық өзгерістерге дер кезінде бағдар үстауы мамандардың
экономикаға қажеттілік жағынан алған уақыггың да алатын орны ерекше.
Қажетгілігі жоғары, біліктілі басым мамандардың еңбек потенциалы ретінде
еңбек өнімділігін арттырумен қатар, білімді жоғары қоғам қалыптастырып
дамуына ықпалын тигізеді. Мамандардың экономикаға тигізер тікелей үлесі
синтезделу процесіне үқсас болады. Себебі, жоғары айтылған қажеттілік пен
уақыт факторына жанама түрде өсер ететін нарықтық үрдістің бір атрибуты -
бәсекелестік орын алады.
Білім саласы экономикаға қажетті мамандардың өндірушісі болса, мемлекет
ол мамандарды сатып алушы ретінде орын алады. Мамандардың толыққанды еңбек
потенциалын қалыптастыруға тікелей ықпалын тигізетін және үдайы даму
процесіне тікелей әсер ететін денсаулық сақтау салсының қызметі және жалпы
халықтың денсаулығы маңызды орын алады.
Экономиканың қозғаушы күші, негізгі діңгегі ретінде өндірігіш күштер
болып табылады. Өндіргіш күштердің жалпы қүрамында жүмысшы күшінің алатын
орны ерекше. Жүмысшы күшінің немесе еңбек потенциялының қалыптасып,
қоғамдық үдайы өндіріске қатысуына себепкер ретінде сол жүысшы күшінІң
өзінің үдайы өндірісі қажет, ол жылдар бойы қалыптасқан аксиома. Сондықтан
жоғарыда қарастырылып өткен адам капиталы, оның ішінде білім факторының,
яғни білім беру жүйесінің дамуы еңбек өнімділігін арттыратын фактор ретінде
қарастырылған. Осыған сәйкес халықтың денсаулығының жоне денсаулық сақтау
үйымдарының экономикалық дамуға ықпалын ашуға тырысайық.
Денсаулық сақтау саласының экономикамен өзара қарым - қатынасы туралы
көптеген түжырымдар жазылған. Ол туралы К. Маркс білім беру мен денсаулық
сақтау саласындағы қызметкерлердің еңбегін қоғамдық үдайы өндірістің
қатынасушылары ретінде қабылдаған. Дәрігер мен мүғалімнің еңбегі сол
еңбекті төлейтін тікелей қорды қүрмайды, дегенмен олардың еңбегі өндіріс
шығынындағы жүмысшы күшінің барлық қүнын қүрайтын сол қордың өндірісінің
шығынына кіреді - деген болатын [14].
Денсаулық сақтау саласының элеуметтік тиімділігі экономикалық
тиімділікпен байланысады, яғни өмір сүру үзақтығын сақтауға денсаулық
сақтау саласы жүмысшы күшінің үдайы даму өндірісіне ықпалын тигізеді.
Денсаулық сақтау саласының экономикалық тиімділігі бір жағынан
тиімділіктің нетижесінің қоғамдық үдайы өндіріске өсері мен қоғамдық үдайы
өндірістің экономикалық тиімділігінің өсуімен сипатталады, ал екінші
жағынан осы салаға жүмсалған шығындардың, яғни материалдық, қаржылық және
еңбек қорының тиімді пайдаланылуымен сипатталады.
Медициналық қызметке экономикалық баға берілуі, осы салаға тән
натуралды көрсеткіштердің сипатымен орындалады, яғни туу коэффициенттерінің
өсуі, қайтыс болу коэффициентінің төмендеуі және оған сәйкес табиғи өсімнің
өсуімен қарастырылады, сонымен қатар өмір сүру үзақтығы, көсіптік аурумен
және жарақаттардың төмендеуімен анықталынады.
Халықтың денсаулығы елдің потенциалды мүмкіндіктерін іске асыратын
кепіл ретінде орын алады және мемлекеттік саясаттың басымдылығын көрсетеді.
Нарықтық қалыптасу кезеңінде және оның дамып, жаңа қарқын ала бастаған
кезендерінде, біздің қоғамымыздың халықтың денсаулығының қүндылығына жоне
оны нығайтуына жүмсалынған кейінгі үш төрт жылдағы экономикалық
нәтижелердің ықпалы басқару, қүрылымдық өзгерістерге, тіпті денсаулық
сақтау саласына әсерін айтарлықтай тигізіп жатқаны шамалы.
Денсаулық сақтау саласының қызметі мен қоғамдық үдайы өндірістің өзара
байланысын екі аспектіде қарастыруға болады: денсаулық сақтау қызметінің
үдайы өндіріс процесінің одан әрі дамуына ықпал етуі және экономикалық
өсімнің халықтың денсаулығын сақтау шаралары мен одістеріне әсері жағынан.
Денсаулық сақтау саласының, оның құрылымындағы емдеу -профилактикалық
және санитарлы-гигиеналық мекемелерінің шаралары кешенді түрде қарастырылуы
қажет: ол олеуметгік, экономикалық және медициналық тиімділік жағынан
қамтылуы керек. Бұл денсаулық сақтау саласының жаңа реформалық кезеңінде,
яғни медициналық сақтандыру арқылы қаржыландыру эдісінде де кең көрініс
табуы тиіс. Демек, денсаулық сақтау саласына қатысты реформалардың
шеңберіндегі бағдарламалардың тиімділігін бағалау жалпы қарастырылатын
тиімділік денсаулық сақтау саласының халыққа қандай да бір тигізетін ықпалы
жағынан қарастырылса, медициналық қызметтің экономикалық тиімділігі
натуралды көрсеткіштермен сипатталады - халықтың өмір сүру үзақтығы мен
қайтыс болу қүбылыстарының төмендеуі, оған сәйкес зейнеткерлердің еңбек
ресурсына қосылып, қызмет атқаруы, сонымен қатар туудың өсуі, уақытша
еңбекке қабілетсіз мерзімінің қысқаруы, кәсіптік аурулар мен жарақаттану
секілді қүбылыстардың қысқаруы. Бүл көрсеткіштер экономикаға әсері бар.
Экономикалық тиімділік медициналық сақтандыру бағдарламасын жасауға
және іске асыруға кеткен нормативті шығынның нақтылы шығынға қатынасы
арқылы анықталынады.
Әлеуметтік тиімділік деп әр түрлі медициналық көмекпен түтынушылардың
мүқтажын қанағаттандыру деңгейі. Мәселен, медициналық көмектің сапасы,
пациенттердің уақытының үнемделуі және емделуге байланысты қаржының
үнемделуін жатқызуға болады. Әлеуметтік тиімділік әлеуметтік сүрақнама
арқылы жүзеге асырылады. Мысылы, белгілі бір аймақтағы қызмет атқарып
жатқан 100 медициналық мекеменің немесе емдеу профилактикалық мекемелерінің
қызметіне 70 адам қанағаттанған болса, әлеуметтік тиімділік коэффициеті
келесі (1) формуламен анықталынады:
ӘТК=70100=0,7, , (1)
Медициналық тиімділік белгілі бір бағдарламаның медициналық мекемеге
тіркелген қызметкерлер мен жүмысшыларды қарау кезінде жазылып немесе айығып
кеткендердің болжамды санымен анықталынады [23]. Мысалы, тіркелеген 820
ауырғандардың ішінен тиісті бағдарлама арқылы 670 адам айыққан болса,
медициналық тиімділіктің коэффициенті төмендегідей (МТК) (2) формулада
көрініс табады:
МТК=670820=0,8, (2)
Әлеуметтік сфераның қоғамдағы ролі, маңыздылығы туралы отандық
ғалымдардың пікірі де дөйекті орын алып отыр.
Тұрақты мектепке дейінгі 6 133 7 221 7 661
ұйымдардың саны, бірлік 124,9
Тұрақты мектепке дейінгі 489 380 584 305 634 504
ұйымдардағы балалар саны, 129,7
адам
Тұрақты мектепке дейінгі
ұйымдардағы оқытушылар саны,
адам 52 777 63 304 69 675 132,1
Мектепке дейінгі ұйымға 104,3 104,7 105,0
кіретін балалардың орынмен
қамтылуы
(100 орынға қанша баладан 101,0
келетініне шаққанда), %
Ескерту: ҚР Статистика агенттігі мәліметтері
Кесте -1. Тұрақты мектепке дейінгі ұйымдардың саны 2013жылы 7661
бірлік болып 2011 жылмен салыстырғанда 24,9 пайызға өскен. Тұрақты мектепке
дейінгі ұйымдардағы балалар саны тиісінше 29,7 пайызға өскен. Оқытушылар
саны да жылдан жылға өсуде.
Жалпы орта білім Білім туралы Заңына сөйкес жалпы білім беру
мектептерінде кезеңмен үш деңгейде беріледі. Олар; бастауыш (1-4
кластар), негізгі (5-9 кластар), жоғарғы (10-11 (12) кластар). Жалпа орта
білімді алу мүкіншілігі қамту коэффицентімен бағаланады. Қазақстан
Республикасының статистика жөніндегі агенттіктің мәліметтеріне
жүгінсек бастауыш кластарды (1-4) оқытудың қамту коэффициенті 1991-1999
жылдар аралығында 98,7 - 99,6 %-ті қүраған. Ал, негізгі орта білімдегі (5-9
кластар) қамту коэффициенті 1991 жылда 95,0 %-ті қүрап 1995 жылы 78,7 %-ке
дейін төмендеген. Бүл тенеденцияға кері әсерін тигізген 1996-1997 жылдар
аралығында жалпы орта мектептеріне Үкімет тарапынан жүргізілген
оңтайландыру процесі болатын. Бірақ, 1998 жылдан бастапы бүл келеңсіз
жағдайдың тоқталып 182 жалпы орта мектептердің қайта іске қосылуы арқасында
негізігі орта білім берудің қамту коэффициенті 1999 жыл 93,4 %- ке өскен
[43]
Әлеуметтік сфераны оңтайландыру процесі 1995 жылдан басталды. Қазақстан
Республикасының Үкіметінің 1996 жылдың 9 қаңтарында қабылданған Қазақстан
Республикасының экономика саласындағы қызметкерлердің еңбек ақы туралы
Қаулысына, жэне 1995 жылдың 21 желтоқсанындағы №2700 1996 жылдың
Республикалық бюджеті туралы заңды күші бар Қазақстан Республикасы
Президентінің 1996 жылдың 11 қаңтарындағы №53 Жарлығын жүзеге асыру туралы
қаулысына сәйкес министрліктерге, мелекеттік комитеттерге жөне
водомстваларға құрылымдарды жөне желілерді оңтайландыру, штатық
нормаларды қысқарту жоне оны қаржыландырудың шарттарын жасауға тапсырма
берілген.
Оңтайландыру процесі білім жүйесінің құрылымында мелекетгік үйымдардың
үлесінің азайғандығы байқалды, соның ішінде мектепке дейінгі, мектептен тыс
білім мекемелерінің саны қысқарды, кішікомплектті мектептер, мектеп-
интернаттары азайды. Сонымен қатар, мамандардың жұмыссыз қалып, тіпті білім
саласынан мамандардың кетуіне әкеліп соқты.
Экономика саласының кризистік жағдайына сәйкес өндірістің қүлдырауы
себебінен білім саласының қаржыландыру деңгейі төмендеді. Осыған байланысты
білім мекемелерін қаржыландыруды жергілікті атқару органдарының қүзіретіне
берілді.
Кесте -2 Жалпы білім беретін мектептердің 2010-2013 жылдарының даму
динамикасы
Көрсеткіштер 201011 20112012201213
Күндізгі жалпы білім беретін
мектептердегі оқытушылар саны 307 972 310 847 305 191 99,0
Күндізгі жалпы білім беретін 2 533,9 2 581,6 2 685,1
мектептердегі оқушылар саны 106,0
Күндізгі жалпы білім беретін
мектептер саны 7 636 7 561 7 562 99,0
Кәсіптік мектептер (лицейлер) 309 310 184 59,5
саны
Кәсіптік мектептердегі 113 247 110 079 64 814
(лицейлердегі) оқушылар саны 57,2
Кәсіптік мектептердегі
(лицейлердегі) оқытушылар саны 7 110 7 362 4 669 65,7
Колледждер саны 610 785 768 125,9
Колледждердегі оқушылар саны 490 997 491 711 520 371 105,9
Колледждердегі оқытушылар саны 32 218 28 360 34 416 106,8
Кешкі жалпы білім беретін 84 84 85
мектептер саны 101,1
Кешкі жалпы білім беретін 21,1 19,0 17,6
мектептердегі оқушылар саны 83,4
Ескерту: ҚР Статистика агенттігі мәліметтері
Кесте -2 бойынша жалпы орта білім беретін мектептердің саны 2013 жылы
2010 салыстырғанда 0,1 пайызға төмендеген. Күндізгі жалпы білім беретін
мектептердегі оқушылар саны 2013 жылы 2011 жылмен салыстырғанда 6 пайызға
жоғарлаған, тиісінше оқытушылар саны 0,1 пайызға төмендеген. Тиісті жылдары
кәсіптік мектептер саны мен оқушылар саны қысқарған.
Жалпы орта білім беретін мектептердің саны 1991 жылы 8575 бірлік болса,
20002001 оқу жылында 8309 санын көрсетіп отыр. Бұл оқу орнының 1996-1997
жылдар аралығында оңтайландыру процесіне сәйкес келіп, 1991 жылмен
салыстырғанда 337 бірлікке қысқарған. 1991 - 1995 жыдар аралығында оқушылар
санының қысқарғаны байқалды, яғни 3147,4 мың адамнан 3059,8 мың адамға
азайған. Бүл теңценцияның 20002001 оқу жылына 19911992 оқу жылымен
салыстырғанда 3,1%-ға өскен немесе 3247,4 мың адамға көбейген.
Дегенмен жалпы орта білім беретін мекемелердің саны мен ондағы
оқушылардың саны 20122013 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
1 ӘЛЕУМЕТТІК СФЕРА ДАМУЫНЫҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ 7
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...
1.1 Әлеуметтік сфераны нарықтық қатынастар жағдайындағы дамытудың
алғышарттары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...
1.2 Экономика - әлеуметтік сфера - халық жүйелерінің өзара 14
байланыстылығы
1.3 Әлеуметтік сфераны дамытудың шет елдік тәжірибесі 20
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК СФЕРАНЫҢ ДАМУЫН 27
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
2.1 Әлеуметтік сфераның даму деңгейін бағалау көрсеткіштерінің 27
жүйесі ... ..
2.2 Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік сфераның жағдайын
талдау ... ... ... ... ... 31
2.3 Әлеуметтік сфера дамуын аймақтық және салалық деңгейдегі
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .
3 ӘЛЕУМЕТТІК СФЕРАНЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ МАХАНИЗМІ ... ... 43
3.1 Әлеуметтік сфераны дамытудың негізгі басымдылығы ... ... ... ... .. 43
3.2 Әлеуметтік сфераны ұйымдастырушылық-қүқықтық жағдайда реттеу 49
3.3 Әлеуметтік сфераны реттеудің экономикалық механизмі 53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 62
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР
ҚР − Қазақстан Республикасы
ОҚО − Оңтүстік Қазақстан облысы
ТМД − Тәуелсіз мемлекеттер достығы
АҚШ − Америка Құрама Штаттары
ҰҚҚ − ұлттық қауіпсіздік комитеті
ЖІӨ − жалпы ішкі өнім
ЖҰӨ − жалпы ұлттық өнім
АЖӨ − аймақтық жалпы өнім
ЖШС − жеке шаруа серіктестігі
ӨК − өндірістік кооператив
АҚ − акционерлік қоғам
ААҚ − ашық акционерлік қоғам
ЖШС − жеке шаруа серіктестігі
ЖШҚ − жеке шаруа қожалығы
ГЭС − Гидро электро станциясы
ЖЭӨ − Жылу энергиялық орталық
ОЭСР − экономикалық қарымқатынасты және дамуды
ұйымдастыру
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Әлеуметтік сфера қоғамдық үдайы өндіріс
процесінің дамуына, оның ішінде экономикалық өсімге ықпалы зор. Әлеуметтік
сфера - әлеуметтік процестің тікелей қатынасушысы болып табылатын адам
факторының объективті қажетгілігін қанағаттандыратын қоғамдық институт
болып табылады. Әлеуметтік сфераның қызметін түтыну арқылы адами капиталдың
қалыптасып дамуы қоғамның үзіліссіз даму процесіне тікелей ықпалын
тигізеді. Ел экономикасының бәсекелестік қатынаста дамуын қамтамасыз етуге
өсерін тигізетін өлеуметтік сфера Қазақстанның 2003-2015 жылдардағы
индустриалды-инновациялық даму стратегиясын жүзеге асырудағы маңызды фактор
болып отыр. Мемлекеттік бағдарламасы шеңберінде білім мен денсаулық сақтау
салаларын теориялық және тәжірибелік сипатта реттеудің жолдарын жетілдіру
маңызды.
Адами капиталдың өсуіне немесе жалпы өмір сапасының жоғарлауына тікелей
әсерін тигізетін өлеуметтік сфераның салалары, соның ішінде денсаулық
сақтау жүйесі мен білім беру саласының (рыноктык) нарықтық қатынастар
жағдайында сандық және сапалық өзгерістерге үшырағандығы белгілі.
Әлеуметтік сфераны мемлекет тарапынан реттеуге байланысты шаралардың
өтпелі кезеңде нақтылы орындалмай, керісінше материалды өндіріске көп көңіл
бөлініп, ал әлеуметтік сфераның назардан тыс қалыған-ды. Бірақ экономикалық
заңцылықтың орын алуын ескерсек, көптеген дамыған мемлекеттердің басқару
саясатының негізгі бағыттарының бірі әлеуметтік сфера болғандықтан, оның
алатын орны елдің экономикалық-әлеуметтік саясатында басымды болуы шарт.
Бүл жөнінде өзекті мәселе ретінде және мемлекетіміздің стратегиялық үзақ
мерзімді дамып өркендеуі мақсатында білім мен денсаулық сақтау салаларының
басымдылығын Елбасы Н.Ә. Назарбаев "Қазақстан - 2050" Стратегиясында басты
көңіл бөлген болатын.
Денсаулық сақтау жүйесінің экономикасына арналған бүрынғы ғылыми зерттеу
жүмыстарында көрсетілгендей, денсаулық сақтау саласы қоғамның экономикалық
потенциалының жоғарлауына өсерін тигізеді. Көптеген дамыған мемлекеттердің
бүл салаға назары ерекше, тіпті Дүниежүзілік денсаулық сақтау үйымының
зерттеуі бойынша өркениетті жағдайда қоғамдық үдайы өндірістің толыққанды
дамуы үшін денсаулық сақтау жүйесіне жалпы ішкі өнімнің 5%-дан кем қаражаты
жүмсалмауы қажеттілігін үсынып отыр. Беріліп отырған үсынысты толық
қамтамасыз етудің қиындығы еліміздің экономикалық әлеуетінің ерекшелігіне,
мүмкіндігіне тәуелді болып отыр және бүл салаға мемлекеттік бюджеттің
"қалдықты" принциппен қаржыландыруы орын алған болатын. Соның әсерінен
денсаулық сақтау мекемелері жаппай қысқарды, дөрігерлермен, орта буынды
медициналық қызметкерлерге деген тапшылық туындады, бүл өз алдына халықтың
медициналық қызметтерге сүранысын шектеді. Сондықтан, денсаулық сақтау
жүйесінің толыққанды қызмет атқаруы адами капиталдың маңызыдылығы жағынан
қарағанда бүл саланы нарықтық қатынастар жағдайында мемлекеттік реттеудің
өзектілігі артып отыр.
Білім беру саласының жалпы экономикалық дамуға адамның білімділік,
біліктілік қасиеттерін арттыру жағынан әсері байқалады және қоғамды алға
жылжытады. Елімізді кәсіби білікті, бәсекелестік қабілеттілігі жоғары адами
капиталдың элемдік рынокқа танылуына жол ашады. Сонымен қатар, білім саласы
экономикаға қажетті мамандарды дайындайтын қоғамдық институт болып
табылады.
Аталған мәселенің теңірегінен ой өрбітсек адами капиталдың толыққанды
қалыптасып дамуы үшін әлеуметтік сфераның, оның қүрамындағы маңызды
салалары білім мен денсаулық сақтау салаларының рыноктык қатынас жағдайында
мемлекет тарапынан реттеудің шараларын жетілдіру өзекті болып отыр.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Еліміздің Ата заңында Қазақстан
Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет
ретінде орнықтырады деп көрсетілген. Нарықтық экономиканың талабына
негізделген басқа мемлекеттер сияқты Қазақстанның стратегиялық мақсаты
әлеуметтік мемлекет болып табылады. Соған байланысты соңғы жылдары
экономиканы мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіру, оның ішінде жергілікті
басқаруды қалыптастыру мен оны дамыту бағытында көптеген ғылыми ізденістер
жарық көруде
Әлеуметтік сфераның теориялары мен тәжірибелік мәселелерін И.
Доминаның, Р. Нуреевтің, А. Дегтярьдің, М. Алиевтің, Р.А. Алшановтың,
К.Қ. Қажымүраттың, М.Б. Кенжеғозиннің, А. Қ. Қошановтың, Е.Н.
Сағындықовтың, Ө.Қ. Шеденовтың, Ю.К. Шокамановтың және басқалар өз
үлестерін қосты.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты
білім беру мен денсаулық сақтау салаларын реттеудің теориялық аспектілерін
зерттеу жэне мемлекеттік реттеудің механизмін жүзеге асырудың негізгі
бағыттарын орындау.
Зерттеу мақсаты диссертациялық еңбектің төмендегідей міндеттерін
белгіледі:
-әлеуметтік сфераның нарықтық қатынас жағдайындағы дамыту
ерекшеліктерін теориялық тұрғыда қарастыру;
-экономика, халық және әлеуметтік сфераның өзара байланысын көрсету
және әлеуметтік сфераны ретгеудің щетелдік тәжірибесіне тоқтау;
- мемлекеттің әлеуметтік сферасының даму жағдайын талдау;
-әлеуметтік сфераны дамытуды жетілдіруге байланысты экономикалық
ұсыныстар жасау.
Зерттеу пәні болып Қазақстан Республикасындағы білім беру мен денсаулық
сақтау салалары.
Зерттеудің нысаны. білім беру мен денсаулық сақтау салаларының
мемлекеттік реттеу үдерісі.
Диссертацияның теориялық және әдістемелік негіздері. Әлеуметтік
сфераның тиімділігін арттыруды терең зерттелуіне үлкен үлес қосқан отандық
және шетелдік ғалымдардың зерттемелері, ғылыми конференциялардың
материалдары және басқа жарияланымдары болып табылды.
Зерттеу үрдісінде, сонымен бірге, Қазақстан Республикасының заңнамалық
және нормативтік актілері, экономикалық дамудың бағыттары бойынша
мемлекеттік бағдарламалар, отандық және шет елдік ақпарат көздері
пайдаланылды. Зерттеудің талдамалық базасын Статистика жөніндегі Қазақстан
Республикасы агенттігінің ресми статистикалық материалдары мен цифрлік
мәліметтері, интернет ресурстары құрады.
Дипломдық жұмыста зерттеулердің салыстырмалы, экономикалық-
статистикалық, сызбалы талдау, топтастыру қолданылды.
Зерттеудің тәжірибелік мәні. Жұмыстың негізгі түйіндері, ұсыныстары
және нәтижелері ұзақ мерзімді басымдықтарға мемлекеттің әлеуметтік-
экономикалық дамуының стратегиялық мақсаттары мен басымдықтарын анықтауда
қолдануға болады.
Диплом жұмысының құрылымы. Ғылыми жұмыс кіріспе бөлімнен, үш тараудан
және қортынды бөлімнен тұрады.
1 ӘЛЕУМЕТТІК СФЕРА ДАМУЫНЫҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Әлеуметтік сфераны нарықтық қатынастар жағдайындағы дамытудың
алғышарттары
Әлеуметтік сфераны реттеудің алғышарттарын ашпас бүрын, реттеуге ғылыми
тұрғыда анықтама беріп, соның түсінігін ашу керек. Себебі реттеуге
байланысты нақтылы анықтамар экономикалық өдебиеттерде аз кездеседі.
Әлеуметтік сфераны дамытуды реттеу - әлеуметтік-шаруашылық процессті
тиімді тепе-теңцігін жене макроэкономикалық түрақтылықты қамтамасыз ету
мақсатында мемлекеттің сол процесске өкімшілік-экономикалық және
үйымдастырушылық қүқықтық араласуының негізгі формасы [1].
Әлеуметтік сфераны дамытудың теориялық ерекшеліктерін жекелеп ашуға
жалпы олеуметгік саясаттың, әлеуметтік сфераның орнымен, оған тікелей өсер
ететін адамдық фактордың ерекшелігі туралы өз ойларын жоне қомақты үлесін
қосқан классик экономистердің пікіріне тоқталу, аталған реттеудің теориялық
ерекшеліктерді айқындауға мүмкіндігін береді.
Қоғамдағы экономикалық қатынастардың тиімділігінің нәтижесін халықтың
өмір деңгейімен қажеттіліктерінің қанағаттандыратын жағдайымен сипаттауға
болады. Сол қажеттіліктерді қанағаттандыратын әлеуметтік сфераның дамуы.
Қоғамдық үдайы -өндірістің дамуына әлеуметтік сфераның қоғамдық материалдық
емес өндірістегі тиімді функциясы мен орны алдыңғы қатардағы өзекті
мәсәлелердің бірі екендігі анық.
Әлеуметтік сфера - адамның интеллектісінің негізінде жүйелі
қүрастыратын және үдайы өндірістің, сол сияқты өндірістік потенциалды
жоғарлату арқылы экономиканы жандандыратын фактор болады.
Әлеуметтік сфераның қоғамдағы орны, маңызы туралы соның ішінде қоғамдық
процестің қозғаушысы ретіндегі денсаулық пен білім салаларының атқаратын
ролін зерттеу,- сол арқылы экономикалық өсімге, үдайы өндіріс процесіндегі
орны туралы еңбектерде нақтылы реттеудің алғы шарттары отандық әдебиеттерде
фундаментальді еңбектердің біразы бар және онымен тең қатарда қолданбалы
сипат алатын зерттеулер қазіргі күні сирек кездеседі.
Еліміздегі бюджеттік қаржылық қорлардың төмендігі, материялдык
-техникалық базаның болымсыздығы, әлеуметтік сфераны жеткіліксіз
қаржыландырылуы қоғамда рухани және интеллектуалдық төмен жағдайға апарып
қана қоймай, экономикалық өсімді бәсевдетеді. Әлемдік тәжірибе көрсеткендей
білімге жүмсалған үлестің негізінен ЖҮӨ-нің 33 % -ға өсетіні белгілі, ал
экономикалық реформада басымды бағыттың бірі ғылымға бағытталу нәтижесінен
дамыған мемлекеттердің әлеуметтік -экономикалық өсуі куәландырды [2].
Нарықтық қатынастардың қалыптасуына байланысты әлеуметтік сфераға
бағытталған мемлекет функциясы, яғни әлеуметтік сфераны реттеудің
өзгерістерге үшырағаны анық. Бүл өзгерістердің кейбір қырларын ашып өтейік.
Біріншіден, мемлекеттің олеуметтік сферадағы белгілі бір әлеуметтік қызмет
жиынтығынан алған адам тэртібінің, жүріс-
түрысының қатаң реттеуінен мемлекеттің алшақ бола бастағаны. Дегенмен,
елдегі халықтың көптеген бөлігі нарықтық жағдайға бейімсіздігінен
туындайтын жөне мемлекетке дағдылы үмітпен қарайтындықтан, бүндай саясатқа
мүқтаж болады. Бүндай жағдайларды мемлекеттік үйымдар күнделікті қызметге
ескеріп және мемлекеттің өлеуметтік сфераға деген өзгерген ролін түсіндіруі
қажет, ал басқа жағынан халықтың қажетгілігін біртіндеп қанағаттандыруы
жоне жәрдем жасауы керек. Екіншіден, әлеуметтік сфераны мемлекеттік реттеу
делдалдық жөне заңдық әрекетімен, ал кейбір жағдайда тікелей реттеу
механизмін қолданады.
Жоғарыда көрсетілген өзгерістер жалпы өтпелі кезеңге тән сипат алуы
заңдылық процесс. Дегенмен, әлеуметтік сфераның қоғамдық үдайы өндіріс
процесіндегі түп мөнісі, маңыздылығы, атқаратын ролін теориялық қыры арқылы
қысқаша ашып беруге тырысайық.
Үлтық экономика жүйесіне сәйкес қоғамдағы үдайы өндірістің дәстүрлі
процесін фазаның циклдік өзара әрекетімен көруге болады: өндіріс, таратылу,
айырбас және түтыну. Әдетте, егер өндіріс өскен болса жөне таратылу мен
айырбас жетілген жағдайда, түтыну осындай жүйе шеңберінде өседі. Дегенмен,
үдайы өндірістің өсімі және жетілуі қандай факторлардың көмегімен өсетінін
ескеру маңызды меселе. Бүл негізде әлеуметгік сфераның жүйесіндегі ғылым
мен технологияның орны ерекше екендігі анық.
Бүгінгі күні кеңейтілген үдайы өндіріс процесіне тағы бір фазадағы
-ұдайы өндірісті ғылыми түрғыда дайындау қажет, ол өндіріс фазасында орын
алады.
Қойылған мәселеге байланысты өзінің қомақты үлесін қосып өткен және
қазіргі күнде тың қалпывда сақталып қалған пікірлері, қоғамдық ғылымдарды
зерттеуге қажетінше үлесін қосып отыратын А. Смиттің ойларын жатқызуға
болды.
Теория нарвственных чувств (1759ж.) атты еңбегінде әділеттілкпен адам
табиғаты жайлы, еркіндікпен моральдық міндеттер, адамның жөне қоғамның
өмірдегі материалдық мүддесінің мәні мен орны туралы түсініктерді ашып
көрсеткен. Оның ойынша қандай қоғам болмасын өзінің мүшесіне енетіндер
кедей түрмыс қүрып және бақытсыз өмір сүретін болса, ол қоғам өркендеп дами
алмайды [3]. Бүл түжырымның неізі олеуметтік мәселені алға қойып, қоғам
дамуын әлеуметтщ өркендеп өсуімен сипаггалады. Одан келесі бір еңбегінде А.
Смит әлеуметтің дамуына мемлекет тарапынан эсер ететін шаралардың
қаншалықты маңызы бар, оның салдары қандай өзгеріске апарып тірейтіні
туралы пікірлері аз емес.
Жалпы әлеуметтік сфераға байланысты саясаттың масштабы және атқаратын
қызметінің 1920 жылдың орта шенінен бастап нарықты экономикада дамып келе
жатқан мемлекетгерде кеңейе бастағаны белгілі. Соның ішінде әлеуметтік
сақтандыруға байланысты бағдарламалар, медициналық көмек туралы
бағдарламалар, білім жөне түрғын-үй мәселелері жөніндегі қызметтерді атқару
азаматтық қүқықтың бөлінбес атрибуты ретінде толық қарастырыла бастады.
Аталған өлеуметтік қызметтердің адамның түтынуына толықтай қамтамасыз
етілуі, сол қызметтерге жалпы халықтың қол жеткізу мүкіндігінің жиынтығы
ретінде өмір сүру сапасын анықтайтын түсінік қазіргі күндері де қалыптаса
бастады.
Өмір сүрудің деңгеймен сапасы - бүл экномикалық өсімнің нотижесі ғана
емес, оның жағдайы болып табылады. Өркениетті өндіріске жаңа техника мен
технология қажет және жоғары білікті қызметкерлер, интеллектуалды
капиталдың меншікті иелері де сондай қажет. Ол орта класстың негізін
қүрайды. Ал, бүл адамдардың матриалдық, рухани жоне өлеуметтік
қажеттіліктері әр түрлі, олар өмірлік энергияларын қүруға, яғни білімге,
көсіптік қайта дайындалуға көп қаражат жүмсайды, сондықтан өмірлік деңгей
мен сапа қажетті деңгейден жоғары болуы тиіс [4].
Бірақ, бүған қарамақайшылық пікір ретінде айта кететін жай, яғни
экономикалық қатынастардың дамуынсыз немесе экономикалық өсімсіз әлеуметтік
түрақты дамуға, әлеуметтік қызметтің жоғары деңгейіне жетудің, соған сәйкес
сол қызметтерді толық түрде түтыну мүмкіндігі екіталай.
Әлеуметтік бағдарлы экономика екі потенциалды мүмкін болатын бағыттарда
орын табады.
Бірінші бағыт, жекеменшік қатынастың өзгеруімен байланысты, яғни
жекеменшік мүліктегі қаржылық көздерді пайдалану үшін оған әлеуметтік
бақылаудың қажеттілігімен түсіндіріледі.
Екінші бағыт, мемлекеттік реттеудің дамуымен байланысты. Бүл дегеніміз
мемлекет белгілі бір нормативті көрсеткіштерге жету үшін элеуметтік
бақылаушы орган ретінде өзінің реттеуші қызметін атқарады.
Әлеуметтік бағдарлы нарықты экономиканың проблемалары классикалық
теориялық экономикада көтеріле бастады. Бүл проблема Дж.С. Милльдің
плюрастикалық экономика үшін көтерген мәселелерінде мемлекеттік және жеке
меншік түрлерінің өзара байланысы мен нарық арқылы жоне орталықтандыру
механизмі арқылы реттеудің байланыстары орын алған [5].
Әлеуметтік бағдарлы экономиканың қалыптасып дамуымен қатар, ондағы
негізгі объектілері болып табылатын денсаулық сақтау, білім беруге
қажеттілігін реттеудің өзектілігімен басым бағыттары анықталынып, соған
сәйкес шешуге бағытталған алғышарттардың сипаты, мазмүны жалпы әлеуметтік -
экономикалық жағдайларға сөйкес өзгеріп отырады.
Мемлекет өз қарамағына жеке нарықтық негізде жеткілікті деңгейде тиімді
қызмет атқара алмайтын, қоғамға қажетті салаларды алуы керек. Ол негізінде
басқа өндірістік салаларға қарағанда экономикалық қызметі таза нарықтық
сипат ала алмайтын әлеуметтік салаларға қатысты қүбылыс.
Әлеуметтік саясаттың моселелерін жоне оны талдауға байланысты едәуір
ауқымды зерттеулердің қырлары 1960-1970 жылдары орын аиа бастады.
Экономикалық теориядағы ізгілік мемлекеті, аралас экономика теориясымен
тығыз байланысты. Осы теорияның негізгі идеяларының дамуы Р. Титлеуса, С.
Струми, Э. Хансен, П. Самуэльсоннің еңбектерінде кездеседі. Бүл
теориялардың барлығы белгілі-бір деңгейде нарықты экономикадағы экономиклық
және әлеуметтік процесстерге мемлекеттің ролінің маңызымен аралас жоне
тығыз байланыста.
Осыған байланысты ойға салған қорытынды ретінде одандық зерттеушілердің
пікірі бойынша жекеменшік нарықтың бере алмайтын әлеуметтік қызметтерді
қабылдауға азаматтардың барлығының толық қүқы бар екендігін түжырымдайды.
Ол қызметтер, яғни білім беру, денсаулық сақтау қызметі және әлеуметтік
қамсыздандыру.
Осыған сөйкес әлеуметтік сфераның, өлеуметтік басымдылықтарға басты
назар аударудың нарықты экономиканың реформалау процесінде қажеттілігі мен
маңызы зор.
Маңызды қүндылық болып табылатын әлеуметтік сферадағы басымдылықтардың
жүйесі, әлеуметтік мақсатқа жүмсалуға бағытталған қаражаттың тиімді
пайдалануы жөне нарық талабына бейімделмеген халық өкіддерін қорғау, ал
бейімділікке байланысты әсер ететін шараларды нүсқау түрлерін арнайы
қабылданған қаулы, бағдарламалар арқылы жеткізу, әрине экономикалық нарық
талабының қырларын ескеру арқылы жүзеге асырылады.
Әлеуметтік сфераны нарықты экономика реттеуге байланысты жоғарыда
айтылып өткендей білім және денсаулық саласындағы нарықтың завдылығына
байланысты ақылы қызметтердің қалыптаса бастағаны белгілі. Осыған
байланысты әлеуметтік сфераның қызметінде ақылы қызмет пен сол қызметке қол
жеткізу мүмкіндігінің айырмашылығын немесе арақатынасын анықтауға
байланысты шаралардың әлеуметтік сфераны реттеуге қатысты алғы шарт ретінде
қабылдауға болады. Бүл ара қатынасты анықтамай денсаулық сақтау мен білім
саласында ілгерлеу қиынға соғады. Оны реттеудің алғы шарты болып бүрын
сонды бекітілген нормативтерді пайдалану арқылы (меншік қатынастарының және
қаржыландыру мүмкіндігін ескеру арқылы нормативке өзгерістер енгізу
мүкіндігі орьш алуы тиіс) қавдай қызмет түрлері ақылы немесе ақысыз
көрсетілетін көлемді анықтау арқылы ақпарат берілуі шарт. Мүндағы тағы бір
ерекшелік, түтыну деңгейін талдап және жобалау арқылы қажетті көлемді
қанағаттандыру мүмкіндігін жобалап алу қиынға соғады. Себебі халықтың бүл
қызметтерге деген . түтыну деңгейін қанағаттандыру қаржылық эквивалентпен
сабақтас болуы шарт.
Сондықтан, реттеуге байланысты саясат негіздемелі және болжанбалы болуы
абзал. Ол үшін әлеуметтік стандарттау қажет, яғни ол жөнінде А. Шаранов өз
пікірін келесідей түжырымдайды: ...халыққа мемлекет тарапынан ақысыз
қызметтің барлық түрлеріне бюджеттік қажеттіліктің нормативті есептеу
тертібін ескеретін. Бүл орайда халыққа көрсетілетін ақысыз қызметтің
тізіміне негізделетін және сол қызметтердің натуралды көлемін (жан басына
шаққандағы көлем бойынша) директивті түрде (ғылыми негізде) бекіту арқылы
өр аймаққа қалыптасқан бағаны ескеру нәтижесінде әлеуметтік қызметтерді
қаржыландырудың көзі мен көлемін анықтау арқылы бюджеттік шығындарды
жоспарлауға қайта оралу тиімдірек, олеуметтік стандарттар бюджеттік
процесстің негізіне ену керек, сонымен қатар жалпыфедералдық әлеуметтік
кепілмен міндеттемелерді орындау үшін аймақта жетіспеген қаражатты жабатын
бюджетаралық трансферттің мөлшерін анықтау негізіне орнын табу керек [6].
Әлеуметтік сфераның нарық талабындағы қатаң заңдылықтардан қорғау
мақсатында мемлекеттің реттеулік функциясының орын алатын қыры
жоғарыдағыдай көрсетілген шаралар негізінде жүзеге асырылуы тиіс. Бүл
реттеудің бүрынғы әлеуметтік стандартқа негізделіп, нарықты экономиканың
қалыптасқан кезеңінде де теориялық мөнінің сақталуының бірден-бір
ерекшелігі осымен түсіндіріледі.
Әлеуметік сфераны мемлекет тарапынан реттеудің сипаты долелдеу немесе
мәжбүрлеу әдістерінің пайдалануымен түсіндіріледі. Дәлелдеудің нетижесі
болып өлеуметік страттың төменгі қабатындағы қоғам өкілдерінің мүқтажын
қанағаттандыру мақсатында қайырымдылық қорлар арқылы бөлінген әлеуметтік
көмектердің жүмсалуы орын алады. Ал, мөжбүрлік әдістің мәні әлеуметтік
сипат алатын мәселелерге мемлекеттік шараларды орталықтан тарату және
қаржыландыру мақсатында табыстан прогрессивті салық салудың
үйымдастырушылық-қүқықтық негізін белгілеумен анықталынады.
Нарықтың әлеуметтік бағытта дамуы экономикалық өсім мен халықтың өмір
сүру сапасы арасында тепе-теңдікті қамтамассыз етуге қиынға соғады. Тепе-
теңдік қалыпқа қол жеткізу мүмкіндігі әлеуметтік — экономикалық дамуды
басқару жүйесіндегі әлеуметтік - қүрылымдық өзгерістер элементіне
байланысты болуы керек. Әлеуметтік сфераның қаржыландыруы қалдықты
принциппен жүзеге асырылып келе жатыр. Қазіргі уақытта ресурстар
орталықтандырылған болса, өлеуметтік сфераның аймақтық деңгейгеде
қаржыландыру үрдісі орын алып отыр.
Аймақтық деңгейде қаржыландыру экономикалық өсім мен әлеуметтік дамудың
тепе-тендігі жағдайында тиімді. Дегенмен, мемлекеттік бюджеттің
республикалық және жергілікті болып түрақты қаржылық институтқа
айналғандықтан аймақтық деңгейдің ресурстық, еңбек потенциалы негізінде
және экологиялық жағдайымен байланстырып әлеуметтік сфераның дамуын
арналған нақтылы жоспар, нормативтер, экономикалық шешімдер арқылы бағалау
қажет.
Аймақтық жөне салалық жөне мамандық шеңберде білім саласының қызметіне
сүраныстың қалыптасыуы түтынушылардың кәсіптік білімнің негізінде адамдық
капиталдың өсімінен түсетін табысты күтуден пайда болады. Білім негізінде
түсетін табысты ескере отырып осы салаға деген инвестицияның мөлшері де
тәуелділікте болуы тиіс. Инвестор ретінде оқушылар немесе олардың ата-
анасы, кәсіпорын және мемлекет болуы мүмкін. Бүл аталған инвесторлар
тарапынан қаржы көлемінің қатынасы әлеуметтік сферадағы бүл саланы басқару
моделіне байланысты болады. Білім саласын реттеу мен басқаруда
орталықтандырылған модель үстанатын елдерде (Франция, Финляндия, ТМД
мемлекеттері) мемлекеттік қаржының үлесі едәуір мөлшерде басқа елдермен
салыстырғанда көп. Орталықтандырылған емес басқару мен реттеудің
қызметімен, сәйкесінше қаржы колемі (АҚШ, Германия, Япония) жеке түлғалар,
косіпорындар тарапынан жүмсалынады, әсіресе кәсіптік білімге көп қаржы
бөлінеді.
Сұранысты қаржыландыру механизмі мен инвестиция мөлшерінің негізіне
қайтарымдылық нормасы орын алады, ол аталған инвесторлардың табыс алу
кепілдігімен тең мағынада болады. Дегенмен, кез келген инвестор пайда
нормасының мөлшері қайтарымдылық нормасынан өсіп кеткен жағдайында,
инвестицияның қайтарымдылығы жоғары салаларға жұмсау процесі кездесуі
мүмкін. Бүл жағдай мемлекетке, әсіресе осы саланы орталықтандырылған
басқару мен реттеу моделінде аз кездеседі.
Жалпы ұлттық, әлеуметтік факторларды ескеру негізінде білім саласына
жүргізетін мемлекеттік саясаттың нәтижесі мөлшерлеуге келе беремейді. Бүл
жағдайда экономикалық басымдылық әлеуметтік басымдылықтан ауыспалы сипат
алуы құнды болып отыр. Мемлекет бүл салаға инвестиция жүмсау арқылы білім
салаларының қызметі негізінде білімдік табысын салық алу базасы жөне
мөлшері арқылы қамтамасыз ете алады. Кәсіптік білім білікті мамандарды,
сауатты қоғамды қалыптастырып әлеуметтік орта класстың негізіне айналдыру
процесі ауыспалы, бір -біріне төуелді қызметті жалғастыра береді.
Сондықтан, мемлекет тарапынан білім саласын нарықтық қатынас жағдайында
реттеудің алғы шарты өлеуметтік-экономикалық жағдайдағы қүрылымға бағдарлы
сипат алуы керек. Ғаламдасу процесіне байланысты үлттық экономиканың қандай
орын алуын сараптап, қажетті мамандармен қамтамасыз етуде үйымдастырушылық,
экономикалық жолдарды іздестіруі қажет. Ол өз алдына өлеуметтік қүндылықты
сипат алатын реттеу болуы тиіс.
Денсаулық сақтау саласы нарықтық механизмдердің қозғалысына сабақтасып
жүре бермеуі мүмкін, осыған сәйкес өзіне төн ерекшеліктермен сипатталады:
медициналық қызметтің көбісі коллективті түтынуға "қоғамдық тауар" ретінде
ерекшеленеді; медициналық қызметтің бағасынан, көлемінен, түрлерінен,
қабылдап алатын "тауардың" сапасынан жеткілікті деңгейде ақпараттан
хабардар болуға халық мүмкіндігінің шектеулігі; медициналық қызметтің
,берілетін көлемін түтынушы емес, қызмет көрсетуші анықтайды.
Медициналық қызметтерді түтынудағы ерекшелік, түтынудан шығатын
салдардың қоғамға тигізер ықпалы арқылы медициналық қызметті
атқарушылар — медициналық үйымдар, медициналық қызметті тұтынушылар
арасында өзара байланыстың қалыптасуын мемлекет реттеуші болып орын
алады[7].
Демек, нарықтағы тауарлар мен қызметтерге сұраныстың қалыптасуы тек
бағаның әсерінен ғана пайда болмайды, оған осы нарықтағы түтынушылардың
тәртібі, қимыл- қозғалысы болып табылатын бағалық емес фактор орын алады.
Бұл экономикадағы барлық зандылықтардың, яғни сұраныс пен үсыныс, қүн заңы,
қүндылық пен пайдалылық заңы, түтынушылардың тәртібі, қимыл-қозғалысы,
бөсекелестік заңы және өндірістің тиімділік заңы өз орын табады. Егер
нарықта түтынушылардың қимыл-қозғалысының эр түрлілігін қүндылық және
пайдалылық заңымен байланыстырсақ, пайдалылық және қүндылық заңы мөжбүрлік
факторымен ерекшеленетін медициналық қызметке төн.
Демек, айтылған заңдылықтарды қанағатгандыру мақсатында, денсаулық
сақтау саласының нарықтық қатынас жағдайында реттеудің алғышартгары және
принциптері төмендегі факторларды қатаң үстануы тиіс:
• экономикалық тиімділік;
• халыққа пайдалылығы, тиімділігі;
• мемлекетке пайдалылығы, тиімділігі;
• технологиялық сөйкестігі;
• нәтижелердің тиімділігі (әлеуметтік, медициналық, экономикалық).
Денсаулық сақтау саласының нарықтық қатынас жағдайывдағы реттеуінің
формасы жоғарыда қарастырылып өткен реттеудің жиынтық қүралдарында аталып
өткен. Ал, осы саладағы экономикалық саясат үш түрлі масштабта қарастырылуы
қажет:
Бірінші масштаб медициналық қызмет жалпы үлттық өнімнің есептелуіне ену
керек, ол денсаулық сақтау саласының еңбек потенциалының кеңейтілген үдайы
өндірісіне сіңірген ықпалы арқылы үлттық табысқа әсері ескерілуі қажет.
Екінші масштаб кез келген кәсіпорын қызметкерлерінің аурашаңдық
жағдайының төмендеуі есебінен табыстың түсуін ескеруін қарастыруы қажет
[8].
Үшінші масштаб медициналық қызметке сүраныс пен үсыныстың ара
қатынасындағы тепе-теңцікте сақтау принципін үстануы қажет.
Бүл принциптер денсаулық сақтау саласының сыртқы және ішкі сала аралық
қатынасына қатысты. Нарықтық қатынас жағдайында әлеуметтік сфераны
реттеудің принципіне, яғни таза нарықтық сипат алмайтындығын ескере отырып
алшшартары мемлекеттің міндетінде болуы анық. Нарықтық қатынас жағдайында
әлеуметтік сфераны мемлекет тарапынан реттеу макроэкономикалық деңгейде
бағаны реттеу, салық салу жеңілдіктері, төменгі жалақыны реттеу жөне т.б.
шаралардың шеңберінде жүзеге асырылады. Ол өз алдына жоспарлау және жобалау
арқылы мақсатты көрсеткіштерге жетуі қажет.
Әлеуметтік әлеуетті қалыптастыруға ықпалын тигізетін денсаулық сақтау
саласындағы объективтік факторлардың осерін назарға ілу өз алдына мемлекет
тарапынан бағдарлы сипат алуы қажет. Яғни, денсаулық жағдайына ширек үлесті
қамтитын эконлогиялық фактрлардың әсерін ескеру арқылы аймақтық масштабта
реттеу кезінде негізгі қүрал ретінде қарастыру, мемлекеттің кешенді формада
реттеуінің кепілі болмақ. Сайын келгенде әлеуметтік қызметтердің нормативті
жағдайын реттеуге қатысты шара болып табылады.
Әлеуметтік сфераның нарықтық қатынастар жағдайында реттеудің басты
түтқасы экономикалық теорияда түжырымдалған және аксиомалы сипат алатын
қоғамдық үдайы өндіріс үдерісі аспектісінде реттелеуі қажет. Бүл негізгі
мақсат әлеуметтік қызметтердің сүранысын қағаттандыру. Демек, мақсатты
көрсеткіштерге жетудің негізі ретінде өлеуметтік қызметтерді нормалау
шеңберінде жүзеге асырылуы тиіс. Бүның түп мәнісі қажетті элеуметтік
қызметтерді қанағаттандыруға келіп саяды. Демек, әлеуметтік қызметтерге
деген жеке түлға, жанүылық деңгейде, кэсіпорын шеңберінде және аумақтық
масштабта экономикалық жеткілікті мелшерін бағалауға мүмкіндік береді,
бюджеттік шығындардың қажетті мөлшерін есептеуге, ең төменгі деңгейдегі
еңбек ақы, кепілді медициналық ақысыз көмектті мөлшерлеуге және т.б.
қызметтер жиынтығын есептеуге ықпалын тигізеді. Яғни өлеуметтік реттеудің
біркелкілік жағдайда үстанатын принципіне сәйкес келеді.
Әлеуметтік сфераның стратегиялық маңыздылығын басымды етіп алға қою
үлттың экономикалық, әлеуметтік бәсекелестік қабілеттілігі жоғары мемлекет
ретінде қалыптасуына және дамуына әсер ететін негізгі күш ретінде қарастыру
жоғары да қарастырған қоғамдық үдайы даму өндірісінің үдерісін қамтамасыз
ететін негізі болып табылады.
Бүл күрделі өзара тәуелді байланыстың маңыздылығын жоне нәтижесінің
сипатын іргелі зертеулерді арқау етіп, қолданбалы қүндылығы бар еңбектер
арқылы келесі бөлімде ашып көрелік.
1.2 Экономика - әлеуметтік сфера - халық жүйелерінің өзара
байланыстылығы
Қоғамдық процестің қалыптасып дамуына қозғаушы күш ретінде бір-біріне
тәуелді қоғамдық жүйенің басымды болып саналатын үш курделі қүрылымның,
яғни экономика - әлеуметтік сфера - халықтың бір-бірімен өзара қарым -
қатынас байланыстылығы талассыз орын алады.
Нарықтық экономиканың қалыптасып дамуында әлеуметтік сфераның орны
туралы, соның ішінде сол әлеуметтік қызметті түтынатын халықтың, өлеуметтік
қызметің жалпы экономикалық өсімге тигізер әсері жайында, әлеуметтік
қызметтерді жеткілікті деңгейде пайдалану нөтижесінен жалпы халықтың ол
ауқатының өсуі мен демографиялық жағдайдың өсіп, оның өсерінің жалпы
экономикалық заңдылыққа, яғни үдайы өндіріс процесіне тікелей тигІзер өсері
туралы көптеген бағытта шет елдің және отандық экономист-ғалымдардың ой-
пікірлері мен зерттеулері аз емес.
Даму теориясындағы институционалды көзқарас үстанатындардың басым
көпшілігі қоғамды ашық жүйе ретінде қарастырады. Сондықтан экономикалық
процесс автоматты түрде түрақты тепе-теңцікті нарық арқылы үстайтын
мағынада түсіндірілмейді, ол ассиметриялы бір-біріне тәуелді пайда болған
және бекінген әр түрлі факторлардың (сонымен қатар сыртқы) дамуымен
сипатталады [9].
Әлеуметтік сфераның қызметінің толыққанды атқарылуы адами капиталдың
өсуіне тікелей мүмкіндік жасайды. Бүл қызметтің экономикалық
өсімге өсері мен қатар, кедейшілікті азайту мүмкіндігі жоғарылайды.
Экономикалық жүйе - әлеуметтік жүйенің бөлігі (жүйе қүрамы) ғана.
Сондықтан экономикалық жүйені өлеуметтік жүйеден байланыссыз зерттеу
қоғамдағы көптүрлі нақты жағдайларды, қатынастарды шартты, ауқымы тар, жөне
қарапайым түрде қарастыру болып саналады. Адам -экономикалық жүйенің
негізгі атрибуты болып табылады. Сондықтан қоғамда әлеуметтік қатынаста,
адам факторын негізгі діңгек ретінде қарастырып жөне жалпы өлеуметтік
қүрылымның негізі ретінде де адамдық фактордың бірінші кезекте орын алып
отыратындығы анық. Адам факторының қоғамдағы ролі туралы көптеген
классиктердің зерттеп мән берген жайлары өте көп. Соның ішінде А. Смит
экономикалық ғылымға адам экономикасы категориясын енгізген болатын [10].
Аталған категория экономика ғылымында толық орнығып, аксиомаға айналып
кетті.
Экономикамен әлеуметтік сфераның өзара байланысының халық өсіміне
тигізер әсерімен қайтарымды факторлырдың маңызы және байланысын адамдық
капиталдың жинақталуын зерттеу арқылы анықтауға болады.
Бүл жөнінде адамдық капиталдың жинақталуын ескере отырып Р. Солоудың
моделін кеңейтуге байланысты пікірлер көп қалыптасқан. Бүл пікірлерді ашуға
ат салысқан бегілі Ресей экономист-ғалымы Р. Нуреев өз зерттеулерін ортаға
салып отыр. Яғни, Адамдық капитал қызметкердің барлық өндірушілік
қасиетінің жиынтығы, яғни бүл түсініктің қүрамына білім, көсібіне
байланысты икемділік, сонымен қатар экономикалық өсімге байланысты
өндіріске пайдаланылатын ынта мен энергия кіреді. Адамға жүмсалған
инвестицияның формасына негізінен: білім, тәрбие, денсаулық сақтау, сонымен
қатар адамды өндіріске дайындауға байланысты барлық шығындардың жиынтығы
(қажетгі ақпаратты іздеу, жүмыс іздеуге байланысты миграция және т.б.)
кіреді. Физикалық капитал секілді адам капиталының қалыптасуына адамның
тікелей өзінен және жалпы қоғамнан едөуір шығындардың қажеттілігін талап
етеді [11].
Сондықтан, білімнің маңыздылығы адамның жинақталған білімді пайдалану
арқылы еңбек процесінде шыңдалып сапалық қатынасқа үласып, өндірістің
дамуына әсерін тигізеді. Яғни, білім келешектің шартты түрде маңызды фактор
болып табылатыны сөзсіз.
Экономикалық дамудың басты көрсеткіші болып табылатын ЖІӨ-нің жан
басына шаққандағы көрсеткіші жеткілікті түрде елдің әлеуметтік-экономикалық
дамуының нақтылы көрінісін бейнелемейді. Сондықтан экономиканың өлеуметтік
сферамен байланысы жөнінде және төуелділігі туралы БҮҮ-ның Адам
потенциялының даму индексі (АПДИ) қосымша көрсеткіштің туындағаны
белгілі[18 144-бет]..
Жер мен капитал экономикалық дамудың пассивті фактор ретінде орын
алады, ал жалпы және арнайы кәсіптік білімі бар халық дамудың активті
факторы болып табылады. Бүл шартты түрде экономиканың дамуы тек білім
жүйесінің дамуымен қатар, сол білімді төжірибеде қолдануымен шектеледі.
Білім жүйесі негізінен экономикаға осері жағынан потенциалды фактор ретінде
орын алады, ал экономикалық дамуға негізгі көзі ретінде сол білімнің
тәжірибеде жүзеге асырылуына, қолданысқа түсуіне алғышарттардың қүрылуы
маңызды фактор болып табылады. Экономикалық дамудың бүндай негізде дамуы
адам капиталының қалыптасуының тиімді түрі болып саналады, егер оның
экономикада қолданысқа түсуіне алғышарттар тиісті орнын тапқан болса.
Бүндай мәселелерге әлеуметтік - экономикалық дамудың өсеріне
институционалдық жағдайлардың төмендігі әсер етеді. Олар яғни,
жүмысшы күшінің төмен біліктілігі, білім жүйесінің төмен деңгейде қалуы
және кәсіптік дайындықтың төмендігі. Бүл жөнінде Б. Кналлдың Артта қалу
шеңбері білім жүйесімен экономика арасындағы өзара әсерлі қатынасты
көрсеткен [12].
Экономиканың артта қалуы - еңбек өнімділінің төмен деңгейі,
білікті жұмысшы күштерінің және мамандардың жетіспеушілігі, қаражат
молшерінің жетіспеушілігі халыққа білім беру жүйесінің және кәсіптік
дайындықтың артта қалуына әкеледі.
Бұдан шығатын қорытынды: экономикалық жағдайдың төмен деңгейі білім
жүйесінің дамуына, көсіптік даярлауға және кадрларды қайта дайындауға
жүмсайтын қаражат мөлшерін қажетті деңгейде бөле алмайды. Жалпы және арнайы
кәсіптік білімнің төмен деңгейі жүмысшы күшінің біліктілігін төмен деңгейге
океліп соғады, біліктілігі төмен жүмысшы күші еңбек өнімділігінщ өсуіне
мүкіндік жасай алмайды. Ал, еңбек өнімділігінің төмен деңгейі мен баяу
қарқында өсуі экономиканың артта қалуына әсер тигізетін фактор болып
табылады.
Білім деңгейінің қаншылықты экономикалық процесске пайдалы болатындығы
білім қызметінің рыногының тиімді қызметіне байланысты. Оған қоғамның
тікелей өкілі болып табылатын халық жүйесін жіктеген болсақ, ол еңбек
рыногындағы қүрылыммен сипатталады. Оған келесілер жатады: экономикалық
белсенді халық өкілдері, оның қүрамына кіретіндер экономиканың барлық
салаларындағы жүмысбастылар және жүмыссыздар; экономикалық белсенді емес
халық өкілдері, оның ішінде жүмыссыздар, әскери қызметкерлер, зейнеткерлер,
студенггер, оқушылар жөне мектепке дейінгі жастағы балалар.
Халық жүйесінің өкіліне жататын еңбек нарығындағы экономикалық белсенді
және белсенді емес халық өкілдері олеуметтік сфераның маңызды сферасы -
білім қызметінің рыногымен немесе білім саласымен тікелей баланыста болады,
Яғни, жас буындар арасында маман дайындау мен ересек адамдардың арасында
кәсіптік білім беру қызметі орын табады.
Еңбек күшінің орта жөне жоғары кәсіптік білім арқылы алған біліктілігі
қоғамның еңбек потенциалын қүрайды. Еңбек потенциалы экономиканың
салаларына қажетті мамандардың тобымен қоғамдағы қажетті процесстің
қызметшісіне айналады. Бүл ойдың нақтылы нарықтық қатынаста экономикамен
білім саласының тікелей қатынасы туралы, білім қызметі рыногының еңбек
потенциалы арсындағы байланысты отандық ғалымдырдан кездестіруге болады.
Олардың бірі Е.Н. Сағындықовтың пікірі бойынша "білім қызметінің рыногына
халықтың әр түрлі категориялары мамандық алу үшін немесе қайта біліктілін
арттыру үшін белсенді қатысады, ал еңбек рыногына - сәйкес мамандық пен
біліктілік арқылы жүмысқа жалданады, яғни алынған білімдерін, тәжірибелерін
іске асыру үшін аталған нарыққа бет бүрады." [13].
Білім мен тәжірибе алған мамандар тарапынан сапалық және уақыт факторы
еңбек рыногында дайындалған мамавдардың орын табуына және білім қызметі
рыногының экономикалық өзгерістерге дер кезінде бағдар үстауы мамандардың
экономикаға қажеттілік жағынан алған уақыггың да алатын орны ерекше.
Қажетгілігі жоғары, біліктілі басым мамандардың еңбек потенциалы ретінде
еңбек өнімділігін арттырумен қатар, білімді жоғары қоғам қалыптастырып
дамуына ықпалын тигізеді. Мамандардың экономикаға тигізер тікелей үлесі
синтезделу процесіне үқсас болады. Себебі, жоғары айтылған қажеттілік пен
уақыт факторына жанама түрде өсер ететін нарықтық үрдістің бір атрибуты -
бәсекелестік орын алады.
Білім саласы экономикаға қажетті мамандардың өндірушісі болса, мемлекет
ол мамандарды сатып алушы ретінде орын алады. Мамандардың толыққанды еңбек
потенциалын қалыптастыруға тікелей ықпалын тигізетін және үдайы даму
процесіне тікелей әсер ететін денсаулық сақтау салсының қызметі және жалпы
халықтың денсаулығы маңызды орын алады.
Экономиканың қозғаушы күші, негізгі діңгегі ретінде өндірігіш күштер
болып табылады. Өндіргіш күштердің жалпы қүрамында жүмысшы күшінің алатын
орны ерекше. Жүмысшы күшінің немесе еңбек потенциялының қалыптасып,
қоғамдық үдайы өндіріске қатысуына себепкер ретінде сол жүысшы күшінІң
өзінің үдайы өндірісі қажет, ол жылдар бойы қалыптасқан аксиома. Сондықтан
жоғарыда қарастырылып өткен адам капиталы, оның ішінде білім факторының,
яғни білім беру жүйесінің дамуы еңбек өнімділігін арттыратын фактор ретінде
қарастырылған. Осыған сәйкес халықтың денсаулығының жоне денсаулық сақтау
үйымдарының экономикалық дамуға ықпалын ашуға тырысайық.
Денсаулық сақтау саласының экономикамен өзара қарым - қатынасы туралы
көптеген түжырымдар жазылған. Ол туралы К. Маркс білім беру мен денсаулық
сақтау саласындағы қызметкерлердің еңбегін қоғамдық үдайы өндірістің
қатынасушылары ретінде қабылдаған. Дәрігер мен мүғалімнің еңбегі сол
еңбекті төлейтін тікелей қорды қүрмайды, дегенмен олардың еңбегі өндіріс
шығынындағы жүмысшы күшінің барлық қүнын қүрайтын сол қордың өндірісінің
шығынына кіреді - деген болатын [14].
Денсаулық сақтау саласының элеуметтік тиімділігі экономикалық
тиімділікпен байланысады, яғни өмір сүру үзақтығын сақтауға денсаулық
сақтау саласы жүмысшы күшінің үдайы даму өндірісіне ықпалын тигізеді.
Денсаулық сақтау саласының экономикалық тиімділігі бір жағынан
тиімділіктің нетижесінің қоғамдық үдайы өндіріске өсері мен қоғамдық үдайы
өндірістің экономикалық тиімділігінің өсуімен сипатталады, ал екінші
жағынан осы салаға жүмсалған шығындардың, яғни материалдық, қаржылық және
еңбек қорының тиімді пайдаланылуымен сипатталады.
Медициналық қызметке экономикалық баға берілуі, осы салаға тән
натуралды көрсеткіштердің сипатымен орындалады, яғни туу коэффициенттерінің
өсуі, қайтыс болу коэффициентінің төмендеуі және оған сәйкес табиғи өсімнің
өсуімен қарастырылады, сонымен қатар өмір сүру үзақтығы, көсіптік аурумен
және жарақаттардың төмендеуімен анықталынады.
Халықтың денсаулығы елдің потенциалды мүмкіндіктерін іске асыратын
кепіл ретінде орын алады және мемлекеттік саясаттың басымдылығын көрсетеді.
Нарықтық қалыптасу кезеңінде және оның дамып, жаңа қарқын ала бастаған
кезендерінде, біздің қоғамымыздың халықтың денсаулығының қүндылығына жоне
оны нығайтуына жүмсалынған кейінгі үш төрт жылдағы экономикалық
нәтижелердің ықпалы басқару, қүрылымдық өзгерістерге, тіпті денсаулық
сақтау саласына әсерін айтарлықтай тигізіп жатқаны шамалы.
Денсаулық сақтау саласының қызметі мен қоғамдық үдайы өндірістің өзара
байланысын екі аспектіде қарастыруға болады: денсаулық сақтау қызметінің
үдайы өндіріс процесінің одан әрі дамуына ықпал етуі және экономикалық
өсімнің халықтың денсаулығын сақтау шаралары мен одістеріне әсері жағынан.
Денсаулық сақтау саласының, оның құрылымындағы емдеу -профилактикалық
және санитарлы-гигиеналық мекемелерінің шаралары кешенді түрде қарастырылуы
қажет: ол олеуметгік, экономикалық және медициналық тиімділік жағынан
қамтылуы керек. Бұл денсаулық сақтау саласының жаңа реформалық кезеңінде,
яғни медициналық сақтандыру арқылы қаржыландыру эдісінде де кең көрініс
табуы тиіс. Демек, денсаулық сақтау саласына қатысты реформалардың
шеңберіндегі бағдарламалардың тиімділігін бағалау жалпы қарастырылатын
тиімділік денсаулық сақтау саласының халыққа қандай да бір тигізетін ықпалы
жағынан қарастырылса, медициналық қызметтің экономикалық тиімділігі
натуралды көрсеткіштермен сипатталады - халықтың өмір сүру үзақтығы мен
қайтыс болу қүбылыстарының төмендеуі, оған сәйкес зейнеткерлердің еңбек
ресурсына қосылып, қызмет атқаруы, сонымен қатар туудың өсуі, уақытша
еңбекке қабілетсіз мерзімінің қысқаруы, кәсіптік аурулар мен жарақаттану
секілді қүбылыстардың қысқаруы. Бүл көрсеткіштер экономикаға әсері бар.
Экономикалық тиімділік медициналық сақтандыру бағдарламасын жасауға
және іске асыруға кеткен нормативті шығынның нақтылы шығынға қатынасы
арқылы анықталынады.
Әлеуметтік тиімділік деп әр түрлі медициналық көмекпен түтынушылардың
мүқтажын қанағаттандыру деңгейі. Мәселен, медициналық көмектің сапасы,
пациенттердің уақытының үнемделуі және емделуге байланысты қаржының
үнемделуін жатқызуға болады. Әлеуметтік тиімділік әлеуметтік сүрақнама
арқылы жүзеге асырылады. Мысылы, белгілі бір аймақтағы қызмет атқарып
жатқан 100 медициналық мекеменің немесе емдеу профилактикалық мекемелерінің
қызметіне 70 адам қанағаттанған болса, әлеуметтік тиімділік коэффициеті
келесі (1) формуламен анықталынады:
ӘТК=70100=0,7, , (1)
Медициналық тиімділік белгілі бір бағдарламаның медициналық мекемеге
тіркелген қызметкерлер мен жүмысшыларды қарау кезінде жазылып немесе айығып
кеткендердің болжамды санымен анықталынады [23]. Мысалы, тіркелеген 820
ауырғандардың ішінен тиісті бағдарлама арқылы 670 адам айыққан болса,
медициналық тиімділіктің коэффициенті төмендегідей (МТК) (2) формулада
көрініс табады:
МТК=670820=0,8, (2)
Әлеуметтік сфераның қоғамдағы ролі, маңыздылығы туралы отандық
ғалымдардың пікірі де дөйекті орын алып отыр.
Тұрақты мектепке дейінгі 6 133 7 221 7 661
ұйымдардың саны, бірлік 124,9
Тұрақты мектепке дейінгі 489 380 584 305 634 504
ұйымдардағы балалар саны, 129,7
адам
Тұрақты мектепке дейінгі
ұйымдардағы оқытушылар саны,
адам 52 777 63 304 69 675 132,1
Мектепке дейінгі ұйымға 104,3 104,7 105,0
кіретін балалардың орынмен
қамтылуы
(100 орынға қанша баладан 101,0
келетініне шаққанда), %
Ескерту: ҚР Статистика агенттігі мәліметтері
Кесте -1. Тұрақты мектепке дейінгі ұйымдардың саны 2013жылы 7661
бірлік болып 2011 жылмен салыстырғанда 24,9 пайызға өскен. Тұрақты мектепке
дейінгі ұйымдардағы балалар саны тиісінше 29,7 пайызға өскен. Оқытушылар
саны да жылдан жылға өсуде.
Жалпы орта білім Білім туралы Заңына сөйкес жалпы білім беру
мектептерінде кезеңмен үш деңгейде беріледі. Олар; бастауыш (1-4
кластар), негізгі (5-9 кластар), жоғарғы (10-11 (12) кластар). Жалпа орта
білімді алу мүкіншілігі қамту коэффицентімен бағаланады. Қазақстан
Республикасының статистика жөніндегі агенттіктің мәліметтеріне
жүгінсек бастауыш кластарды (1-4) оқытудың қамту коэффициенті 1991-1999
жылдар аралығында 98,7 - 99,6 %-ті қүраған. Ал, негізгі орта білімдегі (5-9
кластар) қамту коэффициенті 1991 жылда 95,0 %-ті қүрап 1995 жылы 78,7 %-ке
дейін төмендеген. Бүл тенеденцияға кері әсерін тигізген 1996-1997 жылдар
аралығында жалпы орта мектептеріне Үкімет тарапынан жүргізілген
оңтайландыру процесі болатын. Бірақ, 1998 жылдан бастапы бүл келеңсіз
жағдайдың тоқталып 182 жалпы орта мектептердің қайта іске қосылуы арқасында
негізігі орта білім берудің қамту коэффициенті 1999 жыл 93,4 %- ке өскен
[43]
Әлеуметтік сфераны оңтайландыру процесі 1995 жылдан басталды. Қазақстан
Республикасының Үкіметінің 1996 жылдың 9 қаңтарында қабылданған Қазақстан
Республикасының экономика саласындағы қызметкерлердің еңбек ақы туралы
Қаулысына, жэне 1995 жылдың 21 желтоқсанындағы №2700 1996 жылдың
Республикалық бюджеті туралы заңды күші бар Қазақстан Республикасы
Президентінің 1996 жылдың 11 қаңтарындағы №53 Жарлығын жүзеге асыру туралы
қаулысына сәйкес министрліктерге, мелекеттік комитеттерге жөне
водомстваларға құрылымдарды жөне желілерді оңтайландыру, штатық
нормаларды қысқарту жоне оны қаржыландырудың шарттарын жасауға тапсырма
берілген.
Оңтайландыру процесі білім жүйесінің құрылымында мелекетгік үйымдардың
үлесінің азайғандығы байқалды, соның ішінде мектепке дейінгі, мектептен тыс
білім мекемелерінің саны қысқарды, кішікомплектті мектептер, мектеп-
интернаттары азайды. Сонымен қатар, мамандардың жұмыссыз қалып, тіпті білім
саласынан мамандардың кетуіне әкеліп соқты.
Экономика саласының кризистік жағдайына сәйкес өндірістің қүлдырауы
себебінен білім саласының қаржыландыру деңгейі төмендеді. Осыған байланысты
білім мекемелерін қаржыландыруды жергілікті атқару органдарының қүзіретіне
берілді.
Кесте -2 Жалпы білім беретін мектептердің 2010-2013 жылдарының даму
динамикасы
Көрсеткіштер 201011 20112012201213
Күндізгі жалпы білім беретін
мектептердегі оқытушылар саны 307 972 310 847 305 191 99,0
Күндізгі жалпы білім беретін 2 533,9 2 581,6 2 685,1
мектептердегі оқушылар саны 106,0
Күндізгі жалпы білім беретін
мектептер саны 7 636 7 561 7 562 99,0
Кәсіптік мектептер (лицейлер) 309 310 184 59,5
саны
Кәсіптік мектептердегі 113 247 110 079 64 814
(лицейлердегі) оқушылар саны 57,2
Кәсіптік мектептердегі
(лицейлердегі) оқытушылар саны 7 110 7 362 4 669 65,7
Колледждер саны 610 785 768 125,9
Колледждердегі оқушылар саны 490 997 491 711 520 371 105,9
Колледждердегі оқытушылар саны 32 218 28 360 34 416 106,8
Кешкі жалпы білім беретін 84 84 85
мектептер саны 101,1
Кешкі жалпы білім беретін 21,1 19,0 17,6
мектептердегі оқушылар саны 83,4
Ескерту: ҚР Статистика агенттігі мәліметтері
Кесте -2 бойынша жалпы орта білім беретін мектептердің саны 2013 жылы
2010 салыстырғанда 0,1 пайызға төмендеген. Күндізгі жалпы білім беретін
мектептердегі оқушылар саны 2013 жылы 2011 жылмен салыстырғанда 6 пайызға
жоғарлаған, тиісінше оқытушылар саны 0,1 пайызға төмендеген. Тиісті жылдары
кәсіптік мектептер саны мен оқушылар саны қысқарған.
Жалпы орта білім беретін мектептердің саны 1991 жылы 8575 бірлік болса,
20002001 оқу жылында 8309 санын көрсетіп отыр. Бұл оқу орнының 1996-1997
жылдар аралығында оңтайландыру процесіне сәйкес келіп, 1991 жылмен
салыстырғанда 337 бірлікке қысқарған. 1991 - 1995 жыдар аралығында оқушылар
санының қысқарғаны байқалды, яғни 3147,4 мың адамнан 3059,8 мың адамға
азайған. Бүл теңценцияның 20002001 оқу жылына 19911992 оқу жылымен
салыстырғанда 3,1%-ға өскен немесе 3247,4 мың адамға көбейген.
Дегенмен жалпы орта білім беретін мекемелердің саны мен ондағы
оқушылардың саны 20122013 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz