Жастар арасындағы нашақорлықтың алдын алу шаралары
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І тарау. НАШАҚОРЛЫҚ: ДЕРТТІК МӘНІ ЖӘНЕ ЗЕРТТЕЛУ ДЕҢГЕЙІ
1.1 Нашақорлық.әлеуметтік дерт ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Нашақорлықтың алдын алу мәселелерінің әлеуметтануда зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
ІІ тарау. ЖАСТАР АРАСЫНДАҒЫ НАШАҚОРЛЫҚТЫҢ АЛДЫН АЛУ ШАРАЛАРЫ
2.1 Жастар нашақорлығы: жай.күйі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
2.2 Жастар арасындағы нашақорлықтың алдын алуға арналған іс.шаралар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
І тарау. НАШАҚОРЛЫҚ: ДЕРТТІК МӘНІ ЖӘНЕ ЗЕРТТЕЛУ ДЕҢГЕЙІ
1.1 Нашақорлық.әлеуметтік дерт ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Нашақорлықтың алдын алу мәселелерінің әлеуметтануда зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
ІІ тарау. ЖАСТАР АРАСЫНДАҒЫ НАШАҚОРЛЫҚТЫҢ АЛДЫН АЛУ ШАРАЛАРЫ
2.1 Жастар нашақорлығы: жай.күйі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
2.2 Жастар арасындағы нашақорлықтың алдын алуға арналған іс.шаралар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
Дипломдық зерттеуде Қазақстанның Оңтүстік өңірі жастары арасындағы нашақорлықтың алдын алу мәселелері қарастырылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі.
Қазақстан Республикасында нашақорлыққа және есірткі бизнесіне қарсы күрестің 2006-2014 жылдарға арналған стратегиясы (бұдан әрі - Стратегия) Қазақстан қоғамының одан әрі дамуы, Қазақстан Республикасы азаматтарының құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қамтамасыз ету мүддесінде әзірленді.
ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаев Қазақстан халқына жолдауында: “Қазақстан есірткі тоқтаусыз тасымалданатын белдеуде жатқан ел. Орналасқан жеріне байланысты Қазақстан есірткі бизнесінің халықаралық құрылымдарының мүддесі үйлескен аймаққа айналған. Бұл мәселенің географиялық, экономикалық тұрғыдан қарағандағы өлшемдерінің маңыздылығын ескерумен қатар есірткіге салынушылық пен есірткі бизнесімен күресті қазақстандықтардың өздерінің қолдауынсыз жүргізуге болмайтынын да ескеруге тиіспіз.” – деп жазды. Еліміздің өзге алпауыт елдер күресіп жеңе алмай отырған мәселемен бұлайша бетпе-бет келіп қалуы әрине өкінішті жағдай.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі.
Қазақстан Республикасында нашақорлыққа және есірткі бизнесіне қарсы күрестің 2006-2014 жылдарға арналған стратегиясы (бұдан әрі - Стратегия) Қазақстан қоғамының одан әрі дамуы, Қазақстан Республикасы азаматтарының құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қамтамасыз ету мүддесінде әзірленді.
ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаев Қазақстан халқына жолдауында: “Қазақстан есірткі тоқтаусыз тасымалданатын белдеуде жатқан ел. Орналасқан жеріне байланысты Қазақстан есірткі бизнесінің халықаралық құрылымдарының мүддесі үйлескен аймаққа айналған. Бұл мәселенің географиялық, экономикалық тұрғыдан қарағандағы өлшемдерінің маңыздылығын ескерумен қатар есірткіге салынушылық пен есірткі бизнесімен күресті қазақстандықтардың өздерінің қолдауынсыз жүргізуге болмайтынын да ескеруге тиіспіз.” – деп жазды. Еліміздің өзге алпауыт елдер күресіп жеңе алмай отырған мәселемен бұлайша бетпе-бет келіп қалуы әрине өкінішті жағдай.
1. Қазақстан Республикасында нашақорлыққа және есiрткi бизнесiне
қарсы күрестiң 2009 — 2011 жылдарға арналған бағдарламасы, Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2009 жылғы 27 мамырдағы N 784 Қаулысы
2. «Терроризм, сепаратизм және экстремизммен күрес туралы»
Конвенция. Шанхай, 15 маусым 2001.
3. «Қазақстан-2050»: Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси
бағыты. Қазақстан Республикасының Президенті-Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы.-Алматы: ЮРИСТ, 2013.-44б.
4. Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында.
Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы. – Астана, 2006. – 44 бет.
5. Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан. Қазақстан Республикасы Президенті
Н.Ә.Назарбаевтың 2007 жылғы «Ұлы мұраттар ұлы ниеттерден бастау алады немесе дамушы мемлекеттен – дамыған елдерге» атты Қазақстан халқына жолдауы (28 ақпан, 2007 жыл)
6. Қазақстан Республикасы Мемлекеттік Білім бағдарламасы.-Алматы, 2003. –45 б.
7. Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан Республикасының азаматтарына патриоттық тәрбие берудің 2006-2008 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы туралы Жарлығы. –Астана: Ақорда. 10 қазан, 2006, № 200.
8. Нұсқабаева Г.О. Нашақорлықтың алдын алудың медициналық
алғышарттары // А.Ясауи университеті хабаршысы/, 2010.-№1-2.-391-395-беттер
9. Алауханов Е., Бахаутдинов А., Мурсалова Л. Кәмелетке толмаған
қыздар жасаған қылмыстардың алдын алу мәселелері. Монография.-Алматы, 2009.-263б.
10. Нұсқабаев Е. Жаһандану жағдайында жастардың есірткіге әуестігінің
алдын алу шаралары //Заң және Заман/ Құқықтық журнал. 2007.-№3.-44-45 беттер
11. Қазымбетова Д. Социальные проблемы девиантности в транзитном
обществе.-Алматы, 2012.-127с.
12. Жанаев А. Усилить боьбу с наркоманией //Закон и время.-2013.-№3.
С.13-18
13. Смелзер Н. Социология /учебник/-М.: Мысль, 2010.-724с.
14. Джаманбалаева Ш. Социальные проблемы девиантного поведения
/Монография/-Алматы,2013.-286с.
15. Аженов М.С., Садырова С. Социология образования.-Алматы: Қазақ
университеті, 2007.-114с.
16. Жаназарова З.Ж. Отбасы социологиясы. - Алматы: Қазақ университеті, 2010. -240 б.
17. Нұсқабаев О. Мектеп жастарды әлеуметтендіру институты.-Алматы:
қарсы күрестiң 2009 — 2011 жылдарға арналған бағдарламасы, Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2009 жылғы 27 мамырдағы N 784 Қаулысы
2. «Терроризм, сепаратизм және экстремизммен күрес туралы»
Конвенция. Шанхай, 15 маусым 2001.
3. «Қазақстан-2050»: Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси
бағыты. Қазақстан Республикасының Президенті-Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы.-Алматы: ЮРИСТ, 2013.-44б.
4. Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында.
Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы. – Астана, 2006. – 44 бет.
5. Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан. Қазақстан Республикасы Президенті
Н.Ә.Назарбаевтың 2007 жылғы «Ұлы мұраттар ұлы ниеттерден бастау алады немесе дамушы мемлекеттен – дамыған елдерге» атты Қазақстан халқына жолдауы (28 ақпан, 2007 жыл)
6. Қазақстан Республикасы Мемлекеттік Білім бағдарламасы.-Алматы, 2003. –45 б.
7. Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан Республикасының азаматтарына патриоттық тәрбие берудің 2006-2008 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы туралы Жарлығы. –Астана: Ақорда. 10 қазан, 2006, № 200.
8. Нұсқабаева Г.О. Нашақорлықтың алдын алудың медициналық
алғышарттары // А.Ясауи университеті хабаршысы/, 2010.-№1-2.-391-395-беттер
9. Алауханов Е., Бахаутдинов А., Мурсалова Л. Кәмелетке толмаған
қыздар жасаған қылмыстардың алдын алу мәселелері. Монография.-Алматы, 2009.-263б.
10. Нұсқабаев Е. Жаһандану жағдайында жастардың есірткіге әуестігінің
алдын алу шаралары //Заң және Заман/ Құқықтық журнал. 2007.-№3.-44-45 беттер
11. Қазымбетова Д. Социальные проблемы девиантности в транзитном
обществе.-Алматы, 2012.-127с.
12. Жанаев А. Усилить боьбу с наркоманией //Закон и время.-2013.-№3.
С.13-18
13. Смелзер Н. Социология /учебник/-М.: Мысль, 2010.-724с.
14. Джаманбалаева Ш. Социальные проблемы девиантного поведения
/Монография/-Алматы,2013.-286с.
15. Аженов М.С., Садырова С. Социология образования.-Алматы: Қазақ
университеті, 2007.-114с.
16. Жаназарова З.Ж. Отбасы социологиясы. - Алматы: Қазақ университеті, 2010. -240 б.
17. Нұсқабаев О. Мектеп жастарды әлеуметтендіру институты.-Алматы:
Пән: Социология, Демография
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 69 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 69 бет
Таңдаулыға:
М А З М Ұ Н Ы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І тарау. НАШАҚОРЛЫҚ: ДЕРТТІК МӘНІ ЖӘНЕ ЗЕРТТЕЛУ ДЕҢГЕЙІ
1. Нашақорлық-әлеуметтік
дерт ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .6
2. Нашақорлықтың алдын алу мәселелерінің әлеуметтануда
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
ІІ тарау. ЖАСТАР АРАСЫНДАҒЫ НАШАҚОРЛЫҚТЫҢ АЛДЫН АЛУ ШАРАЛАРЫ
1. Жастар нашақорлығы: жай-
күйі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... 29
2. Жастар арасындағы нашақорлықтың алдын алуға арналған іс-
шаралар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 58
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
Кіріспе
Дипломдық зерттеуде Қазақстанның Оңтүстік өңірі жастары арасындағы
нашақорлықтың алдын алу мәселелері қарастырылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі.
Қазақстан Республикасында нашақорлыққа және есірткі бизнесіне қарсы
күрестің 2006-2014 жылдарға арналған стратегиясы (бұдан әрі - Стратегия)
Қазақстан қоғамының одан әрі дамуы, Қазақстан Республикасы азаматтарының
құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қамтамасыз ету мүддесінде
әзірленді.
ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаев Қазақстан халқына жолдауында: “Қазақстан
есірткі тоқтаусыз тасымалданатын белдеуде жатқан ел. Орналасқан жеріне
байланысты Қазақстан есірткі бизнесінің халықаралық құрылымдарының мүддесі
үйлескен аймаққа айналған. Бұл мәселенің географиялық, экономикалық
тұрғыдан қарағандағы өлшемдерінің маңыздылығын ескерумен қатар есірткіге
салынушылық пен есірткі бизнесімен күресті қазақстандықтардың өздерінің
қолдауынсыз жүргізуге болмайтынын да ескеруге тиіспіз.” – деп жазды.
Еліміздің өзге алпауыт елдер күресіп жеңе алмай отырған мәселемен бұлайша
бетпе-бет келіп қалуы әрине өкінішті жағдай.
Стратегия Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясын одан әрі
іске асыру жөніндегі шаралар туралы Қазақстан Республикасы Президентінің
2001 жылғы 4 желтоқсандағы N 735 Жарлығының негізгі қағидаларына жауап
береді, онда нашақорлыққа және есірткі бизнесіне қарсы іс-қимыл мемлекеттік
органдар мен қоғамдық институттар қызметінің негізгі бағыттарының бірі
болып айқындалған. Онда Шанхай ынтымақтастық ұйымына мүше-мемлекеттердің
басшылары 1999 жылғы 25 тамызда жариялаған Бішкек декларациясының, 2000
жылғы 21 сәуірде Ташкент қаласында Орталық Азия экономикалық қоғамдастығына
қатысушы мемлекеттердің басшылары қол қойған Терроризмге, саяси және діни
экстремизмге, трансұлттық ұйымдасқан қылмысқа және Тараптардың
тұрақтылығына өзге де қатерлерге қарсы күрес жөніндегі бірлескен іс-қимыл
туралы шарттың, сондай-ақ осы саладағы басқа да нормативтік құқықтық
актілердің ережелері ескерілген.
Қытайда өткен “Шанхай” бестігінің саммитінде Президентіміз Н. Ә.
Назарбаев Ауғаныстанда өндірілген есірткіге қару-жарақ сатып алынып,
террористер қаржыландырылатынын баса айтқан болатын. Ал, “Европаға ашылған
терезе” - Қазақстанға есірткі ең алдымен Ауған-Тәжік бағытымен ағылады.
Егер наркотикалық өнімдердің 70 пайызының Ауғанстанда өндірілетінін
ескерсек, елімізге әкелінетін және одан әрі асатын есірткі көлемінің тіпті
аз емес екенін болжай аламыз. Есірткі лаңы тек осы тасымалдаумен ғана
тынбайды, бізде есірткіге салыну нысанының белең беруі осының айғағы [1.
391-395 беттер].
Жасыратыны жоқ, ел ішінде есірткіге жақындар жыл өткен сайын қарқын
алып келеді. Бұлардың көбінің жастар екендігі тіптен алаңдатады. Мұндағы
басты себептің бірі жастардың жұмыссыздығы мен халықтың әл – ауқатының
төмендігі сынды әлеуметтік-экономикалық факторлар болса, оған қосылып
отбасындағы берекетсіздік пен жастардың бақылаусыз, бейәдеп өсуінен де
туындап отыр.
Қазақстан есірткі тасымалында транзиттік белдеу болғаны аздай, Шу
алқабындағы “қарасораның” кесірі де өршіп тұр. Бір қызығы біреулер
“қарасора” енді біреулер “кендір” дейтін бұл заттың Қазақстан аумағында
жерсінбейтін, өспейтін жері жоқ екен. Қайда апарып ексең сонда шығатын
көрінеді. Қарасорадан уыты апииыннан аздап қана кем түсетін “марихуана”,
“гашиш”, “анаша” сықылды наркотиктер жасалады. Жылдар бойы осынау кендірден
дайындалатын “дәрілік шөп” жастардың елтіп есінен тана шегетін шылымына,
жанқалтасына басатын “теңгесіне” айналған.
Сондай-ақ, нашақорлықпен уланудың келесідей нәтижелері де қайғылы:
паралич, көздің көрмей қалуы, мылқау болып қалу, өзін – өзі өлтіру, қылмыс
жасау, т.т. Демек, нашақорлық бәріненде бұрын әлеуметтік дерт,
әлеуметтанулық зерттеулердің белгілі бір зерттеу тақырыбы. Олай болса,
социологиялық тұрғыдан нашақорлықтың алдын алу, оның адам денсаулығына
зияндығын түсіндіру, одан арылту жолдарын іздестіру социология ғылымының
міндетті қызметі.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Жастар арасында есірткіге әуестіктің алдын алу,
нашақорлықты емдеу, оның таралуы мен пайдалануын ауыздықтау мәселелерін
зерттеулермен Ш.Е.Жаманбалаева, Г.О.Нұсқабаева, Е.Алауханов,
Ә.Бахауитдинов, Л.Мирсалова, Е.Нұсқабаев, Құланбай Ә. Бейсенов Ж.С.,
Шлымова Г., Тұрғынбекұлы М. т.б. айналысып жүр [2-3]. Десек те, жастар
арасында нашақорлықтың таралуының алдын алу мәселелері Біріккен Ұлттар
Ұйымының есірткілік заттардың таралуына тыйым салу жұмыстарымен арнайы
айналысатын халықаралық комитетінің жыл сайынғы есептерінде қарастырылып
отырады. Бұл комитетте жастар арасындағы нашақорлықтың алдын алу шаралары
жалпылама жер шарындағы барлық елдердегі есірткі айналымының пайдалану
обьектілерінің бірі ретінде ғана әңгімеленеді де қояды. Демек, жастар
арасындағы есірткіге әуестіктің алдын алудың бір елдегі іс-тәжірибесін
нақтылы зерттеу обьектісі ретінде талдап, зерделеудің мәні де маңызы да
жоғары.
Зерттеу обьектісі мен мәні жастар арасында нашақорлықтың алдын алу
жұмыстарымен айналысатын мемлекеттік және әлеуметтік институттардың
қызметі.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері жастардың есірткіге әуестігінің алдын
алу, нашақорлықтың денсаулыққа зияндығын насихаттау қызметінің
ұйымдастырылуын жетілдіру, тиімділігін арттыру жолдарын іздестіру.
Зерттеу жұмысының теориялық-методологиялық негізі ретінде отандық және
шетелдік ғалымдардың қарастырылып отырған мәселені зерттеу қажеттілігі
негізделген еңбектері алынды.
Деректік және фактілік қоры ретінде нақты-социологиялық зерттеулердің
және статистикалық органдардың, мерзімді басылымдардың материалдары алынды.
Сонымен қатар, зерттеуде автордың өзі жүргізген нақты-социологиялық зерттеу
мәліметтерінің талдау қорытындылары кеңінен пайдаланылды.
Зерттеу жаңалығы мен практикалық маңыздылығы. Зерттеуде жастардың
нашақорлығының алдын алу мәселелері қарастырылғандықтан жұмысты жастардың
девианттық мінез-құлығының алдын алу жұмыстарымен айналысатын мемлекеттік
және әлеуметтік институттар, тәртіп қорғау, медициналық және психологиялық
мекемелер өз жұмыстарында пайдалана алады. Сонымен қатар, жұмысты түгелімен
орта мектептерде, арнаулы орта білім беретін колледждерде, жоғары оқу
орындарында арнайы курс етіп оқуға болады.
Зерттеу, яғни дипломдық жұмыс кіріспеден, 2 бөлімнен, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
1. Нашақорлық: дерттік мәні және зерттелу деңгейі
1. Нашақорлық-әлеуметтік дерт
Қазіргі таңда Қазақстан қоғамының алдында тұрған және шұғыл шешуді
талап ететін өзекті мәселелердің ішінде ел халқының денсаулығына және
тұтастай алғанда ұлттық қауіпсіздікке төнген жаһандық қатер ретінде
нашақорлықтың және есірткі бизнесінің өсу проблемасы алдыңғы орындардың
біріне шығып отыр.
Соңғы жылдарда Қазақстандағы есірткі ахуалына жасалған талдау
республикада оның тұрақты келеңсіз серпінге ие айтарлықтай асқынуымен
сипатталатындығын көрсетеді.
Қазіргі кезде Орталық Азия өңірі әр алуан шығу түрлері мен нысандардағы
есірткілердің экспансиясына ұдайы ұшырап отыр.
Көкнәрдің таралуы XIX ғасырда кеңінен етек алды. Ол үшін Англия мен
Қытай арасында соғыс та болды. XX ғасырдың ортасында дамыған батыс
елдерінде нашақорлық пен есірткі айналымы қауіпті жағдайға жетті. Бұл
жағынан АҚШ бірінші орынға ие болды.
Есірткіге қарсы күрес XX ғасырдың басында халықаралық сипат алып,
арнайы құжаттармен бекітілді. 1946 жылдан бақылау Біріккен Ұлттар
Ұйымының құзырына көшті.
Нашақорлыққа көбінесе жасөспірімдер шалдығады, алайда осы кезенде
ересектер арасында да ескірткіге әуестенетіндер көбейіп келеді.
Нашақорлардың саны жылдан жылға өскен. Сондықтан әңгімеміз тек
жасөспірімдер арасындағы нашақорлыққа салынудың себептері неде?
Жастардың арасында есірткіге әуестік көп ретте білместіктен басталады.
Жасөспірімдер қоршаған ортасының кері әсеріне иланғыш келеді. Олар жас
болғандықтан қоршаған ортаның әр сипатты әрекетіне адам ойына келмейтін
жауап кайтарады. Өз іс-әрекетінің салдарын дұрыс болжамау, жеңілтектік, жан-
дүние, мінез-құлық пен дүниетанымның толық калыптаспағандығы, иланғыштық,
кері әсерге еліктеушілік алғаш рет спирт ішімдіктері мен есірткінің дәмін
көруді тудыратын себептер. Жасөспірімдер өздерінің ержүректігін,
дербестігін танытуға болатын топтар мен ұйымдарға бірігеді. Мұндай топтар
үй жақта, би алаңдарында, мектепте де ұйымдасады және топ ішінде алғашқы
тексерістер болып өтеді.
Тарихты түгескен Геродот өзінің бір жазбасында Қара теңіздің
солтүстігінде Дон мен Дунайдың арасын жайлаған скиф тайпаларының
тіршілігінен көргенін әңгімелейді. Оның айтуынша, сақтар орталарына от
жағып, оған қара сора дәнін тастап, оның иісіне елітіп ләззат алатын
көрінеді.
Мұндай көріністі қазіргі тілімізде марихуанаға еліту дейді. Оның атақ-
даңқы әлемнің 120-дан астам еліне мәлім, құрмет тұтады. Пайдаланушылардың
жақсы көретіндігі сонша, оны тіпті еркелетіп кейде жеңіл есірткі деп те
атайды.
Химия ғылымының қарыштап дамуымен атын естімеген, кейбіреуіне тіпті
тілің күрмеліп қалатын есірткі түрлері дүниеге келді: кокаин, героин, ЛСД,
амфетамин, бензидрин, фенамин, перватин, МДМА, крэк, барбитурат секілді
болып шұбатылып кете барады.
Әрине, о баста бұлар есірткі ретінде ашылған жоқ.
Сондықтан нашақор ата-анасы ауқатты жасөспірімдерді есірткіге
әуестендіруге, соның арқасында өзінің қамын ойлауды мақсат етеді.
Нашақордың жасөспірімдер тобына қосылуының себебі де сол. Ол алдымен наша
шегуді немесе ес ауыстыратын дәрі ішуді ұсынады. Еліктегіш жастар дәм тата
бастайды. Олардың бірі қызық көруді қаласа, екіншісі басқалардан қалмауды,
тағы бірі өзін ересек көрсетуге тырысуды, ендігі біреуі бар қиындықтан
қашып, ләззат аламын дейді. Бара-бара жасөспірім нашақорға, есірткінің
құлына айналады.
Есірткінің ерекшелігі сол, адам оған бір-ақ рет дәмін татқаннан кейін
әуес болып калады. Міне, адамдардың нашақор болуы себептерінің бірі сонда
жатыр. Танысы, бір рет дәмін татсаң немесе иіскесең, шексең нашақор
болмайсың, қиындықтардың барлығын ұмытасың, ләззат аласың, жаның тыныштық
табады деген арбау сөздерімен нашақорлық жолына тартады. Ал әлеуметтік
қиындықтардан, отбасындағы ұрыс-керістен, жұмыссыздықтан немесе
қызметіндегі жанжалдан шаршаған азамат қиындықтан аз уақытқа болса да
қашып кетуді ойлап, есірткінің дәмін татады да, нашақор санатына
қосылғанын білмей қалады.
Нашақордың, мейлі ол тек марихуана шеккеннің өзінде жасы ұзаққа
созылмайды. Марихуана шегетіндердің ең алдымен өкпесі қабынады, бронхит,
одан әрі өкпе рагі дамиды да адам өлімге дайындалады. Соңғы кезде ғалымдар
марихуананың бауыр мен жүрекке де кері әсері бар екенін дәлелдеді. Ал осы
есірткі түрінің миға кері әсерінің салдарынан адамның жаттауға қабілеті
нашарлап, ұмытшақ етеді.
Марихуана шегушілердің басқалармен қарым-қатынас жасауға құлқы
болмайды. Есірткінің опиат тобындағы түрлерін қолдану нашақорлар арасындағы
өлімнің және мүгедектің басты себебі болып табылады. Опиатты есірткілерді
(морфин, героин, кодеин, метадон) және басқалары ең алдымен ине шаншу
арқылы колданады. Сондықтан оларды қолдану кезінде ең қауіпті аурулар —
СПИД, сифилис жөне гепатит жұқтыру мүмкіндігі күрт жоғарылайды.
Нашақорлардың көбісі осы үш аурумен ауырады. Гепатит, оған қоса есірткі
заттармен улану бауырдың дистрофиясына алып келеді де, адам мүгедек болып
қалады. Көкнәр шикізатын ацетон, бензол, толуол, уксус ангидриді секілді
органикалық еріткіштермен өндейтіндіктен қолданылатын есірткіде олардың 5%
қалады. Есірткі қанда қалады да, еріткіш заттар бауырды күйдіріп, сонда
шөгеді. Әрине, нашақор есірткі қолданып жүргенде оны байқамайды, ол
есірткімен уланған кезінде ауыртпалықты сезбейді.
Адам нашақорлыққа қандай жолдармен келеді. Жасөспірімдер арасында
нашақорлыққа салынуға бейім жағдайлар мынадай:
- ата-ананың баласын тәрбиелеуге уақытының болмауы, жасөспірімнің үйден
тыс өмірін қадағаламауы;
- отбасы мүшелерінің бірі арақ-шарап ішуі немесе есірткі колдануы;
- әкесі мен шешесінің жиі жанжалдасуы;
-ата-ананың бірі бала тумай тұрғанда
маскүнем немесе нашақор болуы;
-отбасы мүшелерінің бір-біріне деген сүйіспеншіліктің болмауы,
отбасындағы түсініспеушіліктің орын алуы;
- мектепте мұғалімдердің нашақорлық мәселелеріне көңіл бөлмеуі,
жасөспірімдер арасында түсіндіру жұмыстарын жүргізбеуі;
- достарының арасында нашақорлардың бар болуы;
-өзінен жасы үлкен достарынын жетегінде жүруі;
-алкоголь мен есірткіге қол жеткізудін оңай болуы;
-әлеуметгік-экономикалық жағдайының төмендігі.
Ал енді жастарды есірткіден қалай қорғап қалуға болады? Қазіргі жастар
тез өсіп, дене бітімі тез жетіледі. Алайда олардың сана-сезімі мен
дүниетанымы әлі де болса балалықтан асып кете алмайды. Біздің айналамызда
еңгезердей балақайлар жиі кездеседі. 9-12 жасар балалар есірткіге сирек
әуес болады. Олардың әуестендіру әдейі жасалған әрекет бол-маса, бұл
жастағылар темекі шегуді де мәртебе санайды. Олардың кейбіреулері шарап та
ішеді. Тоғыз-он екі жасарлар үй жақта немесе мектепте арзан улы
химикаттарды иіскеуі мүмкін. Сондықтан ата-ананың міндеті осы жастағы
балаға көбірек көңіл бөліп, темекі, спирттік ішімдік және есірткінің зияны
туралы жиі айту. Мұндай әңгімелер іш пыстыр-майтын болғаны абзал және де
бостан бос миды ашытпай, жәй айтып кана қоймай, мысал да келтіру кажет.
Аталмыш жастағы балалардың психикасы сезімтал болады, олар көргенін
өмір бақи ұмытпайды. Осы жастарда баланызға аса көңіл аударыңыз, өйткені
оның болашағы, оның болашақта дені сау азамат болып өсу мәселесі дәл сол
кездері шешіледі.
13-15 жастағы жасөспірімдер есірткі туралы ересек замандастарынан естіп
біледі. Олар нашақорлықты ауыр, емделуі қиын індет екенін түсінбейді. Анаша
шегуді нашақорлыққа жатқызбайды, оған тәуелді емеспін, кез келген уақытта
шегуді тоқтата аламын деп ойлайды. Бұларға барлық нашақор жеңіл
есірткіден бастағанын, содан бірте-бірте нашақорға айналғанын түсіндіру
кажет. Кез келген есірткі адамның денсаулығын, психикасын бұза-ды, адамды
қуатсыз, әлсіз, жігерсіз ететіндігін жеткізу керек.
Енді 16-18 жасар жастардың арасында нашақорлық пен оның салдары туралы
жақсы білетіндер көп. Жастардың арасында есірткіні жақтаушылар, оған қарсы
тұрушылар мен екі ойлылары бар. Сонымен қоса есірткі мен алкогольге салынып
кеткендер де кездеседі. Оларды қалай анықтау керек? Жастардың тәлім-
тәрбиесінде түрмеде отырған құрдастары мен таныстары үлкен әсер етеді.
Ондай адамдар жастарды өз өмірінің романтикасын айтып қызықтырады,
ұрлыққа, есірткіге баулиды. 16-18 жасарлармен әңгімелесу қиын, олар сізді
өмір ағымынан қалып қойған ежелгі санауы өздерінің ержеткен ересек азамат
екенін алға тартуы әбден мүмкін. Сондықтан олармен ересек азаматпен
сөйлескендей әңгімелесу кажет. Әдейі қорқыту, бос ойбай көмектеспейді, ал
нашақорлық туралы тым аз білу тіпті арадағы түсіністікті жоқ етеді. Оларға
нақты мысал келтіріп, нашақорлық қаупін жете түсіндірген жөн. Әңгіме
арқауында қылмыстық және әлеуметгік мәселелер жиі естілуі тиіс. Басты
айтатыным, ата-ана өздеріңіз арақ ішіп, темекі тартып, есірткі қолданып
ұрпағыңызға өнеге көрсетпеңіз. Әрбір бала ата-анасына ұқсауға тырысады,
бұл әсіресе 14 жасқа дейінгі кезеңде айқын көрінеді. Жас балалар арақ-шарап
ішу, темекі тарту және есірткі қолдану оларды ересек етеді деген ойда
жүреді, оларға арақ ішу мен темекі тарту баланы ересек етпейтіндігін
түсіндіріп отыру артық болмайды. Сонымен бірге есірткі колдану, оны сақтау
немесе сату заңмен қудаланатынын жиі есіне салып отыру керектігін де
естеріңізге сала кетейік. Жасөспіріммен алкоголь, темекі, есірткі және
барлық тәрбиелік мәні бар әңгімені тиімді уақытта бастаған дұр ыс. Оның
барлық назары тек сізде болуы кажет, сонда ғана арада түсіністік болады.
Жасөспірімнің есірткіге әуестенгенін анықтау киын емес. Ең алдымен
жасөспірімнің мінез-құлқы өзгеріске ұшырайды. Ол ашушаң бола бастайды. Кез
келген нәрсе қанын қайнатып, жүйкесін тоздыратынды шығарады. Жасөспірім
айналасындағылардың барлығын жау санап, айбат көрсетуді, аты-жөні жоқ қаһар
шашуды әдетке айналдырады. Сабақтан қалуды жиілетеді, пәндерден алатын
бағалары төмендейді, білімі тайызданады.
Үйге кеш оралып, түс ауғанша ұйықтауды көбейтеді. Көшеден келісімен екі-
үш күн тамақ ішпеген адамдай суыған асты қомағайлықпен жей бастайды. Ал кей
кезде тіпті тамаққа қарағысы да келмейді. Мұндай мінезді көбінесе наша
шегетіндерден байқауға болады. Егер шегіп келген болса, онын киімі
темекіден басқа, ерекше түтін иісін шығарады.
Көздері қанталап, бұлыңғыр тартып тұрады, қайта-қайта сұрауы да мүмкін.
Жауабын ұзақ ойланып, сөйлесем біліп қояды деген оймен қорқынышқа бой
ұсынады.
Шеккенімді біліп қояды деп, ол оңаша қалуға тырысып бағады. Қасынан
кетпей қойсаңыз өзін қоярға жер таппай тыпыршиды, тіпті ашулана бастайды.
Егер наша іспеттес есірткі шегетіні ұзаққа созылған болса, жасөспірімдердің
бет-әлпеті де өзгеріске ұшырай бастайды. Есірткіні ине арқылы қабылдайтын
нашақорларды да тануға болады. Олар ауа райы мен жағдайға байланыссыз
әрдайым ұзын жеңді киім киеді. Мұны олар ине шаншылған мүшелерін көрсетпеу
мақсатымен істейді. Киімі мен пошымына немкұрайды қарайды. Шаштары өсіп,
түсін жоғалтады, тістері сарғайып, қажетті минералдар жетіспегендіктен
ұнталып кетеді. Әңгімесі мағынасыз, мәнсіз. Көз қарашықтары шамадан тыс
кеңейіп немесе жіңішкеріп кетеді. Аузынан арақтың иісі шықпаса да мас
адамға ұқсап теңселеді. Бір нүктеге қарап ұзақ тұрып қалады, немесе жатып
алады. Есірткі жоқ бола қалса тез ашуланғыш болады. Жаз болса да тұмау
тиген адамдай мұрнын тарта береді, көзі жасаурап жүреді. Еңсесі түсіп, екі
иығы түсіп, мойынын ішке тартып, бүкірейіп жүре бастайды. Ұйыктап жатқанда
денесін қарасаңыз ине шаншылған іздерді оңай табасыз. Қаржы сұрауы да орын
алады. Өмірге деген қызығушылығы да жоғалады. Есірткіге қол жеткізе алмаған
кездері суық терге батып, аяқ-қолы дірілдеп, бұратылып қалады. Оған қоса
іші өтеді, тамақ ішсе де лоқсып, құсқысы келеді. Міне осындай белгілерді
байқасаңыз сіз нашақорға кездескен болуыңыз әбден мүмкін. Мұндай жағдайда
ең бастысы саспай, салмақтылықты жоғалтпау керек. Сіз тез арада дәрігер
-наркологпен акылдасыңыз. Алғашқы кездесу тек сіз бен дәрігер арасында
өткені жөн. Дәрігерге қандай себептермен келгеніңізді түсіндіресіз. Тек
мәселенің мәні ашылғаннан кейін барып балаңызды дәрігерге алып келесіз.
Есірткі туралы әңгімеге қоғамның үйреніп алғаны сонша, тіпті селт
етпейтін де болды. Бұдан он шақты жыл бұрын нашақор, наша сатушы, наша
шегіп ұсталыпты дегенді естігенде дүрлігіп қалушы едік.
Мәселен, 1803 жылы неміс ғалымы Фридрих Сертюртер апиыннан морфий алуды
ойлап тапса, ал 1898 жылы оның отандасы Генрих Дрезер әсері есті тандыратын
героинді дүниеге әкелді. Ал, героин дегеніміздің апиыннан жүз есе күшті
екендігін еске сала кетелік. Әрине, ойлап тапқыштардың бұл жерде ешқандай
да кінәсі жоқ. Кезінде, медицина үшін үлкен жаңалық болған дәрі-
дәрмектердің ертеңгі күні әлемді шарлап, миллиондаған адамдардың одан
зардап шегетіндігін олар қайдан білсін.
Нашақорлык жөнінде Біріккен Ұлттар Ұйымының тапсырысы бойынша
жылда жүргізілетін Оксфорд университеті зерттеулерін нәтижесі әлемде 200
миллион адам (ресми тіркелгендері) есірткі қолданатындығын көрсетіп берді.
Оның ішінде 8 миллионы героин тұтынады. Бұл көрсеткіштен басқа есірткелерде
қалысып отырған жоқ. Мәселен, 13,3 миллион адам - кокаинды, 141,2 миллионы
- марихуананы, 280 миллионы - синтетикалық есірткіні тұтынады. Деректер
бойынша, көршілес Ресейде 2 миллионға жуық адам есірткі азабын тартуда.
Соңғы он жылда одан жастай қайтыс болғандардың саны 12 есеге көбейген.
Қазақстан Республикасының Бас Прокуратурасы жанындағы құқықтық есеп және
ақпарат орталығының 2015 жылдың басындағы деректері бойынша 47 мыңдай адам
есірткі заттарын тұтынғандығы үшін есепке алынған.
Қазақстанда есірткі жағдайының туындауы негізінен Орталық Азия
аймағында оның орасан өршігендігіне байланысты болып отыр. БҰҰ
мәліметіне қарағанда, 2014 жылы Ауғанстанда өндірілген апиын
көлемі 5 мың тоннаға, ал героин қоры 500 тоннаға жеткен. Соның үштен бірі
Ресей мен Еуропа елдеріне Қазақстан арқылы тасымалданғанда қаншамасы
еліміз аймағында қалып қоятындығын ойлаудың өзі үрей туғызады. Бұған
қоса Ресей мен Еуропа елдерінен әзір зат түрінде Экстази, ЛСД дегендерді
әкелу ұлғайып барады. Соңғы уақыттары бұларды жасау қарқыны да күшейе
түсуде. Әрине, сонымен қатар жағдайды одан әрі қиындата түсуге әсерін
тигізетін өзіміздің Шу бойындағы есірткі алқабын айтпай қала алмаймыз.
Ауруын жасырған өледі дегендей, бүгінде есірткіге тәуелді жандар қатары
күннен күнге арта түсуде. Мәселен, қазір 47 мыңның үстінде нашақорлар
тіркеліп тұр. Оның көбі 14-тен 30 жасқа дейінгілер, соның ішінде 5 мыңы
кәмелетке толмағандар болса және арасында осыншама қыз-келіншектер де
бар.
Міне, жағдайдың осыншама күрделене түсуіне байланысты ІСМ есірткі
саудасымен күрес жүргізу үшін ұйымдық және практикалық шараларды қолға
алуда. Мәселен, ішкі істер органдарының жедел-іздестіру бөлімшелері есірткі
жолдарын жабу, ірі көлемде есірткі тасымалдаушылар әрекетінің алдын алу мен
оларды анықтау қызметімен айналысады. Бір сөзбен айтқанда, есірткі
бизнесіне жол бермеу керек. Ал бұған қол жеткізу мақсатында үстіміздегі
жылы шет елдік әріптестермен бірге Тасымалды бақылау деген шартты атаумен
19 арнайы шара өткізілді. Соның нәтижесінде бірнеше халықаралық есірткі
трафигі жолдары жойылды. Бұл, әрине Ресей, Тәжікстан және Қырғызстан
секілді елдердің арнайы бөлімшелерімен бірге атқарылып жатқан жұмыстар
екені анық. Осы өзара байланыстағы қызметті одан әрі жандандыра түсу үшін
2015 жылдың наурыз айында Шымкент қаласында шекарааралық ынтымақтастық
жөнінде Қырғызстан, Өзбекстан және Тәжікстанның арнайы бөлімшелерінің
басшылары бас қосқан жиын өткізілді.
Медициналық мекемелер мен өндірістік кәсіпорындарда есірткі заттарының
сақталуын қамтамасыз ету мақсатында үстіміздегі жылы Допинг атты үш
сатыдан тұратын сауықтыру шарасы өткізілді. Есірткі заттары мен
прекурсорлардың нақты жағдайда қозғалысын бақылауға мүмкіндік беретін
Ұлттық электрондық мәліметтер қоры енгізілді. Үнемі түнгі ойын-сауық
клубтары, барлар мен би орындары тексеріліп тұрады, мұндай көңіл көтеру
орындарының 383-і бақылауда тұр. 2014 жылы мұнда да 53 есірткі пайдалану
мен оны тарату дерегі анықталды. Осыған орай 23 қылмыстық іс ашылып, 24
мекеменің қожайыны әкімшілік жауапкершілікке тартылды. Олардың
кейбіреулерінің кәсіпкерлік қызметке алған рұқсат қағаздары кері
қайтарылды.
Президенттің Жарлығымен бекітілген 2015-2020 жылдарға арналған
нашақорлық және есірткі саудасына қарсы күрес стратегиясы жасалды. Оның
2018 жылға дейінгі бірінші сатысын жүзеге асыру жөніндегі Үкіметтің
бағдарламасы да қабылданып қойды. Өйткені, ғасыр індеттерінің ең жаманы –
нашақорлық болып тұр. Күнделікті өмірдің күйбеңімен жүріп елемегенімізбен
оның кеселі біздің елімізде де жыл өткен сайын жайылып барады. Қолына
түскен бар тиынын тек соған ғана жұмсап, өзге дүниенің бәрін тәрк етуге
жетіп, тәуелді болып қалғандар қаншама. Есірткі оңайлықпен табылмасы да
белгілі. Індетке шалдыққандар бүкіл қоғам өміріне қауіп төндіріп, есірткі
табуға пұл іздеп, неше түрлі қылмысқа да барып жатады. Осы қасіреттен талай
боздақ жас ғұмырларын азаппен өткізіп қана қоймай, көктей солып, жарқын
өмірмен мезгілсіз қоштасуда. Нашақор болып кеткен жастар ата-аналары, туыс-
жекжаттарының ғана емес, бүкіл қоғамымыздың тән жарасы, қаупі мен қасіреті
болып, асқынып барады.
Түркістан қаласы жастары арасында біз жүргізген әлеуметтанулық
зерттеулер мынаны көрсетті. 70-ке жуық сұралғандардың жартысынан астамы
жастар арасында нашақорлық пен қылмыстың өрши түсуіне алаңдайды. Төмендегі
девиантты мінез-құлықтың қай үлгісі қауіпті? деген сауалға респонденттердің
берген жауабы мынадай болды:
қсДевиантты мінез-құлықтың түрлері Жауаптар
1. Өзіне қол жұмсау 13%
2. Нашақорлық 32%
3. Маскүнемдік 11%
4. Кісі өлтіру 28%
5. Жемқорлық 22%
6. Парақорлық 16%
Нашақорлар отбасылары үшін өте қауіпті. Өйткені наркотиктерді сатып
алуға ақша бермегені үшін олар ата-аналарын, әйелдерін, өзге де туыстарын
өлтіреді. Наркотиктің бір дозасы үшін бәріне дайын. Итальяндық Спрут-1
фильміндегі кейіпкер-наркоман қыз шешесінің өлімін бір доза наркотик үшін
кешіруге бар екенін еске түсірелік. Нашақорлар адамдықтан кеткен азғындар.
Бірнеше жыл бұрын баспасөз беттері бір әйелдің жаңа туған нәрестесін
өлтіріп, баланың жылы денесіне бірнеше килограмм наркотикалық заттарды
тығып, тасымалдағанын жазды.
Бұл құбылыстың себебі неде? Осы сауалға жауап іздеп көрелік. Қазақстан
Республикасы ІІМ мәліметтеріне қарағанда 2015 жылдың басында 47 мың адам
нашақорлық дертіне шалдыққан ретінде тұрақты есепте тұр екен. Соның 60
пайызы 30-ға жетпеген жастар. Бұлар әбден көзге түсіп, бірнеше тіркелген
соң есепке алынғандар. Ал қаншама жас есепке алынбай, әлі де жасырын түрде
есірткі қолданады - оны ешкім де білмейді. Тиіп-қашып қолданып, оның
қасіретін білмей, қызықтап жүргендер қаншама?...
Бұл күнде нашақорлыққа қарсы күрес жүргізу үшін ТМД-да алты мемлекеттік
орган енген штаб құрылған. Олар есірткінің жылжу бағыты мен есірткіні
таратушы және оны алушыға дейінгі жолды сүзгіден өткізіп, бақылайды. Соған
сәйкес нашақорлық пен есірткі бизнесі жөніндегі заңға өзгерістер мен
толықтырулар енгізіліпті. Мысалға, жасырын айналымдағы есірткілерді бақылау
және жою жөніндегі шараларды одан әрі арттыру туралы Заңға қол қойылды. Бұл
заң көмегімен есірткілерді дайындайтын қосымша заттарға шектеу салынады.
Мәселен, Ауғанстанда шикі апиынды героинге айналдыру үшін оған бірнеше
басқа қосымшалар қажет көрінеді. Ондай қосымшалар Ауғанстанға көптеген
елдерден жеткізіледі. Міне, осылардың алдын алу мәселелері енгізілген заң
жобасы мақұлданды.
Нашақорлық адамзаттың тауқыметіне айналып отырған мәселе. Сондықтан,
ондай кеселмен күрес жан-жақты бағытта жүргізілуі тиіс. Бұл біздің елімізде
түрлі шаралар арқылы көрініс тауып та отыр. Аталған Комитет 2015 жылдың үш
айы ішінде өзге де мемлекеттік органдармен бірлесе отырып жастар арасындағы
нашақорлыққа байланысты көптеген кездесулер, семинарлар, дөңгелек үстелдер,
дәрістер өткізді. Бұдан басқа көптеген үйірмелер, спорттық секциялар,
өнертапқыштар орталықтары жұмыс істейді. Соның арқасында соңғы жылдары
елімізде жастар уақытын салауатты өткізетін демалыс орындарының саны 5
есеге артыпты.
Бір сөзбен айтқанда, қазір Қазақстанның баспа және электронды
бұқаралық ақпарат құралдарында есірткіге насихат жоспарлы түрде жүргізіліп
келеді десе де болады. Есірткінің алдын алу мәселесінен ешкім де сырт
қалған емес. Бұған Біріккен Ұлттар Ұйымы да назарын тігіп отыр. Әсіресе,
БҰҰ есірткіге қарсы насихат жүргізуде алда келеді. Сонда да БҰҰ-ның
наркомания мәселесін жазатын журналистерге арнаған бірқатар ұсыныстары да
бар көрінеді. Осы ұсыныстарға қарағанда, есірткіге қатысты оларды күшті
және әлсіз деп қолдан бөлу жағымсыз салдарға соқтыратын көрінеді. Сол
сияқты, қоғамда табысқа жеткен, немесе даңққа бөленген адамдардың есірткі
пайдаланғанын хабарлау, есірткіні әндерде, кинофильмдерде, басқа да
коммерциялық шығармаларда мақтау, адамдардың назарын есірткіні заңсыз
сатудан түсетін мол табысқа аудару, тәркіленген есірткі құралдарының
көшедегі құны жөнінде ақпарат тарату, оны медициналық емес тұрғыдағы
пайдалануды заңдастыруды жақтайтын мақалалар жариялау көп жағдайда зиянын
тигізетінін ескере білген жөн [4].
Наркотиктерді үнемі пайдаланатын адамдардың одан құтылуға ерік-күші
жетпейді. Ол өзін наркотик қабылдаумен ақтайды. Наркотик алу үшін ұрлық-
қарлықпен айналысып, адамдарды ұрып, өлтіруге де барады. Сондықтан
нашақорлық пен девианттылықты ажыратып қарастыруға болмайды.
Оның үстіне, қазіргі кезеңде жартылай легалды ұйымдар жастар арасында
наркотик таратады. Бұл орындар - түнгі клубтар, жастар дискотекасы және
т.б. Бұл жерлерде жағымды музыка, стриптиз және секс, бар достарымен бірге
наркотик қабылдауға болады. Бұл жерлерде экстази таблеткаларын оңай сатып
алуға болады.
Елде нашақорлықтың таралуы - наркотик таратушылардың көбейуімен және де
девиацияның өсімі өзара байланысты.
Бізді жас әйелдер арасындағы наркомандардың көбеюі алаңдатады. Нашақор
әйелдер жезөкшелікпен айналысып, наркотик сатады. Жас қыздарды жезөкшелікке
тарту үшін наркотикке еліктіреді.
Жезөкшелер арасында наркотик сату жиі кездеседі. Жезөкшелердің өзі сау
кезінде жезөкшелікпен айналысу қиын екендігін айтады. Отбасыдан бөлек,
оқуы, жұмысы жоқ олардың тұрғылықты жері, қызметінің болмауы, тұрғылықты
жерлерін жиі ауыстырып, қаладан қалаға көшіп жүрулері, кезбелікке әкеп
соқтырады.
Нашақорлықпен күресті қалай жүргізу керек екендігі мәселесі тиісті
органдарды қатты ойландырады.
Нашақорлыққа қарсы күрестің екі түрі анықталған:
Нашақорлықтың қауіптілігін ескерту, онымен күресу;
Репрессивті методтар наркотикпен күресуде дәрменсіздік танытуда.
Олардың ойынша, нашақорлық - ауру. Сондықтан онымен медициналық жолмен
күрескен дұрыс [4. 96-97б].
Обалы нешік, есірткінің қасіретін білетін билік оған қарсы күресті
күшейте түсуде. Еліміздің экономикалық әл-қуаты артқан сайын, күрес те
жетіле түсуде. Бірақ қылмыс әлемі де есірткі тарату мен тұтынуда заманаға
сай, нешетүрлі құйтырқылықты игеріп, құқық қорғау орындарына оңай жаңғақ
болып тұрған жоқ. Сондықтан да осы кеселге қарсы күрестің басқа бір түрлері
жаңа әдістері жоқ па екен деген де сұрақ тундайды. Соның бірін біздің
жерлесіміз, (туып-өскен жері Солтүстік Қазақстан облысы), мәскеулік жазушы
Сергей Баймұхамедов тапқан тәрізді.
Қазақ өртті қарсы тұрып емес, қуалап жүріп өшіру керек дейді ғой. Сол
айтқандай, С.Баймұхамедов есірткінің қасіретін жастарға нашақордың өз
тілімен, өз өмірін қорсету арқылы айтуды мұрат тұтыпты. Расында білікті
адамдар есірткіні қанша жамандағанымен иррационализмге икем тұратын,
көптеген жел мінез жастардың санасына ол жете қоймайды. Ал нашақордың өз
аузынан бүкпесіз, боямасыз шындықты жеткізсе, - бәлки есірткіге бой
алдырғалы жүрген жастар ойланар деген болуы керек [5. 17-18б].
Сөйтіп, нашақорлардың айтқанынан тұратын оның Тәтті ұйқы атты кітабы
өмірге келді. Автор оны жазу үшін нашаның қасіретін бастарынан өткізіп,
өмірдегі адамдардың қатарынан алапес болғандай ысырылып, қағылғандардың бел
ортасына барады. Әрине, бұл жәй адамға қауіпті. Бірақ жазушы басты бәйгеге
тігіп, ерінбей материал жинап, өз кітабын жазып шықты. Осындай қиындықпен,
төзімділікпен туғандығының арқасында да шығар, кітап бірден бестселлер
қатарына кірді. Ресейдің әртүрлі қаласында ол оншақты рет қайта басылып
шықты. 2000 жылдан бері Мәскеу мектептерінде бұл кітап арнайы түрде
оқытылады, оқушылар ол туралы шығармалар жазады.
Нашақорлық-наркомания (грек тілінен narke - мелшию және mania
-ессіздік, құтырыну) - есірткі заттарға патологиялық дағдыланудың
нәтижесінде пайда болатын созылмалы ауру.
Есірткіні қолданатындардың әлеуметтік сипаты да өзгерді, бүгінгі күнге
олардың қатарын орташа және тіпті жақсы қамтамасыздандырылған отбасылардың
балалары толтырып отыр.
Осы орайда аса қажетті шара бұл заңнаманы күшейту. Халықаралық тәжірибе
бүгінгі күні есірткімен күресуде қылмыстық шараларды қатаң қолдануды талап
етеді. Ұлыбритания, Бельгия, Греция, Ирландия, Канада, Франция және басқа
да елдер осы қылмыстар үшін өмір бойы бас бостандығынан айыруды белгіледі.
Есірткіні сатқаны үшін өлім жазасына кесу Иран, Қытай, Сингапур, АҚШ және
Таиланд заңнамаларында көрсетілген.
Президент өзінің Қазақстан халқына жолдауында: Есірткіні жеткізгені
және таратқаны үшін қатаң жазалау қажет,-деп орынды атап көрсетті [6].
Есірткі - өлімге әкеліп соғатын дерт және бұл жерде гуманизм
принциптерін қаншалықты қолдану толғандырады. Бір жағынан - оны жеткізіп,
таратушы адамның өмірі, ал басқасында - оның көмегімен қиылған есірткіні
пайдаланушының өмірі тұр.
Осыған байланысты Қазақстан Pecпyбликасының Қылмыстық, Қылмыстық-іс
жүргізу кодекстеріне және Есірткінің заңсыз айналымы аясындағы
жауапкершілікті күшейту мәселелері бойынша Қазақстан Республикасының
әкімшілік кұқық бұзушылықтары жөніндегі кодексіне өзгерістер мен
толықтырулар енгізу туралы Заңы әзірленіп, 2011 жылы қабылданды.
Бұл заң тек аса ауыр есірткі қылмыстары үшін қылмыстық жауапкершілікке
тартады, олар ҚР ҚК-нің 250, 259, 260, 262-264 және 266 баптары бойынша
белгіленеді.
Осылайша, аса ірі көлемде есірткі контрабандасы үшін - 15 жылдан 20
жылға дейін немесе өмір бойы, бас бостандығынан айыруға; лауазымды тұлғаның
қызметтік жағдайын пайдаланып, есірткіні сатқаны үшін - 10 жылдан 15 жылға
дейін бас бостандығынан айыруға; оқу орындарында және кәмелетке
толмағандардың есірткіні сатқаны үшін - 15 жылдан 20 жылға дейін немесе
өмір бойы бас бостандығынан айыруға; ұйымдасқан қылмыстық топпен есірткіні
сатқаны үшін - 15 жылдан 20 жылға дейін немесе өмір бойы бас бостандығынан
айыруға; кәмелетке толмағандарды, екі немесе одан да көп адамдарды, сондай-
ақ күш көрсетумен есірткіні пайдалануға тартқаны үшін - 7 жылдан 10 жылға
дейін бас бостандығынан айыруға; есірткіні пайдалануға тартып, соның
негізінде адам өліміне әкеліп соққаны үшін - 15 жылдан 20 жылға дейін
немесе өмір бойы бас бостандығынан айыруға; есірткіні пайдалану үшін
притондар ұйымдастырғаны үшін - 3 жылдан 7 жылға дейін жаңа заңға сәйкес
келесі қылмыстық санкциялар қолданылады делінген.
Есірткі пайдаланатын тұлғалар жас ерекшілігіне қарай бірнеше топтарға
бөлінеді:
1-ші топты 14-20 жас аралығындағы тұлғалар құрайды, олардың
психологиялық ерекшіліктері балалық шақтан өткен соң сыртқы орта
жағдайларының өзгеруіне бейімделе алмау салдарынан есірткі заттарды
пайдалану болып табылады. 2-ші топты 20-30 жас аралығындағылар құрайды,
мұндай адамдарға материалдық және әлеуметтік жоспарлардың тым баяу жүзеге
асырылуына наразылық білдіру тән. 3-ші топқа 30-50 жас аралығындағы жасы
келгендер кіреді, олар сырт көзге табысты адам ретінде көрінуі мүмкін,
алайда өмірге көңілі толмау, қатты дағдарысқа ұшырау салдарынан есірткі
заттарын қолданады.
Нашақорлық, маскүнемдік, карта басқа да құмар ойындарға
әуестенушілік адамды жан мен тән жағынан бірдей азғындататын қылықтар.
Есірткі пайдалану салдарынан адамның тұрмыстық және қаржылық жағдайы
төмендейді. Есірткіні қолдану барысында ағзаның барлық органдары мен
жүйесі зақымданады, орталық жүйке жүйесі бас миының қызметінің бұзылуына
әкеледі, осыдан ашушаңдық, ұйқысыздық, бас аурулары пайда болады.
Есірткісіз тұра алмай, аз мөлшердегі есірткіге ақша табу үші қылмыс
әлемінің қара жолына қалай түскендерін өздері де аңдамай қалады. Жамбыл
облысы бойынша Қылмыстық - атқару жүйесі комитеті басқармасының ЖД 1582
мекемесінде 272 жаза өтеуші Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 259
бабымен сотталғандар, яғни көпшілік тілімен айтқанда, есірткі заттарды
пайдаланғандар, сатып - тасыған адамдар. Өз бетімен емделе алмайтындарға
сот үкімі бойынша Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 93-бабы
және Қазақстан Республикасы Қылмыстық-атқару кодексінің 1 б-бабы бойынша 6
айға мәжбүрлеп емдеу тайындайды.
Түзеу мекемесі қызметкерлерінің міндеті - бас бостандығынан айырылған
адамдардың бұзылған психологиясын қалпына келтіру, қылмысына
жауапкершілігін арттырып, түзелу жолына түсуіне көмектесу. Сотталғандармен
жұмыс істеу оңай емес. Олардың мінез-құлықтары сан алуан. Есірткіге
әуестенгендер ішінде тәрбиеге көнбей, қанша жерден қоғамнан оқшаулап, тар
қапаста ұстаса да, қанға сіңіп, дағдыға айналған дерттің құмарлық
шеңгелінен оңайлықкен құтыла алмайтындары да бар. Бірақ, қателігін түсініп,
есірткісіз жаңа өмірге талпынушылар саны да көп. Сотталғандармен
жүргізілген әңгіме барысында, олардың есірткіге құмарланып, тәуелді болу
жолдары әр қилы, біреулер шетелдік кинолар мен түнгі компьютер клубтарында,
сауықханаларға барып, еліктеу, әуестену арқылы бой алдырса, енді біреулері
күнделікті әлеуметтік - тұрмыстық жағдайларының нашарлауын сылтау етіп алға
тартады, келесі біреулері өз ортасы мен отбасында орын алған келеңсіз
жайттар мен келіспеушіліктен іштей күйзеліске түсіп, соны ұмыту үшін
есірткі пайдаланғанын айтады. Ал, енді біреулері бір мезгіл тынығып, көңіл
көтеру үшін кішкене мөлшерде есірткі пайдаланғанның зияны жоқ деп
есептегендер.
Бұл, әрине қате пікір. Есірткіні бір рет пайдаланып, дәмін татқан адам
оны міндетті түрде тағы да қолданады. Бара-бара тәуелді болып, қалай
нашақор болғанын білмей қалады. Мысал, келтіретін болсақ сотталған А.
Абдиев толық материалдық жағдайы өте жақсы жанұяда өскен. Мектеп-
гимназиясында білім алған, мектепте жақсы оқыған, бос уақытында өзінен
үлкен көрші балалармен араласып, бір рет қызығушылықпен есірткінің дәмін
тартып көрген, екінші рет жолдастары көндірген, соңында есірткі алу үшін
ұрлық жасап түрмеге түскен. Осы сияқты мысалдар көп.
Есірткіге әуестенушіліктің бір тамыры - СПИД дертіне ұшырауға әкеледі.
Мекемеде жазасын өтеп жатқан СПИД ауруымен ауыратын сотталғандардың көбісі
- әбден есірткі ауруына шалдыққан адамдар.
Нашақорлық – бұл негізінде есірткіден психикалық және физикалық
тәуелділік пайда болғаннан туатын ауру.
Есірткі – бұл ми жасушаларының жұмысын өзгерте алатын химиялқ зат, сол
қасиетінің арқасында адам ағзасында жалған ләззат сезімі мен көтеріңкі
көңіл-күй тудырады.
Өкінішке орай, бүгінгі таңда жастар арасында нашақорлықтың тез өсуі
байқалады. Жастардың арасындағы нашақорлықтың пайда болуының негізгі себебі
нашаға деген мода және жастардың жаңа сезімді бастан кешуге деген
талпынысы.
Жасөспірімдердің есірткіге үйірлігінің негізгі себебі олардың өздерін
ешкімнен тәуелсіз сезінгілері келуінде.
Көптеген жасөспірімдер есірткіні достарынан ерекшеленбеу үшін немесе
олардың алдында өз беделін көтеру үшін шеге бастайды. Жастар арасындағы
нашақорлықтың өршуінің тағы бір себебіне жастардың өмірлік қиыншылықтарды
жеңе алмауын жатқызуға болады. Наша уақытша психикалық қысымды төмендетеді,
бірақ жастар оның адам ағзасына тигізетін кері әсері туралы ойламайды. Олар
нашақорлықтан кез келген уақытта еш қиындықсыз бас тарта алатындарына
сенеді. Бірақ нашадан психикалық және физикалық тәуелділік пайда болғаннан
кейін бұл шешім кейінге шегеріне береді.
Психикалық тәуелділік тез арада пайда болады, кей жағдайда ол есірткіні
тіпті бір ғана рет пайдаланғаннан кейін де пайда болады. Адамның миы
есірткіні қабылдағанда пайда болатын ләззат сезімін есінде сақтап қалады
да, бұл сезімнің қайталануын талап етеді. Сол себептен есірткіге үйренген
адам бастапқыда пайда болған сезімді күшейту үшін оның мөлшерін күн өткен
сайын көбейтуге мәжбүр болады. Кей жағдайда есітркінің мөлшерін шамадан тыс
асыру мезгілсіз өлімге әкеліп соқтырады. Қабылданған есірткінің әсері
басылғаннан кейін адам ағзасында психикалық және физикалық жайсыздық пайда
болады. Нашақор адамдар бұл жағдайды дененің сынуы деп атайды. Дененің
сынуы – ол адамның тоңуы, буындар мен сүйектердің, бұлшықеттердің сынып
ауруы, дене бұлшықеттерінің дірілі, тартылуы, әлсіздік, тершеңдік, жүректің
айнуы, адамның құсуы және ішінің өтуі, іштегі қатты ауыру сезімі, мұрынның
бітелуі. Соным қатар нашақор адамда өлімнен қорқу сезімі, тынышсыздық,
ұйқысыздық, галлюцинация пайда болады. Нашақор дененің сынуын басынан
кешпес үшін есірткіні қабылдауды жалғастыруға мәжбүр.
Пайда бола бастаған нашақорлықтың белгілерінің тізімін білу ата-аналар
үшін өте маңызды болып табылады. Жасөспірімдердің бойынан сіздер байқаған
нашақорлықтың белгілері есірткіге тәуелділіктің алдын алуға және керекті
шараларды уақытылы қабылдауға көмектеседі.
Есірткіні қолданудың негізгі белгілері:
-Есірткіні қолданғанда – көз қарашығы кішірейеді және жарықтың әсеріне
еш жауап бермейді. Тері сұрланады. Конопляны қолданғанда – көз қарашығы
үлкейеді, адамның тәбеті ашылады, және тынышсыздық пайда болады.
-Өзін мас адам сияқты ұстау – өз істеріне жауап бермеу, ұйқышылдық
немесе керісінше еш себепсіз тынышсыздықтың пайда болуы.
-Еш себепсіз тез арада көңіл-күйінің өзгеруі.
-Қылықтарының өзгеруі – жұмбақшылық пайда болады, өмірге деген
қызығушылық төмендейді, жаңа достар пайда болады. Тез шаршайды, сабақ
үлгерімі төмендейді. Қалай болса солай киіне бастайды.
-Денсаулығының нашарлауы. Жөтелдің пайда болуы, мұрынның бітелуі.
-Көк тамырдың бойында пайда болған иненің іздері, ісіктер мен
көгерулер. Нашақорлар инені қолдарына ғана емес денелерінің басқа
мүшелеріне де сала береді.
-Әрқашан ақша сұрай береді. Үйдегі қымбат заттардың жоғалуы.
-Үйде әр түрлі дәрілердің қораптарының, инелердің, кішкетай қасықшалар
мен шыны құтылардың, фольганың, қағаздың және полиэтиленнің тілімдерінің
пайда болуы.
Нашақор адамның орта жасы – 30 жас. Нашақорлардың үштен бірі өмірмен
өз ерікерімен қоштасып жатады. Нашақорлар ары қарай есірткіні шеге
алмағандықтан өмірден кетіп жатады, тірідей өліп жатады. Табиғат олардан
нашақорлық жолды таңдағаны үшін кек қайтарып жатқандай.
Нашақорлық – бұл әрқашан трагедия. Оның өршуі өте тез, ал аяғы белгілі –
қылмыс пен өлім. Есірткіге ИЯ немесе ЖОҚ деп жауап берер алдында осыны
есіңде сақта.
Әлемді жайлаған есірткі дерті адамзат баласын түгел алаңдатып отыр.
Оның жолына тосқауыл боларлық не қамал, не дуал, не қорған жоқ, көктей
өтіп, дендей еніп барады. Осы бір қатерлі жұлынқұрт жылжып отырып елімізге
де жетті. Балаққа жабысып, енді төске өрлеп бара жатқан жайы бар. Бұл
туралы таяуда өткен Қауіпсіздік кеңесінде Мемлекет басшысы да қадап айтты.
Демек, есірткі дертімен табанды түрде күресетін уақыт әбден келді.
Есірткіге тәуелділер тек өзі ғана емес, өзі түскен шыңырауға өзімен
қоса тағы да бірнеше адамды қоса ала кетеді. Адам жалғыз өзі адаспайды.
Адасудың қауіптілігі сонда, әр адам адасқан кезде өзінің адасуын
айналасындағыларға да таратады - деп ұлы философ Сенека айтып кеткен.
Сондықтанда өмірде өз жолынан адасқандарға қол ұшын беріп, қолдау көрсетіп,
көмектесейік, ағайын.
2. Нашақорлықтың алдын алу мәселелерінің әлеуметтануда
зерттелуі
Нашақорлық мәселесі қазіргі таңда тек қана біздің мемлекетімізді ғана
емес, бүкіл әлемді мазалап отыр. Әлемдік статистика көрсеткіштері
нашақорлықтың көбейгендігін көрсетеді. Әсіресе нашақорлар қатарында
қоғамның жас мүшелері көп көрінуде. Сонымен қатар, есірткілердің жаңа
түрлері шығуда және олардың пайдаланудың жаңа әдіс-тәсілдері қолданылуда.
Осының барлығы шетелдік және отандық ғалымдарды мазалауда. Айтып өтетін
нәрсе бұл мәселе жайлы өткен ғасырларда да көп жазылды.
Айталық, XIX ғасырда Францияда ең алғаш рет нашақорлық девианттық мінез-
құлық зерттелді. Бұл мәселелерді көтерген социолог Э.Дюркгейм болды. Одан
кейін көптеген зерттеушілер, ғалымдар, социологтар,атап айтсақ К.Маркс,
Р.Мертон, Э.Сатерленд, Т.Тард, З.Фрейд т.б. наркомания мәселелерін
зерттеулермен айналыса бастады. Қазақстанда бұл мәселе көтеріліп,
социологтар М.Әженов, О.Нұсқабаев, Г.Әбдікерова, Ш.Жаманбалаева,
Д.Қазымбетова т.б. наркомания мәселелерін зерттеуде. Десекте, бұл
мәселелерді зерттеудің қырлары көп. Айталық, есірткіге әуестікті девианттық
мінез-құлықтың бір элементі ретінде қарастыруға әбден болады.
Девианттық мінез-құлық бір қарағанда жеңіл ұғым сияқты. Ал, шын мәнінде
бұл ұғымның мәніне көп нәрсе кіреді. Мысалы, кісі өлтіру жағымсыз,
қоғамымызға жат әрекеттер болып саналса, соғыс кезінде ерлік деп есептелді.
Сондықтан да бұл ұғым әр кезеңге сәйкес түсіндіріледі. Міне, осыдан келіп,
ғалымдарымыздың пікірлерінің арасында біршама айырмашылықтар, алшақтықтар
кездеседі.
Дегенмен, әлеуметтанушы үшін ауытқуды кісі типінің ерекшелігі ретінде
қарастырғаннан гөрі әлеуметтік ахуалдың немесе әлеуметтік жүйенің негізгі
қасиеті ретінде қарастырған әлдеқайда абзал. Жоғарыда айтып өткендей,
ауытқудың түп мәні туралы нақты анықтама жоқ. Сондықтан кейде тіпті кісі
өлтіру немесе қан араластыру (бауырлар арасындағы жыныстық қатынас) ауытқу
деп қабылданады. Дегенмен, осынау құбылысты сипаттауға көмектесетін өзара
байланысты екі қасиет бар.
Олардың біріншісі-ауытқуды норма бұзудың үлгісі ретінде қарайды да,
нормалар шеңберін белгілейді. Нәтижесінде құқықтық нормалар қылмыскерлерге,
денсаулық нормалары науқастарға, мәдениет нормалары эксцентристерге жол
ашады. Нормалар әлеуметтік ахуалдардың көпшілігінде туындайтындықтан,
мұндай анықтама бәрін де қамтиды және әлеуметтік өмірдің әрбір саласына
енеді. Мысалы, таптық психологияның нормативтік үлгілері орындалмаса,
таптық ауытқу, немесе достар арасында қалыптасқан-нормалар бұзылса,
ахуалдық ауытқу туралы айтуға болады.
Екінші қасиет ауытқуды белгілі бір мінез-құлық түрлеріне жататын, кейін
құнсызданып, мәнінен айырылатын және көбіне қолданудан қалатын масқаралық
таңба деп белгілейді. Бұл сипаттаманы да әмбебап деп қарастыруға болады.
Адамдар арасындағы қарым-қатынас олардың әдет-қылықтарының бір-біріне
жақпауынан алшақтауы мүмкін. Мысалы, көп сөйлеу, балағаттау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І тарау. НАШАҚОРЛЫҚ: ДЕРТТІК МӘНІ ЖӘНЕ ЗЕРТТЕЛУ ДЕҢГЕЙІ
1. Нашақорлық-әлеуметтік
дерт ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .6
2. Нашақорлықтың алдын алу мәселелерінің әлеуметтануда
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
ІІ тарау. ЖАСТАР АРАСЫНДАҒЫ НАШАҚОРЛЫҚТЫҢ АЛДЫН АЛУ ШАРАЛАРЫ
1. Жастар нашақорлығы: жай-
күйі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... 29
2. Жастар арасындағы нашақорлықтың алдын алуға арналған іс-
шаралар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 58
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
Кіріспе
Дипломдық зерттеуде Қазақстанның Оңтүстік өңірі жастары арасындағы
нашақорлықтың алдын алу мәселелері қарастырылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі.
Қазақстан Республикасында нашақорлыққа және есірткі бизнесіне қарсы
күрестің 2006-2014 жылдарға арналған стратегиясы (бұдан әрі - Стратегия)
Қазақстан қоғамының одан әрі дамуы, Қазақстан Республикасы азаматтарының
құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қамтамасыз ету мүддесінде
әзірленді.
ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаев Қазақстан халқына жолдауында: “Қазақстан
есірткі тоқтаусыз тасымалданатын белдеуде жатқан ел. Орналасқан жеріне
байланысты Қазақстан есірткі бизнесінің халықаралық құрылымдарының мүддесі
үйлескен аймаққа айналған. Бұл мәселенің географиялық, экономикалық
тұрғыдан қарағандағы өлшемдерінің маңыздылығын ескерумен қатар есірткіге
салынушылық пен есірткі бизнесімен күресті қазақстандықтардың өздерінің
қолдауынсыз жүргізуге болмайтынын да ескеруге тиіспіз.” – деп жазды.
Еліміздің өзге алпауыт елдер күресіп жеңе алмай отырған мәселемен бұлайша
бетпе-бет келіп қалуы әрине өкінішті жағдай.
Стратегия Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясын одан әрі
іске асыру жөніндегі шаралар туралы Қазақстан Республикасы Президентінің
2001 жылғы 4 желтоқсандағы N 735 Жарлығының негізгі қағидаларына жауап
береді, онда нашақорлыққа және есірткі бизнесіне қарсы іс-қимыл мемлекеттік
органдар мен қоғамдық институттар қызметінің негізгі бағыттарының бірі
болып айқындалған. Онда Шанхай ынтымақтастық ұйымына мүше-мемлекеттердің
басшылары 1999 жылғы 25 тамызда жариялаған Бішкек декларациясының, 2000
жылғы 21 сәуірде Ташкент қаласында Орталық Азия экономикалық қоғамдастығына
қатысушы мемлекеттердің басшылары қол қойған Терроризмге, саяси және діни
экстремизмге, трансұлттық ұйымдасқан қылмысқа және Тараптардың
тұрақтылығына өзге де қатерлерге қарсы күрес жөніндегі бірлескен іс-қимыл
туралы шарттың, сондай-ақ осы саладағы басқа да нормативтік құқықтық
актілердің ережелері ескерілген.
Қытайда өткен “Шанхай” бестігінің саммитінде Президентіміз Н. Ә.
Назарбаев Ауғаныстанда өндірілген есірткіге қару-жарақ сатып алынып,
террористер қаржыландырылатынын баса айтқан болатын. Ал, “Европаға ашылған
терезе” - Қазақстанға есірткі ең алдымен Ауған-Тәжік бағытымен ағылады.
Егер наркотикалық өнімдердің 70 пайызының Ауғанстанда өндірілетінін
ескерсек, елімізге әкелінетін және одан әрі асатын есірткі көлемінің тіпті
аз емес екенін болжай аламыз. Есірткі лаңы тек осы тасымалдаумен ғана
тынбайды, бізде есірткіге салыну нысанының белең беруі осының айғағы [1.
391-395 беттер].
Жасыратыны жоқ, ел ішінде есірткіге жақындар жыл өткен сайын қарқын
алып келеді. Бұлардың көбінің жастар екендігі тіптен алаңдатады. Мұндағы
басты себептің бірі жастардың жұмыссыздығы мен халықтың әл – ауқатының
төмендігі сынды әлеуметтік-экономикалық факторлар болса, оған қосылып
отбасындағы берекетсіздік пен жастардың бақылаусыз, бейәдеп өсуінен де
туындап отыр.
Қазақстан есірткі тасымалында транзиттік белдеу болғаны аздай, Шу
алқабындағы “қарасораның” кесірі де өршіп тұр. Бір қызығы біреулер
“қарасора” енді біреулер “кендір” дейтін бұл заттың Қазақстан аумағында
жерсінбейтін, өспейтін жері жоқ екен. Қайда апарып ексең сонда шығатын
көрінеді. Қарасорадан уыты апииыннан аздап қана кем түсетін “марихуана”,
“гашиш”, “анаша” сықылды наркотиктер жасалады. Жылдар бойы осынау кендірден
дайындалатын “дәрілік шөп” жастардың елтіп есінен тана шегетін шылымына,
жанқалтасына басатын “теңгесіне” айналған.
Сондай-ақ, нашақорлықпен уланудың келесідей нәтижелері де қайғылы:
паралич, көздің көрмей қалуы, мылқау болып қалу, өзін – өзі өлтіру, қылмыс
жасау, т.т. Демек, нашақорлық бәріненде бұрын әлеуметтік дерт,
әлеуметтанулық зерттеулердің белгілі бір зерттеу тақырыбы. Олай болса,
социологиялық тұрғыдан нашақорлықтың алдын алу, оның адам денсаулығына
зияндығын түсіндіру, одан арылту жолдарын іздестіру социология ғылымының
міндетті қызметі.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Жастар арасында есірткіге әуестіктің алдын алу,
нашақорлықты емдеу, оның таралуы мен пайдалануын ауыздықтау мәселелерін
зерттеулермен Ш.Е.Жаманбалаева, Г.О.Нұсқабаева, Е.Алауханов,
Ә.Бахауитдинов, Л.Мирсалова, Е.Нұсқабаев, Құланбай Ә. Бейсенов Ж.С.,
Шлымова Г., Тұрғынбекұлы М. т.б. айналысып жүр [2-3]. Десек те, жастар
арасында нашақорлықтың таралуының алдын алу мәселелері Біріккен Ұлттар
Ұйымының есірткілік заттардың таралуына тыйым салу жұмыстарымен арнайы
айналысатын халықаралық комитетінің жыл сайынғы есептерінде қарастырылып
отырады. Бұл комитетте жастар арасындағы нашақорлықтың алдын алу шаралары
жалпылама жер шарындағы барлық елдердегі есірткі айналымының пайдалану
обьектілерінің бірі ретінде ғана әңгімеленеді де қояды. Демек, жастар
арасындағы есірткіге әуестіктің алдын алудың бір елдегі іс-тәжірибесін
нақтылы зерттеу обьектісі ретінде талдап, зерделеудің мәні де маңызы да
жоғары.
Зерттеу обьектісі мен мәні жастар арасында нашақорлықтың алдын алу
жұмыстарымен айналысатын мемлекеттік және әлеуметтік институттардың
қызметі.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері жастардың есірткіге әуестігінің алдын
алу, нашақорлықтың денсаулыққа зияндығын насихаттау қызметінің
ұйымдастырылуын жетілдіру, тиімділігін арттыру жолдарын іздестіру.
Зерттеу жұмысының теориялық-методологиялық негізі ретінде отандық және
шетелдік ғалымдардың қарастырылып отырған мәселені зерттеу қажеттілігі
негізделген еңбектері алынды.
Деректік және фактілік қоры ретінде нақты-социологиялық зерттеулердің
және статистикалық органдардың, мерзімді басылымдардың материалдары алынды.
Сонымен қатар, зерттеуде автордың өзі жүргізген нақты-социологиялық зерттеу
мәліметтерінің талдау қорытындылары кеңінен пайдаланылды.
Зерттеу жаңалығы мен практикалық маңыздылығы. Зерттеуде жастардың
нашақорлығының алдын алу мәселелері қарастырылғандықтан жұмысты жастардың
девианттық мінез-құлығының алдын алу жұмыстарымен айналысатын мемлекеттік
және әлеуметтік институттар, тәртіп қорғау, медициналық және психологиялық
мекемелер өз жұмыстарында пайдалана алады. Сонымен қатар, жұмысты түгелімен
орта мектептерде, арнаулы орта білім беретін колледждерде, жоғары оқу
орындарында арнайы курс етіп оқуға болады.
Зерттеу, яғни дипломдық жұмыс кіріспеден, 2 бөлімнен, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
1. Нашақорлық: дерттік мәні және зерттелу деңгейі
1. Нашақорлық-әлеуметтік дерт
Қазіргі таңда Қазақстан қоғамының алдында тұрған және шұғыл шешуді
талап ететін өзекті мәселелердің ішінде ел халқының денсаулығына және
тұтастай алғанда ұлттық қауіпсіздікке төнген жаһандық қатер ретінде
нашақорлықтың және есірткі бизнесінің өсу проблемасы алдыңғы орындардың
біріне шығып отыр.
Соңғы жылдарда Қазақстандағы есірткі ахуалына жасалған талдау
республикада оның тұрақты келеңсіз серпінге ие айтарлықтай асқынуымен
сипатталатындығын көрсетеді.
Қазіргі кезде Орталық Азия өңірі әр алуан шығу түрлері мен нысандардағы
есірткілердің экспансиясына ұдайы ұшырап отыр.
Көкнәрдің таралуы XIX ғасырда кеңінен етек алды. Ол үшін Англия мен
Қытай арасында соғыс та болды. XX ғасырдың ортасында дамыған батыс
елдерінде нашақорлық пен есірткі айналымы қауіпті жағдайға жетті. Бұл
жағынан АҚШ бірінші орынға ие болды.
Есірткіге қарсы күрес XX ғасырдың басында халықаралық сипат алып,
арнайы құжаттармен бекітілді. 1946 жылдан бақылау Біріккен Ұлттар
Ұйымының құзырына көшті.
Нашақорлыққа көбінесе жасөспірімдер шалдығады, алайда осы кезенде
ересектер арасында да ескірткіге әуестенетіндер көбейіп келеді.
Нашақорлардың саны жылдан жылға өскен. Сондықтан әңгімеміз тек
жасөспірімдер арасындағы нашақорлыққа салынудың себептері неде?
Жастардың арасында есірткіге әуестік көп ретте білместіктен басталады.
Жасөспірімдер қоршаған ортасының кері әсеріне иланғыш келеді. Олар жас
болғандықтан қоршаған ортаның әр сипатты әрекетіне адам ойына келмейтін
жауап кайтарады. Өз іс-әрекетінің салдарын дұрыс болжамау, жеңілтектік, жан-
дүние, мінез-құлық пен дүниетанымның толық калыптаспағандығы, иланғыштық,
кері әсерге еліктеушілік алғаш рет спирт ішімдіктері мен есірткінің дәмін
көруді тудыратын себептер. Жасөспірімдер өздерінің ержүректігін,
дербестігін танытуға болатын топтар мен ұйымдарға бірігеді. Мұндай топтар
үй жақта, би алаңдарында, мектепте де ұйымдасады және топ ішінде алғашқы
тексерістер болып өтеді.
Тарихты түгескен Геродот өзінің бір жазбасында Қара теңіздің
солтүстігінде Дон мен Дунайдың арасын жайлаған скиф тайпаларының
тіршілігінен көргенін әңгімелейді. Оның айтуынша, сақтар орталарына от
жағып, оған қара сора дәнін тастап, оның иісіне елітіп ләззат алатын
көрінеді.
Мұндай көріністі қазіргі тілімізде марихуанаға еліту дейді. Оның атақ-
даңқы әлемнің 120-дан астам еліне мәлім, құрмет тұтады. Пайдаланушылардың
жақсы көретіндігі сонша, оны тіпті еркелетіп кейде жеңіл есірткі деп те
атайды.
Химия ғылымының қарыштап дамуымен атын естімеген, кейбіреуіне тіпті
тілің күрмеліп қалатын есірткі түрлері дүниеге келді: кокаин, героин, ЛСД,
амфетамин, бензидрин, фенамин, перватин, МДМА, крэк, барбитурат секілді
болып шұбатылып кете барады.
Әрине, о баста бұлар есірткі ретінде ашылған жоқ.
Сондықтан нашақор ата-анасы ауқатты жасөспірімдерді есірткіге
әуестендіруге, соның арқасында өзінің қамын ойлауды мақсат етеді.
Нашақордың жасөспірімдер тобына қосылуының себебі де сол. Ол алдымен наша
шегуді немесе ес ауыстыратын дәрі ішуді ұсынады. Еліктегіш жастар дәм тата
бастайды. Олардың бірі қызық көруді қаласа, екіншісі басқалардан қалмауды,
тағы бірі өзін ересек көрсетуге тырысуды, ендігі біреуі бар қиындықтан
қашып, ләззат аламын дейді. Бара-бара жасөспірім нашақорға, есірткінің
құлына айналады.
Есірткінің ерекшелігі сол, адам оған бір-ақ рет дәмін татқаннан кейін
әуес болып калады. Міне, адамдардың нашақор болуы себептерінің бірі сонда
жатыр. Танысы, бір рет дәмін татсаң немесе иіскесең, шексең нашақор
болмайсың, қиындықтардың барлығын ұмытасың, ләззат аласың, жаның тыныштық
табады деген арбау сөздерімен нашақорлық жолына тартады. Ал әлеуметтік
қиындықтардан, отбасындағы ұрыс-керістен, жұмыссыздықтан немесе
қызметіндегі жанжалдан шаршаған азамат қиындықтан аз уақытқа болса да
қашып кетуді ойлап, есірткінің дәмін татады да, нашақор санатына
қосылғанын білмей қалады.
Нашақордың, мейлі ол тек марихуана шеккеннің өзінде жасы ұзаққа
созылмайды. Марихуана шегетіндердің ең алдымен өкпесі қабынады, бронхит,
одан әрі өкпе рагі дамиды да адам өлімге дайындалады. Соңғы кезде ғалымдар
марихуананың бауыр мен жүрекке де кері әсері бар екенін дәлелдеді. Ал осы
есірткі түрінің миға кері әсерінің салдарынан адамның жаттауға қабілеті
нашарлап, ұмытшақ етеді.
Марихуана шегушілердің басқалармен қарым-қатынас жасауға құлқы
болмайды. Есірткінің опиат тобындағы түрлерін қолдану нашақорлар арасындағы
өлімнің және мүгедектің басты себебі болып табылады. Опиатты есірткілерді
(морфин, героин, кодеин, метадон) және басқалары ең алдымен ине шаншу
арқылы колданады. Сондықтан оларды қолдану кезінде ең қауіпті аурулар —
СПИД, сифилис жөне гепатит жұқтыру мүмкіндігі күрт жоғарылайды.
Нашақорлардың көбісі осы үш аурумен ауырады. Гепатит, оған қоса есірткі
заттармен улану бауырдың дистрофиясына алып келеді де, адам мүгедек болып
қалады. Көкнәр шикізатын ацетон, бензол, толуол, уксус ангидриді секілді
органикалық еріткіштермен өндейтіндіктен қолданылатын есірткіде олардың 5%
қалады. Есірткі қанда қалады да, еріткіш заттар бауырды күйдіріп, сонда
шөгеді. Әрине, нашақор есірткі қолданып жүргенде оны байқамайды, ол
есірткімен уланған кезінде ауыртпалықты сезбейді.
Адам нашақорлыққа қандай жолдармен келеді. Жасөспірімдер арасында
нашақорлыққа салынуға бейім жағдайлар мынадай:
- ата-ананың баласын тәрбиелеуге уақытының болмауы, жасөспірімнің үйден
тыс өмірін қадағаламауы;
- отбасы мүшелерінің бірі арақ-шарап ішуі немесе есірткі колдануы;
- әкесі мен шешесінің жиі жанжалдасуы;
-ата-ананың бірі бала тумай тұрғанда
маскүнем немесе нашақор болуы;
-отбасы мүшелерінің бір-біріне деген сүйіспеншіліктің болмауы,
отбасындағы түсініспеушіліктің орын алуы;
- мектепте мұғалімдердің нашақорлық мәселелеріне көңіл бөлмеуі,
жасөспірімдер арасында түсіндіру жұмыстарын жүргізбеуі;
- достарының арасында нашақорлардың бар болуы;
-өзінен жасы үлкен достарынын жетегінде жүруі;
-алкоголь мен есірткіге қол жеткізудін оңай болуы;
-әлеуметгік-экономикалық жағдайының төмендігі.
Ал енді жастарды есірткіден қалай қорғап қалуға болады? Қазіргі жастар
тез өсіп, дене бітімі тез жетіледі. Алайда олардың сана-сезімі мен
дүниетанымы әлі де болса балалықтан асып кете алмайды. Біздің айналамызда
еңгезердей балақайлар жиі кездеседі. 9-12 жасар балалар есірткіге сирек
әуес болады. Олардың әуестендіру әдейі жасалған әрекет бол-маса, бұл
жастағылар темекі шегуді де мәртебе санайды. Олардың кейбіреулері шарап та
ішеді. Тоғыз-он екі жасарлар үй жақта немесе мектепте арзан улы
химикаттарды иіскеуі мүмкін. Сондықтан ата-ананың міндеті осы жастағы
балаға көбірек көңіл бөліп, темекі, спирттік ішімдік және есірткінің зияны
туралы жиі айту. Мұндай әңгімелер іш пыстыр-майтын болғаны абзал және де
бостан бос миды ашытпай, жәй айтып кана қоймай, мысал да келтіру кажет.
Аталмыш жастағы балалардың психикасы сезімтал болады, олар көргенін
өмір бақи ұмытпайды. Осы жастарда баланызға аса көңіл аударыңыз, өйткені
оның болашағы, оның болашақта дені сау азамат болып өсу мәселесі дәл сол
кездері шешіледі.
13-15 жастағы жасөспірімдер есірткі туралы ересек замандастарынан естіп
біледі. Олар нашақорлықты ауыр, емделуі қиын індет екенін түсінбейді. Анаша
шегуді нашақорлыққа жатқызбайды, оған тәуелді емеспін, кез келген уақытта
шегуді тоқтата аламын деп ойлайды. Бұларға барлық нашақор жеңіл
есірткіден бастағанын, содан бірте-бірте нашақорға айналғанын түсіндіру
кажет. Кез келген есірткі адамның денсаулығын, психикасын бұза-ды, адамды
қуатсыз, әлсіз, жігерсіз ететіндігін жеткізу керек.
Енді 16-18 жасар жастардың арасында нашақорлық пен оның салдары туралы
жақсы білетіндер көп. Жастардың арасында есірткіні жақтаушылар, оған қарсы
тұрушылар мен екі ойлылары бар. Сонымен қоса есірткі мен алкогольге салынып
кеткендер де кездеседі. Оларды қалай анықтау керек? Жастардың тәлім-
тәрбиесінде түрмеде отырған құрдастары мен таныстары үлкен әсер етеді.
Ондай адамдар жастарды өз өмірінің романтикасын айтып қызықтырады,
ұрлыққа, есірткіге баулиды. 16-18 жасарлармен әңгімелесу қиын, олар сізді
өмір ағымынан қалып қойған ежелгі санауы өздерінің ержеткен ересек азамат
екенін алға тартуы әбден мүмкін. Сондықтан олармен ересек азаматпен
сөйлескендей әңгімелесу кажет. Әдейі қорқыту, бос ойбай көмектеспейді, ал
нашақорлық туралы тым аз білу тіпті арадағы түсіністікті жоқ етеді. Оларға
нақты мысал келтіріп, нашақорлық қаупін жете түсіндірген жөн. Әңгіме
арқауында қылмыстық және әлеуметгік мәселелер жиі естілуі тиіс. Басты
айтатыным, ата-ана өздеріңіз арақ ішіп, темекі тартып, есірткі қолданып
ұрпағыңызға өнеге көрсетпеңіз. Әрбір бала ата-анасына ұқсауға тырысады,
бұл әсіресе 14 жасқа дейінгі кезеңде айқын көрінеді. Жас балалар арақ-шарап
ішу, темекі тарту және есірткі қолдану оларды ересек етеді деген ойда
жүреді, оларға арақ ішу мен темекі тарту баланы ересек етпейтіндігін
түсіндіріп отыру артық болмайды. Сонымен бірге есірткі колдану, оны сақтау
немесе сату заңмен қудаланатынын жиі есіне салып отыру керектігін де
естеріңізге сала кетейік. Жасөспіріммен алкоголь, темекі, есірткі және
барлық тәрбиелік мәні бар әңгімені тиімді уақытта бастаған дұр ыс. Оның
барлық назары тек сізде болуы кажет, сонда ғана арада түсіністік болады.
Жасөспірімнің есірткіге әуестенгенін анықтау киын емес. Ең алдымен
жасөспірімнің мінез-құлқы өзгеріске ұшырайды. Ол ашушаң бола бастайды. Кез
келген нәрсе қанын қайнатып, жүйкесін тоздыратынды шығарады. Жасөспірім
айналасындағылардың барлығын жау санап, айбат көрсетуді, аты-жөні жоқ қаһар
шашуды әдетке айналдырады. Сабақтан қалуды жиілетеді, пәндерден алатын
бағалары төмендейді, білімі тайызданады.
Үйге кеш оралып, түс ауғанша ұйықтауды көбейтеді. Көшеден келісімен екі-
үш күн тамақ ішпеген адамдай суыған асты қомағайлықпен жей бастайды. Ал кей
кезде тіпті тамаққа қарағысы да келмейді. Мұндай мінезді көбінесе наша
шегетіндерден байқауға болады. Егер шегіп келген болса, онын киімі
темекіден басқа, ерекше түтін иісін шығарады.
Көздері қанталап, бұлыңғыр тартып тұрады, қайта-қайта сұрауы да мүмкін.
Жауабын ұзақ ойланып, сөйлесем біліп қояды деген оймен қорқынышқа бой
ұсынады.
Шеккенімді біліп қояды деп, ол оңаша қалуға тырысып бағады. Қасынан
кетпей қойсаңыз өзін қоярға жер таппай тыпыршиды, тіпті ашулана бастайды.
Егер наша іспеттес есірткі шегетіні ұзаққа созылған болса, жасөспірімдердің
бет-әлпеті де өзгеріске ұшырай бастайды. Есірткіні ине арқылы қабылдайтын
нашақорларды да тануға болады. Олар ауа райы мен жағдайға байланыссыз
әрдайым ұзын жеңді киім киеді. Мұны олар ине шаншылған мүшелерін көрсетпеу
мақсатымен істейді. Киімі мен пошымына немкұрайды қарайды. Шаштары өсіп,
түсін жоғалтады, тістері сарғайып, қажетті минералдар жетіспегендіктен
ұнталып кетеді. Әңгімесі мағынасыз, мәнсіз. Көз қарашықтары шамадан тыс
кеңейіп немесе жіңішкеріп кетеді. Аузынан арақтың иісі шықпаса да мас
адамға ұқсап теңселеді. Бір нүктеге қарап ұзақ тұрып қалады, немесе жатып
алады. Есірткі жоқ бола қалса тез ашуланғыш болады. Жаз болса да тұмау
тиген адамдай мұрнын тарта береді, көзі жасаурап жүреді. Еңсесі түсіп, екі
иығы түсіп, мойынын ішке тартып, бүкірейіп жүре бастайды. Ұйыктап жатқанда
денесін қарасаңыз ине шаншылған іздерді оңай табасыз. Қаржы сұрауы да орын
алады. Өмірге деген қызығушылығы да жоғалады. Есірткіге қол жеткізе алмаған
кездері суық терге батып, аяқ-қолы дірілдеп, бұратылып қалады. Оған қоса
іші өтеді, тамақ ішсе де лоқсып, құсқысы келеді. Міне осындай белгілерді
байқасаңыз сіз нашақорға кездескен болуыңыз әбден мүмкін. Мұндай жағдайда
ең бастысы саспай, салмақтылықты жоғалтпау керек. Сіз тез арада дәрігер
-наркологпен акылдасыңыз. Алғашқы кездесу тек сіз бен дәрігер арасында
өткені жөн. Дәрігерге қандай себептермен келгеніңізді түсіндіресіз. Тек
мәселенің мәні ашылғаннан кейін барып балаңызды дәрігерге алып келесіз.
Есірткі туралы әңгімеге қоғамның үйреніп алғаны сонша, тіпті селт
етпейтін де болды. Бұдан он шақты жыл бұрын нашақор, наша сатушы, наша
шегіп ұсталыпты дегенді естігенде дүрлігіп қалушы едік.
Мәселен, 1803 жылы неміс ғалымы Фридрих Сертюртер апиыннан морфий алуды
ойлап тапса, ал 1898 жылы оның отандасы Генрих Дрезер әсері есті тандыратын
героинді дүниеге әкелді. Ал, героин дегеніміздің апиыннан жүз есе күшті
екендігін еске сала кетелік. Әрине, ойлап тапқыштардың бұл жерде ешқандай
да кінәсі жоқ. Кезінде, медицина үшін үлкен жаңалық болған дәрі-
дәрмектердің ертеңгі күні әлемді шарлап, миллиондаған адамдардың одан
зардап шегетіндігін олар қайдан білсін.
Нашақорлык жөнінде Біріккен Ұлттар Ұйымының тапсырысы бойынша
жылда жүргізілетін Оксфорд университеті зерттеулерін нәтижесі әлемде 200
миллион адам (ресми тіркелгендері) есірткі қолданатындығын көрсетіп берді.
Оның ішінде 8 миллионы героин тұтынады. Бұл көрсеткіштен басқа есірткелерде
қалысып отырған жоқ. Мәселен, 13,3 миллион адам - кокаинды, 141,2 миллионы
- марихуананы, 280 миллионы - синтетикалық есірткіні тұтынады. Деректер
бойынша, көршілес Ресейде 2 миллионға жуық адам есірткі азабын тартуда.
Соңғы он жылда одан жастай қайтыс болғандардың саны 12 есеге көбейген.
Қазақстан Республикасының Бас Прокуратурасы жанындағы құқықтық есеп және
ақпарат орталығының 2015 жылдың басындағы деректері бойынша 47 мыңдай адам
есірткі заттарын тұтынғандығы үшін есепке алынған.
Қазақстанда есірткі жағдайының туындауы негізінен Орталық Азия
аймағында оның орасан өршігендігіне байланысты болып отыр. БҰҰ
мәліметіне қарағанда, 2014 жылы Ауғанстанда өндірілген апиын
көлемі 5 мың тоннаға, ал героин қоры 500 тоннаға жеткен. Соның үштен бірі
Ресей мен Еуропа елдеріне Қазақстан арқылы тасымалданғанда қаншамасы
еліміз аймағында қалып қоятындығын ойлаудың өзі үрей туғызады. Бұған
қоса Ресей мен Еуропа елдерінен әзір зат түрінде Экстази, ЛСД дегендерді
әкелу ұлғайып барады. Соңғы уақыттары бұларды жасау қарқыны да күшейе
түсуде. Әрине, сонымен қатар жағдайды одан әрі қиындата түсуге әсерін
тигізетін өзіміздің Шу бойындағы есірткі алқабын айтпай қала алмаймыз.
Ауруын жасырған өледі дегендей, бүгінде есірткіге тәуелді жандар қатары
күннен күнге арта түсуде. Мәселен, қазір 47 мыңның үстінде нашақорлар
тіркеліп тұр. Оның көбі 14-тен 30 жасқа дейінгілер, соның ішінде 5 мыңы
кәмелетке толмағандар болса және арасында осыншама қыз-келіншектер де
бар.
Міне, жағдайдың осыншама күрделене түсуіне байланысты ІСМ есірткі
саудасымен күрес жүргізу үшін ұйымдық және практикалық шараларды қолға
алуда. Мәселен, ішкі істер органдарының жедел-іздестіру бөлімшелері есірткі
жолдарын жабу, ірі көлемде есірткі тасымалдаушылар әрекетінің алдын алу мен
оларды анықтау қызметімен айналысады. Бір сөзбен айтқанда, есірткі
бизнесіне жол бермеу керек. Ал бұған қол жеткізу мақсатында үстіміздегі
жылы шет елдік әріптестермен бірге Тасымалды бақылау деген шартты атаумен
19 арнайы шара өткізілді. Соның нәтижесінде бірнеше халықаралық есірткі
трафигі жолдары жойылды. Бұл, әрине Ресей, Тәжікстан және Қырғызстан
секілді елдердің арнайы бөлімшелерімен бірге атқарылып жатқан жұмыстар
екені анық. Осы өзара байланыстағы қызметті одан әрі жандандыра түсу үшін
2015 жылдың наурыз айында Шымкент қаласында шекарааралық ынтымақтастық
жөнінде Қырғызстан, Өзбекстан және Тәжікстанның арнайы бөлімшелерінің
басшылары бас қосқан жиын өткізілді.
Медициналық мекемелер мен өндірістік кәсіпорындарда есірткі заттарының
сақталуын қамтамасыз ету мақсатында үстіміздегі жылы Допинг атты үш
сатыдан тұратын сауықтыру шарасы өткізілді. Есірткі заттары мен
прекурсорлардың нақты жағдайда қозғалысын бақылауға мүмкіндік беретін
Ұлттық электрондық мәліметтер қоры енгізілді. Үнемі түнгі ойын-сауық
клубтары, барлар мен би орындары тексеріліп тұрады, мұндай көңіл көтеру
орындарының 383-і бақылауда тұр. 2014 жылы мұнда да 53 есірткі пайдалану
мен оны тарату дерегі анықталды. Осыған орай 23 қылмыстық іс ашылып, 24
мекеменің қожайыны әкімшілік жауапкершілікке тартылды. Олардың
кейбіреулерінің кәсіпкерлік қызметке алған рұқсат қағаздары кері
қайтарылды.
Президенттің Жарлығымен бекітілген 2015-2020 жылдарға арналған
нашақорлық және есірткі саудасына қарсы күрес стратегиясы жасалды. Оның
2018 жылға дейінгі бірінші сатысын жүзеге асыру жөніндегі Үкіметтің
бағдарламасы да қабылданып қойды. Өйткені, ғасыр індеттерінің ең жаманы –
нашақорлық болып тұр. Күнделікті өмірдің күйбеңімен жүріп елемегенімізбен
оның кеселі біздің елімізде де жыл өткен сайын жайылып барады. Қолына
түскен бар тиынын тек соған ғана жұмсап, өзге дүниенің бәрін тәрк етуге
жетіп, тәуелді болып қалғандар қаншама. Есірткі оңайлықпен табылмасы да
белгілі. Індетке шалдыққандар бүкіл қоғам өміріне қауіп төндіріп, есірткі
табуға пұл іздеп, неше түрлі қылмысқа да барып жатады. Осы қасіреттен талай
боздақ жас ғұмырларын азаппен өткізіп қана қоймай, көктей солып, жарқын
өмірмен мезгілсіз қоштасуда. Нашақор болып кеткен жастар ата-аналары, туыс-
жекжаттарының ғана емес, бүкіл қоғамымыздың тән жарасы, қаупі мен қасіреті
болып, асқынып барады.
Түркістан қаласы жастары арасында біз жүргізген әлеуметтанулық
зерттеулер мынаны көрсетті. 70-ке жуық сұралғандардың жартысынан астамы
жастар арасында нашақорлық пен қылмыстың өрши түсуіне алаңдайды. Төмендегі
девиантты мінез-құлықтың қай үлгісі қауіпті? деген сауалға респонденттердің
берген жауабы мынадай болды:
қсДевиантты мінез-құлықтың түрлері Жауаптар
1. Өзіне қол жұмсау 13%
2. Нашақорлық 32%
3. Маскүнемдік 11%
4. Кісі өлтіру 28%
5. Жемқорлық 22%
6. Парақорлық 16%
Нашақорлар отбасылары үшін өте қауіпті. Өйткені наркотиктерді сатып
алуға ақша бермегені үшін олар ата-аналарын, әйелдерін, өзге де туыстарын
өлтіреді. Наркотиктің бір дозасы үшін бәріне дайын. Итальяндық Спрут-1
фильміндегі кейіпкер-наркоман қыз шешесінің өлімін бір доза наркотик үшін
кешіруге бар екенін еске түсірелік. Нашақорлар адамдықтан кеткен азғындар.
Бірнеше жыл бұрын баспасөз беттері бір әйелдің жаңа туған нәрестесін
өлтіріп, баланың жылы денесіне бірнеше килограмм наркотикалық заттарды
тығып, тасымалдағанын жазды.
Бұл құбылыстың себебі неде? Осы сауалға жауап іздеп көрелік. Қазақстан
Республикасы ІІМ мәліметтеріне қарағанда 2015 жылдың басында 47 мың адам
нашақорлық дертіне шалдыққан ретінде тұрақты есепте тұр екен. Соның 60
пайызы 30-ға жетпеген жастар. Бұлар әбден көзге түсіп, бірнеше тіркелген
соң есепке алынғандар. Ал қаншама жас есепке алынбай, әлі де жасырын түрде
есірткі қолданады - оны ешкім де білмейді. Тиіп-қашып қолданып, оның
қасіретін білмей, қызықтап жүргендер қаншама?...
Бұл күнде нашақорлыққа қарсы күрес жүргізу үшін ТМД-да алты мемлекеттік
орган енген штаб құрылған. Олар есірткінің жылжу бағыты мен есірткіні
таратушы және оны алушыға дейінгі жолды сүзгіден өткізіп, бақылайды. Соған
сәйкес нашақорлық пен есірткі бизнесі жөніндегі заңға өзгерістер мен
толықтырулар енгізіліпті. Мысалға, жасырын айналымдағы есірткілерді бақылау
және жою жөніндегі шараларды одан әрі арттыру туралы Заңға қол қойылды. Бұл
заң көмегімен есірткілерді дайындайтын қосымша заттарға шектеу салынады.
Мәселен, Ауғанстанда шикі апиынды героинге айналдыру үшін оған бірнеше
басқа қосымшалар қажет көрінеді. Ондай қосымшалар Ауғанстанға көптеген
елдерден жеткізіледі. Міне, осылардың алдын алу мәселелері енгізілген заң
жобасы мақұлданды.
Нашақорлық адамзаттың тауқыметіне айналып отырған мәселе. Сондықтан,
ондай кеселмен күрес жан-жақты бағытта жүргізілуі тиіс. Бұл біздің елімізде
түрлі шаралар арқылы көрініс тауып та отыр. Аталған Комитет 2015 жылдың үш
айы ішінде өзге де мемлекеттік органдармен бірлесе отырып жастар арасындағы
нашақорлыққа байланысты көптеген кездесулер, семинарлар, дөңгелек үстелдер,
дәрістер өткізді. Бұдан басқа көптеген үйірмелер, спорттық секциялар,
өнертапқыштар орталықтары жұмыс істейді. Соның арқасында соңғы жылдары
елімізде жастар уақытын салауатты өткізетін демалыс орындарының саны 5
есеге артыпты.
Бір сөзбен айтқанда, қазір Қазақстанның баспа және электронды
бұқаралық ақпарат құралдарында есірткіге насихат жоспарлы түрде жүргізіліп
келеді десе де болады. Есірткінің алдын алу мәселесінен ешкім де сырт
қалған емес. Бұған Біріккен Ұлттар Ұйымы да назарын тігіп отыр. Әсіресе,
БҰҰ есірткіге қарсы насихат жүргізуде алда келеді. Сонда да БҰҰ-ның
наркомания мәселесін жазатын журналистерге арнаған бірқатар ұсыныстары да
бар көрінеді. Осы ұсыныстарға қарағанда, есірткіге қатысты оларды күшті
және әлсіз деп қолдан бөлу жағымсыз салдарға соқтыратын көрінеді. Сол
сияқты, қоғамда табысқа жеткен, немесе даңққа бөленген адамдардың есірткі
пайдаланғанын хабарлау, есірткіні әндерде, кинофильмдерде, басқа да
коммерциялық шығармаларда мақтау, адамдардың назарын есірткіні заңсыз
сатудан түсетін мол табысқа аудару, тәркіленген есірткі құралдарының
көшедегі құны жөнінде ақпарат тарату, оны медициналық емес тұрғыдағы
пайдалануды заңдастыруды жақтайтын мақалалар жариялау көп жағдайда зиянын
тигізетінін ескере білген жөн [4].
Наркотиктерді үнемі пайдаланатын адамдардың одан құтылуға ерік-күші
жетпейді. Ол өзін наркотик қабылдаумен ақтайды. Наркотик алу үшін ұрлық-
қарлықпен айналысып, адамдарды ұрып, өлтіруге де барады. Сондықтан
нашақорлық пен девианттылықты ажыратып қарастыруға болмайды.
Оның үстіне, қазіргі кезеңде жартылай легалды ұйымдар жастар арасында
наркотик таратады. Бұл орындар - түнгі клубтар, жастар дискотекасы және
т.б. Бұл жерлерде жағымды музыка, стриптиз және секс, бар достарымен бірге
наркотик қабылдауға болады. Бұл жерлерде экстази таблеткаларын оңай сатып
алуға болады.
Елде нашақорлықтың таралуы - наркотик таратушылардың көбейуімен және де
девиацияның өсімі өзара байланысты.
Бізді жас әйелдер арасындағы наркомандардың көбеюі алаңдатады. Нашақор
әйелдер жезөкшелікпен айналысып, наркотик сатады. Жас қыздарды жезөкшелікке
тарту үшін наркотикке еліктіреді.
Жезөкшелер арасында наркотик сату жиі кездеседі. Жезөкшелердің өзі сау
кезінде жезөкшелікпен айналысу қиын екендігін айтады. Отбасыдан бөлек,
оқуы, жұмысы жоқ олардың тұрғылықты жері, қызметінің болмауы, тұрғылықты
жерлерін жиі ауыстырып, қаладан қалаға көшіп жүрулері, кезбелікке әкеп
соқтырады.
Нашақорлықпен күресті қалай жүргізу керек екендігі мәселесі тиісті
органдарды қатты ойландырады.
Нашақорлыққа қарсы күрестің екі түрі анықталған:
Нашақорлықтың қауіптілігін ескерту, онымен күресу;
Репрессивті методтар наркотикпен күресуде дәрменсіздік танытуда.
Олардың ойынша, нашақорлық - ауру. Сондықтан онымен медициналық жолмен
күрескен дұрыс [4. 96-97б].
Обалы нешік, есірткінің қасіретін білетін билік оған қарсы күресті
күшейте түсуде. Еліміздің экономикалық әл-қуаты артқан сайын, күрес те
жетіле түсуде. Бірақ қылмыс әлемі де есірткі тарату мен тұтынуда заманаға
сай, нешетүрлі құйтырқылықты игеріп, құқық қорғау орындарына оңай жаңғақ
болып тұрған жоқ. Сондықтан да осы кеселге қарсы күрестің басқа бір түрлері
жаңа әдістері жоқ па екен деген де сұрақ тундайды. Соның бірін біздің
жерлесіміз, (туып-өскен жері Солтүстік Қазақстан облысы), мәскеулік жазушы
Сергей Баймұхамедов тапқан тәрізді.
Қазақ өртті қарсы тұрып емес, қуалап жүріп өшіру керек дейді ғой. Сол
айтқандай, С.Баймұхамедов есірткінің қасіретін жастарға нашақордың өз
тілімен, өз өмірін қорсету арқылы айтуды мұрат тұтыпты. Расында білікті
адамдар есірткіні қанша жамандағанымен иррационализмге икем тұратын,
көптеген жел мінез жастардың санасына ол жете қоймайды. Ал нашақордың өз
аузынан бүкпесіз, боямасыз шындықты жеткізсе, - бәлки есірткіге бой
алдырғалы жүрген жастар ойланар деген болуы керек [5. 17-18б].
Сөйтіп, нашақорлардың айтқанынан тұратын оның Тәтті ұйқы атты кітабы
өмірге келді. Автор оны жазу үшін нашаның қасіретін бастарынан өткізіп,
өмірдегі адамдардың қатарынан алапес болғандай ысырылып, қағылғандардың бел
ортасына барады. Әрине, бұл жәй адамға қауіпті. Бірақ жазушы басты бәйгеге
тігіп, ерінбей материал жинап, өз кітабын жазып шықты. Осындай қиындықпен,
төзімділікпен туғандығының арқасында да шығар, кітап бірден бестселлер
қатарына кірді. Ресейдің әртүрлі қаласында ол оншақты рет қайта басылып
шықты. 2000 жылдан бері Мәскеу мектептерінде бұл кітап арнайы түрде
оқытылады, оқушылар ол туралы шығармалар жазады.
Нашақорлық-наркомания (грек тілінен narke - мелшию және mania
-ессіздік, құтырыну) - есірткі заттарға патологиялық дағдыланудың
нәтижесінде пайда болатын созылмалы ауру.
Есірткіні қолданатындардың әлеуметтік сипаты да өзгерді, бүгінгі күнге
олардың қатарын орташа және тіпті жақсы қамтамасыздандырылған отбасылардың
балалары толтырып отыр.
Осы орайда аса қажетті шара бұл заңнаманы күшейту. Халықаралық тәжірибе
бүгінгі күні есірткімен күресуде қылмыстық шараларды қатаң қолдануды талап
етеді. Ұлыбритания, Бельгия, Греция, Ирландия, Канада, Франция және басқа
да елдер осы қылмыстар үшін өмір бойы бас бостандығынан айыруды белгіледі.
Есірткіні сатқаны үшін өлім жазасына кесу Иран, Қытай, Сингапур, АҚШ және
Таиланд заңнамаларында көрсетілген.
Президент өзінің Қазақстан халқына жолдауында: Есірткіні жеткізгені
және таратқаны үшін қатаң жазалау қажет,-деп орынды атап көрсетті [6].
Есірткі - өлімге әкеліп соғатын дерт және бұл жерде гуманизм
принциптерін қаншалықты қолдану толғандырады. Бір жағынан - оны жеткізіп,
таратушы адамның өмірі, ал басқасында - оның көмегімен қиылған есірткіні
пайдаланушының өмірі тұр.
Осыған байланысты Қазақстан Pecпyбликасының Қылмыстық, Қылмыстық-іс
жүргізу кодекстеріне және Есірткінің заңсыз айналымы аясындағы
жауапкершілікті күшейту мәселелері бойынша Қазақстан Республикасының
әкімшілік кұқық бұзушылықтары жөніндегі кодексіне өзгерістер мен
толықтырулар енгізу туралы Заңы әзірленіп, 2011 жылы қабылданды.
Бұл заң тек аса ауыр есірткі қылмыстары үшін қылмыстық жауапкершілікке
тартады, олар ҚР ҚК-нің 250, 259, 260, 262-264 және 266 баптары бойынша
белгіленеді.
Осылайша, аса ірі көлемде есірткі контрабандасы үшін - 15 жылдан 20
жылға дейін немесе өмір бойы, бас бостандығынан айыруға; лауазымды тұлғаның
қызметтік жағдайын пайдаланып, есірткіні сатқаны үшін - 10 жылдан 15 жылға
дейін бас бостандығынан айыруға; оқу орындарында және кәмелетке
толмағандардың есірткіні сатқаны үшін - 15 жылдан 20 жылға дейін немесе
өмір бойы бас бостандығынан айыруға; ұйымдасқан қылмыстық топпен есірткіні
сатқаны үшін - 15 жылдан 20 жылға дейін немесе өмір бойы бас бостандығынан
айыруға; кәмелетке толмағандарды, екі немесе одан да көп адамдарды, сондай-
ақ күш көрсетумен есірткіні пайдалануға тартқаны үшін - 7 жылдан 10 жылға
дейін бас бостандығынан айыруға; есірткіні пайдалануға тартып, соның
негізінде адам өліміне әкеліп соққаны үшін - 15 жылдан 20 жылға дейін
немесе өмір бойы бас бостандығынан айыруға; есірткіні пайдалану үшін
притондар ұйымдастырғаны үшін - 3 жылдан 7 жылға дейін жаңа заңға сәйкес
келесі қылмыстық санкциялар қолданылады делінген.
Есірткі пайдаланатын тұлғалар жас ерекшілігіне қарай бірнеше топтарға
бөлінеді:
1-ші топты 14-20 жас аралығындағы тұлғалар құрайды, олардың
психологиялық ерекшіліктері балалық шақтан өткен соң сыртқы орта
жағдайларының өзгеруіне бейімделе алмау салдарынан есірткі заттарды
пайдалану болып табылады. 2-ші топты 20-30 жас аралығындағылар құрайды,
мұндай адамдарға материалдық және әлеуметтік жоспарлардың тым баяу жүзеге
асырылуына наразылық білдіру тән. 3-ші топқа 30-50 жас аралығындағы жасы
келгендер кіреді, олар сырт көзге табысты адам ретінде көрінуі мүмкін,
алайда өмірге көңілі толмау, қатты дағдарысқа ұшырау салдарынан есірткі
заттарын қолданады.
Нашақорлық, маскүнемдік, карта басқа да құмар ойындарға
әуестенушілік адамды жан мен тән жағынан бірдей азғындататын қылықтар.
Есірткі пайдалану салдарынан адамның тұрмыстық және қаржылық жағдайы
төмендейді. Есірткіні қолдану барысында ағзаның барлық органдары мен
жүйесі зақымданады, орталық жүйке жүйесі бас миының қызметінің бұзылуына
әкеледі, осыдан ашушаңдық, ұйқысыздық, бас аурулары пайда болады.
Есірткісіз тұра алмай, аз мөлшердегі есірткіге ақша табу үші қылмыс
әлемінің қара жолына қалай түскендерін өздері де аңдамай қалады. Жамбыл
облысы бойынша Қылмыстық - атқару жүйесі комитеті басқармасының ЖД 1582
мекемесінде 272 жаза өтеуші Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 259
бабымен сотталғандар, яғни көпшілік тілімен айтқанда, есірткі заттарды
пайдаланғандар, сатып - тасыған адамдар. Өз бетімен емделе алмайтындарға
сот үкімі бойынша Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 93-бабы
және Қазақстан Республикасы Қылмыстық-атқару кодексінің 1 б-бабы бойынша 6
айға мәжбүрлеп емдеу тайындайды.
Түзеу мекемесі қызметкерлерінің міндеті - бас бостандығынан айырылған
адамдардың бұзылған психологиясын қалпына келтіру, қылмысына
жауапкершілігін арттырып, түзелу жолына түсуіне көмектесу. Сотталғандармен
жұмыс істеу оңай емес. Олардың мінез-құлықтары сан алуан. Есірткіге
әуестенгендер ішінде тәрбиеге көнбей, қанша жерден қоғамнан оқшаулап, тар
қапаста ұстаса да, қанға сіңіп, дағдыға айналған дерттің құмарлық
шеңгелінен оңайлықкен құтыла алмайтындары да бар. Бірақ, қателігін түсініп,
есірткісіз жаңа өмірге талпынушылар саны да көп. Сотталғандармен
жүргізілген әңгіме барысында, олардың есірткіге құмарланып, тәуелді болу
жолдары әр қилы, біреулер шетелдік кинолар мен түнгі компьютер клубтарында,
сауықханаларға барып, еліктеу, әуестену арқылы бой алдырса, енді біреулері
күнделікті әлеуметтік - тұрмыстық жағдайларының нашарлауын сылтау етіп алға
тартады, келесі біреулері өз ортасы мен отбасында орын алған келеңсіз
жайттар мен келіспеушіліктен іштей күйзеліске түсіп, соны ұмыту үшін
есірткі пайдаланғанын айтады. Ал, енді біреулері бір мезгіл тынығып, көңіл
көтеру үшін кішкене мөлшерде есірткі пайдаланғанның зияны жоқ деп
есептегендер.
Бұл, әрине қате пікір. Есірткіні бір рет пайдаланып, дәмін татқан адам
оны міндетті түрде тағы да қолданады. Бара-бара тәуелді болып, қалай
нашақор болғанын білмей қалады. Мысал, келтіретін болсақ сотталған А.
Абдиев толық материалдық жағдайы өте жақсы жанұяда өскен. Мектеп-
гимназиясында білім алған, мектепте жақсы оқыған, бос уақытында өзінен
үлкен көрші балалармен араласып, бір рет қызығушылықпен есірткінің дәмін
тартып көрген, екінші рет жолдастары көндірген, соңында есірткі алу үшін
ұрлық жасап түрмеге түскен. Осы сияқты мысалдар көп.
Есірткіге әуестенушіліктің бір тамыры - СПИД дертіне ұшырауға әкеледі.
Мекемеде жазасын өтеп жатқан СПИД ауруымен ауыратын сотталғандардың көбісі
- әбден есірткі ауруына шалдыққан адамдар.
Нашақорлық – бұл негізінде есірткіден психикалық және физикалық
тәуелділік пайда болғаннан туатын ауру.
Есірткі – бұл ми жасушаларының жұмысын өзгерте алатын химиялқ зат, сол
қасиетінің арқасында адам ағзасында жалған ләззат сезімі мен көтеріңкі
көңіл-күй тудырады.
Өкінішке орай, бүгінгі таңда жастар арасында нашақорлықтың тез өсуі
байқалады. Жастардың арасындағы нашақорлықтың пайда болуының негізгі себебі
нашаға деген мода және жастардың жаңа сезімді бастан кешуге деген
талпынысы.
Жасөспірімдердің есірткіге үйірлігінің негізгі себебі олардың өздерін
ешкімнен тәуелсіз сезінгілері келуінде.
Көптеген жасөспірімдер есірткіні достарынан ерекшеленбеу үшін немесе
олардың алдында өз беделін көтеру үшін шеге бастайды. Жастар арасындағы
нашақорлықтың өршуінің тағы бір себебіне жастардың өмірлік қиыншылықтарды
жеңе алмауын жатқызуға болады. Наша уақытша психикалық қысымды төмендетеді,
бірақ жастар оның адам ағзасына тигізетін кері әсері туралы ойламайды. Олар
нашақорлықтан кез келген уақытта еш қиындықсыз бас тарта алатындарына
сенеді. Бірақ нашадан психикалық және физикалық тәуелділік пайда болғаннан
кейін бұл шешім кейінге шегеріне береді.
Психикалық тәуелділік тез арада пайда болады, кей жағдайда ол есірткіні
тіпті бір ғана рет пайдаланғаннан кейін де пайда болады. Адамның миы
есірткіні қабылдағанда пайда болатын ләззат сезімін есінде сақтап қалады
да, бұл сезімнің қайталануын талап етеді. Сол себептен есірткіге үйренген
адам бастапқыда пайда болған сезімді күшейту үшін оның мөлшерін күн өткен
сайын көбейтуге мәжбүр болады. Кей жағдайда есітркінің мөлшерін шамадан тыс
асыру мезгілсіз өлімге әкеліп соқтырады. Қабылданған есірткінің әсері
басылғаннан кейін адам ағзасында психикалық және физикалық жайсыздық пайда
болады. Нашақор адамдар бұл жағдайды дененің сынуы деп атайды. Дененің
сынуы – ол адамның тоңуы, буындар мен сүйектердің, бұлшықеттердің сынып
ауруы, дене бұлшықеттерінің дірілі, тартылуы, әлсіздік, тершеңдік, жүректің
айнуы, адамның құсуы және ішінің өтуі, іштегі қатты ауыру сезімі, мұрынның
бітелуі. Соным қатар нашақор адамда өлімнен қорқу сезімі, тынышсыздық,
ұйқысыздық, галлюцинация пайда болады. Нашақор дененің сынуын басынан
кешпес үшін есірткіні қабылдауды жалғастыруға мәжбүр.
Пайда бола бастаған нашақорлықтың белгілерінің тізімін білу ата-аналар
үшін өте маңызды болып табылады. Жасөспірімдердің бойынан сіздер байқаған
нашақорлықтың белгілері есірткіге тәуелділіктің алдын алуға және керекті
шараларды уақытылы қабылдауға көмектеседі.
Есірткіні қолданудың негізгі белгілері:
-Есірткіні қолданғанда – көз қарашығы кішірейеді және жарықтың әсеріне
еш жауап бермейді. Тері сұрланады. Конопляны қолданғанда – көз қарашығы
үлкейеді, адамның тәбеті ашылады, және тынышсыздық пайда болады.
-Өзін мас адам сияқты ұстау – өз істеріне жауап бермеу, ұйқышылдық
немесе керісінше еш себепсіз тынышсыздықтың пайда болуы.
-Еш себепсіз тез арада көңіл-күйінің өзгеруі.
-Қылықтарының өзгеруі – жұмбақшылық пайда болады, өмірге деген
қызығушылық төмендейді, жаңа достар пайда болады. Тез шаршайды, сабақ
үлгерімі төмендейді. Қалай болса солай киіне бастайды.
-Денсаулығының нашарлауы. Жөтелдің пайда болуы, мұрынның бітелуі.
-Көк тамырдың бойында пайда болған иненің іздері, ісіктер мен
көгерулер. Нашақорлар инені қолдарына ғана емес денелерінің басқа
мүшелеріне де сала береді.
-Әрқашан ақша сұрай береді. Үйдегі қымбат заттардың жоғалуы.
-Үйде әр түрлі дәрілердің қораптарының, инелердің, кішкетай қасықшалар
мен шыны құтылардың, фольганың, қағаздың және полиэтиленнің тілімдерінің
пайда болуы.
Нашақор адамның орта жасы – 30 жас. Нашақорлардың үштен бірі өмірмен
өз ерікерімен қоштасып жатады. Нашақорлар ары қарай есірткіні шеге
алмағандықтан өмірден кетіп жатады, тірідей өліп жатады. Табиғат олардан
нашақорлық жолды таңдағаны үшін кек қайтарып жатқандай.
Нашақорлық – бұл әрқашан трагедия. Оның өршуі өте тез, ал аяғы белгілі –
қылмыс пен өлім. Есірткіге ИЯ немесе ЖОҚ деп жауап берер алдында осыны
есіңде сақта.
Әлемді жайлаған есірткі дерті адамзат баласын түгел алаңдатып отыр.
Оның жолына тосқауыл боларлық не қамал, не дуал, не қорған жоқ, көктей
өтіп, дендей еніп барады. Осы бір қатерлі жұлынқұрт жылжып отырып елімізге
де жетті. Балаққа жабысып, енді төске өрлеп бара жатқан жайы бар. Бұл
туралы таяуда өткен Қауіпсіздік кеңесінде Мемлекет басшысы да қадап айтты.
Демек, есірткі дертімен табанды түрде күресетін уақыт әбден келді.
Есірткіге тәуелділер тек өзі ғана емес, өзі түскен шыңырауға өзімен
қоса тағы да бірнеше адамды қоса ала кетеді. Адам жалғыз өзі адаспайды.
Адасудың қауіптілігі сонда, әр адам адасқан кезде өзінің адасуын
айналасындағыларға да таратады - деп ұлы философ Сенека айтып кеткен.
Сондықтанда өмірде өз жолынан адасқандарға қол ұшын беріп, қолдау көрсетіп,
көмектесейік, ағайын.
2. Нашақорлықтың алдын алу мәселелерінің әлеуметтануда
зерттелуі
Нашақорлық мәселесі қазіргі таңда тек қана біздің мемлекетімізді ғана
емес, бүкіл әлемді мазалап отыр. Әлемдік статистика көрсеткіштері
нашақорлықтың көбейгендігін көрсетеді. Әсіресе нашақорлар қатарында
қоғамның жас мүшелері көп көрінуде. Сонымен қатар, есірткілердің жаңа
түрлері шығуда және олардың пайдаланудың жаңа әдіс-тәсілдері қолданылуда.
Осының барлығы шетелдік және отандық ғалымдарды мазалауда. Айтып өтетін
нәрсе бұл мәселе жайлы өткен ғасырларда да көп жазылды.
Айталық, XIX ғасырда Францияда ең алғаш рет нашақорлық девианттық мінез-
құлық зерттелді. Бұл мәселелерді көтерген социолог Э.Дюркгейм болды. Одан
кейін көптеген зерттеушілер, ғалымдар, социологтар,атап айтсақ К.Маркс,
Р.Мертон, Э.Сатерленд, Т.Тард, З.Фрейд т.б. наркомания мәселелерін
зерттеулермен айналыса бастады. Қазақстанда бұл мәселе көтеріліп,
социологтар М.Әженов, О.Нұсқабаев, Г.Әбдікерова, Ш.Жаманбалаева,
Д.Қазымбетова т.б. наркомания мәселелерін зерттеуде. Десекте, бұл
мәселелерді зерттеудің қырлары көп. Айталық, есірткіге әуестікті девианттық
мінез-құлықтың бір элементі ретінде қарастыруға әбден болады.
Девианттық мінез-құлық бір қарағанда жеңіл ұғым сияқты. Ал, шын мәнінде
бұл ұғымның мәніне көп нәрсе кіреді. Мысалы, кісі өлтіру жағымсыз,
қоғамымызға жат әрекеттер болып саналса, соғыс кезінде ерлік деп есептелді.
Сондықтан да бұл ұғым әр кезеңге сәйкес түсіндіріледі. Міне, осыдан келіп,
ғалымдарымыздың пікірлерінің арасында біршама айырмашылықтар, алшақтықтар
кездеседі.
Дегенмен, әлеуметтанушы үшін ауытқуды кісі типінің ерекшелігі ретінде
қарастырғаннан гөрі әлеуметтік ахуалдың немесе әлеуметтік жүйенің негізгі
қасиеті ретінде қарастырған әлдеқайда абзал. Жоғарыда айтып өткендей,
ауытқудың түп мәні туралы нақты анықтама жоқ. Сондықтан кейде тіпті кісі
өлтіру немесе қан араластыру (бауырлар арасындағы жыныстық қатынас) ауытқу
деп қабылданады. Дегенмен, осынау құбылысты сипаттауға көмектесетін өзара
байланысты екі қасиет бар.
Олардың біріншісі-ауытқуды норма бұзудың үлгісі ретінде қарайды да,
нормалар шеңберін белгілейді. Нәтижесінде құқықтық нормалар қылмыскерлерге,
денсаулық нормалары науқастарға, мәдениет нормалары эксцентристерге жол
ашады. Нормалар әлеуметтік ахуалдардың көпшілігінде туындайтындықтан,
мұндай анықтама бәрін де қамтиды және әлеуметтік өмірдің әрбір саласына
енеді. Мысалы, таптық психологияның нормативтік үлгілері орындалмаса,
таптық ауытқу, немесе достар арасында қалыптасқан-нормалар бұзылса,
ахуалдық ауытқу туралы айтуға болады.
Екінші қасиет ауытқуды белгілі бір мінез-құлық түрлеріне жататын, кейін
құнсызданып, мәнінен айырылатын және көбіне қолданудан қалатын масқаралық
таңба деп белгілейді. Бұл сипаттаманы да әмбебап деп қарастыруға болады.
Адамдар арасындағы қарым-қатынас олардың әдет-қылықтарының бір-біріне
жақпауынан алшақтауы мүмкін. Мысалы, көп сөйлеу, балағаттау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz