Жерді мемлекеттік құқықтық қорғау

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3

1 Жерді мемлекеттік құқықтық қорғаудың маңыздылығы

1.1 Жерді мемлекеттік құқықтық қорғаудың жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... . 6

1.2 Жерді мемлекеттік құқықтық қорғаудың мақсаты мен міндеттері ... ... ... . 21

1.3. Жерді мемлекеттік құқықтық қорғауды бақылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 29

2 Жерді мемлекеттік құқықтық қорғаудың тетіктері

2.1 Жерді мемлекеттік құқықтық қорғалуын жүзеге асыратын органдар және олардың функциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 35

2.2 Жердің мемлекеттік құқықтық қорғалуындағы мемлекеттік бақылауды
жүзеге асыратын лауазымды адамдар және олардың құқықтары мен
міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 57

2.3 Жер заңдары бұзылған жағдайда олардың мемлекет
тарапынан құқықтық қорғалуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 67

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .74

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 81

Тақырыптың өзектілігі. Елбасымыз өзінің 2006 жылғы халыққа жолдаған жолдауында, жер реформасын жүзеге асыру барысында оның қоғам дамуына қатысты ролін бағалай келе «Жер табиғи байлықтармен және жылжымайтын мүлікпен қатар экономиканы көтеріп тұрған жағдайлардың бірі болып табылады» деп атап кеткен болатын. Тәуелсіздік алған жылдардан бері Мемлекет басшысының елімізді гүлдендірудегі мақсатына, осыған сәйкес Үкіметтің алдына қойған стратегиялық жоспарларына сай жүргізіліп келе жатқан жер реформасы қазіргі таңда өзінің шешуші сәтіне аяқ басты деуге болады. Елімізде жер қатынастарын жаңа заман талаптары негізінде айқындап, тұрақтандыруға бағытталған, жер байлығымызды ел байлығымызға айналдырудың маңызды мәселелерін шешуге бағытталған жер заңнамасы қалыптасты. Міне, осы тұста біз жердің өзіне тән ерекшелігін, маңызы мен мәртебесін қатаң есте ұстауымыз қажет. Жер - өндіріс құралы. Адамдар жерді пайдаланып жұмыс істейді. Оның үстіне ол - өндіргіш күш. Себебі, жерге бидай тұқымын ексең, ол күзде бірнеше есе көбейіп шығады.

. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан-2030: барлық Қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қаупсіздігі және әл-ауқатының артуы: Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. Алматы, 1997.- 63 б.
2. Бектұрғанов Ә.Е., Қазақстан Республикасындағы жер құқық қатынастары. Алматы: Жеті Жарғы,1997.-240 б.
3. Покровский И.А. История римского права. М.,1915.- 110 с.
4. Дембо Л.И. Земельные правоотношения в классово-антоганистическом обществе. Л.,1945-560 с.
5. Еренов А.Е. Очерки по истории феодальных земельных отношений у казахов. Алма-Ата,1960.-260 с.
6. Масанов Н.Э. Кочевая цивилизация казахов. Алматы: Горизонт, 1995.-210 с.
7. Городеков Н.И. Киргизы и кара-киргизы Сыр-Дарьинской области. Т.1, Ташкент, 1889. -450 с.
8. Бренштам А. Социально-экономический строй орхоно-енисейских тюрков VІ-VІІІ веков. М. -Л., 1946. -540 с.
9. Зиманов С.З. Общественный строй казахов первой половины XІXв. Алма-Ата: изд-во Академии наук Казахской ССР, 1989.-294 с.
10. Владимирцев Б.Я. Общественный строй монголов. Л., 1934.-430 с.
11. Казанцев Н.Д. Земельное право. М., 1971.- 620 с.
12. Взгляд М.И. Барановского, А.В. Чаянова, Н.Д. Кондратьева, Л.Н. Юровского и современность// Сборник обзоров М.: ИНИОН АН СССР, 1991- 142 с.

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 99 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3

1. Жерді мемлекеттік құқықтық қорғаудың маңыздылығы

1. Жерді мемлекеттік құқықтық қорғаудың жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... . 6

2. Жерді мемлекеттік құқықтық қорғаудың мақсаты мен
міндеттері ... ... ... . 21

1.3. Жерді мемлекеттік құқықтық қорғауды
бақылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 29

2. Жерді мемлекеттік құқықтық қорғаудың тетіктері

2.1 Жерді мемлекеттік құқықтық қорғалуын жүзеге асыратын органдар және
олардың
функциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 35

2.2 Жердің мемлекеттік құқықтық қорғалуындағы мемлекеттік бақылауды
жүзеге асыратын лауазымды адамдар және олардың құқықтары мен

міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 57

3. Жер заңдары бұзылған жағдайда олардың мемлекет
тарапынан құқықтық
қорғалуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... 67

Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .74

Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
. 81

Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Елбасымыз өзінің 2006 жылғы халыққа
жолдаған жолдауында, жер реформасын жүзеге асыру барысында оның қоғам
дамуына қатысты ролін бағалай келе Жер табиғи байлықтармен және
жылжымайтын мүлікпен қатар экономиканы көтеріп тұрған жағдайлардың бірі
болып табылады деп атап кеткен болатын. Тәуелсіздік алған жылдардан бері
Мемлекет басшысының елімізді гүлдендірудегі мақсатына, осыған сәйкес
Үкіметтің алдына қойған стратегиялық жоспарларына сай жүргізіліп келе
жатқан жер реформасы қазіргі таңда өзінің шешуші сәтіне аяқ басты деуге
болады. Елімізде жер қатынастарын жаңа заман талаптары негізінде айқындап,
тұрақтандыруға бағытталған, жер байлығымызды ел байлығымызға айналдырудың
маңызды мәселелерін шешуге бағытталған жер заңнамасы қалыптасты. Міне, осы
тұста біз жердің өзіне тән ерекшелігін, маңызы мен мәртебесін қатаң есте
ұстауымыз қажет. Жер - өндіріс құралы. Адамдар жерді пайдаланып жұмыс
істейді. Оның үстіне ол - өндіргіш күш. Себебі, жерге бидай тұқымын ексең,
ол күзде бірнеше есе көбейіп шығады. Осындай үлкен ерекшеліктеріне
байланысты адамдардың жермен қарым-қатынасы бірнеше заңдылықтар бойынша
реттеледі. Жерді сақтау, қорғау және ұтымды пайдалану мәселесін көбінесе
Жер кодексі қозғайды. Бұл жұмыс Жер ресурстарын басқару агенттігі құзырына,
мемлекеттік стратегияға сай оның міндеттерін анықтап, оның орындалуын
қамтамасыз етеді. Ал, бұл міндеттер мен іс шаралардың орындалуын жер
заңдарының шеңберінде және белгіленген құзіреті жер ресурстарын басқаратын
орталық қамтамасыз етеді. Өмірдің серпінді дамуына ауылшаруашылығының үлесі
мол, еншісі қомақты. Ал, жер ресурстары осы саланың өндіріс құралы болып
табылады. Статистика бойынша халқымыздың 45 пайыздан астамы ауылдық
жерлерде тұрады екен. Олар жер байлығын пайдаланып, ауылшаруашылық
өндірісінің дамуына, халқымыздың ұлттық қадір-қасиетінің сақталуына үлес
қосып отыр. Елбасымыз ұстанған сара саясаттың арқасында ауылдық жердің
ажары кіріп,, шаруа адамның тұрмысы түзеле бастағаны да шындық. Елбасы
айтқандай, қай салада да әркім елдікті түсініп өмір сүрсе, ертеңіміз
бұданда жарқын болатынына сенімім мол. Жолдаудағы жоба-жоспарлар, ой-
түйіндер түсінген адамға осыны аңғартады.
Болашаққа серпін беретін Жолдауда көтерілген аса маңазды мәселелердің
бірі, ол жер ресурстарын, оның ішінде ауылшаруашылық мақсатындағы жерлерді
ұтымды, әрі нысанды пайдалану, оны бақылау және қорғау болып табылады. Осы
мәселерлер бойынша Елбасы Қауіпсіздік Кеңесінің отырысында Жер ресурстарын
басқару агенттігіне бірқатар міндеттер жүктеген болатын. Мұндағы негізгі
проблема – ол жер ресурстарының әлеуетін тиімді, ұтымды пайдалану және
қорғау.
Жұмыстың мақсаттары мен міндеттері. Нарықтық қатынастардың дамуына
байланыты, жерді мемлекеттік құқықтық қорғау мақсатында, жерді ұтымды
пайдалану мен жер ресурстарын басқару органдарының қызметтерін
реформалауды әлі де болса жалғастыру болып табылады..

Жұмыстың объектісі. Қазіргі таңдағы нарықтық қатынастардың
дамуындағы жерлер және жерлерді ұтымды түрде пайдалану құқығы болып
табылады.
Бүгінгі таңда нарықтық қатынастардың дамуы, жер пайдалану құқығының
артуы, экологиялық жағдайдың шиеленісуі, жерді пайдалану мен қорғау
саласындағы заңдарды және басқару органдарының қызметтерін реформалауды
талап етуде.
2002 жылы қабылданған Қазақстан Республикасының Құқықтық саясат
тұжырымдамасы елдің 2010 жылға дейінгі кезеңге арналған құқықтық жүйесі
дамуының негізгі бағыттарын айқындады.
Өткен жылдары мемлекеттік және қоғамдық институттардың қарыштап
дамуына ықпал ететін, Қазақстанның орнықты әлеуметтік-экономикалық дамуын
қамтамасыз ететін бір қатар аса маңызды заңнамалық актілер қабылданды.
      Тұжырымдаманы іске асырудың басты қорытындылары ұлттық заңнаманың
негізгі салаларының (конституциялық, әкімшілік, азаматтық, банктік, салық,
қаржы, кеден, экологиялық, қылмыстық заѕнама) айтарлықтай жаңаруы болды.
      Жаңа кодификациялық актілер: 2003 жылы - Орман, Жер, Кеден, Су
кодекстері; 2007 жылы - Еңбек, Экологиялық кодекстер; 2008 жылы - Бюджет,
Салық кодекстері әзірленіп, қабылданды. Бірқатар өңірлерде экологиялық қиын
жағдай орын алған біздің ел ішін ең өзекті мәселе табиғат қорғау
заңнамасын, оның ішінде халықаралық міндеттемелер мен стандарттарға оны
үйлестіру тұрғысында одан әрі жетілдіру мен дамыту болып табылады.
      Табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану (жерді ұтымды пайдалану)
қызметінің тиімділігін арттыру мақсатында табиғи ресурстарды пайдалану және
оларды қорғауды құқықтық реттеу тетіктерінің нақты аражігін ажырату керек.
     Күннен-күнге жер дауларының көптеп кездесуіне байланысты жерді
пайдалану мен қорғау саласындағы заңдарды реформалау барысы әліде жалғасын
табуда.
Қазақстан республикасында жер пайдалану құқығын зерттеуге арналған
еңбектер аз десек қателеспейміз, және олар негізінен жерді ұтымды
пайдалануды құқықтық түрде реттеудің жалпы мәселелерін қарастырады.
Дегенменде Қазақстандық ғалымдардың құнды ғылыми еңбектері бар. Олардың
ішінен Ә.Е.Еренов, Ә.С.Стамқұлов, С.Б.Байсалов, К.А.Шайбеков,
Н.Б.Мухитдинов, Ә.Е.Бектұрғанов, Д.Л.Байдельдинов, Л.К.Еркінбаева,
Ж.Х.Қосанов, А.Х.Хаджиев, С.Т.Культелеев, Б.Ж.Абдіраимов, Е.Ш.Дүсіпов,
Ә.Ерәли, Н.Батырбаев, Б.Бегалиев, С.Мұстафаев және т.б. бөліп айтуға
болады.
Жерді пайдалану құқығын төмендегідей ресейлік ғалымдар зерттеген,
Иконицкая И.А., Краснов Н.И., Ерофеев Б.В., Фомина Л.П., Карамышева О.В.,
Топорнин Б.Н., Сыроедов Н.А., Быстров К.Е., Боголюбов С.А., Волков Г.А.,
Крассов О.И., В.П .Камышанскийлер және т,б, айтуға болады.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі болып, - республикамыздағы
нарықтық қатынастар мен құқық реформаның жүргізілуіне байланысты, жерді
ұтымды түрде пайдаланудың құқықтық реттелуі, жер пайдалану құқығы және
онымен тығыз байланыстағы жер және азаматтық құқықтық қатынастар танылады.
Ал, зерттеу пәні - жер пайдалану құқығы туралы ұғым, жер пайдалану
құқығының объектілері, осы құқық институтының субъектілері және олардың
құзіреттері, құзіреттерінің құқықтық жағдайы, олардың қызметтерін жүзеге
асырудың құқықтық нысандары болып табылады.
Қазіргі кезеңдегі нарықтық қатынастардың даму жағдайындағы жер ұтымды
түрде пайдалану құқығының құқықтық реттелу тәжірибесін талдап, қорыту,
заңдарымыздағы кемшіліктерді, жетіспеушіліктерді көрсете отырып, теориялық
қорытындыларды негіздеу және жер пайдалану құқықтарын реттеуді қамтитын
жер заңдарын жетілдіруге бағытталған тәжірибелік ұсыныстар жасау, мен үшін
болашақ заңгер ретінде алға қойған мақсат болып отыр.
Мен, зерттеудің әдістемелік және теориялық негізін жалпы диалектикалық
танымдық әдістермен қатар, арнайы логикалық, жүйелік, нақты-тарихи,
салыстырмалы, әлеуметтік ғылыми әдістермен қарастырғанды жөн санадым.
Зерттеудің теориялық негізін заңгер-ғалымдардың жерді ұтымды түрде
пайдаланудың құқық қатынастары және жерге меншік құқығы туралы ғылыми
тұжырымдамалары мен ұсыныстары, сонымен қатар нормативті-құқықтық
деректермен, жалпы құқық теориясы бойынша бұрынғы Кеңестер Одағы және басқа
шетелдік ғалымдардың теориялық және тәжірибелік мәні бар ғылыми еңбектерін
зерттеп қарастырдым.
Қазақстан Республикасының Конституциясы, Жер туралы қабылданған
еліміздің заңдары, Президент Жарлықтары, Қазақстан Республикасы Үкіметінің
қаулылары, Азаматтық заң актілері, сонымен бірге бұрынғы Кеңестер Одағы мен
Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы мемлекеттерінің нормативті-құқықтық
актілері зерттеудің нормативтік базасын құрайды.
Қазақстан Республикасының нарықтық экономикаға көшу жағдайындағы жерді
ұтымды түрде пайдалануды құқықтық реттеудің теориялық және тәжірибелік
мәселелері - зерттеудің негізгі нәтижелерінің бірі. Жұмыста жаңа немесе
жаңашылдық сипаттағы өзіндік қорытындылар мен ұсыныстар назарға ұсынылады.
Жұмыс құрылымы мен көлемі мыналардан тұрады: Кіріспеден, екі тараудан,
қорытынды бөлімнен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 Жерді мемлекеттік құқықтық қорғаудың маңыздылығы

1.1 Жерді мемлекеттік құқықтық қорғаудың жалпы сипаттамасы

Жердi қорғау қоршаған ортаның бiр бөлiгi ретiнде жердi қорғауға,
жердi ұтымды пайдалануға, жердi ауыл шаруашылығы мен орман шаруашылығы
айналымынан негiзсiз алып қоюды болдырмауға, сондай-ақ топырақтың
құнарлылығын қалпына келтiру мен арттыруға бағытталєан құқықтық, ұйымдық,
экономикалық, технологиялық және басқа да iс-шаралар жүйесiн қамтиды.
Ал енді жерді мемлекеттік құқықтық қорғаудың негізгі мақсатына
келетін болсақ, ол біріншіден өндiрiстiң экологиялық қауiпсiз
технологияларын ынталандыру және орман мелиорациялық, мелиорациялық және
басқа да iс-шараларды жүргiзу арқылы жердiң тозуы мен бїлiнуiн, шаруашылық
қызметтiң басқа да қолайсыз зардаптарын болдырмау, тозған немесе бүлiнген
жердi жақсарту мен қалпына келтiрудi қамтамасыз ету; жердi оңтайлы
пайдаланудың экологиялық нормативтерiн тәжiрибеге енгiзу; жердi
құнарсызданудан және шөлейттенуден, су және жел эрозиясынан, селден, су
басудан, батпақтанудан, қайталап сортаңданудан, құрғап кетуден, тапталудан,
өндiрiс пен тұтыну қалдықтарымен, химиялық, биологиялық, радиоактивтi және
басқа да зиянды заттармен ластанудан, басқа да бүлiну процестерiнен қорғау;
ауыл шаруашылығы жерiн карантиндiк зиянкестер мен өсiмдiк ауруларын
жұқтырудан, бұта мен шiлiк басып кетуден, жердiң жай-күйi нашарлауының өзге
де түрлерiнен қорғауға; бүлiнген жердi жаңғыртуға, оның құнарлылығын және
жердiң басқа да пайдалы қасиеттерiн қалпына келтiру мен оны шаруашылық
айналымына уақтылы тарту; жердiң бүлiнуiмен байланысты жұмыстар жүргiзiлген
кезде топырақтың құнарлы қабатын сыдырып алуға, сақтауға және пайдалануға
бағытталған iс-шаралар жүргiзуге [1,63 б.].
Жердiң тозуын болдырмау, топырақтың құнарлылығын және ластанған
аумақтарды қалпына келтiру мақсатында, сондай-ақ ауыл шаруашылығының тозған
алқаптарының, химиялық, биологиялық, радиоактивтi және басқа да зиянды
заттардың жол берiлетiн шектегi қоспаларының және жол берiлетiн шектегi
әсер деңгейiнiң белгiленген нормативтерiнен артық ластанған, өндiрiс және
тұтыну қалдықтарымен, ақаба сулармен ластанған жердiң, сондай-ақ
карантиндiк зиянкестер мен өсiмдiк аурулары жұққан жердiң топырақ
құнарлылығын қалпына келтiру мүмкiн болмаған жағдайларда Қазақстан
Республикасының Үкiметi белгiлейтiн тәртiппен жердi сақтап қою көзделедi.
Жер учаскелерiнiң меншiк иелерi мен жер пайдаланушылардың жердi ұтымды
пайдалану мен қорғауға мүдделiлiгiн арттыру мақсатында бюджет заңдарында
және салық туралы заңдарда белгiленген тәртiппен жердi қорғау мен
пайдалануға экономикалық ынталандыру жүзеге асырылуы мүмкiн. Жердiң жай-
кїүйiне керi әсер ететiн жаңа және қайта жаңғыртылатын үйлердi
(құрылыстарды, ғимараттарды) әрi басқа да объектiлердi орналастыру, жобалау
және пайдалануға беру, жаңа техника мен технологияларды енгiзу кезiнде
жердi қорғау жөнiнде iс-шаралар көзделуге және жүзеге асырылуға,
экологиялық, санитарлық-гигиеналық және басқа да арнайы талаптардың
(нормалардың, ережелердiң, нормативтердiң) сақталуы қамтамасыз етiлуге
тиiс.
Жердiң жай-күйiне керi әсердi бағалау және оларды қорғау жөнiнде көзделген
iс-шаралардың тиiмдiлiгi мемлекеттiк экологиялыққ сараптаманың, өзге де
мемлекеттiк сараптамалардың нәтижелерi бойынша жүргiзiледi, олардың өз
қорытындысы болмайынша жаңа техника мен технологияларды енгiзуге, жердi
мелиорациялау бағдарламаларын жүзеге асыруға, үйлердi (құрылыстарды,
ғимараттарды) және басқа да объектiлер салуды (қайта жаңєыртуды)
қаржыландыруға тыйым салынады.
Жер пайдалану құқығы мынандай жағдайларда жүзеге асырылады:
• мемлекеттік меншіктегі жер учаскелерін мемлекеттік органдардың актілері
негізінде тікелей мемлекеттен жалға алу;
• жер учаскелерінің жекеше (мемлекеттік емес) иелерімен жалдау шартын
жасасу нәтижесінде жер пайдалану құқығын алу;
• жер пайдалану құқығын әмбебаптың мирасқорлық немесе заңды тұлғаның қайта
ұйымдастырылуы тәртібімен алу нәтижесінде туындайды.
Мемлекеттік меншіктегі жер учаскелерін мемлекеттік органдардың
актілері негізінде тікелей мемлекеттен жалға уақытша өтеулі жер пайдалану
құқығы жеке және заңды тұлғаларға, сондай -ақ халықаралық ұйымдарға
беріледі.
Жер пайдаланудың мынадай түрлері бар:
• уақытша өтеулі жер пайдалану:
- қысқа мерзімді (5 жылға дейін);
- ұзақ мерзімді (5 жылдан 49 жылға дейін) болуы мүмкін;
• өтеусіз негізіндегі уақытша жер пайдалану (ақысыз беріледі) түрі, бұл
ретте уақытша өтеусіз жер пайдалану құқығын беру мерзімі 5 жылдан аспауға
тиіс (жер учаскелерін қызметтік жер телімі түрінде және тозған әрі бүлінген
жерді қалпына келтіру үшін берілетін жағдайларды қоспағанда);
Жер кодексінде немесе заттық құқықтың мәнiне қайшы келмейтiндiктен, жер
пайдалану құқығына меншiк құқығы туралы нормалар қолданылады.

Жердің тұлғаның меншігінде болуы оның экономикалық және әлеуметтік
жағдайына ықпал етіп, аса маңызды рөл атқарғанын қоғамдық даму үрдісінің
тарихы дәлелдеп отыр. Сондықтан да болар, барлық кезеңде және барлық
халықтар арасында жерге иелік ету құқығы үшін күрес бір сәт те толастаған
емес. Бұл күрес әлемдегі көптеген төңкерістің қозғаушы күшінің негізі
болды.

Ендеше осы тұста тарихқа көз жүгіртіп көрсек. Қоғамдық қатынастар жүйесінде
жерге деген құқықтық қатынас адамзат қоғамының даму сатыларының ерте
бастауының өзінде аса маңызды орын алған. Ақиқатына келер болсақ, құл
иеленуші қоғамда да, сондай-ақ, феодалдық қоғамда да жерге деген құқықтық
қатынас аталған құқықтық жүйенің негізгі мәселесі болып табылады.
Сондықтан да жер құрылымы мәселесі, жерге меншік формасының мәселелері,
жерге қауымдық иелік формасы, ең аяғы жеке меншіктік жер иелігінің маңызы
мен ерекшелігі – көне дәуір мен феодализмді зерттеуде аса маңызды орын
алды. Ең алдымен құлиеленуші қоғамдағы жер қатынастарының екі типін – көне
Шығыстағы жер қатынастары мен антикалық дәуірдегі жер қатынастарын ажырата
білу қажет. Құл иеленуші қоғамындағы жер қатынастарының мысалы ретінде көне
Вавилондағы жер қатынастары мен антикалық Римдегі жер қатынастарын
келтіруге болады.
Көне Вавилондағы мемлекет пен құқық жер қатынастарын зерттеуде өте
қажетті мәлімет беретін ерекшелігімен өзіне назар аудартады, атап айтсақ,
көне Вавилон көнешығыс құл иеленуші қоғамының типтік мысалы бола алады. Бұл
құл иеленушілік қоғам, сол қоғамға сай, антикалық құл иеленуші қоғамнан
оның өзгешілігін көрсететін бірқатар өзіне тән ерекшелігі бар (Грекия,
Рим).
Көне Қосөзендегі мемлекеттің қалыптасу процесі, бұл процестің сыртқы
формасы тұлғасынан алып қарағанда, жеке қоғамдардың бірлесуінен қалыптасты.
Яғни, олардың үстінен қараған патша, жердің ең жоғарғы иесі ретінде
танылды. Шындығына, кейбір жеке қауымда мұра етіп қалдырғанға иелік еткенде
ол жалғыз өзі жеке дара барлық меншікке иелік етті. Қауымдық меншік
мемлекеттік меншікке айналып, нақтылап айтқанда, соған бірігіп, сіңіп,
тұтасып кетеді. Осының негізінде біртіндеп, Сарай (Орда патшалық)
шаруашылығы үшін арнайы жер – патеси және патша үшін – патшалық жер
бөлінеді, және, әдетте оған, храмдық жер де қосылады. Патша мен храмдарға
қарасты жерлер мемлекет қарамағындағы құлдардың күшімен өңделетін, соның
нәтижесінде ұжымдық құл иеленудің өзі жоғарғыдағы азғана топтың пайдасына
қызмет етті. Сол ортадан, яғни пайдаланып отырған азғана топтың арасынан
құл иеленуші кластың өкілдері шықты, солар алғашқы жекеменшік жер иелері
болды [2, 240 б.].
Көне вавилондық патшалықта жердің төмендегідей бөлініс категориялары
болды:
- сарай иелігіндегі жерлер;
- храм иелігіндегі жерлер;
- қауымдық иеліктегі жерлер;
- жекеменшік иелігіндегі жерлер.
Соңғысы өз кезегінде іштей бірнеше түрге бөлінді. Жоғарыда көрсетілген
түрлі категориялық жерлер өзіндік құқықтық режимге бағынды. Барлық бұл
категориялар Хаммураби Кодексіне белгілі, дегенмен Кодекс дамыған құл
иеленуші шаруашылық негізінде ақша-тауар қатынасы мен тауар айналымының
дамуына байланысты өрістеген жерге жекеменшіктің болуына байланысты
мәселелерді тереңдетіп қарастырған.
Хаммураби дәуіріндегі түрлі категориядағы жерлерге құқықтық режим
мынадай ережелерде көрініс тапқан.
Сарай иелігіндегі жерлер сол сарай шаруашылығын қамтамасыз етуге қызмет
етті. Бұл жерлер тікелей патша иелігіндегі жерлер болды, оны қалай
пайдалану керек екенін патша өзі шешетін, бірақ тікелей мемлекет те
пайдаланды және бұл жерлер тікелей мемлекет шенеуніктері бақылауы арқылы,
құлдар күшімен өңделді. Хаммурапи дәуірінде сарай иелігіндегі жерлер аса
мол кеңістікті алып жатты, әсіресе оңтүстік аймақта. Храм иелігіндегі
жерлер де құқықтық талабы жағынан да және ұжымдық құл иелену көмегі арқылы
жерді пайдалану жүйесі жағынан да сарай иелігіндегі жерлерді пайдалану
үрдісіне ұқсас келеді. Храм иелігіндегі жерлер сол храм шаруашылығын
ұйымдастыруға қызмет етті. Осы бағдарда, атап айтатын мәселе, көптеген
храмдар патша иелігінде болды және патша храмдары деп есептелетін. Храм
иелігіндегі жерлер жалпымемлекеттік иелікке жатпайтын [3, 110 б.].
Қоғамдық иеліктегі жерлер ерекше категориядағы жерлер болып табылатын.
Яғни, бұрынғы рулық-тайпалық қауымдар территориялық қауымға айналып, жерді
бірігіп пайдаланудан жеке пайдалануға көшкенінен көрініс тапты. Қауым
ішіндегі жерлерде жекелеген үлкен отбастарының бөліктері болды. Бұл қауымда
жерді пайдаланудың жекешеленуі мен таптық бөліністің нәтижесінде жерге
иелік етуде теңсіздік пайда болды.
Соған қарамастан қауымдық байланыс сақталды. Қауымдық байланысты
сақтауда аса маңызды рөл атқарған мәселе, ортақ суды пайдалану жүйесі
болды. Суармалы жүйені шаруашылықта бірігіп пайдалану, бірігіп су бөлісін
жүргізу де қауымдық байланысты сақтаудың негізі тіректері ретінде көрініс
тапты.
Хаммураби дәуіріндегі жекеменшік жер иеліктері жердің ерекше
категориясы ретінде аса маңызға ие болды. Қалай болғанда да Хаммураби
Кодексі жердің бұл категориясына ерекше көңіл бөледі, атап айтар болсақ,
одан ертеректе болған суммерлік Кодекске қарағанда жеке жер иеліктерінің
құқықтық нормаларын кеңітіп және дамытуға барынша күшін салды. Сонымен
қатар, жекеменшік жер иелігі құрамына түрлі құқықтық режімдегі жер
иеліктері де кіреді.
Жекеменшік жер иелігі құрамында ең үлкен категорияны сыйға берген жер
құрайды. Бұл жерлер, патшаның шенеуніктер мен әскери қызметкерлерге “өзін
асырауға” деп бөлген жерлері. Олардың иелік жүргізу құқығы Хаммураби
Кодексінде кеңінен таратылып айтылған. Бұл жекеменшік иелігі шартты болып
есептеледі. Өйткені, бұл жеке меншік иелігі оның әскери қызметімен тікелей
байланысты. Әскери қызметкердің ұлы патшалық әскери қызметте әкесінің
қызметін жалғастырған жағдайда ғана аталған құқық сақталады. Сонымен қатар,
жоғарыда көрсетілген жағдайға қатысты иелікке берілген жерлер толығымен
азаматтық айналымнан шығарылып тасталған. Әскери қызметінің өтеуіне
қатысты алған жері мен бау-бақшасы, сондай-ақ, мүлік “илка” деп аталатын,
оларды сатуға, немесе басқа да мәміле жасауға әскери қызметкер құқылы емес
еді. “Илка” деп аталатын жер иелігін шеттететін кез-келген мәміле заңсыз
және жарамсыз деп танылды [4, 560 б.].
Жекеменшік жер иелігінің екінші түрі – бұл салық алуға арналған жерлер,
яғни мемлекеттік салық алу үшін жерге иелік етіп, оны пайдалануы. Бұл
жерлерді де иеліктен шығару жоғарыдағы әскери қызметкер мен шенеуніктердің
“илка” жеріне қатысты қолданылатын құқықтық ережелерге бағындырылған. Олар
да әскери қызметкерлер мен шенеуніктер жерлеріне қатысты Кодекстегі
баптармен реттеледі. Екеуінің айырмашылығы сол қалыпта көрсетілген мақсатта
ғана көрініс тапқан. Біріншісінде, патшалық қызметке адал болып, соны дұрыс
атқару жатса, екіншісі бағдарда салықтық жердің мақсаты басқа, яғни патша
қазынасына салықтың дұрыс, уақытында түсіп тұруын қамтамасыз етеді.
Салықтық жерлер – бұл шаруа-қауымдастың жеке иелігіндегі жерлер және салық
алу үшін анықталған жерлер. Ең соңында, жекеменшік иелігіндегі жердің
түрін еркін сатуға болатын жер категориялары құрайды. Бұл жерлер салықтық
жерлерге қарама-қарсы қойылады. Міндетті етіп берілген жерге жеке меншіктік
иелік ету, міндетті етіп берілмеген еркін жерге иелік етуден көп
айырмашылығымен ерекшеленеді. Біріншісі иеліктен тіптен шығарылмайды, ал
екіншісі азаматтық айналымда еркін жүреді. Бұның барлығы әскери
қызметкердің әскери қызметі үшін алған жерлерін және басқа да мүліктерін
сатуға тыйым салатын Кодекс баптарында көрініс тапқан. Алайда, аталған
субъектілер сатып алу және сату шарты арқылы алған жерлерін еркін
пайдалануға құқылы, оған Кодекстің өзінде де рұқсат берілген.
Жерге байланысты құқықтық қатынастар көне Вавилонда жерге мемлекеттік
меншіктің экономикалық мазмұнына байланысты айқындалатын. Жерге мемлекеттік
меншікті пайдаланудың экономикалық нысаны анықталып, оның басында Вавилон
патшасының өзі тұрды. Бұның өзі ұжымдық құл иеленуге тікелей байланысты
болды және жеке меншік құл иелену мен ұжымдық құл иеленудің жанды
байланысын көрсетеді. Сонымен қатар, көрсетілген экономикалық мазмұнға
байланысты жер қатынастарының құқықтық мазмұны да айқындалды. Жоғарғы
меншік иесі, шындығына келгенде жалғыз жеке меншік иесі вавилон патшасы
еді, ал жекелеген қауымдастықтың және басқа да жер иелерінің жерге
меншіктік құқығы болмады, олар тек сол жерді пайдалануға құқылы болды [5,
260 б.].
Лев Исаакович Дембоның пікірі бойынша, дәл осы жағдайда мәселе жерге
иелік ету жайында болып отыр, ал біздің пікірімізше жерді пайдалану құқығы
ғана көрініс тапқан. Олай дейтініміз жерге билік, иелік жүргізу мәселесі
көрініс таппаған, тек қана жердің пайдалы қасиетін пайдалану және одан
кіріс кіргізу мәселесі ғана көрініс тапқан. Жерге меншік құқығының
субъектісі вавилон патшасы, өйткені жерге қатысты барлық реттеу жүйесі,
иелік ету құқығы соның қолында болды. Жер рентасы, соған сәйкес үстеме
еңбектің пайдасына иелік етіп, оны жұмсау мүмкіншілігін де вавилон патшасы
шешетін.
Жекелеген жер иелерінің құқықтық мүмкіндігі,сонымен қатар
қауымдастықтың, храмдардың, жеке жер иелерінің де жерге құқықтық
мүмкіндігі жерді пайдаланудан ары аспайтын. Олар жерге жеке меншік құқығына
ие болмайтын. Соның нәтижесінде жерге иелік етушілердің жерді қалай
пайдаланамын, өзім білемін (сатамын т.б.) дейтіндей құқығы болмайтын.
Тауар-ақша қатынасының дамуы, шаруалардың жерден айырылуы және
дифференцияланып, топтардың ара жігі айқындалуы – көне вавилон патшалығында
арендалық (жалға беру) қатынастың дамуына ықпал жасады. Хаммураби Кодексі
жерді жалға беру мәселесіне көптеген өзінің баптарын арнаған, онда екі
жақтың қарым-қатынасы кеңінен айтылған. Соның өзінде Кодекс әр уақытта
жерді жалға берушінің мүддесін қорғауға ықыласты екенін көрсетіп отырады.
Кодекс жерді жалға берудің түрлі формасын біледі [6, 210б.].
Хаммураби Кодексінің талдауы мен оның өте ертедегі заңдарымен салыстыра
зерттеуі, сөз жоқ, көневавилон патшалығы дәуірінде жеке меншік жер
иелігінің қарқынды дамығанын көрсетеді. Тауар-ақша қатынасы мен жалға
берудің өсуімен қатар, көнешығыс құл иелену қоғамының негізі ретінде, жерге
мемлекеттік меншікті де сақтады.
Жерге жеке меншік нысаны рим құқығында қандай болды және оның
ерекшелігі неде деген заңды сұраққа жауап берместен бұрын,осы мемлекеттің
тарихына шолу жасайық. Көне Римдегі жер құрылымының ерекшелігін,
“классикалық-антикалық” форма ретінде көрсету үшін, алдымен рим
қауымдастығы мен оның өзіндік ерекшелігін танып, білу қажет. Мемлекет-
қала құру жағдайындағы, рим қауымдастығының өзіндік ерекшелігін, атап айтар
болсақ, ол – рим қауымдастығы ерекше саяси ұйым ретінде көрінді, яғни,
қауымдастық жері, рим жері ретінде екіұдай формада көрініс тапты:
мемлекеттік жер ретінде, сондай-ақ, жеке меншік жер ретінде. Өйткені, рим
азаматы – ақсүйек, мемлекет-қала қауымдастығының мүшесі ретінде, рим
азаматы ретінде жеке меншік иесі боп танылды [7, 450 б.].
Көне римде рулық қауымдастықтың ыдырауына байланысты, жер патрицийлар
қауымдастығына өтті және ұжымдық жерге иелік етуден жерді жеке дара өңдеуге
өткен тұста, жекелеген, ақсүйек отбасына алғашында жеке иелік етуге тек
қана үй жанындағы жер ғана бөлінген болатын. Алғашында тек осы үй жанындағы
жер ғана мұра (heredіum) ретінде ұрпақтан-ұрпаққа берілді. Барлық қалған
жер түгелімен, ақсүйек қауымдастығы иелігінде болды және ager publіcus деп
аталатын жерге иелік түрін қалыптастырды.
Бұл қауымдастық жері мемлекеттік меншік болып есептеледі. Бұл жерден
әрбір рим азаматы (алғашында тек қана патрицийлер) өзіне қанша жер қажет,
қанша жерді өңдей алады, сонша басып қалатын. Бұндай “басып алуға” рұқсат
етілгендер: жерді басып қалғандар, сол жерге иелік (possessіo) ету құқығына
ие болды. Олардың жерге иелік етуі қорғалды. Иелікке алынған жерлер ерекше
категория – ager occupatorіus қалыптастырды. Рим өзінің бұдан кейінгі
барлық ұзақ тарихи жағдайында, әрбір жаңа басып алған жерлерін рим жері,
яғни рим мемлекетінің жері – ager publіcus деп таныды. Рим мемлекетінің
жері – ager publіcus пайдалану тарихы, рим республикасындағы жер
қатынастарының дамуының тарихы болып табылады. Римдіктер әркез өздері
жаулап алған территорияның үштен бірін тартып алып отырды. Ең жақсы
өңделген жерлерді мемлекет өзіне қалдырды (ager lіmіtatі), тек қана, содан
кейін колония тұрғындары үшін жер бөлінді (ager quaestorіі). Өңделген
жерлер, алым (ager vestіdales) түрінде жалға берілді және еркін жаулап
алуға мүмкіндік берілді (ager occupatosіі)
Ager occupatosіus – бұл атаумен, римдіктер ертеден ager publіcus
бөлігін атады, яғни өңделмеген жерлер, бөлініске де түспеді, сатылмады,
жалға да берілмеді. Бұл жерлер, кім қанша өңдей алады, сол мөлшерде еркін
иелік ету мүмкіншілігі берілген. Бұл жерлердің иелері, формалды түрде бұл
жерге иелік еткені туралы меншік құқығын алмады, олар тек қана оны
пайдалануға иелік етуге (possessіo) құқығына ие болды, ал меншік иесі
ретіндегі құқық мемлекеттің өзінде қалды. Алайда, жерді пайдалану
мүмкіндігі белгілі бір мерзіммен шектелмеді және жер учаскілері атадан
балаға мұра ретінде өтетін және еркін сатылатын. Ager publіcus құрамында
ager occupatosіus категориясы рим жер категориясында ерекше – ager
compascuus бар, бұл жер де мемлекеттік, бірақта жеке иелік ету үшін арнайы
бөлінген [8, 540 б.].
Барлық жерлер, ager publіcus құрайтын қағида, рим халқының иелігіндегі
(popul us romanus), ең басынан өзіндік ерекшелігі болды. Плебей жеке меншік
құқында жер учаскесіне иелік етті және бұл квириттік меншік болды. Бұл
алғашқы квириттік жерге иелік ету, басында азғана плебейлік, крестяндық жер
бөліктері еді, плебейлерге берілген немесе оларға күнкөріс үшін қалдырылған
жерлер еді.
Сонымен, рим республикасы тарихының алғашқы кезеңінде жер қатынастары
сол кездегі жерге иелік етудің екі нысанында көрініс тапқанын байқатады:
а) жаулап алу құқы арқылы ірі жерлерге иелік ету, б) квириттік меншік құқық
аясында шағын және орташа жерлерге иелік ету.
Рим заңгерлері, солардың ізімен барлық батыс заң ғылымы жер
қатынастарына байланысты алғашқы нысанын, “иелік ету құқығы” (possessіo)
деп таниды, тек қана екінші нысанын, жеке меншік құқығы ретінде, бұрынғы
кеңес заңгерлері,мұндай қағиданы ешқандай да дұрыс емес деп таныған.
Бірінші және екінші нысаны да, олардың пікірінше, көне Римдегі құл иелену
дәуіріндегі жерге меншіктік құқығының екі формасының көрінісі деп таныды.
Тіпті, одан әрі таратып айтар болсақ, жерге иелік етудің бірінші формасы,
ірі жер иелері жоғары билік тобы класының қалыптасуына негіз болып, соған
қызмет етті. Ал, жерге иелік етудің екінші формасына келетін болсақ, оның
негізін рим крестяндары құрайтынын ескерсек, олар римнің әскери ұйымының
қызмет етуін қамтамасыз етті, өйткені рим крестьяны ең бірінші әскер
болатын.
Гракхов жер реформасы ager occupatosіus жер иелігі түрінің өмір сүруін
тоқтатты, сонымен қатар, ager publіcus жер иелігі түрі де жойылды, яғни бұл
жерлердің бәрі квирттік меншік түріне айналды. Одан әрі қарай жерді жаулап
алу тоқтатылды және ager publіcus жер иелігі түрінің қалдығы, ендігіде,
ерекше тұрақты төлем, салық - vectіdal алу арқылы тек қана жалға берілетін
болды.
Рим империясының кейінгі дәуірінде, эмфитевзис, жалға берудің мұралық
ерекше формасы ретінде кеңінен таралым көрді. Эмфитевзис, аты айтып
тұрғандай, өзінің пайда болу жағынан эллинистік Шығыстан шыққан, алғашында
астықтық алқапты жерлері бар аймақтарда қолданылған. Эмфитевзис, жалға
берудің түрі ретінде, ірі кәсіпкерлер өз жерлерін жекелеген ұсақ шаруаларға
жалға беру үшін қолданылды.
Кеңес дәуіріндегі Қазақстанның тарих ғылымында көшпелі - қазақтардың
феодализм негізін малға жекеменшік құрады, ал жер ешкімдікі болған емес
деген пікір кеңінен орын алды. Бұл салада өткір қадамды отандық ғалым,
Қазақстан Республикасы ҰҒА-ның академигі Әбдуәли Еренұлы Еренов жасады.
Ғалымның дәлелдеуі бойынша көшпелі-малшылардың өндірістік қатынастар
жүйесінде анықтаушы орынды жерге жекеменшік қатынастары айқындайды
Қоғамдық меншіктен жеке меншікке айналған жердің бірнеше объектісі, кең
мағынада алсақ сол жерде өскен төрт түлік мал болды. Жердің табиғи өнімі
(мал) алғашында рудың, тайпаның ұжымдық меншігі болса, кейіннен жекелеген
тұлғаның қолына еркін өтіп, жеке меншікке айналды. Отбасы, тек қана
тұрмыстық қатынастарда ғана дараланбады, иелік ету саласында да дараланды.
Малы көп, бай отбасының пайда болуы, малға жеке меншік иелік етудің бастауы
болып, соның негізін қалады. Ғалымдардың көбі малға жеке меншік иелік
құқығының белгісі ретінде, халық арасында тараған түрлі аңыздарға сүйеп,
малға соғылатын түрлі таңбаның пайда болуымен байланыстырды [9,29].
Төрт түлік малдың жеке меншік объектісіне айналуы, сол кездегі
қалыптасып, орныққан жерге меншіктің қауымдық түрімен қайшылыққа ұшырады.
Өйткені, жерге меншіктің бұндай түрі дараланып, жекеленген мал
шаруашылығының дамуына белгілі мөлшерде кедергі жасады. Бұл күресте жеңіс
қашанда ірі мал иелері жағында болды, өйткені олар өздерінің малдарын
жайылыммен қамтамасыз етулері керек еді. Мал басының қарқындап өсуі және
мал шаруашылығының дамуы, жайылымды кеңейтіп, оны өзінің қарамағына алуға
ірі байлар әрекет жасап отырды. Сонымен қатар, кезең-кезеңімен, әлсін-әлсін
қайталанып отырған жұт, табиғи апаттар, малдың жаппай қырылуына әкеп соғып,
малшылардың ауыр жағдайға қалдырған кездерде болды. Сондықтан да, бай мал
иелері табиғи апат, жұттан мал басын аман сақтап қалудың ең оңтайлы жолы,
малға жайлы, құнарлы жайылым мен (жайлау, қыстақ, күзеу) жыл он екі ай
қамтамасыз ету керек екенін біліп, соны өзі иелігіне айналдыруға ұмтылды.
Қауымдық жер қатынастарының ыдырауына объектінің жеке меншікке айналуы
ықпал етті. Бұл бағдарда, “ең бастысы қысқы жайылымға ие болу” дейді,
көшпенді түркілердің көне тарихын зерттеуші-ғалым.
Қыстақ, қысқы жайылым жерлерінен кейінгі маңызды жер, жазғы жайылым,
жайлауды жеке меншікке айналдыру ірі байлардың, белгілі адамдардың
құзырында болды.
Белгілі ру, тайпадан шыққан ірі мал иелері, қауымдық жерлерді
ығыстырып, өзіне қарату арқылы, қарапайым қауым мүшелерінің ығысып, басқа
жерлерді басып алуына апарып соқтырды. Аздаған қауымдық иелігіндегі жерлер
біртіндеп, сол байлардың қолына көшуі керек еді. Бұның өзі дала
ақсүйектерінің көшпелі мал шаруашылығын жеке дара жүргізуге материалдық
негіз ретінде қалыптастыру мақсатына сай келді. Кейбір кеңес дәуірі
ғалымдарының пікірі бойынша, Қазақстанның көшпелі аудан жағдайында ХХ
ғасырға дейін жерге феодалдық меншіктің қалыптасуы мүмкін емес деп таниды.
Бұл көзқараспен, академик С.З. Зиманов келіспейтінін айтады. Оның
пікірінше, бұл көзқарас тарихи шындыққа қайшы келеді [10, 430 б.].
Көшпелілердің төңкеріске дейінгі жерге иелік ету туралы мәліметтің
аздығына қарамастан, жерге феодалдық жеке меншіктің болғаны, оның өзі
бастауын орта ғасырдан алатыны жөнінде деректер жоқ емес. Тарих ғылымының
дәлелдеуі бойынша, қоғамның феодалдық қатынасқа көшуі Орталық және Шығыс
Қазақстан, сондай-ақ Батыс Қазақстанға қарағанда, Оңтүстік Қазақстанда
қарқынды жүріп, ертерек қалыптасқан. Бұның өзі, сол өңірде тұратын
тайпалардың экономикалық және саяси даму деңгейінің тұрақты даму процесінің
нәтижесі деп танылады.
Сондай-ақ, ерекше атап өтетін мәселе бұл аймақтың адамдары таза
көшпелілер емес еді. Халықтың белгілі мөлшері отырықшы күн кешті, немесе
жартылай отырықшы еді. Халықтың отырықшы бөлігі жер өңдеумен айналысты.
Көбінесе, табиғи емес, еңбектеніп суармалы жерлер жасап, соны өңдеуді және
бұл еңбектері мал шаруашылығымен үндестіре жүргізеді. [11].
Жер шаруашылығы жағдайында жерді пайдалану төңірегіндегі мәселелер алға
шығып, тез пісіп жетіледі. Қолдан суармалы жерлерде жерге иелік етуді
жекешелендіре жүргізу аса маңызды мәнге ие болды. Қолдан өңделіп, суармалы
жерлерге айналған жер шаруашылығында, сол жерлерге әкелінетін судың рөлі де
ерекше орын алады. Өйткені, суармалы, өңделген жерлерді суландыру көздері
өнімнің негізгі, басты құралы болып табылады. Қауымдық жерлерді
узурпациялау тартып алу суландыру жүйесіне де иелік етуге апарып соқтырды.
Сонымен, бұл процесс жерге феодалдық меншіктің қалыптасуын көрсетіп
берді.
Қазақстандағы жер қатынастарының қалыптасуы туралы айтқан кезде, моңғол
шапқыншылығын айтпай кетуге болмайды. Сол шапқыншылық салдарынан Қазақстан
территориясының барлығы дерлік және әлемнің үлкен бөлігі Шыңғыс
тұқымдарының қол астында қалды.
Б.Я.Владимирцев моңғолдардың феодалдық қарым қатынасының негізін
көптеген құқық нормасы мен жазу түрінде қалған қолжазбалар арқылы ашқан.
Шыңғыс хан әмірін жүргізіп тұрған дәуірде көшіп-қонуға жарамды жердің иесі
кім болды деген сұраққа жауап бере отырып, ол былай деп жазды: “Біздің,
зерттеп тапқан деректеріміз бойынша көшіп-қонуға жарайтын nutug (yurt),
яғни жер кеңістігіне поуап – мырза, немесе патша баласы, ханзада (Kobegun),
сондай-ақ, мыңбасы, жүзбасылар иелік етті. Сеньор-мырза, адамдарға иелік
етіп, билік жүргізгендіктен, олардың көшіп-қонып жүрген жеріне де иелік
етті. Сондықтан да, әрбір сеньор-мырза өзінің иелігіне не басқаруына халық-
ulus алған кезде міндетті түрде онымен қатар, өз билігіне берілген
көшпенділердің өмір сүруіне қажетті жерді, яғни nutyg (жұртты) қатар алды.
Xubі негізінен екі бөлімнен тұрады: белгілі бір мөлшердегі көшпенділер
отбасын (ulus) және солардың өмір сүру қабілетіне қажетті жайылым мен аң
аулайтын жер (nutug)”.
Феодальдық жер қатынастарын моңғолдар өздері жаулап алған мемлекеттерге
күштеп енгізді.
Хlll-ХlҮ ғасырларда Қазақстанның барлық жерінде негізінен феодальдық
жер қатынастары толығымен орнықты. Егерде көшпелі-қазақтар өмірінде малға
меншіктік қатынас алғашқы қауымдық құрылымның ыдырауына ықпал етсе, ал
жерге феодальдық меншіктің қалыптасуы феодальдық құрылымның қалыптасуына
ықпал етті.
Социалистік жер қатынастары Ресейде 1917 жылғы Қазан төңкерісінен кейін
орнықты. Большевиктердің помещиктер жерін конфискациалау және барлық жерді
мемлекет мүлкіне айналдыру туралы бағдарламалық талаптар 1917 жылдың 26
қарашасында (8 қазанда) қабылданған жер туралы Декретінде нақтылы жүзеге
асты [12,142 б.].
Декреттің негізгі ережелері жерге жеке меншікті жоюға бағытталды және
жерді ортақ халық байлығына айналдырамыз деген ұранмен жүргізілді.
Сөйтіп, Декретте жер туралы мыналар ресми жарияланды:
- жерге помещиктік меншік ешқандай төлемсіз бірден жойылсын.
- помещиктік имение (иелігіндегі жер), соған тең монастыр, шіркеу
иелігіндегі жерлер, барлық жанды және жансыз инвентарьлары, усадьбалық
құрылыстар, ішіндегі барлық мүлігімен болыстық жер комитеттері мен
крестьян депутаттары уездік Кеңестеріне, жер туралы мәселені Құрылтай
жиналысында шешкенге дейін өтеді.
- қандай да бір тәркіленген мүлік, бұдан былай барлық халықтың ортақ
байлығы болып есептелетіндіктен, оны бүлдіру, жарамсыз ету ауыр қылмыс
деп танылып, төңкеріс сотымен жазаланады. Крестьян депутаттарының Уездік
Кеңесі помещиктерді имениелерін тәркілеу барысында тәртіптің болып,
барлық қажетті шаралардың қатаң сақталуы талап етіледі. Бұның бәрі қайсы
мүлік тәркілеуге жатады және олардың барлығын нақтылы хаттау, ондағы мал,
мүлік, тамақ, құрылыс бәрін қатаң төңкеріс күзеті сақтайды.
1918 жылдың 27 қаңтарында жұмысшы, солдат және крестянь депутаттарының
Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитеті “Жерді социализациялау туралы”
Декретті қабылдап, онда мынадай міндеттерді белгіледі:
- Ресей Федерациясы Кеңес Республикасы шеңберіндегі жерге, жер
қойнауындағы байлыққа, суға, орманға және табиғатта тіршілік ететін барлық
байлыққа деген қандай да болмасын меншік мүлде жойылсын.
- Жер ешқандай төлемсіз (ашық немесе жабық) барлық еңбекші халықтың
пайдалануына өтеді.
- Жерді пайдалану құқы, кім сол жерді өз еңбегімен өңдейді, соның
пайдалануына беріледі, тек қана сол заңда көрсетілген ерекше жағдайда
болмаса ғана.
- Құнарлы жерден алған өнімнің артығы және рынокқа өткізуге ыңғайлы
жерде орналасқандардың артық өнімі Кеңес үкіметі ұйымдарына ортақ қоғамдық
қажетке пайдалану үшін өткізіледі.
- Ауылшаруашылық машиналары мен тұқыммен сауда жасауға Кеңес үкіметінің
ұйымдары монополиялық иелік жасайды.
- Астықпен сауда жасау, іште және сыртқа шығаруда мемлекет
монополиясында болмақ [13, 304 б.].
Бұл ережелер КСРО-да жер қатынастарын реттеуде барлық кеңес заңдарының
негізін құрайды. Жер қатынастарына байланысты ірі өзгерістер, жерді
мемлекет иелігіне айналдырып, оны социализациалаудың теориялық негізін
жасауды талап етті.
Көрнекті орыс ғалымы, экономист-аграрник Н.Д.Кондратьев жерді
социализациалаудың негізгі ережелерін төмендегідей тұжырымдайды:
Жерге жеке меншік жойылады және жер ортақ байлыққа айналады. Бұның өзі
жерге қол жеткізуді жеңілдетеді, тұрақты пайдалануға жол ашылады, сондай-ақ
басы артық жер бір адамның қолына өтуіне жол бермейді.
1) Әркім жерді пайдалануға еңбек құқы бар, тек қана оны сатуға, біреуге
беруге, жалға өткізуге, кепілдікке қоюға басқа да еңбексіз пайда табуға
апаратын әрекеттерге жол берілмейді.
2) Жерді шаруашылыққа пайдалану мен одан өнім алуға сырттан кедергі
келтіріп, ешкімнің араласуына құқы жоқ.
3) Жерді пайдаланудан алынған өнімнің барлығына меншік құқығы сақталады.
4) Жерді тегін пайдалану барысында, ерекше салық түрінде жер рентасы
алынады.
5) Жерді бөлуді жүзеге асырушы халық атынан өкілеттілігі бар
мемлекеттік жоғарғы басқарма және ол өзін-өзі басқаратын ұйым болып
табылады.
Тағы бір көрнекті ғалым, экономист-аграрник А.В.Чаянов жерді мемлекет
мүлкіне айналдырудың негізгі қағидаларын айқындап берді. Жерді мемлекет
мүлкіне айналдыру барысында жер меншік ретінде жалғыз меншік иесі -
мемлекетке қарайды. Жалпы мемлекеттің мүддесін қорғау мақсатында мемлекет
барлық мемлекет жерін басқарып, билік ету құқына ие. Мемлекет өз құқығына
сүйене отырып, барлық жерді еңбек адамдарына, жалға беру түрінде жақын
нысанда пайдалануға береді. Сонымен қатар, мемлекет шаруашылықтың ішкі
мәселесіне араласпайды. Жерге жоғарғы иелік ету мемлекеттік өкіметтің
қолында, ал жергілікті жерді бөлу жұмысымен жергілікті жер ұйымдары
айналысады. Олар өзін-өзі басқару қағидасымен құрылған.
Көрсетілген қағидаларды саралап, қарастырудан байқағанымыз жерді
мемлекеттік иелікке беру ұлттандыру мен социализациялау арасында
айтарлықтай айырмашылық жоқ [14, 92 б.].
Көрсетілген жер құрылымы жүйелерінің басты өзгешеліктері негіздеу мен
түйіндеудегі көзқарастардан көрінеді, ал нақтылы жерді пайдалану жағдайында
айырмашылық жоқ десе де болады.
Аталған қағидаларды тәжірибеде пайдалану барысында өрескел бұзылған.
1927 жылдың желтоқсанында ВКП(б) ХҮ съезі селоны коллективтендіру туралы
шешім қабылдады. Сол шешімге сәйкес аграрлық саясатта әскери-әкімшілік жол
таңдалды. Бұл шешім бойынша шаруалар өздеріне бөлінген жерлерімен күштеп
колхоздарға біріктірілді. Енді өндірілген өнім колхоздың әрбір мүшесінің
меншігі болудан қалды. Өнімге иелік ету, оны бөлу процесі толығымен
мемлекет шенеуніктерінің қолына өтті.
Сонымен, Қазан төңкерісінен кейінгі кезеңде жер туралы заңдарда жерді
пайдаланушының кең негіздегі құқы мен оған кепілдік формалды түрде ғана
жарияланды. Ал шындығына келсек, күштеп енгізген колхоз-совхоз құрылымының
нәтижесінде, жерді пайдаланушы өзінің негізгі өндіріс құралы- жерден
алшақтатылады. Сондай-ақ, өз еңбегінің өнімінен, негізгі жылжымалы
мүліктерінен де айрылды.
Қазан төңкерісінен кейінгі кезеңдегі Қазақстандағы жер қатынастары
өзгерістеріндегі негізгі бағытта төмендегідей.
Жер және жер-су жөніндегі комитеттер жер мәселесі бойынша 1920 жылжың
қазанында қабылданған арнайы шешімін басшылыққа ала отырып, Кеңестің 1-ші
жалпықазақстандық құрылтай съезінде шаруашылықаралық жерді орналастыру
бойынша ірі жұмыстар жүргізді. Негізінен, байлар мен помещиктерден
тәркілеу арқылы алынған жерлерді шаруа мен малшыларға теңдей бөліп беру,
сондай-ақ, жер-суды пайдаланудағы ала-құлалықты жүйелеуге күш салынады.
Келесі кезегінде, көшпелі және жартылай көшпелі қазақтардың отырықшы өмір
сүру салтына көшіру мақсаты тұрды.
ВКП(б)-ның ХҮсъезі (1927 жыл, желтоқсан) лениндік кооператив жоспарын
басшылыққа ала отырып, коллективтендіруді өрістету туралы шешім қабылдады.
Жеке шаруа қожалықтарын біріктіру арқылы ірі коллективтік шаруашылықтар
құру қолға алынды. 1928-1935 жылдары жерге орналастыру ұйымдарының алдында
күрделі мәселе тұрды. Ол, әлемдік тәжірибеде жоқ, жерді пайдалануда бірден
бір ірі социалистік бірегей басқару жүйесін құру болды. [15, 130 б.].
Жер құрылымын реттеудегі одан кейінгі реформалар колхоздарды таратып,
оларды біріктіріп мемлекеттік шаруашылық-совхоздарға айналдыру процесі
арқылы жүзеге асырылды. Бұл процес әсіресе Қазақстанда ерекше қарқынмен
жүрді, оған дәйекті дәлел ретінде 1990 жылдың 1 қаңтарындағы жағдайға
сүйенсек, мемлекеттік ауыл шаруашылығы ұйымдарына бекітіліп берілген жер
көлемі 205 млн. гектар болды. Бұл басқаша айтқанда, республиканың барлық
жерінің 92,2% проценті еді. Социалистік дәуірдегі жер қатынастарын
реттеудегі мемлекеттік - әкімшілік әдіс КСРО мен одақ респуликасының жер
туралы заңдары ережеде толық, жан-жақты жазылып, бекітілген. Оның өзі
одақтас республикалардың әрқайсысында жер туралы кодексті дайындау үшін
базалық (негізгі) қызмет атқарды. Осы жер туралы заңда ірі мемлекеттік ауыл
шаруашылығында жерді пайдалануға басым мүмкіншілік беріп, соны негізгі
бағыт деп таныды. Жер қатынастарына сырттан біреудің араласуы мүмкін
болмады. Барлық жер мемлекеттің қолына өткендіктен, жеке адамдарға берілген
учаскенің көлемі күлкілі көлемде аз болды [16, 110 б.].
КСРО және Одақтас республикалардың жер туралы заңдарына Қазақ КСР жер
туралы кодексі жер қатынастарын 1990 жылға дейін реттеп отырды. Бірақ, өмір
өзі көрсетіп отырғандай, халық шаруашылығын жүргізудің социалистік
қағидалары қоғам дамуының заңды объективті заңдарына қайшы келді.
Қалыптасқан қоғамдық құрылымға түбегейлі өзгеріс жасау, қоғамдық
демократизациялау, нарықтық қатынастарды енгізу күн тәртібінде тұрды.
Сол кезеңде КСРО-дағы жер қатынастарын қиын жағдайдан құтқару үшін
жасалған талпыныс 1990 жылы болды. Яғни еліміздің жаңа экономикалық
саясатының болуы. КСРО Жоғарғы Кеңесі сол жылы жер туралы заңдардың жаңа
негіздерін қабылдап, онда жерді әлеуметтік қағидасы қалпына келтірілді.
Аталған негіздер ұзақ өмір сүрмеді, бірақ айтып кеткен жөн болар, кеңес
республикасында жер туралы заңдарға өз ықпалын тигізді. Сүйтіп, Тәуелсіз
егеменді Қазақстанның тарихында жер қатынастарының жаңа дәуірі басталды.
Жер қатынастарының жаңа кезеңі ресми түрде 1991 жылдың 16 желтоқсанында
Қазақстан Республикасының “Қазақстан Респуликасының мемлекеттік
тәуелсіздігі туралы” конститутциялық заңын қабылдаумен басталды. Бірақ, бұл
заңның тарихи тамыры Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі 1990 жылы қабылданған Жер
туралы кодексінің жаңа редакциясында жатыр. Осы кодекстің 3-бабында
Қазақстан Республикасының жері тек қана республика меншігі болып танылады
делінген. Бұл өте өткір, прогрессивтік шешім болып табылады. Өйткені, бұл
шешім одақтық заңға қайшы келетін, ол заңда жер “сол территорияда өмір
сүріп жатқан халықтың байлығы” деп көрсетілген. Бұндай “еркіндікке” бұрын
жол берілмейтін. Жер туралы кодекс Қазақстан Респуликасында жер
қатынастарын 1995 жылдың 22 желтоқсанына дейін, яғни жер туралы Жарлық
күшіне енгенге дейін реттеді.
Жер туралы кодекс респуликада жер құрылымына реформа жасап, өзгерістер
жүргізуде айтарлықтай маңызы болды және ол төмендегідей мәселелерде айқын
көрініс тапты:
- республика азаматтарына жер учаскелерін алу құқығы берілді және жеке
қожалық шаруашылығына алған жерін, жеке үй маңындағы жерін, бау-бақша мен
мал шаруашылығын, құрылыс және үйін, саяжай, т.б. дәстүрлі еңбектен
тапқан дүниесін мәңгілік мұра арқылы ұрпағына беруге мүмкіншілік алды;
- азаматқа бөлінетін ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.