Заңды тұлға туралы мәлімет
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 4
1. Заңды тұлғаның ұғымы, құрылымы, түрлері мен нысандары
1.1 Заңды тұлғаның ұғымы мен құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Заңды тұлғалардың түрлері мен нысандары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
2. Заңды тұлғалардың филиалдары мен өкілдіктерінің түсінігі мен филалдар мен өкілдіктерін мемлекеттік тіркеу мен қайта тіркеу
2.1 Заңды тұлғалардың филалдары мен өкілдіктерінің түсінігі ... ... ... ... ... ... ..25
2.2 Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу және филалдары мен өкілдіктерін қайта тіркеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 33
2.3Мемлекеттік емес заңды тұлғалардың және мемлекеттік заңды тұлғалардың меншік құқығының ұғымы мен түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 41
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 58
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 62
1. Заңды тұлғаның ұғымы, құрылымы, түрлері мен нысандары
1.1 Заңды тұлғаның ұғымы мен құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Заңды тұлғалардың түрлері мен нысандары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
2. Заңды тұлғалардың филиалдары мен өкілдіктерінің түсінігі мен филалдар мен өкілдіктерін мемлекеттік тіркеу мен қайта тіркеу
2.1 Заңды тұлғалардың филалдары мен өкілдіктерінің түсінігі ... ... ... ... ... ... ..25
2.2 Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу және филалдары мен өкілдіктерін қайта тіркеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 33
2.3Мемлекеттік емес заңды тұлғалардың және мемлекеттік заңды тұлғалардың меншік құқығының ұғымы мен түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 41
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 58
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 62
Тақырыптың өзектілгі. Қазіргі таңда заман өзгеріс үстінде. Жаңа экономикалық қатынастарға көшу кезеңінде, әр түрлі мемлекеттік және жеке меншік құрылымдардың жаппай сахнаға шығу жағдайлары айқын көрініс тапты. Яғни жеке меншікті таныған нарықтық экономикаға негізделген елдер қалыптасты. Жеке меншік құқығы - жалпы құқық саласын ғана емес, түгелдей барлық әлеуметтік-экономикалық қатынастарға да негізделе бастады.
Заңды тұлға құқық субьектілерінің бірі. Азаматтық Кодексте заңды тұлға меншіктік шаруашылық жүргізу немесе жедел басқару құқығындағы оқшау мүлікі бар және сол мүлікпен өз міндеттері бойынша жауап беретін, өз атынан мүліктік және мүліктік емес жеке құқықтар мен міндеттерге ие болып, оларды жүзеге асыра алатын, сотта талапкер және жауапкер бола алатын ұйым заңды тұлға болып танылады деп көрсетілген. Демек заңды тұлға атану үшін өзіндік меншік құқығы мен оқшау мүлікі болуы керек екендігін байқалады.
Заңды тұлға құқық субьектілерінің бірі. Азаматтық Кодексте заңды тұлға меншіктік шаруашылық жүргізу немесе жедел басқару құқығындағы оқшау мүлікі бар және сол мүлікпен өз міндеттері бойынша жауап беретін, өз атынан мүліктік және мүліктік емес жеке құқықтар мен міндеттерге ие болып, оларды жүзеге асыра алатын, сотта талапкер және жауапкер бола алатын ұйым заңды тұлға болып танылады деп көрсетілген. Демек заңды тұлға атану үшін өзіндік меншік құқығы мен оқшау мүлікі болуы керек екендігін байқалады.
1. Қазақстан Республикасынын Конституциясы 30.08.1995ж.
2. ҚР Азаматтық Кодексі.-Алматы: 1998 ж.
3. Қазақстан Республикасынын «Нормативтік құқықтық актілер» туралы Заң 24 наурыз 1998
4. Қазақстан Республикасынын «Бағалы қағаздар рыногы туралы» Заны 2 шілде 2003
5. Қазақстан Республикасынын «Жеке кәсіпкерлік туралы»Зан 1 қантар 2006
6. «Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілі бар серіктестіктер туралы» Қазақстан Респаубликасынын Заны 22 сәуір 1998
7. Қазақстан Республикасынын «Банкроттық туралы» Зан 21 қантар 1997
8. Қазақстан Республикасынын Президентінін «Шаруашылық серіктестіктері туралы» Заң күші бар Жарлығы. 2 мамыр 1995
9. Қазақстан Республикасынын «Мемлекеттік кәсіпорындар туралы» Заны 19 шілде 1995
10. Қазақстан Республикасынын «Өндірістік кооператив туралы» 5 қазан 1996ж.
11. Қазақстан Республикасынын «Акционерлік қоғам туралы» Заны 13 мамыр 2003
12. Қазақстан Республикасынын «Нотариаттық туралы»Заны 14 шілде 1997ж.
13. Коммерциялық емес ұйымдар туралы ҚР Заны. 16.01.2001
14. ҚР «Қоғамдық бірлестіктер туралы» Заңы. 31 мамыр 1996
15. ҚР «Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу жəне филиалдар мен өкілдіктерді есептік тіркеу туралы» 1995 жылғы 17 сəуiрдегі № 2198 Заңы.
16. ҚР 2007 жылғы 11 қаңтардағы Қазақстан Республикасының №214-ІІІ "Лицензиялау туралы" Заңы.
2. ҚР Азаматтық Кодексі.-Алматы: 1998 ж.
3. Қазақстан Республикасынын «Нормативтік құқықтық актілер» туралы Заң 24 наурыз 1998
4. Қазақстан Республикасынын «Бағалы қағаздар рыногы туралы» Заны 2 шілде 2003
5. Қазақстан Республикасынын «Жеке кәсіпкерлік туралы»Зан 1 қантар 2006
6. «Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілі бар серіктестіктер туралы» Қазақстан Респаубликасынын Заны 22 сәуір 1998
7. Қазақстан Республикасынын «Банкроттық туралы» Зан 21 қантар 1997
8. Қазақстан Республикасынын Президентінін «Шаруашылық серіктестіктері туралы» Заң күші бар Жарлығы. 2 мамыр 1995
9. Қазақстан Республикасынын «Мемлекеттік кәсіпорындар туралы» Заны 19 шілде 1995
10. Қазақстан Республикасынын «Өндірістік кооператив туралы» 5 қазан 1996ж.
11. Қазақстан Республикасынын «Акционерлік қоғам туралы» Заны 13 мамыр 2003
12. Қазақстан Республикасынын «Нотариаттық туралы»Заны 14 шілде 1997ж.
13. Коммерциялық емес ұйымдар туралы ҚР Заны. 16.01.2001
14. ҚР «Қоғамдық бірлестіктер туралы» Заңы. 31 мамыр 1996
15. ҚР «Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу жəне филиалдар мен өкілдіктерді есептік тіркеу туралы» 1995 жылғы 17 сəуiрдегі № 2198 Заңы.
16. ҚР 2007 жылғы 11 қаңтардағы Қазақстан Республикасының №214-ІІІ "Лицензиялау туралы" Заңы.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 69 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 69 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 4
1. Заңды тұлғаның ұғымы, құрылымы, түрлері мен нысандары
1.1 Заңды тұлғаның ұғымы мен
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Заңды тұлғалардың түрлері мен
нысандары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
2. Заңды тұлғалардың филиалдары мен өкілдіктерінің түсінігі мен филалдар
мен өкілдіктерін мемлекеттік тіркеу мен қайта тіркеу
2.1 Заңды тұлғалардың филалдары мен өкілдіктерінің
түсінігі ... ... ... ... ... ... ..2 5
2.2 Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу және филалдары мен өкілдіктерін
қайта
тіркеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... . 33
2.3Мемлекеттік емес заңды тұлғалардың және мемлекеттік заңды тұлғалардың
меншік құқығының ұғымы мен
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... 62
Кіріспе
Тақырыптың өзектілгі. Қазіргі таңда заман өзгеріс үстінде. Жаңа
экономикалық қатынастарға көшу кезеңінде, әр түрлі мемлекеттік және жеке
меншік құрылымдардың жаппай сахнаға шығу жағдайлары айқын көрініс тапты.
Яғни жеке меншікті таныған нарықтық экономикаға негізделген елдер
қалыптасты. Жеке меншік құқығы - жалпы құқық саласын ғана емес, түгелдей
барлық әлеуметтік-экономикалық қатынастарға да негізделе бастады.
Заңды тұлға құқық субьектілерінің бірі. Азаматтық Кодексте заңды
тұлға меншіктік шаруашылық жүргізу немесе жедел басқару құқығындағы оқшау
мүлікі бар және сол мүлікпен өз міндеттері бойынша жауап беретін, өз атынан
мүліктік және мүліктік емес жеке құқықтар мен міндеттерге ие болып, оларды
жүзеге асыра алатын, сотта талапкер және жауапкер бола алатын ұйым заңды
тұлға болып танылады деп көрсетілген. Демек заңды тұлға атану үшін өзіндік
меншік құқығы мен оқшау мүлікі болуы керек екендігін байқалады.
Азаматтык кұқық іліміңде заңды тұлға ерекше орын алады.Бұлай дейтін
себебім заңды тұлғаның азаматтық айналымға өз атынан қатынасуы
процессуалдық-құқықтық белгісі. Ол оның өз атынан шарт жасасуға, бір жақты
мәміле жасауына мүмкіндік береді.Сондай-ақ заңды тұлғаның өз атауы мен мөрі
болады. Кез келген заңды тұлға құрылған сәттен бастап құқық қабілеттілігіне
ие болады, оны тарату аяқталған кезде тоқтатылады.
Логикалық тұрғыдан ойлап қарайтын болсақ, заңды тұлғалардың көптеп
құрыла бастауы ел экономикасына септігін тигізетіні анық. Мәселен заңды
тұлғалардың көптеп құрыла бастауы халықты жұмыспен қамтамасыз етуге өз
септігін тигізуде. Салық-мемлекеттің бірден бір тіршілік көзі. Ал заңды
тұлға бірден бір салық төлеуші субьект. Демек заңды тұлғалар мемлекеттік
бюджеттің кіріс көзі ретінде бейнеленіп тұрған сияқты.
Жұмыстың мақсаттары мен міндеттері. Заңды тұлғалардың ұғымын
ашу,түсінік беру. Заңды тұлғалардың филиалдары мен өкілдіктерінің қазіргі
нарықтық қатынастардағы орынын айқындау. Сондай-ақ заңды тұлғалардың
түрлеріне жеке-жеке тоқталып, олардың ел экономикасының дамуының жоғарғы
деңгейге жеткізетіндігін анықтап зерттеу.
Жұмыстың объектісі. Қазақстан Республикасының заңнамалар жүйесінде
заңды тұлғалардың және оның түрлерін құқықтық реттеуге ерекше көңіл
бөлінеді. Құқықтың негізгі қайнар көзі болып Қазақстан Республикасының
-Конституциясы табылады. Заңдық күші тұрғысынан алғандағы келесі бір акті-
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі. Ол жалпы сипатты иеленетін
нормативтік актілер қатарына жатады. Егер қандай да бір мәселе арнаулы
нормативтік актілер мен шаруашылық серіктестік заңдарымен реттелмесе, онда
Азаматтық Кодекстің нормалары қолданылады. Қазіргі уақытта Қазақстан
Республикасында заңды тұлғалардың филалдары мен өкілдіктерінің құқықтық
жағдайы келесідей арнайы құқықтық нормативтік актілермен реттеледі:
Заңды тұлғаларды
мемлекеттік тіркеу туралы Қазақстан Республикасы Президентінің Заң күші
бар Жарлығы;
Шаруашылық серіктестіктуралы Қазақстан Республикасы Президентінің
жарлығы;Коммерциялық емес ұйымдар туралы Қазақстан Республикасының
Заңы;Банкроттық туралыҚазақстан Республикасының Заңы;
Акционерлік қоғамдар туралы Қазақстан Республикасының Заңы;
Заңды тұлғалардың құқықтық жағдайы және олардың құқығының құқықтық реттелуі
жоғарыда аталған нормативтік құқықтық актілерді басшылыққа ала отырып
жасалады.
Зерттеу барысында теориялық негізді басшылыққа ала отырып теориялық
негізге сәйкес заңды тұлғалардың құқықтық қатынастары және заңды
тұлғалардың филиалдары мен өкілдіктері тұжырымдарды, ғылыми еңбектерді,
кодекстерді зерттеп қарастырдым.
Ұсынылып отырған жұмыста өзінідік қорытынды мен ұсыныстар назарға
ұсынылады.
Жұмыс құрылымы мен көлемі мыналардан тұрады: Кіріспеден, екі тараудан,
қорытынды бөлімнен, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1.Заңды тұлғаның ұғымы, құрылымы, түрлері мен нысандары
1.1 Заңды тұлғаның ұғымы мен құрылымы
Кез келген заңгер ең алдымен заңнама арқылы сөз бастау етеді. Азаматтық
Кодекстің 33-бабында заңды тұлға меншіктік шаруашылық жүргізу немесе жедел
басқару құқығындағы оқшау мүлікі бар және сол мүлікпен өз міндеттері
бойынша жауап беретін, өз атынан мүліктік және мүліктік емес жеке құқықтар
мен міндеттерге ие болып, оларды жүзеге асыра алатын, сотта талапкер және
жауапкер бола алатын ұйым заңды тұлға болып танылады деп көрсетілген.
Заңды тұлғаның дербес балансы немесе сметасы болуға тиіс. Заңды тұлғаның өз
атауы жазылған мөрі болады. Заңды тұлғалар заң құжаттарына және құрылтай
құжаттарына сәйкес жұмыс істейтін өз органдары арқылы азаматтық құқықтарға
ие болып, өзіне тиесілі міндеттерді алады.
Бұл көрсетілген анықтамадан заңды тұлғаның келесі белгілерінінің бар
екендігін анықтаймыз.
1)оқшау мүлкінің болуы;
2)мүліктік жауапкершіліктің болуы;
3)азаматтық айналымға өз атынан қатыса алуы;
Оқшауланған (жеке) мүліктің болуы заңды тұлғаның негізгі белгілерінің
бірі. Бұл оның тиісті мүлікке мүліктік ққығын айқындайды. Мүліктік құқық,
яғни тиісті мүлікке меншік құқығын, шаруашылық жүргізу немесе жедел басқару
құқығы дегенді білдіреді. Заңды тұлғаның мүлкі жеке баланысында
көрсетіледі.
Мүліктік жауапкершілік яғни тиісті заңды тұлға өзінің міндеттемелері
бойынша өзіне тиесілі барлық мүліктерімен жауап береді. Жеке мүліктік
жауапкершілік жалпы ереже бойынша жеке қатысушыларға заңды тұлғаның
міндеттемелері бойынша туындамайды. Яғни жеке қатысушылар заңды тұлғаның,
заңды тұлға жеке қатысушылардың міндеттемелері бойынша жауап бермейді.
Бірақ заң актілерімен заңды тұлғаның қатысушыларының заңды тұлға
міндеттемелері бойынша жауаптылығы көзделуі мүмкін. Меншік иесі
қаржыландыратын мекеме мен қазыналық кәсіпорындар АК-тің 44-бабының 1-
тармағына сәйкес өз міндеттемесі бойынша өз билігіндегі ақшалай қаражатпен
жауап береді, ал қаражат жеткіліксіз болған жағдайда мекеме мен қазыналық
кәсіпорынның міндеттемелері бойынша қосымша оның құрылтайшысы жауапты
болады.
Заңды тұлғаньң азаматтық айналымға өз атынан қатынасуы процесуалдық-
құкықтык белгісі. Ол оның сотта талапкер және жауапкер болуына, өз атынан
шарт жасасуға, бір жақты мәміле жасауына мүмкіндік береді.
Қоғамдық бірлестіктер заң алдында бірдей. Қоғамдық бірлестіктер
ісіне мемлекеттің және мемлекет ісіне қоғамдық бірлестіктердің заңсыз
араласуына, қоғамдық бірлестіктерге мемлекеттік органдардың қызметін
жүктеуге жол берілмейді. Республикада басқа мемлекеттердің саяси
партиялары мен кәсіптік одақтарының қызметіне, діни негіздегі партияларға,
сондай-ақ саяси партиялар мен кәсіптік одақтарды шетелдік заңды тұлғалар
мен азаматтардың, шет мемлекеттер мен халықаралық ұйымдардың
қаржыландыруына жол берілмейді. [1; 5-б]
Азаматтық кұқық іліміңде заңды тұлғаның қазіргі нарықтық
қатынастарында маңызы , яғни құкықтық жағдайы, материалдық игіліктерді
иелену, пайдалану және билік ету құқылы екендігін қарастырылған.
Өзін-өзі өтеу және дербес бухгалтерлік баланстың болуы - заңды
тұлғалардың мүліктік оқшаулануының көрінісі. Заңды тұлғаның дербес балансы
немесе сметасы болуға тиіс (АК-ның 33-бабының 1-тармағы). Дербес мүліктік
жауапкершілік заңды тұлғаның мүліктік оқшауланушылығына сүйенеді. Бұл белгі
Азаматтық кодекстің 44-бабыңда былайша көрініс тапқан: әрбір заңды тұлға өз
міндеттемелері бойынша дербес азаматтық-құқықтық жауапкершілік атқарады,
тұлғаның борыштарына мемлекет жауап бермейді.[2]
Құқықтар мен міндеттердің иесі бола білу, азаматтық айналымда құқықтың
дербес субъектісі ретінде қатысу жеке тұлғаға ғана емес, занды тұлғаларға
да тән. Заңды тұлға азаматтық құқықтың заңмен танылған бірінғай субъектісі
ретінде күрделі құрылым деп есептеледі.
Азаматтық кұқық іліміңде заңды тұлғаның кәзіргі нарықтық
қатынастарында маңызы , яғни құкықтық жағдайы, материалдық игіліктерді
иелену, пайдалану және билік ету құқылы екендігін қарастырылған.
Әрбір заңды тұлғаның ұйымдасқан бірлігі оның өзіне тән қасиеті
болғандықтан заңның өзі ұйымдарды бөліп карайды. Ұйымдасқан бірлігі заңды
тұлғаның ішкі құрылымынан көрінеді, сол арқылы қызмет аясы айқындалады.
Заңды тұлғалар өз қызметтерін, егер заң құжаттарында өзгеше көзделмесе,
жарғы не кұрылтай шарты арқылы, не тек кұрылтай шарты негізінде жүзеге
асырады.[3]
Азаматтық Кодексте әрбір заңды тұлға өз міндеттемелері бойынша дербес
азаматтық-құқықтық жауапкершілік көзделеді: 1) толық және сенім
серіктестіктеріне қатысушылардың тиісті серіктестіктердің міңдеттемелері
бойынша жауапкершілігі; 2) кооператив міндеттемелері бойынша өндірістік
кооператив мүшелерінің жауапкершілігі; 3) егер занды тұлғаның банкрот
болуын кұрылтайшының әрекеті туғызған болса, занды тұлғаның міндеттемелері
бойынша құрылтайшының жауапкершілігі; 4) еншілес шаруашылық мәмілесі
бойынша негізгі ұйымның, сондай-ақ негізгі шаруашылық серіктестігінің
кінәсінен еншілес шаруашылык серіктестігі банкротка ұшыраған кезіндегі
жауапкершілігі; [4]
Әрбір заңды тұлғаның ұйымдасқан бірлігі оның өзіне тән қасиеті
болғандықтан заңның өзі ұйымдарды бөліп карайды. Ұйымдасқан бірлігі заңды
тұлғаның ішкі құрылымынан көрінеді, сол арқылы қызмет аясы айқындалады.
Заңды тұлғалар өз қызметтерін, егер заң құжаттарында өзгеше көзделмесе,
жарғы не кұрылтай шарты арқылы, не тек кұрылтай шарты негізінде жүзеге
асырады. Сонымен қатар, заңды тұлғалар заң құжаттарына, сондай-ақ кұрылтай
құжаттарына сәйкес жұмыс істейтін өз органдары арқылы азаматтық құқықтарға
ие болып, өзіне тиесілі міндеттерді алады. Занды тұлға органдарының
түрлері, тағайыңдалу немесе сайлану тәртібі және олардың өкілеттігі заңдар
мен құрылтай құжаттарында белгіленеді.[5]
Заңды тұлға азаматтық құқықтың заңмен танылған біріңғай субъектісі
ретінде күрделі құрылым деп есептеледі. Азаматтық кұқық іліміңде
(теориясында) заңды тұлғаның, онын ішінде әсіресе мемлекеттік заңды
тұлғалардың маңызы (мәні), яғни құкықтық жағдайы жөнінде бірнеше ілім бар.
Олардың авторлары занды тұлға институты қандай коғамдық
қатынастарды білдіреді, онда қандай адамдардың мүдделері каралмақ,
мемлекеттегі оның орны қандай және заңды тұлғаның мән-мағынасы неде деген
сауалдарға байланысты әртүрлі пікір білдіреді. Азаматтык құқық теориясына
көп еңбек еткен көрнекті ғалым профессор С. И. Асканазий "мемлекеттік
ілімнің" авторы. Ол былай деп айтқан: "мемлекеттік заңды тұлғаның артында
мемлекеттің өзі тұрады да, шаруашылық қызметінің нақты саласында тізгінді
өзі ұстайды". Әдебиетте бұл теорияны көп сынайтындар оған "егер олай болса
мемлекет өзімен-өзі құқықтық катынаста болуы керек қой " деген уәж айтады.
Академик А. В. Венедиктов "ұжым ілімін" алға тартты. Бұл ғалымның
айтуы бойынша мемлекеттік занды тұлғаның артында екі ұжым тұрады делінген:
а) мемлекет атынан барлык халык; ә) аталған заңды тұлғаның жұмысшылары мен
қызметкерлерінің ұжымы.
Ал, ғалым Д.М.Генкин "әлеуметтік ақиқат" теориясын ұсынады, яғни онда
ол коғамдағы тауар айналымы қатынастарының тарихи-экономикалык зандылығын
басшылықка ала отырып, заңды тұлғаның азаматтық құқықпен жанама түрде
қажеттілікке орай реттелетінін айтады. Профессор Ю.К. Толстой "директор
ілімін" алға тартты, оның пікірінше, мемлекеттік заңды тұлғаның еркін
біддіруші - директоры болып табылады.
Азаматтық құқықтануда О.А.Красавчиковтың "әлеуметтік байланыстар
ілімі", А.А. Пушкиннің "ұйымдастыру ілімі", Е. А. Сухановтың "мақсатты
мүлік" тәрізді ғылыми тұжырымдары да айтарлықтай кең тараған. Сөйтіп, заңды
тұлғаға "адамдардың қатысы" жөнінде әртүрлі пікірлер айтылған және де бұл
орайда авторлар түрлі белгілерге жүгінеді. Оның бірінде бұл адамдар заңды
тұлға мүддесі үшін әрекет етеді, екіншісінде адамдардың әрекеті осы
институтпен (саламен) реттеледі, үшіншісінде адамдардың әрекеті заңды
тұлғаның әрекетінен көрінеді, ал кейде құқықтарды жүзеге асыруда,
мәмілелерді жасауда оның еркі танылады.
Кейбір авторлар бұл белгілерді біріктіруге тырысып, заңды тұлғаның
сыртында оның құқықтары мен міндеттерін "жасырын" атқарушы тұратындығын
дәлелдемек болады.
Бұл мәселе туралы батыс еуропа әдебиетінде де әртүрлі теориялық
көзқарастар кездеседі. Мәселен, К.Ф. Савиньи "фикция теориясының" негізін
қалады. К.Ф. Савиньи көзқарасы бойынша, шын мәнінде кұқық субъектісінің
қасиетін тек адам ғана еншілей алады. Ал заң шығарушы болса, занды тұлғанын
сыртында оны әйгілейтін адамдық тұлғаның қасиеті тұрғанын мойындайды.
Сондықтан да заң шығарушы заңдық фикцияға жүгінеді, абстракциялық түсінік
ретінде құқықтың ойдан шығарылған субъектісін алға тартады. Ал неміс ғалымы
Гирке болса, "органикалық теорияның" тұжырымын ұсынып, заңды тұлғаны адам
тұлғасымен салыстырады, бұл орайда оны дербес құрылым деп қарайды.
Занды тұлға туралы ілімде (теорияда) осындай әр қилы пікірлер
кездесуінің өзі оның күрделі құқықтық құбылыс екендігін анық дәлелдей
түседі.
Жалпы заңды тұлғаның шығу тегін, дамуын рим құқығынан аламыз. Мысалы,
акционерлік компанияларға ауысудың ежелгі нысаны ретінде Ежелгі Римдегі
мемлекеттік табыстарды жалға беру мақсатында және 3, 5 не 100 жылға бір
немесе бірнеше тұлғалар арасында жасалатын locationes немесе venditiones
деп аталатын шарт негізіндегі societates vectigalium publicorum ды айтуға
болады. Societates vectigalium publicorum тұлғалары мемлекет алдында
шектелмеген мүліктік жауапкершілікте болып, алдын ала кепіл енгізуге
міндетті болды. Мемлекетпен осындай шартқа отырушы тұлға не тұлғалар
қызметтерін жүргізу үшін қажетті қаражаттарды қалыптастыру түріндегі
серіктестікті құрып, публикандар болып аталды. Серіктестіктің құрамына
толық жауапкершілікті артатын толық серіктестер және салым шеңберінде
жауапты болатын салымшылар кірді. Серіктестіктің басында бағынушы
лауазымды тұлғалары және провинцияларында вице-директорлары бар директор
тұрды [6].
Әйгілі орыс цивилисті Н. С. Суворов: "Рим әкімшілігі көтермелі
операцияларды өздері жүзеге асырып, өзге мәмілелерді жеке кәсіпкерлерге
берумен ерекшеленетін" дейді. Кейбір зерттеушілердің ой-пікірінше,
публикандар серіктестігінің сипатты белгісі болып, азаматтық айналымға өз
мүлігінің меншік иесі ретінде қатысуы болды. Н.С. Суворов ежелгі римдік
публикандар қызметі туралы келесі пікір білдіреді: "Әсіресе Рим
мемлекетінің аумағы кеңейгеннен соң, ұлғайған провинциялардың операциялары
үшін үлкен капиталдар қажет болды". Осы реттерде публикандарға аса жоғары
талап қойыла бастады. Бірқатар қайнар көздерде публикандардың римдік
серіктестігінде қатысу үлесі дербес сатылуға, айырбасталуға, сыйға
тартылуға және мұраға қалдыруға жатты, яғни құқықтың дербес объектісі
ретінде қарастырылғандығы айтылады. Сонымен қоса, сол уақыттарда
серіктестік үлестерін сату жүргізілетін. Яки, қазіргі заманғы биржалық
операцияларына тектес қатынастар сол заманда да орын алып, бұл қатынастың
туындауы серіктестіктерді акционерлік қоғамдардың алғашқы үлгісі ретінде
қарастыруына мүмкіндік береді. Бірақ, И.Т.Тарасов societates vectigalium
publicorum қазіргі уақыттағы коммандиттік серіктестікке ұқсас және
акционерлік қоғамға ешбір тақау еместігі жөнінде сөз етеді. Себебі, АҚ-
лардың өзге ұйымдардан айырмашылығы ретінде акцияны шығару танылады,
әлбетте, сол уақыттарда акцияның болмағандығы туралы білеміз [7].
Осы жерде И.Т.Тарасовтың ежелгі римдік societates vectigalium
publicorum'ды қазіргі таңдағы сенім серіктестіктестігінің негізі ретінде
қарастыруға болатындығы туралы ой-пікіріне қосылуға болады. Серіктестік
қызметіне толық серіктестердің міндетті қатысу қағидасын, бұл ұйымның толық
серіктестер мен салымшылардан қалыптасатындығын ескере отырып, публикандар
серіктестігін тарихтағы алғашқы акционерлік компаниялар деп мүлдем айта
алмаймыз.
Ежелгі Римде корпоративтік қатынастың туындауына, қалыптасуына өзге де
заңды тұлғалар әсер етті. Мәселен, Н.С.Суворов қатарына публикандар
серіктестігімен қоса, діни алқаларды, жерлеу, кәсіпшілер алқаларын және
бағынушы қызметкерлер алқаларын жатқызады. И.П.Грешников болса, коолегияны
тек пірлер алқасымен шектейді.
Жоғарыда аталған заңды тұлғалар тек жеке құқықтық сипатқа ие болды,
сондықтан оларды қазіргі заманғы акционерлік компанияларға тән ету үшін,
тек бір маңызды элемент жетіспеді.
кез келген заңды тұлға жалпы ереже бойынша өзінің органдары арқылы
азаматтық құқықтарға ие болып, азаматтық міндеттерді жүктейді. ҚР АК-нің 37-
бабы 1-тармағы органдардың заңды тұлға ретінде әрекет қабілеттілігін
жүзеге асыруындағы ролін белгілейді.
“Заңды тұлға органы” түсінігі бойынша оқу және ғылыми әдебиеттерде әр
алуан көзқарастар бар болғанымен, заңнамада көрініс табатын нәтижеге әлі де
жеткен жоқпыз. Мысалы, В.В. Долинскаяның пiкiрiнше, “заңды тұлға органы
өзіне тиесілі құзыретіне сәйкес заңды тұлға ерігін қалыптастырып,
білдіретін және ұйым қызметін басқаратын заңды тұлғаның құрамдық бөлігі”.
К.В. Мұқашева болса, заңды тұлға органдарын – заң актілерімен немесе
құрылтай құжаттарымен көрсетілген заңды тұлғаның құрылымдық бөліктері деп
анықтайды.
И.В. Матанцев “заңды тұлға органы деп оның ерігін даярлайтын,
қалыптастыратын және білдіретін тұлғаны (тұлғалар тобын) айту қажет” деп
мәлімдейді [8].
1.2. Заңды тұлғалардың түрлері мен нысандары
Азаматтық кодекс заңды тұлғаларды төмендегідей түрлерге бөледі;
коммерциялық және коммерциялық емес.
Коммерциялық заңды тұлғаны пайда табуды көздейтін ұйым десек
қателеспейміз. Кіріс түсіру мақсаты болып табылмайтын және алынған таза
кірісті қатысушылар арасында бөлмейтін заңды тұлға коммерциялық емес ұйым
деп танылады.(Коммерциялық емес ұйымдар туралы Қазақстан Республикасы
заңының 2-бабы)
Осындай саралау заңды тұлғалар түрінің әрқайсысын ерекше құқықтық
тәртіпке бағындырады. Азаматтық кодекстің 34-бабының 2- тармағына сәйкес
коммерциялық ұйым болып табылатын заңды тұлға мемлекеттік кәсіпорын,
шаруашылық серіктестік, акционерлік қоғам, өндірістік кооператив
нысандарында құрыла алады.
Коммерциялық емес ұйым- заңды тұлға ретінде мекеме, қоғамдық
бірлестік,акционерлік қоғам, тұтыну кооперативі,қор,діни
бірлестікқауымдастық (одақ) нысанындағы заңды тұлғалардың бірлестігі
нысанында және заң құжаттарында көзделген өзге де нысанда құрылуы мүмкін.
Коммерциялық емес ұйымдар туралы заң бойынша:1) коммерциялық емес ұйым
өзінің жарғылық мақсаттарына сәйкес келетіндей ғана кәсіпкерлік қызметпен
айналыса алады; 2) жекелеген ұйымдық-құқықтық нысанындағы коммерциялық емес
ұйымдардың кәсіпкерлік қызметіне Қазақстан Республикасының заң актілерінде
шектеулер қойылуы мүмкін; 3)коммерциялық емес ұйым кәсіпкерлік қызметі
бойынша кірістер мен шығыстар есебін жүргізеді; 4)коммерциялық емес
ұйымдардың кәсіпкерлік қызметіне салық салу Қазақстан Республикасының салық
заңдарына сәйкес жүзеге асырылады; 5)коммерциялық емес ұйымдардың
кәсіпкерлік қызметінен алынатын кірістерді коммерциялық емес ұйымдардың
мүшелері (қатысушылары) арасында бөлісуге болмайды. Ол жарғылық
мақсаттарға жұмсалады. Қоғамдық және діни бірлестіктердің,қорлардың өз
қаражаттарын қайырымдылық мақсаттарға пайдалануына жол беріледі.
Құрылтайшылардың (қатысушылардың) өздері құрған заңды тұлғалардың
мүлкіне құқықтары: а)құрылтайшыға заттық құқығы жататыны; ә)құрылтайшыға
міндеттемелік құқығы жататынын; б)құрылтайшыға мүліктік құқығы жатпайтын
заңды тұлғаларға бөлінеді.[13]
Заңды тұлғаның мүлкіне өз құрылтайшылары меншік құқығын немесе өзге
заттық құқығын сақтап қалатын заңды тұлғаларға шаруашылық ж.ргізу құқығында
немесе оралымды басқару құқығында мүлкі бар ұйымдар жататын болғандықтан
мұның өзі құрылтайшының заттық құқықты иеленетінін білдіреді. Мүлкіне өз
қатысушылары (құрылтайшылары) міндеттемелі құқықтарын сақтап қалатын заңды
тұлғаларға шаруашлық серіктестіктер, акционерлік қоғамдар мен өндірістік
кооперативтер жатады. Шаруашылық серікктестіктерінің мүлікке меншік құқығы
болғандықтен қатысушылар бұл мүлікке міндеттемелік құқыққа (жарғылық
капиталдағы үлесіне қарамастан) ие болады. Мүлкіне өз құрылтайшылары
(қатысушылары) мүліктіқұққтарын сақтамайтын заңды тұлғаларға қоғамдық
бірлестіктер, қоғамдық қорлар және діни бірлестіктер жатады (Азаматтық
кодекстің 36-бабының 4-тармағы). Жоғарыда айтқанымыздай, азаматтық кодекс
коммерциялық емес ұйым болып табылатын мекеме, қоңамдық
бірлестік,тұтынушылар кооперативті,қоғамдық қор,діни бірлестіктерді де
құруға жол ашады.
Коммерциялық ұйым өзінің жарғысында қаралмаған қызметпен айналыса
береді, ең бастысы заң оған тыйым салмайтындай болуы керек. Коммерциялық
ұйымдардың құрылтай құжаты арқылы құқық қабілеттіктері шектелуі мүмкін,
яғни қандай да бір қызмет түрлерімен айналысуға тыйым салады .
Жалпы заңды тұлғаларды жүйлеп олардың әрқайсысының ерекшелігін анықтау
үшін нақты жүйеленген ұйымдық-құқықтық нысандардың белгіленуі орынды.
Мұндай ұйымдық-құқықтық нысандар заң бойынша қалыптастырылған. Әрбір заңды
ұйымның құқықтары мен міндеттері, ішкі құрылымы, оның басқару органдары мен
басқа да қатысушылардың өзара қатынасы әрі құқықтық жағдайы мен
ерекшеліктері оның ұйымдық-құқықтық түріне тікелей байланысты болады.
Ұйымдардың қай түрге жататындығын анықтауда таза табысты сол заңды
ұйымның қатысушылары арасында бөлу мүмкіндігі негіз болады. Егер заңды ұйым
заң және жарғылық құжаттарына сәйкес таза табысты қатысушыларға бөлуге
құқығы болса – ол коммерциялық ұйым болып, мұндай табысты бөлуге құқығы жоқ
болса коммерциялық емес ұйым болып табылуы тиіс. Сонымен қатар коммерциялық
ұйым жалпы заң бойынша тыйым салынбаған кез-келген кәсіпкерлік қызметпен
айналыса алады. Ал коммерциялық емес ұйым тек өзінің жарғылық мақсатына сай
келетін кәсіпкерлік қызметпен айналысуға құқығы бар [].
Коммерциялық ұйым болып табылатын заңды тұлға мемлекеттік кәсіпорын,
шаруашылық серіктестік, акционерлік қоғам, өндірістік кооператив
нысандарында ғана құрылуы мүмкін. Коммерциялық емес ұйым болып табылатын
заңды тұлға мекеме, қоғамдық бірлестік, акционерлік қоғамдар, тұтыну
кооперативі, қоғамдық қор, діни бірлестік нысанында және заң құжаттарында
көзделген өзге де нысанда құрылуы мүмкін.
Заңды ұйымдар мемлекеттік және мемлекеттік емес болып бөлінеді.
Мемлекеттік заңды ұйымдарға (кәсіпорын және мекеме) мүлкі үлестерге
бөлінбей толығымен мемлекеттің меншігі болып табылатын ұйымдар жатады (АК-
тің 102 бабы). Ал қалған ұйымдардың барлығы, тіпті жарғылық қорда
мемлекеттің қандай да бір үлесі болса да ол мемлекеттік емес ұйымдар болып
табылады.
Заңды ұйымдардың ішінде шет мемлекеттердің қатысуындағы кәсіпорындар да
бар. Шет мемлекет қатысушысы болып табылатын кәсіпорын (біріккен
кәсіпорын, шетелдік кісіпорын) заңды ұйымдардың жеке ұйымдық-құқықтық
нысаны емес. Бұл кәсіпорындар Азаматтық кодекстің 34-бабының талаптарына
толық бағынады және олар тек жауапкершілігі шектеулі серіктестік немесе
акционерлік қоғам нысанында құрылады.
Азаматтық кодекстің 34-ші бабы коммерциялық ұйым болып табылатын заңды
тұлғалардың төрт ұйымдық-құқықтық түрін көрсетеді. Олар: мемлекеттік
кәсіпорын, өндірістік кооператив, шаруашылық серіктестік және акционерлік
қоғам [].
Мемлекеттік кәсіпорындар экономиканың мемлекеттік секторларына қатысты.
Өндірістік кооператив оның мүшелерінің еңбекке тікелей қатысуымен
сипатталады. Акционерлік қоғам ірі кәсіпкерлік бірлестіктерді құру
барысында негізгі жарғылық қорды қалыптастыру үшін акциялар шығаратын
қоғам.
Заңды тұлғаның мүлкіне өз құрылтайшылары меншік құқығын немесе өзге
заттық құқығын сақтап қалатын заңды тұлғаларға шаруашылық жүргізу құқығьшда
немесе оралымды басқару құқығында мүлкі бар ұйымдар жататын болғандықтан
мұның өзі құрылтайшының заттық кұқықты иеленетінін білдіреді. Мүлкіне өз
қатысушылары (құрылтайшылары) міндеттемелік құқықтарын сақтап қалатын занды
тұлғаларға шаруашылық серіктестіктер, акционерлік қоғамдар мен өндрістік
кооперативтер жатады.
Шаруашылық
серіктестіктерінің мүлікке меншік құқығы болғандықтан қатысушылар бұл
мүлікке міндеттемелік құқыққа (жарғылық капиталындағы үлесіне қарамастан)
ие болады.
Заңды тұлғалардың негізгі түрлерінің бірі акционерлік қоғамдар мен
шаруашылық серіктестіктер. Жарғылық капиталы құрылтайшылардың
(қатысушылардың) үлесіне (салымдарына) бөлінген коммерциялық ұйым
шаруашылық серіктестік деп танылады. Шаруашылық серіктестіктер және оның
жекелеген түрлері тура-лы жалпы ереже Азаматтық кодекске енгізілген.
Шаруашылық серіктестіктерді кұру мен олардын қызметі 1995 жылы 2-мамырда
қабылданған Казақстан Республикасы Президентінің "Шаруашылық
серіктестіктері туралы" заң күші бар жарлығымен реттеледі. Шаруашылық
серіктестік түрінде құрылған коммерциялық ұйымдардың жекелеген түрлерінің
кұкықтық мәртебесінің ерекшеліктері арнайы заң актілерімен қаралуы мүмкін,
ал олардың нормалары Азаматтық кодекске сай келуі тиіс. Азаматтық кодексте
шаруашылық серіктестігінің төмендегідей түрлерін құру мүмкіндігі
қарастырылған: 1)толық серіктестік; 2) жауапкершілігі шектеулі серіктестік;
3) қосымша жауапкершілігі бар серіктестік; 4) сенім (коммандиттік)
серіктестігі.
Шаруашылық серіктестіктердің жауапкершілігі бойынша екі топқа бөлуге
болады. Бірінші топқа толық және сенім серіктестіктерді, екінші топқа
жауапкершіліге шектеулі және қосымша серіктестіктерді айтуға болады [44].
Азаматтық кодекстің 63-бабына сәйкес толық серіктестіктің мүлкі жеткіліксіз
болған жағдайда қатысушылары серіктестіктің міндеттемелер бойынша өзіне
тиесілі барлық мүлкімен ортақ жауапкершілікте болатын серіктестік толық
серіктестік деп танылады. Азамат бір ғана толық серіктестіктің қатысушысы
бола алады.
Азаматтық кодекстің 72- бабына сәйкес сенім серіктестігі дегеніміз
серіктестіктің міндеттемелері бойынша өзінің бүкіл мүлкімен (толык
серіктерімен) косымша жауап беретін бір немесе одан да көп қатысушылармен
қатар, серіктестіктің (салымшылардың) мүлкіне өздері салған салымдардың
жиынтығымен шектелетін бір немесе одан да көп қатысушыларды да енгізетін
және серіктестіктің кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға қатыспайтын
серіктестік болып табылады.
Сенім серіктестікте қатысатын толық серіктердің құқықтық жағдайы және
олардың серіктестіктің міндеттемелері бойынша жауапкершілігі толық
серіктестіктердің қатысу ережелерімен белгіленеді. Сондай-ақ сенім
серіктестікке Азаматтық кодекстің толық серіктестіктер туралы нормалар
қолданылады. Заңды тұлғаның мүлкіне өз құрылтайшылары меншік құқығын немесе
өзге заттық құқығын сақтап қалатын заңды тұлғаларға шаруашылық жүргізу
құқығьшда немесе оралымды басқару құқығында мүлкі бар ұйымдар жататын
болғандықтан мұның өзі құрылтайшының заттық кұқықты иеленетінін білдіреді.
Мүлкіне өз қатысушылары (құрылтайшылары) міндеттемелік құқықтарын сақтап
қалатын занды тұлғаларға шаруашылық серіктестіктер, акционерлік қоғамдар
мен өндрістік кооперативтер жатады.
Шаруашылық серіктестіктерінің мүлікке меншік құқығы болғандықтан
қатысушылар бұл мүлікке міндеттемелік құқыққа (жарғылық капиталындағы
үлесіне қарамастан) ие болады.
Мүлікті шаруашылық жүргізу немесе оралымды басқару құқығымен
иеленетін заңды тұлғалар меншік иесінің (органның) келісімімен басқа заңды
тұлғалардың құрылтайшылары бола алады. Заңды тұлға өз қызметін жарғысы не
құрылтай шарты деп аталатын құрылтай құжаттары негізінде жүзеге асырады.
Коммерциялық емес ұйымның құжаттары:
1) мекеме үшін - меншік иесі бекіткен ереже (жарғы) және меншік иесінің
заңды тұлға құру туралы шешімі. 2) қор, тұтыну кооперативі, коммерциялық
емес акционерлік қоғам қауымдастық нысанындағы өзге де заңды тұлғалар үшін
- құрылтайшылар бекіткен жарғы және құрылтай шарты; 3) қоғамдық бірлестік,
діни бірлестік үшін - жарғы болып табылады.
Құрылтай шарты мен жарғы арсында қарама қайшылық болған жағдайда:
1) егер олар құрылтайшылардың ішкі қатынастарына қатысты болса,
құрылтай шартының:
2) егер олардың қолданылуы заңды тұлғаның үшінші тұлғалармен қатынасы
үшін маңызды болса, жарғының талаптары қолданылуы тиіс.
Заңды тұлға әділет органдарында мемлекеттік тіркеуден өтуге тиіс және
ол сол сәттен бастап құрылды деп саналады.
Заңды тұлға мынандай жағдайларда:
1) жарғылық капиталы азайтылған;
2) атауы өзгергенде;
3) шаруашылық серіктестіктеріндегі қатысушылардың құрамы өзгергенде
(жүз және одан да көп қатысушысы бар шаруашылық серіктестіктерін
қоспағанда) қайта тіркелуге тиіс. [13].
Азаматтық кодекстің 41-бабына сәйкес заңды тұлға өз қызметін жарғысы
не құрылтай шарты деп аталатын құрылтай құжаттары негізінде жүзеге асырады.
Зан құжаттарына сәйкес занды-түлғаның басқа құрылтай құжаттары болуы
мүмкін. Сонымен қатар, коммерциялық емес ұйымның құжаттары: 1) мекеме үшін
меншік иесі (меншік иелері) бекіткен ереже (жарғы) және меншік иесінің
(меншік иелерінің) заңды тұлға кұру туралы шешімі; 2) қор, тұтыну
кооперативі, коммерциялық емес акционерлік қоғам қауымдастық (одақ)
нысанындағы, өзге де ұйымдық-құқықтық нысанындағы заңды тұлғалар бірлестігі
үшін кұрылтайшылар бекіткен жарғы және құрылтай шарты; 3) қоғамдық
бірлестік, діни бірлестік үшін жарғы болып табылады ("Коммерциялық емес
ұйымдар туралы" Заңның 21-бабы).
Коммерциялық емес ұйымның құрылтай құжаттарының талаптары коммерциялық емес
ұйымның өзінің, оның құрылтайшыларының (қатысушыларының) орындауы үшін
міндетті [14].
Коммерциялық емес ұйымның кұрылтай шарты мен жарғысы арасында қарама-
қайшылық болған жағдайда: 1) егер олар құрылтайшылардың ішкі қатынастарына
қатысты болса, құрылтай шартының; 2) егер олардың қолданылуы заңды тұлғаның
үшінші тұлғалармен қатынасы үшін маңызды болса, жарғының талаптары
қолданылуға тиіс.
Бір адаммен құрылған коммерциялық және коммерциялык емес ұйым тек жарғы
негізінде ғана жұмыс істей алады. Азаматтық кодекстің 41-бабының 3-
тармағына сәйкес шаруашылық серіктестік пен өндірістік кооперативтің
кұрылтай құжаттарында олардың қызметінің мәні мен мақсаттары белгіленуге
тиіс.
Кұрылтай құжаттарының қатарына құрылтай шарты енгізілген жағдайда
Азаматтық кодекстің 41 -бабындағы талаптар сақталуы керек, сонымен бірге
онда көрсетілген ережелер мен шектеліп қалмайтындығы да ескерілген [15].
Занды тұлғаның жарғысына қоятын талаптар аталған баптың 5-тармағында
қамтылған. Жарғының міңдетті шартының тізбесіңде бірқатар шарттар
қамтылған, атап айтқанда, ол жұмыс тәртібі туралы, әкімшілік пен еңбек
ұжымы арасындағы өзара қарым-қатынастарды және т.б. енгізу қажеттігін
міндеттейді. Заңды тұлғаның құрылтайшарты мен жарғысы арасында қара-ма-
қайшылық туындаған жағдайда:
1)егер құрылтайшының ішкі қатынастарына қатысты болса, құрылтайшы шарты;
2)егер олардың қодданылуы занды тұлғаның үшінші тұлғалармен қатынастарында
маңызы болса, жарғының ережелері қолданылуы тиіс.
Қазақстан Республикасында акционерлік қоғамға жалпы түсінік ҚР
Азаматтық кодекстін 85 баптың 1-тармағында және ҚР Акционерлік қоғамдар
туралы заңның 3 бабының 1- тармағында түсінік берілген [51].
Өз қызметін жүзеге асыру үшін қаражат тарту мақсатымен акциялар
шығаратын заңды тұлға акционерлік қоғам деп танылады және де ол:
1.Қоғамның өз акционерлерінің мүлкінен оқшауланған мүлкі болады және
олардың міндеттемелері бойынша жауап бермейді.
2. Қоғам өз міндеттемелері бойынша өз мүлкі шегінде жауап береді.
3. Қоғамның акционері оның міндеттемелері бойынша жауап бермейді және
Қазақстан Республикасының заң актілерінде көзделген жағдайларды қоспағанда,
өзіне тиесілі акциялардың құны шегінде қоғам қызметіне байланысты
залалдарға тәуекел етеді.
4. Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген жағдайларда
акционерлік қоғамның ұйымдық-құқықтық нысанында коммерциялық емес ұйымдар
құрылуы мүмкін.
5. Қоғам (акционерлік қоғамның ұйымдық-құқықтық нысанында құрылған
коммерциялық емес ұйымнан басқасы) облигациялар және бағалы қағаздардың
өзге де түрлерін шығаруға құқылы.
6. Қазақстан Республикасының заң актілерінде қызметтің жекелеген
түрлерін жүзеге асыратын ұйымдар үшін акционерлік қоғамның ұйымдық-құқықтық
нысаны міндетті болып белгіленуі мүмкін.
Акционерлiк қоғамның құқықтық ережелерi, акционерлердiң құқықтары мен
мiндеттерi Азаматтық Кодекске, заң құжаттарына сәйкес белгiленедi.
Мемлекеттiк кәсiпорындарды жекешелендiру жолымен құрылған немесе
акцияларының бақылау пакеті мемлекетке тиесілі акционерлік қоғамдардың
құқықтық жағдайының ерекшелiктерi Қазақстан Республикасының заң актілерімен
айқындалады [52].
Акционерлік қоғамның басқа заңды тұлғалардан басты айырмашылығы, ол
қатысушылардың қоғам мүлкіне деген құқықтырын акциялар арқылы куәләндіру
болып табылады. Бұл қоғам шығарған акциялар құны бірдей номиналды ақша
соммасымен сатылуы тиіс. Акция ұстаушылар – акционерлер – қоғамның
міндеттемелері бойынша жауап бермейді, олар тек өзіне тиесілі акциялар
құны шегінде қоғам қызметіне байланысты залалдарға тәуекел етеді.
Азаматтық кодекстің 138 бабының 1 және 2 тармақтарына сәйкес: Акция -
акционерлiк қоғам шығаратын және акционерлiк қоғамды басқаруға қатысуға, ол
бойынша дивиденд және акционерлiк қоғам таратылған жағдайда оның мүлкiнiң
бiр бөлiгiн алуға құқықтарды, сондай-ақ Қазақстан Республикасының заң
актiлерiнде көзделген өзге де құқықтарды куәландыратын бағалы қағаз
танылады. Акциялар тек атаулы эмиссиялық бағалы қағаздар ретiнде
шығарылады [53].
Акционерлік қоғам заңда қойылған талаптар мен тәртіпке сәйкес
артықшылықты акциялар шығаруға құқығы бар. Акционерлер бұл акциялар бойынша
қоғамның шаруашылық қызметіне қарамастан дивиденттер (дивиденд -
акционердің өзіне тиесілі акциялар бойынша акционерлік қоғам төлейтін
кірісі) алуға; басқа жәй акцияларға қарағанда артықшылықтары бар, яғни
қоғам жойылған кезде оның қалған мүлкіне құқық береді және де басқа заңда
көзделген артықшылықтар көзделеді. Қоғамның жарғысында өзгеше көзделмесе,
артықшылықтық акциялар оның ұстаушысына акционерлік қоғамның басқаруына
қатысуға құқық бермейді.
Қоғамның акционерлерге дивиденттер төлеуі оның міндеттемесі емес
құқы болып табылады. Заңда жеке капиталы теріс мөлшер көрсететін болса,
немесе АҚ төлем қабылетсіздігіне немесе жағдайының жоқтығы белгілеріне
жауап беретін болса, қоғамның қарапайым және артықшылық берілген акциялар
бойынша дивиденттер төлеуге тиым салынады [54].
Осыған қарамастан көптеген кәсіпорындарда өндірісті дамыту және
бизнесті кеңейту үрдісі байқалуда, сондықтанда акционерлер мен
менеджменттер табыстарының барлығын немесе бір бөлігін дамытуға жұмсауға
шешім қабылдап, дивиденттерден бас тартуда. Таза пайданы бөлу тәртібін
бекіту, қарапайым акциялар бойынша дивиденттер төлеу немесе қарапайым және
артықшылық берілген акциялар бойынша дивиденттерді төлемеу туралы шешімдер
жалпы жиналыста қабылданады. Акциялар бойынша дивиденттер ақшамен, ал
қарапайым акцияларға акционерлік қоғам бағалы қағаздармен төленеді, егер
бұл шешім жалпы жиналыста қоғамның дауыс беретін көпшілік акциялары бойынша
қабылданған және акционерлердің жазбаша келісімі бар болса.
Дивиденттерді алуға құқығы бар акционерлердің тізімі дивиденттерді
төлей бастаған күні жасалуы тиіс. Артықшылық берілген акциялардың иелері АҚ
жарғысы бойынша алдын ала белгіленген кепілдендірілген мөлшерде алға
басымды құқықтары бар, бірақ басқаруға қатысу құқықтары жоқ, бірақ өз
акциялары бойынша толық төленбеген болса белгілеген мерзім ішінде алуға
құқығы бар. Акционерлер есептелген бірақ алмаған дивиденттерін АҚ
берешектері жинақталған мерзімге қарамастан талап етулеріне құқығы бар.
Дивиденттерді белгілеген мерзімде төлемеген жағдайда акционерге негізгі
сома және Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі қаржылық міндеттемелері
немесе оның тиісті бөлігі орындалаын күнге ресми қайта қаржыландыру
мөлшерлемесінен шыға отырып, өсімпұл төленеді [55].
Акцияда келесі мәліметтер болуы керек: акционерлік қоғамның фирмалық
атауы және орналасқан мекені; құнды қағаздың атауы-акция, оның сандық
нөмірі, шығарылған күні, акция түрі( жәй немесе артықшылықты), оның
номиналды құны, ұстаушының аты (атаулы акциялар үшін); акция шығару күніне
қарай акционерлік қоғамның жарғылық капиталының көлемі және шығарылған
акциялардың мөлшері; дивиденттер төлеу мерзімі; төрағаның және бас
бухгалтердін қолы тұруы керек. Құнды қағаздар туралы заңнамалар егер бұл
заңдарда өзгеше көзделмесе акционерлік қоғамға тек атаулы акцияларды
шығаруға құқық береді. Атаулы акциялар қағаз түрінде шығарылмау мүмкін,
яғни жеке бір құжат ретінде. Оның орнына акционерлік қоғамның жоғарғы
билеуші органның шешімі бойынша атаулы акцияда көрсетілген құқықтарды
акцияны материалдық түрде шығармай-ақ эмитенттің құжаттарында тіркеуге
немесе электронды есептеуіш құрылғылардың көмегімен электронды реестірде
тіркеуге болады. Осылайша акционер өз құқытарын жүзеге асыру және
құқықтарын басқаға беру құнды қағаздар көмегімен емес, қоғамға қатысты
құықтарын қоғам реестірінде тіркелген жазба арқылы жүзеге асырылады.
Осындай объектілерге қатысты заттық құықтар емес міндеттемелік құқықтар
туындайды. Атап өту жөн акциялардың мұндай тіркеу тәртібі тек атаулы
акцияларға қатысты. Акционерлердің талабымен олардың құқықтары құнды қағаз
сертификатымен расталуы мүмкін [56].
Қоғамның өз акционерлерінің мүлкінен оқшауланған мүлкі болады. Басқа
шаруашылық серіктестерге қарағанда қатысушылар акционерлік қоғамнан шыққан
кезде акциялар құнының шегінде қоғамнан мүлікті бөліп алып кете алмайды.
Қатысушылар акцияларды сату жолымен ғана қоғамнан кете алады.
Акционерлік қоғамның міндеттемелірі үшін тек өзіне тиесілі мүлкі
шегінде жауап бере алады. Қоғам өз қатысушыларының міндеттемелері үшін
жауап бермейді. Акционерлердің кредиторлары басқа шаруашылық
серіктестіктердегідей акционер-борышқордың акциялар құнына тең мүлікті
қарызы ретінде қоғамнан беруді талап ете алмайды.
Бастапқыда қоғамның қалыптасуына көмек беретін қайнар көз болып,
акционерлердің сатып алған акциялар құнына тең төлеген ақша соммалары болып
табылады. Акцияларды уақтылы төлемеу қоғамнаң шаруашылық қызметін күрт
төмендетеді, яғни жарғыда көзделген қаржымен қамтамасыз етілмеу.
Акционерлер ақшаны уақтылы төлеу үшін қатаң тәртіп орнатылған, яғни егер
қатысушы ақшаны уақталы төлемейтін болса қоғамға келтірілген шығынның өз
акциялары шегінде жартысын төлеуге міндеттеледі [57].
Акционерлік қоғам заңды тұлғаның құқық қабілеттілігін басқа заңды
тұлғалар сияқты мемлекеттік тіркеуден өтке соң алады. Акционерлік қоғам
заңды тұлғалардың басқа да талаптарына сәкес келеді, яғни меншiк,
шаруашылық жүргiзу немесе жедел басқару құқықындағы оқшау мүлкінің болуы
және сол мүлiкпен өз мiндеттемелерi бойынша жауап беретiн, өз атынан
мүлiктiк және мүлiктiк емес жеке құқықтар мен мiндеттерге ие болатын,
оларды жүзеге асыра алатын, сотта талапкер және жауапкер болу құқығы,
дербес балансы немесе сметасының болуы, қоғамның өз атауы жазылған мөрi
болады, жарғыда көзделген тәртіпте банкте банктік шот ашу құқығы, фирмалық
атауының болуы [58].
Акционерлік қоғамның фирмалық атауы болады, онда қоғамның атауы сондай-
ақ қоғамның үлгісіне қарай Ашық акционерлік қоғам немесе Жабық
акционерлік қоғам сияқты 2 түрі бар. Акциялар тек өз құрылтайшылары немесе
алдын-ала белгіленген өзге адамдар тобы арасында орналастырылған
акционерлік қоғам жабық акционерлік қоғам болып табылады. Жабық қоғам өзі
шығаратын акцияларға ашық түрде жазылу жүргізуге не оларды сатып алуға
өзгеше түрде адамдардың шектеусіз тобына ұсынуға құқығы жоқ. Жабық қоғам
акционерлерінің саны 100-ден аспауы тиіс.
Азаматтық кодекстің негізі бойынша кооперативтің екі түрі бар.
Олар: өндірістік және тұтыну кооперативтері. Өндірістік кооператив-
коммерциялық, ал тұтыну кооперативі-коммерциялық емес заңды ұйым.
Өндірістік кооперативтің құқықтық жағдайы, оның мүшелерінің құқықтары
мен міндеттері азаматтық кодекспен және Қазақстан Республикасының 1996
жылғы 15-қазанда қабылданған Өндірістік кооператив туралы заңымен
айқындалады. Кооператив мүшелері екі адамнан кем болмауы тиіс. Азаматтық
кодекс оның мүшелерінің кооператив міндеттемелері бойынша өндірістік
кооператив туралы заңда көзделген мөлшер мен тәртіп бойынша қосымша жауапты
болады.
Кооперативтің меншік құқығына жататын мүлік, егер кооператив жарғысында
өзгеше қаралмаса, оның мүшелерінің жарналарының мөлшеріне сәйкес бөлінеді.
Азаматтық кодекстің 100- бабы кооперативтегі мүшеліктің негізі мен
тоқтатылу салдары қарастырылған. Кооператив мүшесі өзінің қалауы бойынша
кез келгеен уақытта копперативтен шыға алады, бірақ бұл орайда оған
төленетін жарна мен кооперативтің бухгалтерлік балансы бекітілгеннен кейін
беріледі.
Тұтыну кооперативі-мүшелік негізде қатысушыларының материалдық және
өзге қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін өз мөлшерінің мүліктік жарналарын
біріктіру жолымен жүзеге асырылатын азаматтардың ерікті бірлестігі. Заң
актілерінде көзделген жағдайларда тұтыну кооперативінде заңды тұлғаларда
кіре алады. Тұтыну кооперативінің мүшелері жыл сайынғы баланс бекітілгеннен
кейін пайда болған залалдарды қосымша жарналар төлеу арқылы үш ай ішінде
жабуға міндетті.
Селолық тұтыну кооперативтері тек өз мүшелерінің ғана емес, селолық
жерде тұратын басқа адамдардың да материалдық және өзге де қажеттерін
қанағаттандыру үшін құрылуы мүмкін.
Мемлекеттік кәсіпорынға:
шаруашылық жүргізу құқығына негізделген;
оралымды басқару құқығына негізделген (қазыналық) кәсіпорындар жатады
[59].
Мемлекеттік кәсіпорынның мүлкі бөлінбейді және оны салымдар бойынша,
соның ішінде кәсіпорын қызметкерлері арасында бөлуге болмайды.
Меншік түрлеріне байланысты республикалық және жергілікті коммуналдық
меншіктегі кәсіпорындар болып бөлінеді. Оның мүлкіне меншік иесінің атауы,
яғни фирмалық атауында “мемлекет” деген сөз болуы қажет.
Мемлекеттік кәсіпорындар туралы заң мемлекеттің кәсіпкерлік қызметін
шектейді, ол белгілі бір қызмет жүйесімен айналысуы қажет.
Мемелекеттік кәсіпорындар мемлекет пен қоғам қажеттілігне сай мынандай
әлеуметтік-экономикалық мақсаттар үшін құрылады.
• мемлекеттік қорғаныс қабілетін материалдық жағынан қамтамасыз
ету және қоғам мүддесін қорғау;
• жеке секторлар толық қамтамасыз етпеген, бірінші кезектегі қажетті
тауарларды (қызмет көрсету, жұмыс) шығару;
• мемлекет функциясы болатын, мемлекеттік монополияға жататын
салалардағы қызмет [60].
Кәсіпорынды басқару функциясын жүзеге асыруға байланысты уәкілетті
орган басқарудың субъектісі ретінде, ал кәсіпорын – объекті ретінде
қатысады. Кәсіпорынға байланысты меншік өкілеттігін жүзеге асыру барысында
мемлекеттің өкілі ретінде қатысушы мемлекеттік меншіктің субъектісі
(иелену, пайдалану және билік ету), ал кәсіпорын мүліктік кешен ретінде
меншіктің объектісі болады.
Республикалық мемлекеттік кәсіпорындарды қайта құру немесе тарату ҚР
Үкіметінің шешімімен, ал коммуналдық кәсіпорындарды қайта құру немесе
тарату жергілікті әкімшіліктің әкімінің шешімімен жүргізіледі.
Кәсіпорында уәкілетті орган тағайындаған, әрі оған бағынышты болатын
басшы басқарады. Басшының құқықтық жағдайы арада жасалатын контрактімен
айқындалады. [61].
Мемлекеттік кәсіпорын үшін мемлекеттік тапсырыстарды орындау міндетті.
Егер мемлекеттік тапсырыс болатын болса, кәсіпорын тауарды сатушы немесе
сатып алушы (жұмыс, қызмет көрсету) ретінде келісім шарт жасасудан бас
тарта алмайды.
Кәсіпорынның заңмен тыйым салынған, оның жарғысында қаралмаған және
оған уәкілетті органның рұқсаты алынбаған, сонымен бірге өткізілетін
тауарларға (қызмет көрсету, жұмыс) үстеме баға қоюға байланысты алынған
табыстары уәкілетті органның немесе басқа да құзіретті органдардың
шешімімен алынып, тиісінше республикалық және жергілікті бюджеттерге
аударылуға жатады.
Кәсіпорын уәкілетті органның (құрылтайшының) әрекетіне байланысты
банкрот болса, онда шаруашылық жүргізу құқығындағы кәсіпорынның
міндеттемелері бойынша оның несие берушілерінің алдында өз қаражаты
жетпеген жағдайда мемлекет жауап береді.
Коммерциялық емес ұйым болып табылатын заңды тұлға мекеме, қоғамдық
бірлестік, акционерлік қоғамдар, тұтыну кооперативі, қоғамдық қор, діни
бірлестік нысанында және заң құжаттарында көзделген өзге де нысанда құрылуы
мүмкін.
Мекеме құрылтайшысы басқару, әлеуметтік-мәдени немесе коммерциялық емес
сипаттағы өзге де қызметтерді жүзеге асыру үшін құрған, қаржыландыратын
ұйым. Мекеменің екі түрі бар. Мемлекеттік мекеме және жеке меншік мекеме.
Қазақстан республикасының Конституциясына және заңдарына сәйкес мемлекет
құрған немесе егер заң актілерінде өзгеше көзделмесе, Қазақстан
Республикасы Президентінің, Қазақстан Республикасы Үкіметінің, астана,
обылыстар, республикалық маңызы бар қала әкімдерінің шешімі бойынша
құрылған және мемлекеттік бюджеттен қаржыландырылатын мекеме мемлекеттік
болып саналады.
Жеке меншік мекеме әлеумметтік- мәдени коммерциялық емес бағыттағы,
мемлекеттік емес заңды тұлғалар құрған ұйым.
Қоғамдық бірлестік заңға қайшы келмейтін, ортақ мақсаттарға жету үшін
азаматтардың ерікті бірігуі.
Қоғамдық бірлестіктерге саяси партиялар, кәсіптік одақтар, ерікті
қоғамдар, шығармашылық одақтар жатады.
Қоғамдық бірлестіктер ақша немесе табыс табу мақсатында құрылмайды
керісінше өздерінің рухани байлықтарын, қажеттіліктерін қанағаттандыру
мақсатында бірігеді.
Қоғамдық бірлестіктерге қатысушы мүшелер бірлестіктерге өздері берген
мүлікке, мүшелік жарналарға құқықтары жоқ.
Қоғамдық бірлестік таратылған соң оның мүліктері мүшелер арасында
бөлініске түспейді. Сол аталған мүлік өзінің жарғысында көрсетілген
мақсатқа жұмсалады.
Діни бірлестік рухани қажеттілігін қанағаттандыру үшін, заң актілерінде
белгіленген тәртіппен құрылған ерікті ұйым.
Діни бірлестіктерге қатысушылардың сол ұйымға өздері берген мүлікке,
сонымен қатар мүшелік жарналарға құқықтары сақталмайды.
Қор азаматтар немесе заңды тұлғалар ерікті мүліктік жарналар негізінде,
әллеуметтік, мәдени, білім беру өзге де пайдалы мақсаттарды көздейтін
мүшелігі жоқ коммерциялық емес ұйым.Қордың басты ерекшелігі қорды құрған
адам оған мүше бола алмайды. Сонымен қатар қорды басқаруға тікелей араласа
алмайды. Қорды құрған кезде құрылтайшылардың шешімімен тұрақты жұмыс
істейтін алқалы басқару органы қордың атқарушы органы тағайындаған
қамқоршылық кеңесі құрылады, ол қор қызметінің оның жарғылық мақсаттарына
сай келуіне бақылау жасайды, сондай-ақ қордың жарғысында бекітілген өзге де
өкілеттіктерді жүзегше асырады.
Қордың некеде тұрумен, жақын туыстықпен байланыспаған басшысы мен
бухгалтері болуға тиіс. Бір адамның екі қызметті қатар істеуіне болмайды.
Қор қызметтік мақсаттарына қарай әлеуметтік-қайырымдылық, мәдени, білім
қорлары және өзгеде қорлар құрылуы мүмкін.
Бір жеке адамның немесе бір отбасы мүшелерінің өзінің жеке қаражаттары
есебінен құрылған қор жеке қор деп танылады.
Коммерциялық емес акционерлік қоғам өзінің қызметін жүзеге асыру үшін
қаражат тарту мақсатымен акциялар шығаратын, кірістері тек қана қоғамды
дамытуға пайдаланылатын заңды тұлға. Коммерциялық емес акционерлік
қоғамдардың артықшылығы акциялар, туынды және айырбасталатын бағалы
қағаздар шығаруды жүзеге асыруға құқығы жоқ.
Коммерциялық емес ұйым ретінде құрылған қоғамның коммерциялық ұйым
болып қайта құрыла алмайтыны сияқты,коммерциялық ұйым ретіндеқұрылған қоғам
да коммерциялық емес ұйым болып қайта құрыла алмайды.
Коммерциялық емес ұйымдар өзге де ұйымдық-құқықтық нысанда құрылуы
мүмкін. Айталық нотариалдық палаталар, адвокаттар алқасы, сауда-өнеркәсіп
палаталары, аудиторлар палаталары, меншік пәтер иелері кооперративтері және
басқа да коммерциялық емес ұйымдар өзге де ұйымдық- құқықтық нысанда құрыла
алады. Өзге де ұйымдық-құқықтық нысандардың құқықтық жағдайының
ерекшеліктері заң актілерімен реттеледі.
2. Заңды тұлғалардың филиалдары мен өкілдіктері
2.1 Заңды тұлғалардың филалдары мен өкілдіктерінің түсінігі
Заңды тұлғаның құқық қабілеттілігі ол құрылған сәттен бастап пайда
болып, оны тарату аяқталған кезде тоқтатылады. Заңды тұлға заң құжаттарында
тізбесі белгіленген жекеленген қызмет түрлерімен тек лицензия негізінде
ғана айналыса алады. Яғни, белгілі бір қызметпен айналысу үшін лицензия алу
қажет болатын заңды тұлғаның құқық қабілеттілігі, сол лицензияны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 4
1. Заңды тұлғаның ұғымы, құрылымы, түрлері мен нысандары
1.1 Заңды тұлғаның ұғымы мен
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Заңды тұлғалардың түрлері мен
нысандары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
2. Заңды тұлғалардың филиалдары мен өкілдіктерінің түсінігі мен филалдар
мен өкілдіктерін мемлекеттік тіркеу мен қайта тіркеу
2.1 Заңды тұлғалардың филалдары мен өкілдіктерінің
түсінігі ... ... ... ... ... ... ..2 5
2.2 Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу және филалдары мен өкілдіктерін
қайта
тіркеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... . 33
2.3Мемлекеттік емес заңды тұлғалардың және мемлекеттік заңды тұлғалардың
меншік құқығының ұғымы мен
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... 62
Кіріспе
Тақырыптың өзектілгі. Қазіргі таңда заман өзгеріс үстінде. Жаңа
экономикалық қатынастарға көшу кезеңінде, әр түрлі мемлекеттік және жеке
меншік құрылымдардың жаппай сахнаға шығу жағдайлары айқын көрініс тапты.
Яғни жеке меншікті таныған нарықтық экономикаға негізделген елдер
қалыптасты. Жеке меншік құқығы - жалпы құқық саласын ғана емес, түгелдей
барлық әлеуметтік-экономикалық қатынастарға да негізделе бастады.
Заңды тұлға құқық субьектілерінің бірі. Азаматтық Кодексте заңды
тұлға меншіктік шаруашылық жүргізу немесе жедел басқару құқығындағы оқшау
мүлікі бар және сол мүлікпен өз міндеттері бойынша жауап беретін, өз атынан
мүліктік және мүліктік емес жеке құқықтар мен міндеттерге ие болып, оларды
жүзеге асыра алатын, сотта талапкер және жауапкер бола алатын ұйым заңды
тұлға болып танылады деп көрсетілген. Демек заңды тұлға атану үшін өзіндік
меншік құқығы мен оқшау мүлікі болуы керек екендігін байқалады.
Азаматтык кұқық іліміңде заңды тұлға ерекше орын алады.Бұлай дейтін
себебім заңды тұлғаның азаматтық айналымға өз атынан қатынасуы
процессуалдық-құқықтық белгісі. Ол оның өз атынан шарт жасасуға, бір жақты
мәміле жасауына мүмкіндік береді.Сондай-ақ заңды тұлғаның өз атауы мен мөрі
болады. Кез келген заңды тұлға құрылған сәттен бастап құқық қабілеттілігіне
ие болады, оны тарату аяқталған кезде тоқтатылады.
Логикалық тұрғыдан ойлап қарайтын болсақ, заңды тұлғалардың көптеп
құрыла бастауы ел экономикасына септігін тигізетіні анық. Мәселен заңды
тұлғалардың көптеп құрыла бастауы халықты жұмыспен қамтамасыз етуге өз
септігін тигізуде. Салық-мемлекеттің бірден бір тіршілік көзі. Ал заңды
тұлға бірден бір салық төлеуші субьект. Демек заңды тұлғалар мемлекеттік
бюджеттің кіріс көзі ретінде бейнеленіп тұрған сияқты.
Жұмыстың мақсаттары мен міндеттері. Заңды тұлғалардың ұғымын
ашу,түсінік беру. Заңды тұлғалардың филиалдары мен өкілдіктерінің қазіргі
нарықтық қатынастардағы орынын айқындау. Сондай-ақ заңды тұлғалардың
түрлеріне жеке-жеке тоқталып, олардың ел экономикасының дамуының жоғарғы
деңгейге жеткізетіндігін анықтап зерттеу.
Жұмыстың объектісі. Қазақстан Республикасының заңнамалар жүйесінде
заңды тұлғалардың және оның түрлерін құқықтық реттеуге ерекше көңіл
бөлінеді. Құқықтың негізгі қайнар көзі болып Қазақстан Республикасының
-Конституциясы табылады. Заңдық күші тұрғысынан алғандағы келесі бір акті-
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі. Ол жалпы сипатты иеленетін
нормативтік актілер қатарына жатады. Егер қандай да бір мәселе арнаулы
нормативтік актілер мен шаруашылық серіктестік заңдарымен реттелмесе, онда
Азаматтық Кодекстің нормалары қолданылады. Қазіргі уақытта Қазақстан
Республикасында заңды тұлғалардың филалдары мен өкілдіктерінің құқықтық
жағдайы келесідей арнайы құқықтық нормативтік актілермен реттеледі:
Заңды тұлғаларды
мемлекеттік тіркеу туралы Қазақстан Республикасы Президентінің Заң күші
бар Жарлығы;
Шаруашылық серіктестіктуралы Қазақстан Республикасы Президентінің
жарлығы;Коммерциялық емес ұйымдар туралы Қазақстан Республикасының
Заңы;Банкроттық туралыҚазақстан Республикасының Заңы;
Акционерлік қоғамдар туралы Қазақстан Республикасының Заңы;
Заңды тұлғалардың құқықтық жағдайы және олардың құқығының құқықтық реттелуі
жоғарыда аталған нормативтік құқықтық актілерді басшылыққа ала отырып
жасалады.
Зерттеу барысында теориялық негізді басшылыққа ала отырып теориялық
негізге сәйкес заңды тұлғалардың құқықтық қатынастары және заңды
тұлғалардың филиалдары мен өкілдіктері тұжырымдарды, ғылыми еңбектерді,
кодекстерді зерттеп қарастырдым.
Ұсынылып отырған жұмыста өзінідік қорытынды мен ұсыныстар назарға
ұсынылады.
Жұмыс құрылымы мен көлемі мыналардан тұрады: Кіріспеден, екі тараудан,
қорытынды бөлімнен, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1.Заңды тұлғаның ұғымы, құрылымы, түрлері мен нысандары
1.1 Заңды тұлғаның ұғымы мен құрылымы
Кез келген заңгер ең алдымен заңнама арқылы сөз бастау етеді. Азаматтық
Кодекстің 33-бабында заңды тұлға меншіктік шаруашылық жүргізу немесе жедел
басқару құқығындағы оқшау мүлікі бар және сол мүлікпен өз міндеттері
бойынша жауап беретін, өз атынан мүліктік және мүліктік емес жеке құқықтар
мен міндеттерге ие болып, оларды жүзеге асыра алатын, сотта талапкер және
жауапкер бола алатын ұйым заңды тұлға болып танылады деп көрсетілген.
Заңды тұлғаның дербес балансы немесе сметасы болуға тиіс. Заңды тұлғаның өз
атауы жазылған мөрі болады. Заңды тұлғалар заң құжаттарына және құрылтай
құжаттарына сәйкес жұмыс істейтін өз органдары арқылы азаматтық құқықтарға
ие болып, өзіне тиесілі міндеттерді алады.
Бұл көрсетілген анықтамадан заңды тұлғаның келесі белгілерінінің бар
екендігін анықтаймыз.
1)оқшау мүлкінің болуы;
2)мүліктік жауапкершіліктің болуы;
3)азаматтық айналымға өз атынан қатыса алуы;
Оқшауланған (жеке) мүліктің болуы заңды тұлғаның негізгі белгілерінің
бірі. Бұл оның тиісті мүлікке мүліктік ққығын айқындайды. Мүліктік құқық,
яғни тиісті мүлікке меншік құқығын, шаруашылық жүргізу немесе жедел басқару
құқығы дегенді білдіреді. Заңды тұлғаның мүлкі жеке баланысында
көрсетіледі.
Мүліктік жауапкершілік яғни тиісті заңды тұлға өзінің міндеттемелері
бойынша өзіне тиесілі барлық мүліктерімен жауап береді. Жеке мүліктік
жауапкершілік жалпы ереже бойынша жеке қатысушыларға заңды тұлғаның
міндеттемелері бойынша туындамайды. Яғни жеке қатысушылар заңды тұлғаның,
заңды тұлға жеке қатысушылардың міндеттемелері бойынша жауап бермейді.
Бірақ заң актілерімен заңды тұлғаның қатысушыларының заңды тұлға
міндеттемелері бойынша жауаптылығы көзделуі мүмкін. Меншік иесі
қаржыландыратын мекеме мен қазыналық кәсіпорындар АК-тің 44-бабының 1-
тармағына сәйкес өз міндеттемесі бойынша өз билігіндегі ақшалай қаражатпен
жауап береді, ал қаражат жеткіліксіз болған жағдайда мекеме мен қазыналық
кәсіпорынның міндеттемелері бойынша қосымша оның құрылтайшысы жауапты
болады.
Заңды тұлғаньң азаматтық айналымға өз атынан қатынасуы процесуалдық-
құкықтык белгісі. Ол оның сотта талапкер және жауапкер болуына, өз атынан
шарт жасасуға, бір жақты мәміле жасауына мүмкіндік береді.
Қоғамдық бірлестіктер заң алдында бірдей. Қоғамдық бірлестіктер
ісіне мемлекеттің және мемлекет ісіне қоғамдық бірлестіктердің заңсыз
араласуына, қоғамдық бірлестіктерге мемлекеттік органдардың қызметін
жүктеуге жол берілмейді. Республикада басқа мемлекеттердің саяси
партиялары мен кәсіптік одақтарының қызметіне, діни негіздегі партияларға,
сондай-ақ саяси партиялар мен кәсіптік одақтарды шетелдік заңды тұлғалар
мен азаматтардың, шет мемлекеттер мен халықаралық ұйымдардың
қаржыландыруына жол берілмейді. [1; 5-б]
Азаматтық кұқық іліміңде заңды тұлғаның қазіргі нарықтық
қатынастарында маңызы , яғни құкықтық жағдайы, материалдық игіліктерді
иелену, пайдалану және билік ету құқылы екендігін қарастырылған.
Өзін-өзі өтеу және дербес бухгалтерлік баланстың болуы - заңды
тұлғалардың мүліктік оқшаулануының көрінісі. Заңды тұлғаның дербес балансы
немесе сметасы болуға тиіс (АК-ның 33-бабының 1-тармағы). Дербес мүліктік
жауапкершілік заңды тұлғаның мүліктік оқшауланушылығына сүйенеді. Бұл белгі
Азаматтық кодекстің 44-бабыңда былайша көрініс тапқан: әрбір заңды тұлға өз
міндеттемелері бойынша дербес азаматтық-құқықтық жауапкершілік атқарады,
тұлғаның борыштарына мемлекет жауап бермейді.[2]
Құқықтар мен міндеттердің иесі бола білу, азаматтық айналымда құқықтың
дербес субъектісі ретінде қатысу жеке тұлғаға ғана емес, занды тұлғаларға
да тән. Заңды тұлға азаматтық құқықтың заңмен танылған бірінғай субъектісі
ретінде күрделі құрылым деп есептеледі.
Азаматтық кұқық іліміңде заңды тұлғаның кәзіргі нарықтық
қатынастарында маңызы , яғни құкықтық жағдайы, материалдық игіліктерді
иелену, пайдалану және билік ету құқылы екендігін қарастырылған.
Әрбір заңды тұлғаның ұйымдасқан бірлігі оның өзіне тән қасиеті
болғандықтан заңның өзі ұйымдарды бөліп карайды. Ұйымдасқан бірлігі заңды
тұлғаның ішкі құрылымынан көрінеді, сол арқылы қызмет аясы айқындалады.
Заңды тұлғалар өз қызметтерін, егер заң құжаттарында өзгеше көзделмесе,
жарғы не кұрылтай шарты арқылы, не тек кұрылтай шарты негізінде жүзеге
асырады.[3]
Азаматтық Кодексте әрбір заңды тұлға өз міндеттемелері бойынша дербес
азаматтық-құқықтық жауапкершілік көзделеді: 1) толық және сенім
серіктестіктеріне қатысушылардың тиісті серіктестіктердің міңдеттемелері
бойынша жауапкершілігі; 2) кооператив міндеттемелері бойынша өндірістік
кооператив мүшелерінің жауапкершілігі; 3) егер занды тұлғаның банкрот
болуын кұрылтайшының әрекеті туғызған болса, занды тұлғаның міндеттемелері
бойынша құрылтайшының жауапкершілігі; 4) еншілес шаруашылық мәмілесі
бойынша негізгі ұйымның, сондай-ақ негізгі шаруашылық серіктестігінің
кінәсінен еншілес шаруашылык серіктестігі банкротка ұшыраған кезіндегі
жауапкершілігі; [4]
Әрбір заңды тұлғаның ұйымдасқан бірлігі оның өзіне тән қасиеті
болғандықтан заңның өзі ұйымдарды бөліп карайды. Ұйымдасқан бірлігі заңды
тұлғаның ішкі құрылымынан көрінеді, сол арқылы қызмет аясы айқындалады.
Заңды тұлғалар өз қызметтерін, егер заң құжаттарында өзгеше көзделмесе,
жарғы не кұрылтай шарты арқылы, не тек кұрылтай шарты негізінде жүзеге
асырады. Сонымен қатар, заңды тұлғалар заң құжаттарына, сондай-ақ кұрылтай
құжаттарына сәйкес жұмыс істейтін өз органдары арқылы азаматтық құқықтарға
ие болып, өзіне тиесілі міндеттерді алады. Занды тұлға органдарының
түрлері, тағайыңдалу немесе сайлану тәртібі және олардың өкілеттігі заңдар
мен құрылтай құжаттарында белгіленеді.[5]
Заңды тұлға азаматтық құқықтың заңмен танылған біріңғай субъектісі
ретінде күрделі құрылым деп есептеледі. Азаматтық кұқық іліміңде
(теориясында) заңды тұлғаның, онын ішінде әсіресе мемлекеттік заңды
тұлғалардың маңызы (мәні), яғни құкықтық жағдайы жөнінде бірнеше ілім бар.
Олардың авторлары занды тұлға институты қандай коғамдық
қатынастарды білдіреді, онда қандай адамдардың мүдделері каралмақ,
мемлекеттегі оның орны қандай және заңды тұлғаның мән-мағынасы неде деген
сауалдарға байланысты әртүрлі пікір білдіреді. Азаматтык құқық теориясына
көп еңбек еткен көрнекті ғалым профессор С. И. Асканазий "мемлекеттік
ілімнің" авторы. Ол былай деп айтқан: "мемлекеттік заңды тұлғаның артында
мемлекеттің өзі тұрады да, шаруашылық қызметінің нақты саласында тізгінді
өзі ұстайды". Әдебиетте бұл теорияны көп сынайтындар оған "егер олай болса
мемлекет өзімен-өзі құқықтық катынаста болуы керек қой " деген уәж айтады.
Академик А. В. Венедиктов "ұжым ілімін" алға тартты. Бұл ғалымның
айтуы бойынша мемлекеттік занды тұлғаның артында екі ұжым тұрады делінген:
а) мемлекет атынан барлык халык; ә) аталған заңды тұлғаның жұмысшылары мен
қызметкерлерінің ұжымы.
Ал, ғалым Д.М.Генкин "әлеуметтік ақиқат" теориясын ұсынады, яғни онда
ол коғамдағы тауар айналымы қатынастарының тарихи-экономикалык зандылығын
басшылықка ала отырып, заңды тұлғаның азаматтық құқықпен жанама түрде
қажеттілікке орай реттелетінін айтады. Профессор Ю.К. Толстой "директор
ілімін" алға тартты, оның пікірінше, мемлекеттік заңды тұлғаның еркін
біддіруші - директоры болып табылады.
Азаматтық құқықтануда О.А.Красавчиковтың "әлеуметтік байланыстар
ілімі", А.А. Пушкиннің "ұйымдастыру ілімі", Е. А. Сухановтың "мақсатты
мүлік" тәрізді ғылыми тұжырымдары да айтарлықтай кең тараған. Сөйтіп, заңды
тұлғаға "адамдардың қатысы" жөнінде әртүрлі пікірлер айтылған және де бұл
орайда авторлар түрлі белгілерге жүгінеді. Оның бірінде бұл адамдар заңды
тұлға мүддесі үшін әрекет етеді, екіншісінде адамдардың әрекеті осы
институтпен (саламен) реттеледі, үшіншісінде адамдардың әрекеті заңды
тұлғаның әрекетінен көрінеді, ал кейде құқықтарды жүзеге асыруда,
мәмілелерді жасауда оның еркі танылады.
Кейбір авторлар бұл белгілерді біріктіруге тырысып, заңды тұлғаның
сыртында оның құқықтары мен міндеттерін "жасырын" атқарушы тұратындығын
дәлелдемек болады.
Бұл мәселе туралы батыс еуропа әдебиетінде де әртүрлі теориялық
көзқарастар кездеседі. Мәселен, К.Ф. Савиньи "фикция теориясының" негізін
қалады. К.Ф. Савиньи көзқарасы бойынша, шын мәнінде кұқық субъектісінің
қасиетін тек адам ғана еншілей алады. Ал заң шығарушы болса, занды тұлғанын
сыртында оны әйгілейтін адамдық тұлғаның қасиеті тұрғанын мойындайды.
Сондықтан да заң шығарушы заңдық фикцияға жүгінеді, абстракциялық түсінік
ретінде құқықтың ойдан шығарылған субъектісін алға тартады. Ал неміс ғалымы
Гирке болса, "органикалық теорияның" тұжырымын ұсынып, заңды тұлғаны адам
тұлғасымен салыстырады, бұл орайда оны дербес құрылым деп қарайды.
Занды тұлға туралы ілімде (теорияда) осындай әр қилы пікірлер
кездесуінің өзі оның күрделі құқықтық құбылыс екендігін анық дәлелдей
түседі.
Жалпы заңды тұлғаның шығу тегін, дамуын рим құқығынан аламыз. Мысалы,
акционерлік компанияларға ауысудың ежелгі нысаны ретінде Ежелгі Римдегі
мемлекеттік табыстарды жалға беру мақсатында және 3, 5 не 100 жылға бір
немесе бірнеше тұлғалар арасында жасалатын locationes немесе venditiones
деп аталатын шарт негізіндегі societates vectigalium publicorum ды айтуға
болады. Societates vectigalium publicorum тұлғалары мемлекет алдында
шектелмеген мүліктік жауапкершілікте болып, алдын ала кепіл енгізуге
міндетті болды. Мемлекетпен осындай шартқа отырушы тұлға не тұлғалар
қызметтерін жүргізу үшін қажетті қаражаттарды қалыптастыру түріндегі
серіктестікті құрып, публикандар болып аталды. Серіктестіктің құрамына
толық жауапкершілікті артатын толық серіктестер және салым шеңберінде
жауапты болатын салымшылар кірді. Серіктестіктің басында бағынушы
лауазымды тұлғалары және провинцияларында вице-директорлары бар директор
тұрды [6].
Әйгілі орыс цивилисті Н. С. Суворов: "Рим әкімшілігі көтермелі
операцияларды өздері жүзеге асырып, өзге мәмілелерді жеке кәсіпкерлерге
берумен ерекшеленетін" дейді. Кейбір зерттеушілердің ой-пікірінше,
публикандар серіктестігінің сипатты белгісі болып, азаматтық айналымға өз
мүлігінің меншік иесі ретінде қатысуы болды. Н.С. Суворов ежелгі римдік
публикандар қызметі туралы келесі пікір білдіреді: "Әсіресе Рим
мемлекетінің аумағы кеңейгеннен соң, ұлғайған провинциялардың операциялары
үшін үлкен капиталдар қажет болды". Осы реттерде публикандарға аса жоғары
талап қойыла бастады. Бірқатар қайнар көздерде публикандардың римдік
серіктестігінде қатысу үлесі дербес сатылуға, айырбасталуға, сыйға
тартылуға және мұраға қалдыруға жатты, яғни құқықтың дербес объектісі
ретінде қарастырылғандығы айтылады. Сонымен қоса, сол уақыттарда
серіктестік үлестерін сату жүргізілетін. Яки, қазіргі заманғы биржалық
операцияларына тектес қатынастар сол заманда да орын алып, бұл қатынастың
туындауы серіктестіктерді акционерлік қоғамдардың алғашқы үлгісі ретінде
қарастыруына мүмкіндік береді. Бірақ, И.Т.Тарасов societates vectigalium
publicorum қазіргі уақыттағы коммандиттік серіктестікке ұқсас және
акционерлік қоғамға ешбір тақау еместігі жөнінде сөз етеді. Себебі, АҚ-
лардың өзге ұйымдардан айырмашылығы ретінде акцияны шығару танылады,
әлбетте, сол уақыттарда акцияның болмағандығы туралы білеміз [7].
Осы жерде И.Т.Тарасовтың ежелгі римдік societates vectigalium
publicorum'ды қазіргі таңдағы сенім серіктестіктестігінің негізі ретінде
қарастыруға болатындығы туралы ой-пікіріне қосылуға болады. Серіктестік
қызметіне толық серіктестердің міндетті қатысу қағидасын, бұл ұйымның толық
серіктестер мен салымшылардан қалыптасатындығын ескере отырып, публикандар
серіктестігін тарихтағы алғашқы акционерлік компаниялар деп мүлдем айта
алмаймыз.
Ежелгі Римде корпоративтік қатынастың туындауына, қалыптасуына өзге де
заңды тұлғалар әсер етті. Мәселен, Н.С.Суворов қатарына публикандар
серіктестігімен қоса, діни алқаларды, жерлеу, кәсіпшілер алқаларын және
бағынушы қызметкерлер алқаларын жатқызады. И.П.Грешников болса, коолегияны
тек пірлер алқасымен шектейді.
Жоғарыда аталған заңды тұлғалар тек жеке құқықтық сипатқа ие болды,
сондықтан оларды қазіргі заманғы акционерлік компанияларға тән ету үшін,
тек бір маңызды элемент жетіспеді.
кез келген заңды тұлға жалпы ереже бойынша өзінің органдары арқылы
азаматтық құқықтарға ие болып, азаматтық міндеттерді жүктейді. ҚР АК-нің 37-
бабы 1-тармағы органдардың заңды тұлға ретінде әрекет қабілеттілігін
жүзеге асыруындағы ролін белгілейді.
“Заңды тұлға органы” түсінігі бойынша оқу және ғылыми әдебиеттерде әр
алуан көзқарастар бар болғанымен, заңнамада көрініс табатын нәтижеге әлі де
жеткен жоқпыз. Мысалы, В.В. Долинскаяның пiкiрiнше, “заңды тұлға органы
өзіне тиесілі құзыретіне сәйкес заңды тұлға ерігін қалыптастырып,
білдіретін және ұйым қызметін басқаратын заңды тұлғаның құрамдық бөлігі”.
К.В. Мұқашева болса, заңды тұлға органдарын – заң актілерімен немесе
құрылтай құжаттарымен көрсетілген заңды тұлғаның құрылымдық бөліктері деп
анықтайды.
И.В. Матанцев “заңды тұлға органы деп оның ерігін даярлайтын,
қалыптастыратын және білдіретін тұлғаны (тұлғалар тобын) айту қажет” деп
мәлімдейді [8].
1.2. Заңды тұлғалардың түрлері мен нысандары
Азаматтық кодекс заңды тұлғаларды төмендегідей түрлерге бөледі;
коммерциялық және коммерциялық емес.
Коммерциялық заңды тұлғаны пайда табуды көздейтін ұйым десек
қателеспейміз. Кіріс түсіру мақсаты болып табылмайтын және алынған таза
кірісті қатысушылар арасында бөлмейтін заңды тұлға коммерциялық емес ұйым
деп танылады.(Коммерциялық емес ұйымдар туралы Қазақстан Республикасы
заңының 2-бабы)
Осындай саралау заңды тұлғалар түрінің әрқайсысын ерекше құқықтық
тәртіпке бағындырады. Азаматтық кодекстің 34-бабының 2- тармағына сәйкес
коммерциялық ұйым болып табылатын заңды тұлға мемлекеттік кәсіпорын,
шаруашылық серіктестік, акционерлік қоғам, өндірістік кооператив
нысандарында құрыла алады.
Коммерциялық емес ұйым- заңды тұлға ретінде мекеме, қоғамдық
бірлестік,акционерлік қоғам, тұтыну кооперативі,қор,діни
бірлестікқауымдастық (одақ) нысанындағы заңды тұлғалардың бірлестігі
нысанында және заң құжаттарында көзделген өзге де нысанда құрылуы мүмкін.
Коммерциялық емес ұйымдар туралы заң бойынша:1) коммерциялық емес ұйым
өзінің жарғылық мақсаттарына сәйкес келетіндей ғана кәсіпкерлік қызметпен
айналыса алады; 2) жекелеген ұйымдық-құқықтық нысанындағы коммерциялық емес
ұйымдардың кәсіпкерлік қызметіне Қазақстан Республикасының заң актілерінде
шектеулер қойылуы мүмкін; 3)коммерциялық емес ұйым кәсіпкерлік қызметі
бойынша кірістер мен шығыстар есебін жүргізеді; 4)коммерциялық емес
ұйымдардың кәсіпкерлік қызметіне салық салу Қазақстан Республикасының салық
заңдарына сәйкес жүзеге асырылады; 5)коммерциялық емес ұйымдардың
кәсіпкерлік қызметінен алынатын кірістерді коммерциялық емес ұйымдардың
мүшелері (қатысушылары) арасында бөлісуге болмайды. Ол жарғылық
мақсаттарға жұмсалады. Қоғамдық және діни бірлестіктердің,қорлардың өз
қаражаттарын қайырымдылық мақсаттарға пайдалануына жол беріледі.
Құрылтайшылардың (қатысушылардың) өздері құрған заңды тұлғалардың
мүлкіне құқықтары: а)құрылтайшыға заттық құқығы жататыны; ә)құрылтайшыға
міндеттемелік құқығы жататынын; б)құрылтайшыға мүліктік құқығы жатпайтын
заңды тұлғаларға бөлінеді.[13]
Заңды тұлғаның мүлкіне өз құрылтайшылары меншік құқығын немесе өзге
заттық құқығын сақтап қалатын заңды тұлғаларға шаруашылық ж.ргізу құқығында
немесе оралымды басқару құқығында мүлкі бар ұйымдар жататын болғандықтан
мұның өзі құрылтайшының заттық құқықты иеленетінін білдіреді. Мүлкіне өз
қатысушылары (құрылтайшылары) міндеттемелі құқықтарын сақтап қалатын заңды
тұлғаларға шаруашлық серіктестіктер, акционерлік қоғамдар мен өндірістік
кооперативтер жатады. Шаруашылық серікктестіктерінің мүлікке меншік құқығы
болғандықтен қатысушылар бұл мүлікке міндеттемелік құқыққа (жарғылық
капиталдағы үлесіне қарамастан) ие болады. Мүлкіне өз құрылтайшылары
(қатысушылары) мүліктіқұққтарын сақтамайтын заңды тұлғаларға қоғамдық
бірлестіктер, қоғамдық қорлар және діни бірлестіктер жатады (Азаматтық
кодекстің 36-бабының 4-тармағы). Жоғарыда айтқанымыздай, азаматтық кодекс
коммерциялық емес ұйым болып табылатын мекеме, қоңамдық
бірлестік,тұтынушылар кооперативті,қоғамдық қор,діни бірлестіктерді де
құруға жол ашады.
Коммерциялық ұйым өзінің жарғысында қаралмаған қызметпен айналыса
береді, ең бастысы заң оған тыйым салмайтындай болуы керек. Коммерциялық
ұйымдардың құрылтай құжаты арқылы құқық қабілеттіктері шектелуі мүмкін,
яғни қандай да бір қызмет түрлерімен айналысуға тыйым салады .
Жалпы заңды тұлғаларды жүйлеп олардың әрқайсысының ерекшелігін анықтау
үшін нақты жүйеленген ұйымдық-құқықтық нысандардың белгіленуі орынды.
Мұндай ұйымдық-құқықтық нысандар заң бойынша қалыптастырылған. Әрбір заңды
ұйымның құқықтары мен міндеттері, ішкі құрылымы, оның басқару органдары мен
басқа да қатысушылардың өзара қатынасы әрі құқықтық жағдайы мен
ерекшеліктері оның ұйымдық-құқықтық түріне тікелей байланысты болады.
Ұйымдардың қай түрге жататындығын анықтауда таза табысты сол заңды
ұйымның қатысушылары арасында бөлу мүмкіндігі негіз болады. Егер заңды ұйым
заң және жарғылық құжаттарына сәйкес таза табысты қатысушыларға бөлуге
құқығы болса – ол коммерциялық ұйым болып, мұндай табысты бөлуге құқығы жоқ
болса коммерциялық емес ұйым болып табылуы тиіс. Сонымен қатар коммерциялық
ұйым жалпы заң бойынша тыйым салынбаған кез-келген кәсіпкерлік қызметпен
айналыса алады. Ал коммерциялық емес ұйым тек өзінің жарғылық мақсатына сай
келетін кәсіпкерлік қызметпен айналысуға құқығы бар [].
Коммерциялық ұйым болып табылатын заңды тұлға мемлекеттік кәсіпорын,
шаруашылық серіктестік, акционерлік қоғам, өндірістік кооператив
нысандарында ғана құрылуы мүмкін. Коммерциялық емес ұйым болып табылатын
заңды тұлға мекеме, қоғамдық бірлестік, акционерлік қоғамдар, тұтыну
кооперативі, қоғамдық қор, діни бірлестік нысанында және заң құжаттарында
көзделген өзге де нысанда құрылуы мүмкін.
Заңды ұйымдар мемлекеттік және мемлекеттік емес болып бөлінеді.
Мемлекеттік заңды ұйымдарға (кәсіпорын және мекеме) мүлкі үлестерге
бөлінбей толығымен мемлекеттің меншігі болып табылатын ұйымдар жатады (АК-
тің 102 бабы). Ал қалған ұйымдардың барлығы, тіпті жарғылық қорда
мемлекеттің қандай да бір үлесі болса да ол мемлекеттік емес ұйымдар болып
табылады.
Заңды ұйымдардың ішінде шет мемлекеттердің қатысуындағы кәсіпорындар да
бар. Шет мемлекет қатысушысы болып табылатын кәсіпорын (біріккен
кәсіпорын, шетелдік кісіпорын) заңды ұйымдардың жеке ұйымдық-құқықтық
нысаны емес. Бұл кәсіпорындар Азаматтық кодекстің 34-бабының талаптарына
толық бағынады және олар тек жауапкершілігі шектеулі серіктестік немесе
акционерлік қоғам нысанында құрылады.
Азаматтық кодекстің 34-ші бабы коммерциялық ұйым болып табылатын заңды
тұлғалардың төрт ұйымдық-құқықтық түрін көрсетеді. Олар: мемлекеттік
кәсіпорын, өндірістік кооператив, шаруашылық серіктестік және акционерлік
қоғам [].
Мемлекеттік кәсіпорындар экономиканың мемлекеттік секторларына қатысты.
Өндірістік кооператив оның мүшелерінің еңбекке тікелей қатысуымен
сипатталады. Акционерлік қоғам ірі кәсіпкерлік бірлестіктерді құру
барысында негізгі жарғылық қорды қалыптастыру үшін акциялар шығаратын
қоғам.
Заңды тұлғаның мүлкіне өз құрылтайшылары меншік құқығын немесе өзге
заттық құқығын сақтап қалатын заңды тұлғаларға шаруашылық жүргізу құқығьшда
немесе оралымды басқару құқығында мүлкі бар ұйымдар жататын болғандықтан
мұның өзі құрылтайшының заттық кұқықты иеленетінін білдіреді. Мүлкіне өз
қатысушылары (құрылтайшылары) міндеттемелік құқықтарын сақтап қалатын занды
тұлғаларға шаруашылық серіктестіктер, акционерлік қоғамдар мен өндрістік
кооперативтер жатады.
Шаруашылық
серіктестіктерінің мүлікке меншік құқығы болғандықтан қатысушылар бұл
мүлікке міндеттемелік құқыққа (жарғылық капиталындағы үлесіне қарамастан)
ие болады.
Заңды тұлғалардың негізгі түрлерінің бірі акционерлік қоғамдар мен
шаруашылық серіктестіктер. Жарғылық капиталы құрылтайшылардың
(қатысушылардың) үлесіне (салымдарына) бөлінген коммерциялық ұйым
шаруашылық серіктестік деп танылады. Шаруашылық серіктестіктер және оның
жекелеген түрлері тура-лы жалпы ереже Азаматтық кодекске енгізілген.
Шаруашылық серіктестіктерді кұру мен олардын қызметі 1995 жылы 2-мамырда
қабылданған Казақстан Республикасы Президентінің "Шаруашылық
серіктестіктері туралы" заң күші бар жарлығымен реттеледі. Шаруашылық
серіктестік түрінде құрылған коммерциялық ұйымдардың жекелеген түрлерінің
кұкықтық мәртебесінің ерекшеліктері арнайы заң актілерімен қаралуы мүмкін,
ал олардың нормалары Азаматтық кодекске сай келуі тиіс. Азаматтық кодексте
шаруашылық серіктестігінің төмендегідей түрлерін құру мүмкіндігі
қарастырылған: 1)толық серіктестік; 2) жауапкершілігі шектеулі серіктестік;
3) қосымша жауапкершілігі бар серіктестік; 4) сенім (коммандиттік)
серіктестігі.
Шаруашылық серіктестіктердің жауапкершілігі бойынша екі топқа бөлуге
болады. Бірінші топқа толық және сенім серіктестіктерді, екінші топқа
жауапкершіліге шектеулі және қосымша серіктестіктерді айтуға болады [44].
Азаматтық кодекстің 63-бабына сәйкес толық серіктестіктің мүлкі жеткіліксіз
болған жағдайда қатысушылары серіктестіктің міндеттемелер бойынша өзіне
тиесілі барлық мүлкімен ортақ жауапкершілікте болатын серіктестік толық
серіктестік деп танылады. Азамат бір ғана толық серіктестіктің қатысушысы
бола алады.
Азаматтық кодекстің 72- бабына сәйкес сенім серіктестігі дегеніміз
серіктестіктің міндеттемелері бойынша өзінің бүкіл мүлкімен (толык
серіктерімен) косымша жауап беретін бір немесе одан да көп қатысушылармен
қатар, серіктестіктің (салымшылардың) мүлкіне өздері салған салымдардың
жиынтығымен шектелетін бір немесе одан да көп қатысушыларды да енгізетін
және серіктестіктің кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға қатыспайтын
серіктестік болып табылады.
Сенім серіктестікте қатысатын толық серіктердің құқықтық жағдайы және
олардың серіктестіктің міндеттемелері бойынша жауапкершілігі толық
серіктестіктердің қатысу ережелерімен белгіленеді. Сондай-ақ сенім
серіктестікке Азаматтық кодекстің толық серіктестіктер туралы нормалар
қолданылады. Заңды тұлғаның мүлкіне өз құрылтайшылары меншік құқығын немесе
өзге заттық құқығын сақтап қалатын заңды тұлғаларға шаруашылық жүргізу
құқығьшда немесе оралымды басқару құқығында мүлкі бар ұйымдар жататын
болғандықтан мұның өзі құрылтайшының заттық кұқықты иеленетінін білдіреді.
Мүлкіне өз қатысушылары (құрылтайшылары) міндеттемелік құқықтарын сақтап
қалатын занды тұлғаларға шаруашылық серіктестіктер, акционерлік қоғамдар
мен өндрістік кооперативтер жатады.
Шаруашылық серіктестіктерінің мүлікке меншік құқығы болғандықтан
қатысушылар бұл мүлікке міндеттемелік құқыққа (жарғылық капиталындағы
үлесіне қарамастан) ие болады.
Мүлікті шаруашылық жүргізу немесе оралымды басқару құқығымен
иеленетін заңды тұлғалар меншік иесінің (органның) келісімімен басқа заңды
тұлғалардың құрылтайшылары бола алады. Заңды тұлға өз қызметін жарғысы не
құрылтай шарты деп аталатын құрылтай құжаттары негізінде жүзеге асырады.
Коммерциялық емес ұйымның құжаттары:
1) мекеме үшін - меншік иесі бекіткен ереже (жарғы) және меншік иесінің
заңды тұлға құру туралы шешімі. 2) қор, тұтыну кооперативі, коммерциялық
емес акционерлік қоғам қауымдастық нысанындағы өзге де заңды тұлғалар үшін
- құрылтайшылар бекіткен жарғы және құрылтай шарты; 3) қоғамдық бірлестік,
діни бірлестік үшін - жарғы болып табылады.
Құрылтай шарты мен жарғы арсында қарама қайшылық болған жағдайда:
1) егер олар құрылтайшылардың ішкі қатынастарына қатысты болса,
құрылтай шартының:
2) егер олардың қолданылуы заңды тұлғаның үшінші тұлғалармен қатынасы
үшін маңызды болса, жарғының талаптары қолданылуы тиіс.
Заңды тұлға әділет органдарында мемлекеттік тіркеуден өтуге тиіс және
ол сол сәттен бастап құрылды деп саналады.
Заңды тұлға мынандай жағдайларда:
1) жарғылық капиталы азайтылған;
2) атауы өзгергенде;
3) шаруашылық серіктестіктеріндегі қатысушылардың құрамы өзгергенде
(жүз және одан да көп қатысушысы бар шаруашылық серіктестіктерін
қоспағанда) қайта тіркелуге тиіс. [13].
Азаматтық кодекстің 41-бабына сәйкес заңды тұлға өз қызметін жарғысы
не құрылтай шарты деп аталатын құрылтай құжаттары негізінде жүзеге асырады.
Зан құжаттарына сәйкес занды-түлғаның басқа құрылтай құжаттары болуы
мүмкін. Сонымен қатар, коммерциялық емес ұйымның құжаттары: 1) мекеме үшін
меншік иесі (меншік иелері) бекіткен ереже (жарғы) және меншік иесінің
(меншік иелерінің) заңды тұлға кұру туралы шешімі; 2) қор, тұтыну
кооперативі, коммерциялық емес акционерлік қоғам қауымдастық (одақ)
нысанындағы, өзге де ұйымдық-құқықтық нысанындағы заңды тұлғалар бірлестігі
үшін кұрылтайшылар бекіткен жарғы және құрылтай шарты; 3) қоғамдық
бірлестік, діни бірлестік үшін жарғы болып табылады ("Коммерциялық емес
ұйымдар туралы" Заңның 21-бабы).
Коммерциялық емес ұйымның құрылтай құжаттарының талаптары коммерциялық емес
ұйымның өзінің, оның құрылтайшыларының (қатысушыларының) орындауы үшін
міндетті [14].
Коммерциялық емес ұйымның кұрылтай шарты мен жарғысы арасында қарама-
қайшылық болған жағдайда: 1) егер олар құрылтайшылардың ішкі қатынастарына
қатысты болса, құрылтай шартының; 2) егер олардың қолданылуы заңды тұлғаның
үшінші тұлғалармен қатынасы үшін маңызды болса, жарғының талаптары
қолданылуға тиіс.
Бір адаммен құрылған коммерциялық және коммерциялык емес ұйым тек жарғы
негізінде ғана жұмыс істей алады. Азаматтық кодекстің 41-бабының 3-
тармағына сәйкес шаруашылық серіктестік пен өндірістік кооперативтің
кұрылтай құжаттарында олардың қызметінің мәні мен мақсаттары белгіленуге
тиіс.
Кұрылтай құжаттарының қатарына құрылтай шарты енгізілген жағдайда
Азаматтық кодекстің 41 -бабындағы талаптар сақталуы керек, сонымен бірге
онда көрсетілген ережелер мен шектеліп қалмайтындығы да ескерілген [15].
Занды тұлғаның жарғысына қоятын талаптар аталған баптың 5-тармағында
қамтылған. Жарғының міңдетті шартының тізбесіңде бірқатар шарттар
қамтылған, атап айтқанда, ол жұмыс тәртібі туралы, әкімшілік пен еңбек
ұжымы арасындағы өзара қарым-қатынастарды және т.б. енгізу қажеттігін
міндеттейді. Заңды тұлғаның құрылтайшарты мен жарғысы арасында қара-ма-
қайшылық туындаған жағдайда:
1)егер құрылтайшының ішкі қатынастарына қатысты болса, құрылтайшы шарты;
2)егер олардың қодданылуы занды тұлғаның үшінші тұлғалармен қатынастарында
маңызы болса, жарғының ережелері қолданылуы тиіс.
Қазақстан Республикасында акционерлік қоғамға жалпы түсінік ҚР
Азаматтық кодекстін 85 баптың 1-тармағында және ҚР Акционерлік қоғамдар
туралы заңның 3 бабының 1- тармағында түсінік берілген [51].
Өз қызметін жүзеге асыру үшін қаражат тарту мақсатымен акциялар
шығаратын заңды тұлға акционерлік қоғам деп танылады және де ол:
1.Қоғамның өз акционерлерінің мүлкінен оқшауланған мүлкі болады және
олардың міндеттемелері бойынша жауап бермейді.
2. Қоғам өз міндеттемелері бойынша өз мүлкі шегінде жауап береді.
3. Қоғамның акционері оның міндеттемелері бойынша жауап бермейді және
Қазақстан Республикасының заң актілерінде көзделген жағдайларды қоспағанда,
өзіне тиесілі акциялардың құны шегінде қоғам қызметіне байланысты
залалдарға тәуекел етеді.
4. Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген жағдайларда
акционерлік қоғамның ұйымдық-құқықтық нысанында коммерциялық емес ұйымдар
құрылуы мүмкін.
5. Қоғам (акционерлік қоғамның ұйымдық-құқықтық нысанында құрылған
коммерциялық емес ұйымнан басқасы) облигациялар және бағалы қағаздардың
өзге де түрлерін шығаруға құқылы.
6. Қазақстан Республикасының заң актілерінде қызметтің жекелеген
түрлерін жүзеге асыратын ұйымдар үшін акционерлік қоғамның ұйымдық-құқықтық
нысаны міндетті болып белгіленуі мүмкін.
Акционерлiк қоғамның құқықтық ережелерi, акционерлердiң құқықтары мен
мiндеттерi Азаматтық Кодекске, заң құжаттарына сәйкес белгiленедi.
Мемлекеттiк кәсiпорындарды жекешелендiру жолымен құрылған немесе
акцияларының бақылау пакеті мемлекетке тиесілі акционерлік қоғамдардың
құқықтық жағдайының ерекшелiктерi Қазақстан Республикасының заң актілерімен
айқындалады [52].
Акционерлік қоғамның басқа заңды тұлғалардан басты айырмашылығы, ол
қатысушылардың қоғам мүлкіне деген құқықтырын акциялар арқылы куәләндіру
болып табылады. Бұл қоғам шығарған акциялар құны бірдей номиналды ақша
соммасымен сатылуы тиіс. Акция ұстаушылар – акционерлер – қоғамның
міндеттемелері бойынша жауап бермейді, олар тек өзіне тиесілі акциялар
құны шегінде қоғам қызметіне байланысты залалдарға тәуекел етеді.
Азаматтық кодекстің 138 бабының 1 және 2 тармақтарына сәйкес: Акция -
акционерлiк қоғам шығаратын және акционерлiк қоғамды басқаруға қатысуға, ол
бойынша дивиденд және акционерлiк қоғам таратылған жағдайда оның мүлкiнiң
бiр бөлiгiн алуға құқықтарды, сондай-ақ Қазақстан Республикасының заң
актiлерiнде көзделген өзге де құқықтарды куәландыратын бағалы қағаз
танылады. Акциялар тек атаулы эмиссиялық бағалы қағаздар ретiнде
шығарылады [53].
Акционерлік қоғам заңда қойылған талаптар мен тәртіпке сәйкес
артықшылықты акциялар шығаруға құқығы бар. Акционерлер бұл акциялар бойынша
қоғамның шаруашылық қызметіне қарамастан дивиденттер (дивиденд -
акционердің өзіне тиесілі акциялар бойынша акционерлік қоғам төлейтін
кірісі) алуға; басқа жәй акцияларға қарағанда артықшылықтары бар, яғни
қоғам жойылған кезде оның қалған мүлкіне құқық береді және де басқа заңда
көзделген артықшылықтар көзделеді. Қоғамның жарғысында өзгеше көзделмесе,
артықшылықтық акциялар оның ұстаушысына акционерлік қоғамның басқаруына
қатысуға құқық бермейді.
Қоғамның акционерлерге дивиденттер төлеуі оның міндеттемесі емес
құқы болып табылады. Заңда жеке капиталы теріс мөлшер көрсететін болса,
немесе АҚ төлем қабылетсіздігіне немесе жағдайының жоқтығы белгілеріне
жауап беретін болса, қоғамның қарапайым және артықшылық берілген акциялар
бойынша дивиденттер төлеуге тиым салынады [54].
Осыған қарамастан көптеген кәсіпорындарда өндірісті дамыту және
бизнесті кеңейту үрдісі байқалуда, сондықтанда акционерлер мен
менеджменттер табыстарының барлығын немесе бір бөлігін дамытуға жұмсауға
шешім қабылдап, дивиденттерден бас тартуда. Таза пайданы бөлу тәртібін
бекіту, қарапайым акциялар бойынша дивиденттер төлеу немесе қарапайым және
артықшылық берілген акциялар бойынша дивиденттерді төлемеу туралы шешімдер
жалпы жиналыста қабылданады. Акциялар бойынша дивиденттер ақшамен, ал
қарапайым акцияларға акционерлік қоғам бағалы қағаздармен төленеді, егер
бұл шешім жалпы жиналыста қоғамның дауыс беретін көпшілік акциялары бойынша
қабылданған және акционерлердің жазбаша келісімі бар болса.
Дивиденттерді алуға құқығы бар акционерлердің тізімі дивиденттерді
төлей бастаған күні жасалуы тиіс. Артықшылық берілген акциялардың иелері АҚ
жарғысы бойынша алдын ала белгіленген кепілдендірілген мөлшерде алға
басымды құқықтары бар, бірақ басқаруға қатысу құқықтары жоқ, бірақ өз
акциялары бойынша толық төленбеген болса белгілеген мерзім ішінде алуға
құқығы бар. Акционерлер есептелген бірақ алмаған дивиденттерін АҚ
берешектері жинақталған мерзімге қарамастан талап етулеріне құқығы бар.
Дивиденттерді белгілеген мерзімде төлемеген жағдайда акционерге негізгі
сома және Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі қаржылық міндеттемелері
немесе оның тиісті бөлігі орындалаын күнге ресми қайта қаржыландыру
мөлшерлемесінен шыға отырып, өсімпұл төленеді [55].
Акцияда келесі мәліметтер болуы керек: акционерлік қоғамның фирмалық
атауы және орналасқан мекені; құнды қағаздың атауы-акция, оның сандық
нөмірі, шығарылған күні, акция түрі( жәй немесе артықшылықты), оның
номиналды құны, ұстаушының аты (атаулы акциялар үшін); акция шығару күніне
қарай акционерлік қоғамның жарғылық капиталының көлемі және шығарылған
акциялардың мөлшері; дивиденттер төлеу мерзімі; төрағаның және бас
бухгалтердін қолы тұруы керек. Құнды қағаздар туралы заңнамалар егер бұл
заңдарда өзгеше көзделмесе акционерлік қоғамға тек атаулы акцияларды
шығаруға құқық береді. Атаулы акциялар қағаз түрінде шығарылмау мүмкін,
яғни жеке бір құжат ретінде. Оның орнына акционерлік қоғамның жоғарғы
билеуші органның шешімі бойынша атаулы акцияда көрсетілген құқықтарды
акцияны материалдық түрде шығармай-ақ эмитенттің құжаттарында тіркеуге
немесе электронды есептеуіш құрылғылардың көмегімен электронды реестірде
тіркеуге болады. Осылайша акционер өз құқытарын жүзеге асыру және
құқықтарын басқаға беру құнды қағаздар көмегімен емес, қоғамға қатысты
құықтарын қоғам реестірінде тіркелген жазба арқылы жүзеге асырылады.
Осындай объектілерге қатысты заттық құықтар емес міндеттемелік құқықтар
туындайды. Атап өту жөн акциялардың мұндай тіркеу тәртібі тек атаулы
акцияларға қатысты. Акционерлердің талабымен олардың құқықтары құнды қағаз
сертификатымен расталуы мүмкін [56].
Қоғамның өз акционерлерінің мүлкінен оқшауланған мүлкі болады. Басқа
шаруашылық серіктестерге қарағанда қатысушылар акционерлік қоғамнан шыққан
кезде акциялар құнының шегінде қоғамнан мүлікті бөліп алып кете алмайды.
Қатысушылар акцияларды сату жолымен ғана қоғамнан кете алады.
Акционерлік қоғамның міндеттемелірі үшін тек өзіне тиесілі мүлкі
шегінде жауап бере алады. Қоғам өз қатысушыларының міндеттемелері үшін
жауап бермейді. Акционерлердің кредиторлары басқа шаруашылық
серіктестіктердегідей акционер-борышқордың акциялар құнына тең мүлікті
қарызы ретінде қоғамнан беруді талап ете алмайды.
Бастапқыда қоғамның қалыптасуына көмек беретін қайнар көз болып,
акционерлердің сатып алған акциялар құнына тең төлеген ақша соммалары болып
табылады. Акцияларды уақтылы төлемеу қоғамнаң шаруашылық қызметін күрт
төмендетеді, яғни жарғыда көзделген қаржымен қамтамасыз етілмеу.
Акционерлер ақшаны уақтылы төлеу үшін қатаң тәртіп орнатылған, яғни егер
қатысушы ақшаны уақталы төлемейтін болса қоғамға келтірілген шығынның өз
акциялары шегінде жартысын төлеуге міндеттеледі [57].
Акционерлік қоғам заңды тұлғаның құқық қабілеттілігін басқа заңды
тұлғалар сияқты мемлекеттік тіркеуден өтке соң алады. Акционерлік қоғам
заңды тұлғалардың басқа да талаптарына сәкес келеді, яғни меншiк,
шаруашылық жүргiзу немесе жедел басқару құқықындағы оқшау мүлкінің болуы
және сол мүлiкпен өз мiндеттемелерi бойынша жауап беретiн, өз атынан
мүлiктiк және мүлiктiк емес жеке құқықтар мен мiндеттерге ие болатын,
оларды жүзеге асыра алатын, сотта талапкер және жауапкер болу құқығы,
дербес балансы немесе сметасының болуы, қоғамның өз атауы жазылған мөрi
болады, жарғыда көзделген тәртіпте банкте банктік шот ашу құқығы, фирмалық
атауының болуы [58].
Акционерлік қоғамның фирмалық атауы болады, онда қоғамның атауы сондай-
ақ қоғамның үлгісіне қарай Ашық акционерлік қоғам немесе Жабық
акционерлік қоғам сияқты 2 түрі бар. Акциялар тек өз құрылтайшылары немесе
алдын-ала белгіленген өзге адамдар тобы арасында орналастырылған
акционерлік қоғам жабық акционерлік қоғам болып табылады. Жабық қоғам өзі
шығаратын акцияларға ашық түрде жазылу жүргізуге не оларды сатып алуға
өзгеше түрде адамдардың шектеусіз тобына ұсынуға құқығы жоқ. Жабық қоғам
акционерлерінің саны 100-ден аспауы тиіс.
Азаматтық кодекстің негізі бойынша кооперативтің екі түрі бар.
Олар: өндірістік және тұтыну кооперативтері. Өндірістік кооператив-
коммерциялық, ал тұтыну кооперативі-коммерциялық емес заңды ұйым.
Өндірістік кооперативтің құқықтық жағдайы, оның мүшелерінің құқықтары
мен міндеттері азаматтық кодекспен және Қазақстан Республикасының 1996
жылғы 15-қазанда қабылданған Өндірістік кооператив туралы заңымен
айқындалады. Кооператив мүшелері екі адамнан кем болмауы тиіс. Азаматтық
кодекс оның мүшелерінің кооператив міндеттемелері бойынша өндірістік
кооператив туралы заңда көзделген мөлшер мен тәртіп бойынша қосымша жауапты
болады.
Кооперативтің меншік құқығына жататын мүлік, егер кооператив жарғысында
өзгеше қаралмаса, оның мүшелерінің жарналарының мөлшеріне сәйкес бөлінеді.
Азаматтық кодекстің 100- бабы кооперативтегі мүшеліктің негізі мен
тоқтатылу салдары қарастырылған. Кооператив мүшесі өзінің қалауы бойынша
кез келгеен уақытта копперативтен шыға алады, бірақ бұл орайда оған
төленетін жарна мен кооперативтің бухгалтерлік балансы бекітілгеннен кейін
беріледі.
Тұтыну кооперативі-мүшелік негізде қатысушыларының материалдық және
өзге қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін өз мөлшерінің мүліктік жарналарын
біріктіру жолымен жүзеге асырылатын азаматтардың ерікті бірлестігі. Заң
актілерінде көзделген жағдайларда тұтыну кооперативінде заңды тұлғаларда
кіре алады. Тұтыну кооперативінің мүшелері жыл сайынғы баланс бекітілгеннен
кейін пайда болған залалдарды қосымша жарналар төлеу арқылы үш ай ішінде
жабуға міндетті.
Селолық тұтыну кооперативтері тек өз мүшелерінің ғана емес, селолық
жерде тұратын басқа адамдардың да материалдық және өзге де қажеттерін
қанағаттандыру үшін құрылуы мүмкін.
Мемлекеттік кәсіпорынға:
шаруашылық жүргізу құқығына негізделген;
оралымды басқару құқығына негізделген (қазыналық) кәсіпорындар жатады
[59].
Мемлекеттік кәсіпорынның мүлкі бөлінбейді және оны салымдар бойынша,
соның ішінде кәсіпорын қызметкерлері арасында бөлуге болмайды.
Меншік түрлеріне байланысты республикалық және жергілікті коммуналдық
меншіктегі кәсіпорындар болып бөлінеді. Оның мүлкіне меншік иесінің атауы,
яғни фирмалық атауында “мемлекет” деген сөз болуы қажет.
Мемлекеттік кәсіпорындар туралы заң мемлекеттің кәсіпкерлік қызметін
шектейді, ол белгілі бір қызмет жүйесімен айналысуы қажет.
Мемелекеттік кәсіпорындар мемлекет пен қоғам қажеттілігне сай мынандай
әлеуметтік-экономикалық мақсаттар үшін құрылады.
• мемлекеттік қорғаныс қабілетін материалдық жағынан қамтамасыз
ету және қоғам мүддесін қорғау;
• жеке секторлар толық қамтамасыз етпеген, бірінші кезектегі қажетті
тауарларды (қызмет көрсету, жұмыс) шығару;
• мемлекет функциясы болатын, мемлекеттік монополияға жататын
салалардағы қызмет [60].
Кәсіпорынды басқару функциясын жүзеге асыруға байланысты уәкілетті
орган басқарудың субъектісі ретінде, ал кәсіпорын – объекті ретінде
қатысады. Кәсіпорынға байланысты меншік өкілеттігін жүзеге асыру барысында
мемлекеттің өкілі ретінде қатысушы мемлекеттік меншіктің субъектісі
(иелену, пайдалану және билік ету), ал кәсіпорын мүліктік кешен ретінде
меншіктің объектісі болады.
Республикалық мемлекеттік кәсіпорындарды қайта құру немесе тарату ҚР
Үкіметінің шешімімен, ал коммуналдық кәсіпорындарды қайта құру немесе
тарату жергілікті әкімшіліктің әкімінің шешімімен жүргізіледі.
Кәсіпорында уәкілетті орган тағайындаған, әрі оған бағынышты болатын
басшы басқарады. Басшының құқықтық жағдайы арада жасалатын контрактімен
айқындалады. [61].
Мемлекеттік кәсіпорын үшін мемлекеттік тапсырыстарды орындау міндетті.
Егер мемлекеттік тапсырыс болатын болса, кәсіпорын тауарды сатушы немесе
сатып алушы (жұмыс, қызмет көрсету) ретінде келісім шарт жасасудан бас
тарта алмайды.
Кәсіпорынның заңмен тыйым салынған, оның жарғысында қаралмаған және
оған уәкілетті органның рұқсаты алынбаған, сонымен бірге өткізілетін
тауарларға (қызмет көрсету, жұмыс) үстеме баға қоюға байланысты алынған
табыстары уәкілетті органның немесе басқа да құзіретті органдардың
шешімімен алынып, тиісінше республикалық және жергілікті бюджеттерге
аударылуға жатады.
Кәсіпорын уәкілетті органның (құрылтайшының) әрекетіне байланысты
банкрот болса, онда шаруашылық жүргізу құқығындағы кәсіпорынның
міндеттемелері бойынша оның несие берушілерінің алдында өз қаражаты
жетпеген жағдайда мемлекет жауап береді.
Коммерциялық емес ұйым болып табылатын заңды тұлға мекеме, қоғамдық
бірлестік, акционерлік қоғамдар, тұтыну кооперативі, қоғамдық қор, діни
бірлестік нысанында және заң құжаттарында көзделген өзге де нысанда құрылуы
мүмкін.
Мекеме құрылтайшысы басқару, әлеуметтік-мәдени немесе коммерциялық емес
сипаттағы өзге де қызметтерді жүзеге асыру үшін құрған, қаржыландыратын
ұйым. Мекеменің екі түрі бар. Мемлекеттік мекеме және жеке меншік мекеме.
Қазақстан республикасының Конституциясына және заңдарына сәйкес мемлекет
құрған немесе егер заң актілерінде өзгеше көзделмесе, Қазақстан
Республикасы Президентінің, Қазақстан Республикасы Үкіметінің, астана,
обылыстар, республикалық маңызы бар қала әкімдерінің шешімі бойынша
құрылған және мемлекеттік бюджеттен қаржыландырылатын мекеме мемлекеттік
болып саналады.
Жеке меншік мекеме әлеумметтік- мәдени коммерциялық емес бағыттағы,
мемлекеттік емес заңды тұлғалар құрған ұйым.
Қоғамдық бірлестік заңға қайшы келмейтін, ортақ мақсаттарға жету үшін
азаматтардың ерікті бірігуі.
Қоғамдық бірлестіктерге саяси партиялар, кәсіптік одақтар, ерікті
қоғамдар, шығармашылық одақтар жатады.
Қоғамдық бірлестіктер ақша немесе табыс табу мақсатында құрылмайды
керісінше өздерінің рухани байлықтарын, қажеттіліктерін қанағаттандыру
мақсатында бірігеді.
Қоғамдық бірлестіктерге қатысушы мүшелер бірлестіктерге өздері берген
мүлікке, мүшелік жарналарға құқықтары жоқ.
Қоғамдық бірлестік таратылған соң оның мүліктері мүшелер арасында
бөлініске түспейді. Сол аталған мүлік өзінің жарғысында көрсетілген
мақсатқа жұмсалады.
Діни бірлестік рухани қажеттілігін қанағаттандыру үшін, заң актілерінде
белгіленген тәртіппен құрылған ерікті ұйым.
Діни бірлестіктерге қатысушылардың сол ұйымға өздері берген мүлікке,
сонымен қатар мүшелік жарналарға құқықтары сақталмайды.
Қор азаматтар немесе заңды тұлғалар ерікті мүліктік жарналар негізінде,
әллеуметтік, мәдени, білім беру өзге де пайдалы мақсаттарды көздейтін
мүшелігі жоқ коммерциялық емес ұйым.Қордың басты ерекшелігі қорды құрған
адам оған мүше бола алмайды. Сонымен қатар қорды басқаруға тікелей араласа
алмайды. Қорды құрған кезде құрылтайшылардың шешімімен тұрақты жұмыс
істейтін алқалы басқару органы қордың атқарушы органы тағайындаған
қамқоршылық кеңесі құрылады, ол қор қызметінің оның жарғылық мақсаттарына
сай келуіне бақылау жасайды, сондай-ақ қордың жарғысында бекітілген өзге де
өкілеттіктерді жүзегше асырады.
Қордың некеде тұрумен, жақын туыстықпен байланыспаған басшысы мен
бухгалтері болуға тиіс. Бір адамның екі қызметті қатар істеуіне болмайды.
Қор қызметтік мақсаттарына қарай әлеуметтік-қайырымдылық, мәдени, білім
қорлары және өзгеде қорлар құрылуы мүмкін.
Бір жеке адамның немесе бір отбасы мүшелерінің өзінің жеке қаражаттары
есебінен құрылған қор жеке қор деп танылады.
Коммерциялық емес акционерлік қоғам өзінің қызметін жүзеге асыру үшін
қаражат тарту мақсатымен акциялар шығаратын, кірістері тек қана қоғамды
дамытуға пайдаланылатын заңды тұлға. Коммерциялық емес акционерлік
қоғамдардың артықшылығы акциялар, туынды және айырбасталатын бағалы
қағаздар шығаруды жүзеге асыруға құқығы жоқ.
Коммерциялық емес ұйым ретінде құрылған қоғамның коммерциялық ұйым
болып қайта құрыла алмайтыны сияқты,коммерциялық ұйым ретіндеқұрылған қоғам
да коммерциялық емес ұйым болып қайта құрыла алмайды.
Коммерциялық емес ұйымдар өзге де ұйымдық-құқықтық нысанда құрылуы
мүмкін. Айталық нотариалдық палаталар, адвокаттар алқасы, сауда-өнеркәсіп
палаталары, аудиторлар палаталары, меншік пәтер иелері кооперративтері және
басқа да коммерциялық емес ұйымдар өзге де ұйымдық- құқықтық нысанда құрыла
алады. Өзге де ұйымдық-құқықтық нысандардың құқықтық жағдайының
ерекшеліктері заң актілерімен реттеледі.
2. Заңды тұлғалардың филиалдары мен өкілдіктері
2.1 Заңды тұлғалардың филалдары мен өкілдіктерінің түсінігі
Заңды тұлғаның құқық қабілеттілігі ол құрылған сәттен бастап пайда
болып, оны тарату аяқталған кезде тоқтатылады. Заңды тұлға заң құжаттарында
тізбесі белгіленген жекеленген қызмет түрлерімен тек лицензия негізінде
ғана айналыса алады. Яғни, белгілі бір қызметпен айналысу үшін лицензия алу
қажет болатын заңды тұлғаның құқық қабілеттілігі, сол лицензияны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz