Қазақстан Республикасының діни проблемалары мен ұлт дүниетанымына әсері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 ДІНДІ ЗЕРТТЕУДІҢ НЕГІЗГІ ТЕОРИЯЛЫҚ БАҒЫТТАРЫ
1.1 Діннің мәнін, оның адам мен қоғам өміріндегі орнын анықтаудың социологиялық түсіндірмелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2 Діннің құрылымдық жүйесі, әлеуметтік белгілері және қазіргі жастардағы діншілдік көріністері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ДІНИ ПРОБЛЕМАЛАРЫ МЕН ҰЛТ ДҮНИЕТАНЫМЫНА ӘСЕРІ
2.1 Қазақстан Республикасында секталардың таралуы және өзекті проблемаларын социологиялық талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
2.2 Ұлттық дүниетанымның қалыптасуындағы діннің рөлі ... ... ... ... ... ...46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
1 ДІНДІ ЗЕРТТЕУДІҢ НЕГІЗГІ ТЕОРИЯЛЫҚ БАҒЫТТАРЫ
1.1 Діннің мәнін, оның адам мен қоғам өміріндегі орнын анықтаудың социологиялық түсіндірмелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2 Діннің құрылымдық жүйесі, әлеуметтік белгілері және қазіргі жастардағы діншілдік көріністері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ДІНИ ПРОБЛЕМАЛАРЫ МЕН ҰЛТ ДҮНИЕТАНЫМЫНА ӘСЕРІ
2.1 Қазақстан Республикасында секталардың таралуы және өзекті проблемаларын социологиялық талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
2.2 Ұлттық дүниетанымның қалыптасуындағы діннің рөлі ... ... ... ... ... ...46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
Зерттеу жұмысының мазмұны және маңызы. Қазақстан Республикасының Конституциясында еліміздің зайырлы мемлекет екені анықталған. Демек, заманауи шынайылықтағы зайырлы мемлекет ұғымының мазмұны құқықтық, демократиялық құндылықтарға негізделген және сенім мәселесінде дін өрісіне мүмкіндік беретін мемлекет ретінде тұжырымдалады. Сондықтан дінаралық қарым-қатынас тәжірибесі әлем назарына ілігіп отырғаны белгілі. Дiн мен мемлекеттiң түйiсер жерi – елдiң тұтастығы жəне қоғамның ауызбіршілігі мен тұрақтылығы. Сондықтан, екi тараптың өзара бiрiгiп əрекет ететін кеңiстiгiн, оның құқықтық тетіктерін уақыт талабына сай айқындап жəне жетілдіріп отырудың маңызы зор.
1 Конт О. Позитивтік философия рухы / Әлемдік әлеуметтану антологиясы. 10 томдық. – Алматы: Қазақстан, 2005. – 1 т.: Мәдени мұра бағдарламасы. – 15-175 бб.
1 Тексты по истории социологии: Хрестоматия. – М., 2004. – С. 39-76.
2 Спенсер Г. Әлеуметтану тұғырлары / Әлемдік әлеуметтану антологиясы. 10 томдық. – Алматы: Қазақстан, 2005. – 1 т.: Мәдени мұра бағдарламасы. – 246-401.
3 Филатова О.Г. Социология религии. – М., 2000. – 188 с.
4 Кравченко С.А., Мноцаканян М.О., Покровский Н.Е. Социология: парадигмы и темы. – М.: Анкил, 2005. – 475 с.
5 Философия в контексте глабализации. –А., 2005.
6 Кенжетаев Д., Асқаров Н., Сайлыбаев Ә., Тұяқбаев Ө. Дінтану, А:, 2010 –233б.
7 Орынбеков М. Ежелгі қазақтың дүниетанымы – А: 1996.-248б.
8
8.1 6 Религия и общество. Хрестоматия по социологии религии.–М. 2004.–Ч. 1.–С. 9-10.
8.2 7 Вебер М. Социология религии / Типы религиозных сообществ: Избранное. Образ общества. – М., 2007. – 427 с.
8.3 8 Бергер П.Л. Приглашение в социологию: Гуманистическая перспектива / Пер. с англ. под. пед. Г.С. Батыгина. – М.: Аспект Пресс, 1996. – 168 с.
9 Белла Р. Социология религии / Американская социология. – М., 2002. – С. 157-274.
10 Социологиялық сөздік / Ред. басқ. соц.ғ.д., проф. К. Биекенов. – Алматы: Қазақ университеті, 2003. – 204 б.
11 Дюркгейм Э. Қоғамдық еңбек бөлінісі туралы / Әлемдік әлеуметтану антологиясы. 10 томдық. – Алматы: Қазақстан, 2005. – 2 т.: Мәдени мұра бағдарламасы. – 12-186 бб.
12 Дюркгейм Э. Элементарные формы религиозной жизни. Тотемическая система в Австрии / Социология религии: класические подходы. Религия и общества. – М.: Аспект Пресс., 2006. – С. 35-69.
13 Малиновский Б. Магия, наука и религия / Магический кристалл. – М., 2002. – С. 84-110.
14 Религия и общество: Хрестоматия по социологии религии / Сост. В.И. Гараджа и Е.Д. Руткевич. – М.: Аспект Пресс, 2006. – С. 421-438.
14 Смелзер Н. Социология / Пер. с англ. – М.Феникс, 1994. – 473 с.
15 Парсонс Т.С. Система современных обществ / Американская социология: Хрестоматия. – Г.3:Религия и социентальное общество. – М., 2004. – 376 с.
1 Тексты по истории социологии: Хрестоматия. – М., 2004. – С. 39-76.
2 Спенсер Г. Әлеуметтану тұғырлары / Әлемдік әлеуметтану антологиясы. 10 томдық. – Алматы: Қазақстан, 2005. – 1 т.: Мәдени мұра бағдарламасы. – 246-401.
3 Филатова О.Г. Социология религии. – М., 2000. – 188 с.
4 Кравченко С.А., Мноцаканян М.О., Покровский Н.Е. Социология: парадигмы и темы. – М.: Анкил, 2005. – 475 с.
5 Философия в контексте глабализации. –А., 2005.
6 Кенжетаев Д., Асқаров Н., Сайлыбаев Ә., Тұяқбаев Ө. Дінтану, А:, 2010 –233б.
7 Орынбеков М. Ежелгі қазақтың дүниетанымы – А: 1996.-248б.
8
8.1 6 Религия и общество. Хрестоматия по социологии религии.–М. 2004.–Ч. 1.–С. 9-10.
8.2 7 Вебер М. Социология религии / Типы религиозных сообществ: Избранное. Образ общества. – М., 2007. – 427 с.
8.3 8 Бергер П.Л. Приглашение в социологию: Гуманистическая перспектива / Пер. с англ. под. пед. Г.С. Батыгина. – М.: Аспект Пресс, 1996. – 168 с.
9 Белла Р. Социология религии / Американская социология. – М., 2002. – С. 157-274.
10 Социологиялық сөздік / Ред. басқ. соц.ғ.д., проф. К. Биекенов. – Алматы: Қазақ университеті, 2003. – 204 б.
11 Дюркгейм Э. Қоғамдық еңбек бөлінісі туралы / Әлемдік әлеуметтану антологиясы. 10 томдық. – Алматы: Қазақстан, 2005. – 2 т.: Мәдени мұра бағдарламасы. – 12-186 бб.
12 Дюркгейм Э. Элементарные формы религиозной жизни. Тотемическая система в Австрии / Социология религии: класические подходы. Религия и общества. – М.: Аспект Пресс., 2006. – С. 35-69.
13 Малиновский Б. Магия, наука и религия / Магический кристалл. – М., 2002. – С. 84-110.
14 Религия и общество: Хрестоматия по социологии религии / Сост. В.И. Гараджа и Е.Д. Руткевич. – М.: Аспект Пресс, 2006. – С. 421-438.
14 Смелзер Н. Социология / Пер. с англ. – М.Феникс, 1994. – 473 с.
15 Парсонс Т.С. Система современных обществ / Американская социология: Хрестоматия. – Г.3:Религия и социентальное общество. – М., 2004. – 376 с.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...3
1 ДІНДІ ЗЕРТТЕУДІҢ НЕГІЗГІ ТЕОРИЯЛЫҚ БАҒЫТТАРЫ
1.1 Діннің мәнін, оның адам мен қоғам өміріндегі орнын анықтаудың
социологиялық
түсіндірмелері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...8
1.2 Діннің құрылымдық жүйесі, әлеуметтік белгілері және қазіргі жастардағы
діншілдік
көріністері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .23
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ДІНИ ПРОБЛЕМАЛАРЫ МЕН ҰЛТ ДҮНИЕТАНЫМЫНА ӘСЕРІ
2.1 Қазақстан Республикасында секталардың таралуы және өзекті проблемаларын
социологиялық талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
2.2 Ұлттық дүниетанымның қалыптасуындағы діннің рөлі ... ... ... ... ... ...46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..56
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 58
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының мазмұны және маңызы. Қазақстан
Республикасының Конституциясында еліміздің зайырлы мемлекет екені
анықталған. Демек, заманауи шынайылықтағы зайырлы мемлекет ұғымының мазмұны
құқықтық, демократиялық құндылықтарға негізделген және сенім мәселесінде
дін өрісіне мүмкіндік беретін мемлекет ретінде тұжырымдалады. Сондықтан
дінаралық қарым-қатынас тәжірибесі әлем назарына ілігіп отырғаны белгілі.
Дiн мен мемлекеттiң түйiсер жерi – елдiң тұтастығы жəне қоғамның
ауызбіршілігі мен тұрақтылығы. Сондықтан, екi тараптың өзара бiрiгiп əрекет
ететін кеңiстiгiн, оның құқықтық тетіктерін уақыт талабына сай айқындап
жəне жетілдіріп отырудың маңызы зор.
Диплом жұмысында дінді социологиялық тұрғыдан талдау діннің тарихи және
әлеуметтік тұрғыдан пайда болып, шығу негіздерін таразылайды. Зерттеу
барысында діннің мынадай бөліктеріне айрықша көңіл бөледі: діни сана-сезім,
ұғым-түсініктерге, діни іс-қимылдар мен әрекеттерге, діни ара-қатынастарға,
діни ұйымдардың жұмыстарына және де қазақ қоғамындағы жастардың діншілдік
деңгейінің әлеуметтік мәніне.
Дін - әлеуметтік институт ретінде адамзат қоғамымен бірге жасасып келе
жатқан рухани құбылыс. Қазақстандағы діншілдік Қазіргі кезеңде әлемде
діншілдік сипаты айтарлықтай өзгерді, діни сана жаңғыруымен қатар діни
құндылықтар мен қағидалардың орындарын алмастыру сияқты көріністер жиі
орын алуда. Дегенмен, дін қазіргі қоғам өмірінде маңызды рөл атқарады,
дәстүрлі қоғамдарда және белсенді жаңаруға ұшырап жатқан қоғамдарда
әлеуметтік-саяси жеделдету үдерісінің мәнді факторына айналды. Қазіргі
кезеңнің діншілдік сипаты мен ерекшеліктерін анықтау үшін дін туралы және
оның негізгі категориясы – сенім жайлы белгілі бір нақты көзқарасымыздың
болғаны қажет. Дін немесе религия ұғымы (дін–араб тілінен енген, ал religio
–латын тілінде, діндарлық, культ ) құдайға немесе құдайларға, тылсым күшке
сенуге негізделген сәйкесінше мінез-құлық пен арнайы әрекеттер,
дүниетанымды білдіреді. Дін дамуының тарихи формалары: тайпалық, ұлттық,
мемлекеттік, әлемдік (буддизм, христиан, ислам діндері) [1].
Сенім–қандай да бір құбылыстың ақиқаттылығын ешқандай дәлелсіз
мойындау. Тылсым күшке деген соқыр сенім (құдайға, періштеге, шайтандарға
және т.б.) –кез-келген діннің негізгі құрамдас бөлігі. Сенім мәселесі
жөнінде өткен ғасырлар ойшылы Л.Фейербах дөп басып айтқан: Сенімнің орнын
сенбушілік басты, Інжілдің орнын –ақыл, дін мен шіркеу орнын – саясат,
аспанның орнын – жер, дұғаның орнын – жұмыс, Христостың орнын адам басты.
Қазіргі әлемдегі сенім жалған, қауқарсыз, жеткіліксіз саналы сенбеушілік.
Діншілдік құдайсыздыққа айналуда [2].
Дәстүрлі қабылдауда діншілдікті тылсым күштерге сену деп айтады.
Діншілдікке берілген анықтама дәстүрлі батыс діндерге тән болғанымен,
көптеген шығыстық және жаңа діни жүйелерге қатысты қолданылмайды. Адамның
діншілдігінде мистикалық элемент бар – бұл тек жоғарғы күшке сену ғана
емес, оның бар екендігіне сену сезімі. Діншілдік жөнінде К.Юнг Діншілдік –
жанның арнайы тәжірибесі, саналы және бейсаналы діни елестер.
Бейсаналылық адамның діни бастан кешулерінің негізгі қайнар көзі деген
ойды айтады [3].
Қазіргі кезде ғылымның әлеуметтік рөлінің артқанына қарамастан, оның
дәстүрлі және дәстүрлі емес түрлерінде де діншілдік құбылысының
көріністерін байқауға болады. Қазіргі заман мәдениетіндегі адамға
мистикаға, оккульттық ілімдерге, эзотерикаға белгілі деңгейде қызығушылық
тән. Діншілдіктің осы және басқа себептерін білу үшін оның негізін
құрайтын элементтерін қарастыру қажет. Атап айтсақ: діни бейнелер,
мифологиялық жүйелер және діни рәсімдер. Діни бейне деп адам немесе адамдар
тобына эмоциялық жағынан маңызды, діни сезімдерді туғызатын кез-келген
объектіні
айтамыз. Діни бейненің пайда болуына адамның ішкі толғанысы, күйзелісі және
сыртқы факторлар ықпал етеді. Дәстүрлі түрде қалыптасқан екі фактор ықпал
етеді: харизмасы күшті адамның әсерінен; қоғамда қалыптасқан бейнелерді
тәрбие барысында адам санасына енгізу. Қазіргі заманғы діндерге діни
бейнелерді күнделікті өмірге көшіру, ғылым мен техникадағы жаңалықтарды
діни бейнеге айналдыру тән. Мысалы, дәрі-дәрмекті, ғылыми концепцияны және
т.б. фетишизациялау. Ғылым мен техника саласынан келген діни бейнелер.
Мәселен, кейбір жүйелерде әлемді басқаратын жоғарғы күш ғарыштық
компьютер, өзге планеталықтар немесе бейорганикалық тіршілік иесі
ретінде түсіндіріледі. Психологияның заманауи даму деңгейі адам санасына
діни бейнелерді жасанды түрде енгізуге мүмкіндік береді. Мәселен, барлық
жаңа христиандық жүйелерде қайталанатын дұғаларды хормен өлеңдетіп айту,
талап етіліп отырған мінез-құлық үлгілерін топтың қолдауы сияқты әдістер
қолданылады. Мифология діни образдарды адам санасында жүйелеу. Мифология
адамды өзіне баурайды, аңызда айтылған оқиғалардың қатысушысы етеді. Бұл
көбінесе харизматикалық діни жүйелерге тән. Бүгінгі таңда миф болуы мүмкін
емес жалған деп түсіндіріледі, ал бұрынғы кезде абсолютті ақиқатты беретін
ақпарат көзі, өмір сүру үлгісі болып табылған. Мифология мен діннің ара-
қатынасын зерттей отырып М.Ю.Смирнов мифтың 3 түрлі келбетін (ипостась)
бөліп көрсетеді: архаикалық мифтер, діни және діни емес мифтер. Архаикалық
мифке дүниені қабылдаудың алғашқы қауымдық бірегейлігі тән-адам мифті
шындық ретінде, ал шындықты мифологиялық түсініктер арқылы қабылдайды. Діни
санаға дүниені екіге бөлу тән: о дүние, осы дүние профанды және
сакралды және т.б. Қазіргі қоғамда миф діни сенімдерден алыс жатқан кейде
мүлдем қарсы идеяларды жүзеге асырушы арна іспеттес. Діни емес мифтер
өздерінің жасаушыларының қоғамдық және жеке өмірінің секуляризацияланған
саласындағы саяси-құқықтық, адамгершілік, эстетикалық ізденістерін
білдіреді. Ю.Рыжов қазіргі бұқаралық мәдениетте табыну объектісі -
Кейіпкер, каһарман культі екенін атап көрсеткен. Егер біз діншілдік
терминін тек дәстүрлі діндерде қалыптасқан мағынасымен ғана алмай, кең
мағынада алсақ, Кейіпкер – тек мифологема, сана архетипі ғана емес, сонымен
бірге табыну объектісі, яғни культтық, діни персонаж. Кейіпкер –
бұқаралық мәдениеттің әулиесі, құдайы (табынушыларына ықпал ету
қабілетіне байланысты), және оның маңызды қызметтері – бұл кез-келген діни
мәнге ие объектіге, жалпы дінге тән қызметтер болып табылады. [4]
Қазіргі миф шығармашылығының негізінде адамның өз қолымен өмірін
өзгерту мүмкін еместігі туралы ой жатыр. Мифтік сана ғарышқа тек
қорқынышпен емес, Әлемдік Ақылға сену, онымен байланысу мүмкіндігі деп
үміттене қарау тән. Осының негізінде өзге планеталықтар туралы, тылсым
күштердің әлемдегі істерге араласуы, жердегі ахуалды жақсартуы жайында
мифология қалыптасты. Міне, сондықтан бүгінгі таңда, ғылыми-техникалық
прогресс дәуіріне оккультизм, парапсихологияға, сиқырға, мистикалық ілімдер
мен культтерге қызығушылық тән. Адам әрқашан өзін-өзі жетілдіруге
талпынады, сондықтан эволюция үдерісінде діншілдік сияқты қасиеттің дамуы
осы бағыттағы мүмкін болатын жолдарды ашады. Адамның табиғи белсенділігі,
танымға құмарлығы, оның күн сайын өзгеріп отыратын қажеттіліктері,
қызығушылықтары жеке адам мен топтарды өзінің мәнін көрсетуге бағытталған
жаңа формаларды іздеуге итермелейді. Діншілдік адамның өмір сүріп отырған
әлемінің шеңберінен шығуына түрткі болғандықтан, адам дәстүрлі діни
құндылықтарды жоймаса да, бас тартып, оның дүниетанымдық ізденістерін
қанағаттандыратын жаңа жүйелерді жасауына мүмкіндік береді. Заманауи
мәдениет кеңістігінде жаңа діни қозғалыстардың пайда болуы әрбір адамға тән
өзін жоғары Абсолютпен сәйкестендіру тәсілі ретіндегі діншілдіктің тағы да
бір көрсеткіші болып табылады. ХХ ғасырдың 90-жылдарынан бастау алған саяси
және әлеуметтік-экономикалық өзгерістер нәтижесінде қоғамдық дамудағы
бетбұрыс, ұлттық және онымен тарихи, әлеуметтік-мәдени, діни қатынастар
саласында айтарлықтай өзгерістер тудырды. Қазақстандағы діни жағдай бойынша
күрделі мәселелердің көптігі діни саладағы жаңа шындыққа бейімделу, діни
жағдайды бақылауға алу қажеттілігін туындатты. Кеңестік жүйе күйрегеннен
кейін халық санасында орнаған рухани вакуумды толтыру нәтижесінде діни сана
жаңғыруы, дінге бет бұру байқалды. Дін мен саясат қарым-қатынасының, діни
ахуалдың ерекшелігі мен даму перспективаларын зерттеп, анықтап алмайынша
заманауи оқиғалар мен үдерістерді ұғыну мүмкін емес. Заманауи қазақстандық
мәдениеттегі дін тақырыбын зерттегенде қарапайым халық санасында, ойшылдар
еңбектерінде, бұқаралық ақпарат құралдарында, қазақстандық кино өнерінде,
поэзиясында және т.б. салаларында діннің алатын орны мен рөлін талдау
қажет. Еліміздегі зиялы қауымның өкілдері діннің жаңғыруы және дамуы
Қазақстан қоғамындағы ұлттық және әлеуметтік мәселелерін шешудің негізгі
алғышарты деп есептейді. Қазақстандағы діни жағдайдың даму перспективасы
қандай? Көп конфессионалды мемлекетіміз халқымыздың қанына сіңген
еркіндігін сақтай ала ма? Жаңа діни ұйымдардың халық санасын уландыруы
қашанға дейін жалғаспақ? Осы тектес сауалдарға ғалымдарымыз түрліше жауап
беру үстінде. Осы мәселеге байланысты айтып, жазып, зерттеп жүрген
ғалымдарымызды шартты түрде бірнеше топқа бөлуге болады:
1) Дәстүрлі діндердегі құндылықтарды енгізуді қолдайтындар (ислам және
православие);
2) Зайырлылық принципін ұстана отырып, ұлттық сананы, идеологияны
қалыптастыру керектігін қолдайтындар;
3) Түркі халықтарына ортақ Ясауи ілімін жаңғырту, сопылық ілімін қолдау
мәселесіне ден қоюшылар;
4) Жаңа пұтқа табынушылық немесе тәңіршілдікке оралу идеясын қолдаушылар.
Демократиялық дискурсті айқындайтын діни плюрализм діни жағдайды
қиындатады және келесі мәселелерді туындатады. Біріншіден, ол демократиялық
кеңістіктегі дәстүрлі және дәстүрлі емес діни ұйымдардың қарым-қатынасы.
Қазақстан мұсылмандарының діни басқармасы, Орыс православ шіркеуі мен
дәстүрлі емес діни ұйымдар арасындағы сұхбат мүмкін бе? Бұл жерде әңгіме
жай ғана формальды сұхбат жөнінде емес, консруктивті сұхбат жөнінде.
Екіншіден, бір жағынан, діни сенім бостандығына кепілдік беретін, екінші
жағынан, қазақстандық қоғамның тұрақтылығы мен қауіпсіздігін нығайтуға және
деструктивті тенденциялардың алдын алуға бағытталған салмақты мемлекеттік
саясат. Бұл мәселе, ең алдымен, құқықтық аспектілерді өзекті етеді.
Қазақстанның діни кеңістігінде дәстүрлі емес діни ұйымдардың белсенді
таралуына орай тартыс тудыратын факторлар да жоқ емес. Олардың белсенді
таралуына әлеуметтік-экономикалық бағыттағы мәселелер, индивидтің өмірдегі
рухани ізденістері ықпал етеді. В.И.Гараджаның пікірінше, адам ең жоғарғы
адамгершлік критерилерді құдайлық мәртебеге негіздесе де, моралды
нормаларды өзінше таңдау жолында болса да адам моралды болуы, аталған
өлшемдерге сай келуі мүмкін. Адамгершіліктік құндылықтар жалпы адамзаттық
сипатқа ие, олар тарих барысында қоғамдық сананың түрлі формаларында
қалыптасқан. Тек Құдайға сенетін адам ғана адамгершілікті болады немесе
керісінше тек атеист ғана адамгершлік тұрғысынан толыққанды болады деген
көзқарастаршындыққа жанаспайды және идеологиялық төзімсіздік өнімі болып
табылады. Қоғамның рухани денсаулығы дін жойылып, атеизм салтанат құрғанына
тәуелді емес, бірақ діни және атеистік фанатизм, төзімсіздікті жеңумен
байланысты. Ар-ождан еркін, діни көзқарасты таңдау әрбір адамға оның жеке
ісі ретінде берілуі тиіс [5,61б.].
Зерттеу тақырыбына байланысты классикалық ғалымдардың ой пікірлері. Сол
заманның Гобб, Лок, Юм сияқты әлеуметтік теоретиктері діннен табиғаты
бойынша қоғамға пайдалы, тұрақтылық Гоббс өзінің еңбектерінде дінде
негізделген қоғам үшін жағдайын қауіпті күштерді сараптайды. Ағартудың
біршама төмен бағыты діннің әлеуметтік пайдалылығын мойындап ешқандай қоғам
дінсіз өмір сүре алмайды дегенді алға тартты. Бірақ әңгіменің бәрі мынады
еді, жаңа заманда еуропа тарихындағы болған оқиғалардағы нақты көрініс
берген діни дау-дамайлар мен әлеуметтік жан-жалдардың қайнар көзі болады.
Діннің қоғамдағы әлеуметтік тәртіпке қауіп тудырмайтындай әрекетіне жағдай
жасап, дінге қоғамнан лайықты орын беру қажет болды. Локк дін мен
әлеуметтік өмірдің бұлай үйлесімділігінің бір мүмкіндігі деп, дінді ресми
емес деп алып мемлекеттен бөлу керек деді. Руссо да өзінің діңге
байланысты Қоғамдық келісім деп аталатын еңбегінде болашақ дін
социологиясы және қоғамды интеграциялаушы ретінде дін туралы жаңа тезис
туындайды дейді.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті.
Қазақстан қоғамындағы жастардың діншілдік деңгейінің әлеуметтік
мәнін анықтау аса маңызды әрі өзекті зерттеу тақырыптарының бірі.
Сондықтан, диплом жұмысында осы тақырыпқа қатысты әдебиеттерді саралап,
жастар арасындағы діншілдік деңгейі жайлы мағлұмат беру мақсат етіледі.
Қазақстан Республикасы соның ішінде Оңтүстік Қазақстан жеріндегі Діншілдік
дүниетанымның деңгейін анықтау. Оларға социологиялық талдау жасау.
Зерттеу жұмысының объектісі Оңтүстік Қазақстан тұрғындары арасында
жастар мен орта жастағылар болып отыр.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырым
Осы тақырыпқа қатысты Қазақстанда жасалған ізденістер мен
қазақ тілінде жазылған еңбектердің мейлінше мол екенін ескерсек, зерттеу
жұмысым сол жасалған еңбектерге сараптама жасап, ғылыми ортаға өзіндік
үлес қосар деген үміттеміз.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, екі тараудан, қорытынды
және пайдаланылған әдебиеттер тізімімен қосымшалардан (нақты әлеуметтанулық
зерттеу нәтижесінен) тұрады.
1 ДІНДІ ЗЕРТТЕУДІҢ НЕГІЗГІ ТЕОРИЯЛЫҚ БАҒЫТТАРЫ
1.1 Діннің мәнін, оның адам мен қоғам өміріндегі орнын анықтаудың
социологиялық түсіндірмелері
Бүгінгі таңда дінді әлеуметтік институт әрі қоғамдық жүйенің белді
тұғырлық ұстыны ретінде социологиялық тұрғыдан талдау айрықша маңызға ие.
Діннің қоғамда алатын орнын социологиялық тұрғыдан зерделеуді алғашқылардың
бірі болып бастаған француз социологы О.Конт болды.
О. Конт тарихи дамудың үш сатысы заңын қалыптастыра келіп, ақыл-ой
дамуының теологиялық, метафизикалық, позитивтік сатылары қоғамның даму
кезеңдерімен сәйкес келетінін негіздеді. Жаңа қоғамның рухани негізі
ретінде екінші теологиялық синтез керектігін баса айтты. Қоғам өміріндегі
діннің алатын орны мен рөлін асыра мадақтады.
О. Конттың пікірінше теология ғылым ретінде үш бөлімнен құралады.
1. фетишизм – киелі пұтқа табынушылық;
2. политеизм – көп құдайға табынушылық;
3. монотеизм – бір құдайға табынушылық.
Теологиялық күй – құдайға, немесе құдайларға сену О.Конттың тұжырымы
бойынша, әскери-өктем режимдерге сенгендей хал-ахуал, сондықтан ондай
жағдай:
- қарама-қайшы көзқарастарды бір-біріне үйлестіреді;
- әлеуметтік жүйені ыдыраушылықтан сақтайды;
- қоғамдық тәртіпті тұрақтандырады.
О.Конттың зерттеулері бойынша теологиялық тәртіптің соңғы тарихи
формасы – орта ғасырлардағы католиктік және феодалдық режим. Ол уақытта
діни сенімдер біріктіруші күш болған, яғни әлеуметтік қоғамның негізін
құраған. О.Конттың ойы бойынша келешекте ғылым дінге өз үстемдігін
жүргізеді. Бірақ ол кезде әлеуметтік байланыстар үзіліп, ыдырайды. Осылайша
діннің рөлі төмендеп, позитивті кезең басталғанда позитивті дін қоғамды
біріктіруші күшке айналады. О.Конттың іліміне сүйене отырып мынаны
анықтауға болады:
1. Дін қоғамның құрамдас (бөлінбес) бөлігі болып есептеледі. Бұл
идея кейіннен секуляризациялыққа негіз етіп алынды
(Секуляризация дегеніміз қоғамның, жеке адамның дін ықпалынан
арылуы, шіркеу меншігінің мемлекеттік меншікке алынуы).
2. О.Конттың ілімі бойынша әрбір кезеңге белгілі бір әлеуметтік
құрылымдар тән. Теологиялық үстемдікті қоғамда дінбасылары мен
әскерилер қамтамасыз етеді, ал метафизикалық кезеңде жетекші
рөлді ғалымдар атқарады. О.Конттың тұжырымдамасы бойынша
позитивті (жағымды) дін – ірі әлеуметтік организм.
О.Конт дінді екіжақты қарастырады: қоғамдық және жеке бастық. О.Конттың
түсіндіруінше қоғамдық дінде құдайдың орнына адамға табыну орын алады. Дін
адамзат келешегі үшін қызмет етеді. Дін өзіне адамзаттық барлық әрекеттерді
біріктіреді, яғни адамның іс-әрекетін, ойларын, саяси қимылын негіздейді,
мәдениеті мен философиясына ықпал етеді.
Социология позитивтік бағыт арқылы өзін мойындатады. О. Конт дінді
әлеуметтік тұрғыдан ұғынып-түсінуге қол жеткізді [1, 15-175 бб.].
Діннің мәнін негіздеуге Г.Спенсер де айтарлықтай үлес қосты. Ол
О.Конттың тұжырымдамаларын одан ары қарай дамытты. Г.Спенсердің дін туралы
көзқарастарының қалыптасуына Ч. Дарвиннің эволюциялық теориясы әсерін
тигізді. Г.Спенсер қоғамды биологиялық организм деп қарастырып, оның жеке
бөліктерін (тіркеу, өкімет, білім беру) осы организмнің элементтері деп
есептеді.
Қоғамның экономикалық өмірін организмдегі зат алмасумен, өкіметті ми
қызметімен, сауда-саттықты қан айналымымен теңестірді. Ол социологияда
бірінші болып құрылым және қызмет терминдерін қолданды. Оның
түсінігінше қоғам қарапайым жағдайдағы элементтер сияқты дамиды.
Құрылымдағы өзгерістер қашанда ішкі өзгерістер арқылы жүзеге асады, барлық
бөлшектер бір мақсат үшін қызмет етеді, яғни әлеуметтік интеграцияның
негізін құрайды. Әлеуметтік дамудың негізгі заңы өмірге бейімделгендердің
өмір сүру заңы, табиғи таңдау қызметін экономикалық бәсеке атқарады.
Г.Спенсердің ойынша өкімет табиғи таңдау процесіне араласпауы керек, ал
өмірге бейімделмегендерден арылып отыру пайдалы. Бұл бағыт әлеуметтік
дарвинизм деп аталды. Г.Спенсер революцияға қашан да қарсы болып, оны
организмдегі ауру деп есептеді. Оның ойынша, эволюция ғана қоғамды да,
әрбір адамды да бақытты ете алады [6, 39-40 бб.].
Қоғамдағы әр түрлі институттардың бірлесе өмір сүруі (оның ішінде діни
институттар да бар) қоғамдағы динамикалық өзгерістер (діни ұйымдар қызметі,
салт-дәстүрлер) эволюция формуласымен түсіндіріледі:
1. Интеграция – жекелеген элементтердің бірлесе, бір-біріне кіріге тығыз
топтасуы;
2. Дифференциация – біртектілік жағдайдан әртектілікке өту (яғни әр түрлі
формаға өту);
3. Анықтықтың артуы-анық болмағаннан аныққа қарай жүру эволюциясы.
Әрбір құбылыстың шегі болады: 1-тепе-теңдік; 2-ыдырау процесі.
Г.Спенсер қоғамды екі түрге бөліп қарастырады: әскери және өнеркәсіпті.
Әскери қызмет қоғамда мақсатқа жету үшін міндетті түрдегі қызмет болса,
өнеркәсіп қоғамда ерікті қызмет атқарады. Дін әскери қоғамды қолдайды.
Өнеркәсіпті қоғамды қолдамайды.
Г. Спенсердің ойынша дін:
1. отбасылық қатынастарды нығайтады;
2. адамдардың тәртібін бақылау мен басқару негізін бекітіп береді;
3. ұлтаралық бірлікті нығайтады (соның ішінде діни бірлікті де);
4. жеке меншікті қолдайды [7, 272-287 бб.].
Г.Спенсер дінді бірлікке, интеграцияға жету құралы деп есептеді,
қоғамда әрқашанда қандай да бір дінге орын бар деп ойлады [8, 13 б].
Батыс пен Шығыс арасындағы қазіргі кездегі діни тартыс-талас
діннің қоғамдағы өзіндік орнын, оның әлеуметтік-мәдени құбылыс ретіндегі
рөлін түсіндіруге қайшы келеді. Социолог ғалымдар діннің қоғамдағы орны мен
рөлін зерттегенде тек Құдай бар ма, әлде жоқ па?, Болашақты алдын ала
негіздеуге бола ма?, Өлгеннен кейінгі өмір қандай? деген сияқты
сұрақтарға жауап іздемейді, керісінше діни, этикалық құндылықтардың
адамдардың, әлеуметтік топтардың ой-санасына, іс-қимылдарына тигізетін
ықпалды әсерін екшейді. Социология ғылымының классиктері Э. Дюркгейм, М.
Вебер және т.б. діни әрекеттерді әлеуметтік факт деп есептеп, рухани
құндылықтар дүниетаным негізін құрайды, әлеуметтік жүйені басқаруды
реттейді деп санады.
Социология ғылымы дінді отбасы, білім беру сияқты әлеуметтік-мәдени
құбылыстар қатарында қарастырады. Социологтар дін қалай пайда болды және
кімдерге қалай қызмет көрсетеді, әртүрлі дін өкілдері арасындағы қарым-
қатынастар қандай деңгейде, олардың араларында не себептен қақтығыстар
болады? деген сияқты сұрақтарға жауап іздейді.
М.Вебердің пікірі бойынша, адамдардың іс-қимылын анықтау үшін олардың
діни нанымдарын, діни түсініктерін анықтап алу қажет. Социолог ғалымдар
үшін дін – әлеуметтік-мәдени құбылыс, жеке адамдардың немесе әлеуметтік
тұрғыдан топтың ой-санасының немесе іс-қимылдарының жиынтығы. Социология
ғылымы діннің сырт көзге көрінетін құбылыстарын ғана сараламайды, сонымен
бірге діннің ішкі мәнін, мазмұнын, діни институттардың іс-қимылдарын да
саралайды [9, 414-429 бб.].
Э.Дюркгейм дінді теңестіру (ұқсастыру) белгілерінсіз зерттеуге болмайды
деп есептеді. Ол дінді де қоғамдағы басқа да құбылыстар сияқты жеке зерттеу
обьектісі ретінде бөліп қарау керек деп есептеді. Э.Дюркгеймше діннің
мазмұнын әлеуметтік шындық (ақиқат болмыс) құрайды. Шындықтың негізінде
әлеуметтік фактілер жатыр. Жеке адамға немесе әлеуметтік топқа әсер ететін
іс-әрекеттер әлеуметтік фактіге жатады. Оған, сондай-ақ, заңдарды,
дәстүрлерді, діни нанымдарды, ақша системасын, т.б. жатқызуға болады.
Э.Дюркгеймнің пікірі бойынша, әлеуметтік факт зат деп қаралғанда жеке
адамдардың әлеуметтік іс-әрекеттеріне мыналар жатады:
- әлеуметтік, саяси, экономикалық, рухани, мәдени және материалдық
фактілер;
- екі және одан да көп әлеуметтік фактілердің өзара байланыстылығы
қоғамдық заңдылықтардың сақталуына көмектеседі.
Э. Дюркгеймнің пікірінше социология әлеуметтік фактілерді талдау үшін:
1( әр түрлі идеологиямен арақатынасын үзуі керек;
2) адамды әлеуметтік факті туралы ескі ұғымдарынан арылтуы қажет;
3) әлеуметтік факті қоғам мен жекелеген тұлғалардың іс-әрекетінен
туындайтынын мойындауы керек.
Әлеуметтік өмірге зияндықты анықтау үшін Э.Дюркгейм әлеуметтік зерттеу
жүргізу керек, оның ішінде бақылау, салыстыру әдістерін пайдалану керек деп
есептеді.
Э.Дюркгеймнің пікірінше, дінді қасиетті заттар және соларға қатысты
салт-жоралар құрайды. Ол өзінің Діни өмірдің қарапайым нысаны деген
жұмысында: дін – діни наным мен тәжірибеден құралады деп тұжырым жасады
[10, 9-10 бб.].
М. Вебердің ілімі бойынша, дінді әлеуметтік іс-қимыл ретінде қарастыру
жеке адам және көпшілікке қатысты келесі мәселелерді шешеді. Олардың
қатарына уақыт, өлім, жамандық, жақсылық, борыш, ұят, т.б. солар сияқты
құбылыстар жатады [11, 78 б.].
Мұндай ұғым-түсініктер қазіргі кездегі әлеуметтанушылар тарапынан да
кездеседі. Әрбір қоғам ыдырау қаупін басынан кешірген кезде, – дейді
П.Бергер, – дін қоғам (номос) мен ғарышты (космос) байланыстырушы
қызмет атқарады. Адамның әлемдік дүние кеңістікті игеруге әрекеттенуі
табиғатқа қарсы тұру әрекеті болып табылады [8, 97 б.].
Р.Белланың түсіндіруінше, дін – символикалық формалар мен әрекеттер
жиынтығы, ол адамды соңғы өмір сүру шегіне алып барады, ол адамның танымдық
қабілетін қалыптастырады. Мәселені басқаша шешудің жолдары болмаған кезде
діннің өрісі кеңейеді. Дін – әлеуметтік өмірдің рухани деңгейі.
Р.Белланың пікірінше, дін айрықша құрметке ие адамдарға билік жүргізуге
ерік береді.
Оның пікірінше, жоғарыда мысалға келтірілген пікірлер дінді тек
әлеуметтік -мәдени жүйенің бөлінбес бөлшегі, жеке адам өмірінің
құрылымындағы рухани құндылықтар, оның өмірінің мән-мағынасын реттеуші
феномен деген түсіндірулерге негізделген. Жалпылама алғанда, діннің мәнін
екіжақты түсіндіруге болады:
а) мәдени жүйенің құрылымдық компоненттерінің бірі ретінде дін
дегеніміз бұл мәдени құбылыс;
б) әлеуметтік үрдіс (әлеуметтік жүйенің маңызды бөлігі).
Дінге мұндай көзқарас оны онтологиялық және танымдық үрдіс ретінде
қарастыруға негіз қалайды, ол адамзаттың даму тарихындағы діннің орны мен
рөлін түсіндіруге жәрдемдеседі.
Діннің ең көне формалары фетишизм, тотемизм, магия деп танылады, олар –
адамзат баласы пұтқа табынған алғашқы қауымда өмір сүрген кездегі нанымдық
құбылыстар. Алғашқы қауым адамдары табиғат күштерін, өсімдіктерді,
жануарларды өздерінің өмір сүруінің (тотем) негізі деп түсінді.
Сиқыршылық (магия) – сиқырлау, жалбарыну арқылы қоршаған ортаға әсер
ету әдісі.
Қоғамдық өмірдің күрделене түсуіне қарай діннің де күрделі типтері
пайда бола бастайды. Ежелгі Грецияда политизм діні қалыптасты. Политеизмдік
ұғым-түсініктер бойынша дүниені бірнеше құдайлар биледі. Олар Марс – соғыс
құдайы, Гермес – сауда-саттық құдайы, Аполлон – өнер, мәдениет құдайы,
т.с.с. Олимп тауының шыңында Зевс отырды. Осындай жүйе ежелгі Римде де
қалыптасты.
Дүние жүзіндегі негізгі үш дін:
а) буддизм (б.з.д.VI ғ.)
б) ислам діні (б.з.д. VIІ ғ.)
в) христиан діні (б.з.д. І ғ.) пайда болды.
Бұл діни наным-сенімдер діннің жаңа жүйесін – монотеизмді тудырды.
Бұл діндерді жалғыз құдайға деген сенім біріктіреді. Жалғыз Құдайға
табыну үш дінде де үш түрлі салт-жорамен өтеді. Мысалы, христиан дінінде
Құдай-әке, Құдай-бала, Құдай-рух. Ислам дінінде Құдай біреу. Ол – Алла. Ол
жер мен көкті жаратушы.
Р.Белланың одан әрі түсіндіруінше бұл діндер негізінен адамдарды
құтқаруға негізделеді. Мысалы буддизмде адам жаратылысынан ашкөз,
ашуланшақ, ол мұндай қасиеттерден бүтіндей арылуы керек.
Адамдардың құтқарылуы оның рухани болмысына бағынышты. Ол адамнан
Құдайға жан-тәнімен берілуді, құрбандық шалуды талап етеді. Ислам дінінде
адамдардың ерікті түрде құдайдың бар екендігін мойындауы оларды тозақтан
құтқару жолы деп есептеледі. Дүниедегі барлық діндер адамдарды құтқаруды
бірінші орынға қояды. Олар әлеуметтік өзгерістермен есептесе бермейді.
Адамзат тарихында бірқатар әлеуметтік қозғалыстардың өзегін діни
революциялар құрады. Діни сенімдер, салт-дәстүрлер, дінге табынушылар
арасында діни топтар пайда болды.
Дін әлеуметтік институт ретінде екі, бірақ бір-бірімен тығыз байланысты
жүйелерден құралады:
а) діни құндылықтар, діни нанымдар, символдар;
б) діни нормалар мен нонвизмдер арқылы басқарылатын құрылымдар [12, 164-
167 бб.].
Дін әлеуметтік парадигма. Қазіргі социология ғылымында діннің мән-
мағынасын талдаудың теориялық-методологиялық негіздері көп. Олардың мәнін
парадигмалар құрайды.
Парадигма – гректің paradiegma мысал, үлгі сөзінен алынған ұғым-
түсінік. Ғылымға америка тарихшы-философы М.Кун ендірген. Парадигма –
ғылыми қауымдастыққа мәселені қою және оны шешудің жолдарын көрсететін
көпшілікке танылған ғылыми жетістік. Парадигмалық түсінік бойынша ғылыми
танымның тарихи дамуы парадигмалардың ауысу процесін бейнелейді: зерттеуге
байланысты қабылданған парадигмаға қарсы деректердің жинақталуы оның
беделін төмендетіп, бәсекелес жаңа теориялардың дамуына әсер етеді.
Біріншілік үшін күрестің барысында жаңа парадигма өмірге келеді [13, 141
б.].
Дін теориясының негізінен екі парадигмасы бар, олар функционалдық
міндетті және интерпретивтік (түсіндіру) парадигмалары. Интерпретивті
(түсіндіру) парадигма негізінен герменевтикадан бастау алады. Герменевтика
грекше Hezmeneutikcz – түсіндіруші (бұл көне қолжазбалар мен мәтіндерді
түсіндіру теориясы). Бұл парадигмаға сүйенуші әлеуметтанушы ғалымдар
адамның өмір сүруін түсіндіру үшін оларды әлеуметтік, мәдени, экономикалық,
саяси тұрғыдан қарауда тіл ерекшеліктерін есепке алуды ұсынады. Американдық
ғалым У.Томас бұл парадигманы кейіннен Томас теориясы деп аталған
пастулатта былайша негіздейді: Егер адамдар (шындық) іске асады деп
есептесе, ол жағдай қашан да орындалады [14, 141 б.].
Э.Дюркгейм өзінің социологиялық зерттеулерінде қоғамның ынтымақтастығын
дамытуды ұсынады. Ол діннің пайда болуы мен дамуын қарастыра келіп, оның
қоғамдағы орны мен қызметін талдайды.
Функционалдық парадигмасы бойынша дін:
1. діни нанымдар мен әрекеттер жүйесіне жатады.
2. дін адамдардың рухани көзқарастар жүйесі.
Дін, Э. Дюркгеймнің пікірінше, адамдардың өмірін әлеуметтік тұрғыдан
ұйымдастырушы тәртіптілік негіздері [15, 12-26 бб.].
Э.Дюркгеймнің құрылымдық-функциональдық талдауы бойынша, әлеуметтік
құбылыс, әлеуметтік институт және қажеттілік арасындағы арақатынастар дін
негізінде талданады. Қоғам әлеуметтік өзгерістер мен қылмыстылықтың өзегі
ретінде өмірдің де негізін құрайды.
Дін өмір мен өлім туралы көп ойланатын жеке тұлға үшін пайда болып,
дамымайды, керісінше, ол қоғамдық жиынтық, діни нанымдар мен құндылықтар
түрінде өмір сүреді. Э.Дюркгейм О.Конттан кейін қоғамды ынтымақтастық өрісі
деп қарастырады. Оның түсіндіруінше ынтымақтастық екіжақты қарастырылады:
а) механикалық тұрғыдан және б) органикалық тұрғыдан.
Механикалық ынтымақтастық дамымаған, көне қоғамдық құбылыстарға тән
құбылыс, ондағы адамдардың іс-қимылы, әрекеттері. Бұл қоғам Э.Дюркгеймнің
пікірінше тез арада діншілденеді. Діни сезім мен сенім адамдар арасында
күшейе түсіп, қарқынды дамиды.
Органикалық ынтымақтастық адамдардың арасындағы еңбек бөлінісіне,
экономикалық қатынастарға негізделген. Ынтымақтастық жағдаятында адамдар
қоғамда еркін өмір сүреді.
Э.Дюркгейм кейбір қоғам мүшелерінің өзіне-өзі қол жұмсауын әлеуметтік
жағымсыз құбылыс ретінде діни, отбасылық, саяси құбылыстарға қатысты деп
есептеді. Протестанттар мен католиктер арасындағы өзін-өзі өлтіру
әрекеттерін зерттеген Э.Дюркгейм статистикалық мәліметтерге сүйене отырып,
олардың арасында өзіне-өзі қол жұмсау девианттық ауытқушылыққа байланысты
туындайды деп ой түйіндеді. Девианттық ауытқушылық мына жағдайларға
байланысты пайда болады:
- қоғам мүшелері арасында өзара түсіністік жойылған кезде олардың мінез-
құлқында девианттық ауытқушылық пайда болады;
- адамдар өз мінез-құлқына әлеуметтік тұрғыдан баға бере алмайды,
сондықтан олардың арасында ынтымақтастық жойылады;
- әлеуметтік мақсат оған жету тәсілдерімен сәйкес келе бермейді.
Э.Дюркгеймнің концепциясы бойынша дін діни нанымдар мен құндылықтар
жүйесінен құралады, ол қоғамның барлық мүшелеріне тиесілі. Дін қоғам
мүшелерінің ынтымақтастығын арттырады, интегративті қызмет атқарады.
Э.Дюркгейм діни салт-жораларға жете көңіл бөлді. Ол адам өміріне азық-түлік
қандай қажет болса, салт-жоралар да сондай қажет болады деп есептеді. Салт-
жоралар адамдардың бірігіп әрекет етуінен туындайды, ол әлеуметтік топтың
өмір сүруін нығайтады, олардың бірлігін арттырады. Механикалық
ынтымақтастық о бастан салт-жоралармен тығыз байланысты. Ұжымдық топ салт-
жоралық қозу кейпіне енгенде күштің қайнар көзіне жақындай түседі, қашан да
жеке адамдардан жоғары тұрады. Бұл діни өмірдің қарапайым түрі, діни салт-
жоралар мен діни нанымдардың символы.
Діннің әлеуметтік өмір сүру формаларының күрделенуі органикалық
ынтымақтастыққа алып келеді. Бұл кезде коллективтік (ұжымдық) өріс
таралып, діннің әлеуметтік қызметтік императиві өзгереді. Десек те, діни
нанымдар мен салт-жоралар діннің әлеуметтік ядросын өзгертпейді.
Қоғамдағы экономикалық қалыпты сақтай алмаған ескі құдайлар өліп, олардың
орнын қоғамды біріктіретін жаңа құдайлар басады. Австралиялық
аборигендердің өмірін зерттеген Э.Дюркгейм дін қоғамда адамгершілік
бірлікті сақтайды деген шешімге келді. Діннің әлеуметтік мәні қоғам бір
сәтте діннің авторы және обьектісі бола алатынынан көрінеді. Ол дінді
дүниеге алып келеді, бір сәтте құдай да, табынушы да бола алады.
Діннің негізгі қызметі:
- тәртіптілікті сақтау (мәжбүрлеу және бақылау арқылы);
- қоғамда бірлікті нығайту;
- репродуктивтік (одаққа жаңа мүшелер тарту)
- эйфориялық қызмет.
Э.Дюркгейм дінді кез-келген қоғамның құрылымдық элементі деп есептеді
[16, 35-69 бб.].
Дін әлеуметтік сезімдерді оятады, ұжымдық әрекеттерге үндейді.
Э.Дюркгеймнің О.Конттан айырмашылығы ол дінде шындық элементтері бар деп
есептеді.
Дін біздің оған қызығушылығымызды діни наным-сенімдер екендігіне ғана
қарап оятпайды, ол сонымен бірге терең әлеуметтік мәні бар қызмет те
атқарады.
Э.Дюркгеймнің түсінігінше, дін құқық, адамгершілік сияқты өте ықпалды
әлеуметтік күш, ол қоғамда мотор қызметін атқарады, адамдардың арман-
мұраттарының қалыптасуына әсер етеді [17, 47 б.].
Дін туралы теориялардың көпшілігі қоғам мен тірі организмнің ұқсастығын
сөз етеді. Қоғамның әр түрлі жақтарын адам органдарының қызметімен
салыстырады. Ал адам органдары – адамның өмір сүруін қамтамассыз ететін
күш.
Дінді функционалдық теория тұрғысынан талдаулар антропологтар
Б.Малиновскийдің, А.Радклифф-Браунның еңбектерінде жалғасын тапты. Олар
Э.Дюркгеймнің идеяларын сын көзбен талдап, діннің мән-мағынасын басқаша
түсіндіруге тырысты.
Б.Малиновскийдің түсіндіруінше, рухани құндылықтар адамдардың
қажеттілігін өтеуі керек. Мәдени мұраларды зерттеулерде адамдардың
қажеттілігіне қарай әлеуметтік зерттеулер бірінші орын алады. Б.Малиновский
қоғамдағы діннің екі түрлі қызметін ашып, дәлелдеді.
1. Әлеуметтік топтың әрбір мүшесіне келешекте қалай өмір сүру
қажеттігіне көмектеседі, ерекше жағдайларда топтың бірлігін сақтап қалады;
2. Жеке адамдарды қоғамның толыққанды мүшесіне айналдырады.
Б. Малиновскийдің пікірінше, дін адамның өзіне деген сенімін арттырады,
өзін қауіпсіз сезінуге ықпал етеді [18, 84-110 бб.].
Діннің мәнін А.Радклифф-Браун басқаша түсіндіреді. Қоғамның мәдени және
әлеуметтік құрылымдары ұқсас келеді, олар әлеуметтік және органикалық өмір
сияқты бір-біріне ұқсас. Әлеуметтік өмір – әлеуметтік құрылымның қызмет
етуі. Әрбір әлеуметтік құрылым үндестік бірлігіне жеткізеді.
А.Радклифф-Браунның талдауы бойынша өзара түсіністік пен өзара қатынас
мәдениеті зерделеуде шешуші рөл атқарады. Мәдени нормалар мен қағидаларды
бұзылуынан сақтау үшін дін әлеуметтік бақылаушы рөлін атқарады, яғни
әлеуметтік тұрақтылықты сақтайды. А.Радклифф-Браунның ойынша қоғамның,
әлеуметтік топтардың дінге деген қызығушылығы жеке адамның мінез-құлқын
қоғамға қажетті арнаға бұру үшін керек болады [19, 421-438 бб.].
Н.Смельзердің пайымдауынша, жоғарыда аттары аталған ғалымдар қоғам мен
діннің арақатынасы мен өзара байланысын ашып бере алмады. Мынадай
сұрақтарға жауап таппады: қандай жағдайда дін әлеуметтік құрылымдарды
сақтауда және адамдарды қанауда пайдаланылады?; неліктен діннің ықпалымен
әлеуметтік өзгерістер болады?; әлеуметтік қақтығыстардың түбірі неде? [20,
473 б.].
Т.Парсонс қоғамдық қақтығыстарда жеке адам қызметінің рөлі арта
түсетініне ерекше назар аударды. Ол қоғамды жабайы, аралық, қазіргі
деп үшке бөліп қарастырды.
Т.Парсонс Батыс елдерінде христиандықтың өрістеуін зерттеді. Оның
түсіндіруінше, адам бүкіл дүниеге өзінің үстемдігін жүргізуге тырысып
бағады. Христиан діні пайда болғаннан бері ол бірнеше осындай кезеңдерді
басынан өткізді.
1) Ертедегі христиан діні өзіне иудей діні мен грек мәдениетінің
ерекшеліктерін біріктірді. Бұл кезеңде христиан діні секталық ұйымнан
көпшілік мойындаған шіркеулік жетекші ұйымға айналды.
2) Орта ғасырдағы христиан діні. Бұл кезеңде әлеуметтік жүйе мен мәдени
жүйенің бірігуі басталып, әлеуметтік нормалар мен құндылықтар жүйесі
анықталды. Батыс елдерінде шіркеу жетекші рухани күшке айналды.
3) Қайта өрлеу дәуіріндегі христиан діні. Бұл кезеңде адам шіркеусіз-ақ
құдайға сыйынатын болды, экономикада, саясатта, ғылымда көптеген өзгерістер
болды.
4) Қазіргі кезеңдегі христиан дінінің ерекшелігі өмір құндылықтарының
жаңа жүйесін құрастыру, христиан дінінің этикасын қазіргі қоғамдағы күрделі
мәселелерді шешуге жұмсау, діндерді бір-біріне жақындастыру болып табылады
[16, 376 б.].
Қақтығыстар теориясын жақтаушылар дін қоғамдағы үстем топтардың басқа
әлеуметтік топтарға қысым көрсетуіне қызмет етеді деп сендірді. Бұл діни
нанымдар арқылы жүзеге асады, яғни төменгі қатардағы топтарға арғы дүниеде
жақсы өмір сүруге болады-мыс деп сендірді. Бұл наным оларды өміріндегі
күнделікті проблемаларды ойламауға бағыттайды.
Бұл теорияның негіздеушісі К.Маркс дінді үстем таптың өз үстемдігін
жүргізу үшін пайдаланатын құралы деп есептеді.
К.Маркс дінді қияли дүние, сағым, аңыз деп есептеді [21, 245 б.].
Ф.Энгельстің түсіндіруінше, дін – адамдардың қиялындағы күнделікті
өмірдегі үстемдік көрсететін сыртқы күштер. Дін – бұл езілген халықтың
күрсінуі. Дін – халық үшін апиын [22, 4 б.].
Қақтығыстар теориясына сәйкес дін – өзімшіл жеке адамдар мен әлеуметтік
топтардың бір-біріне дұшпандық бағыт ұстануы.
Өткен дүниеде де, қазіргі дүниеде де діни қақтығыстар болған және бола
береді. Мысал ретінде XVI-XVII ғасырлар арасында Еуропада болған діни
соғыстар. Көпғасырлық иудейлер мен христиандар арасындағы, иудейзм мен
ислам діні арасындағы, католиктер мен протестанттар арасындағы
қақтығыстарды айтуға болады. Бұл қақтығыстар негізінен партикуляризм
негізінде туындайды, яғни діннің үстемдік орнатуға тырысуынан келіп шығады.
Діни қақтығыстар қоғамдағы әлеуметтік өзгерістер негізінде шешіледі.
М.Вебер діннің мәнін талдаудың өз замандастарынан басқа жолын таңдады,
ол – рационалдық және әлеуметтік өзгерістер бағыты.
С. Кравченко М. Вебердің дінге қатысты көзқарастарын талдай келе оның
алғышарттарын ашып, көрсетіп берді. М.Вебердің түсінігінше, бірінші
алғышарт – адамдардың діни мінез-құлқын әлеуметтік тұрғыдан зерттеу, діни
нанымдар мен саяси және экономикалық қызметтер арасындағы байланыстарды
зерделеу қажеттілігі.
Екінші алғышарт діннің тарихи өзгерістерде алатын орнын анықтау.
М.Вебер әр түрлі діннің атқаратын діни қызметтері де әр түрлі болады деп
есептеді.
Үшінші алғышарт протестанттық дін мен капиталистік құрылыс арасында
байланыс орнату, яғни капитализм рухы қалай пайда болады? Қазіргі кезде
кәсіпкерлік қалай пайда болды? деген сұрақтарға жауап іздеу [5, 420-421
бб.].
М.Вебердің әлеуметтік әрекет теориясының негізі – әлеуметтік іс-
қимылдар концепциясы. Әлеуметтік іс-қимыл – жеке адамның әрекеті, яғни жеке
адам өз әрекетінде басқа адамдардың әрекеттерін де есепке алады. Ойланбай
істелген әрекет бұл әлеуметтік әрекет емес. М.Вебер әлеуметтік әрекеттің
мынадай түрлерін атап көрсетті:
1. Рационалды (ұтымды); 2. Құндылықты; 3. Аффективті (естен
адасушылық); 4. Дәстүрлі.
Ол дінді әлеуметтік әрекеттің себебі деп түсіндірді, себебі адам өз
мақсатына жету үшін белсенділігін арттырады, ол әлеуметтік, саяси-
психологиялық факторларға байланысты дамиды.
Әлеуметтік іс-қимылды анықтаудың екі түрі бар:
1. Бақылау арқылы; 2. Іс-қимылдық дәлелдер арқылы.
М.Вебер дүние діндері деген ұғымды былайша түсіндіреді. Олар тарихи
қозғалыстарға әсер етеді, әлеуметтік өзгерістерге бастайды.
М. Вебер дін тарихына салыстырмалы-тарихи талдау жүргізіп, оның үш
түрлі даму жолын анықтады:
- дүниеге бейімделу діні (конфциан діні, даосизм)
- дүниеден қашу діні (баз кешу) (индуизм, будда діні)
- дүниені бағындыру діні (иудей, христиан, мұсылман діні).
Ислам діні батыстық діндердің Индия, Қытай сияқты мемлекеттерге
тарауына тосқауыл болды.
М.Вебер капитализм рухының туындауына христиан дінінің реформаторы
Ж.Кальвиннің ілімі ықпал етті деп есептейді. Дүние қызықтарынан баз кешіп,
еңбек етуге ғана берілу – бұл протестант дініне тән құбылыс. М.Вебер бұл
құбылысты дүние тақуалығы деп атады.
Католик дінінде де дүниедегі басқа діндердегі сияқты, адам өмірі діни
өмір және бұл дүниелік өмір болып екіге бөлінеді, яғни, негізгі немесе
негізгі емес өмір. Шіркеу өміріне белсене араласқандарға құтқару сыйланады,
дүниелік өмір екінші орынға сырғытылады. Протестант дінінде адам жанын
құтқару дүниелік өмірдегі адамның белсенділігіне байланысты деп
есептелінеді. Бірақ оған, біріншіден, шіркеудің қатысы, салт-дәстүрлердің,
құдайға жалбарынушылықтың қажеттілігі болмайды. Екіншіден, дүниені
сиқыршылықтан азат ету кезеңі басталады. Протестант ілімі бойынша жұмыс –
адамның борышы, міндеті, ол адамның құтқарушысы.
М.Вебердің түсінігінше, діни нанымдар мен капитализм рухы-мәдени
нормалар арасында көптеген ұқсастықтар бар.
Капитализм рухының негізі ретінде М. Вебер мыналарды атап көрсетеді:
қызметтік борыш, ұтымды шаруашылық, еңбек өнімділігінің артуы, капиталдан
пайда табу. М.Вебер өзінің құтқару формуласын ұсынады, ол өндірістегі
адамдардың мінез-құлқына, саясатқа әлеуметтік арақатынастарға байланысты:
- адамгершілік қадір-қасиеттерді жоғары сатыға көтеру;
- әдет-ғұрыптар;
- борыштардың орындалуы;
- білім және сенім;
- махаббаттағы тақуалық;
- жұмбақ (құпия);
- шіркеу арқылы құтқару [23, 78-98 бб.].
Нақ осылар арқылы адам әрекеті жағымсыз мінез-құлықтан, мағынасыз
тіршіліктен, т.б. бөлектенеді. Әлеуметтік мінез-құлықтың субьективті мәнін
қалай тануға болады? Ашық мінез-құлықты түсіндірумен шектей отырып,
позитивистер мұндай мәселені атымен қойған жоқ. Философтар мен интуивист-
социологтар іштарту, ұнату мен ортақтастыруға жолдама берді.
М.Вебер осы екі әдісті: себептік түсіндіру мен түсінуді біріктіруге
тырысады. Түсінуді ол тікелей интуитивтік білім емес, адамның
әрекеттеріне түсінік беретін гипотезаны баяндау ретінде қарастырады. Бұл
гипотеза эмпирикалық жолымен тексерілуге тиіс және оның өзі жекелеген
оқиғаның себептік түсіндірілуінің бір бөлігі болып табылады. Егер біз
қандай да бір әрекетті түсінгіміз келсе, біз оны түсіндіріп қана қоймаймыз,
сондай-ақ оны түсінуіміз қажет. Түсінудің төрт түрі әлеуметтік әрекеттің
мәнін оның себептік компоненті ретінде қарай келіп, М. Вебер әлеуметтік
әрекеттің түптерін олардың рационалдық дәрежесі бойынша классификациялайды.
Ол әлеуметтік әрекеттің 4 түрін бөлектеп алады: 1) рационалды-мақсатты
(айқындалған мақсат, басқасы тек жағдайы мен жету жолдары); 2) құндылық-
рационалдық (этикалық, эстетикалық, діни құндылықтар ғана абсолютті); 3)
аффективтік (сезімдік әсерлі жағдай); 4) дәстүрлі (іс-әрекет қалыптасқан
әдеттер мен әдет-ғұрыптармен анықталады). Қорыта айтқанда, М.Вебердің
Протестанттық этика және капитализмнің рухы еңбегі – қазіргі заманға
дейін өзінің маңызын жоғалтпаған шығарма.
М. Вебер өркендеп келе жатқан капитализм мен XVIIІ ғасырдың
протестанттық құндылықтары арасындағы байланысты көрсетіп берді. Оның
анықтамасы бойынша діннің мәні адамдардың мінез-құлықтары мен іс-
әрекеттеріне адамгершілікті талаптар енгізуінде. Ал, діннің шығуы
шаруашылық жүргізу қажеттеріне байланысты туындаған құбылыс [24, 11-
135 б].
Феноменологтардың көзқарастарына қарағанда индивидтер қоршаған ортамен
тікелей байланысты болады, оны олар сезімдерімен, иіс сезу қабілетімен
сезінеді. Бірақ бұлардың бәрі қоршаған ортада тәртіпсіз орналасқан
түстерді, дыбыстарды, иістерді білу үшін аздық етті. Адамдар қоршаған
ортадағы құбылыстарды екшелеп, типтейді, мысалы ағаш, футбол добы,
парламент, мәжіліс, т.с.с. дегендей.
Мұндай нақтылап бөлулер қоғам мүшелері тарапынан қабылданып, солар
арқылы балаларына да беріліп отырды. Бұл олардың ойларын дамытады, олардың
сөздік қоры қатынас құралы міндетін атқарады. Американдық социолог П.Бергер
және неміс зерттеушісі Т.Лукман ғылыми теорияны және күнделікті білімдерді
жеке адамдар өз жақындарымен тілдескенде қалай қолданатынын зерттеген.
П. Бергер адамдардың өмір сүру негізін шешілмеген проблемалар жиынтығы
құрайды деп есептеді. Кез келген қоғам қашан да құрып кету қаупімен
есептесуі керек. Дін қашанда адамның қасиетті ғарыш (космос) құруына
көмектеседі, ол түпсіз тұңғиыққа, тәртіпсіздікке қарсы тұрып, жеке адам
мен ғарыш арасын біріктіруге әрекет жасайды.
Қасиетті өмір адамның миғұла өрісті өмірінен ерекше. Миғұла өріс –
адамның күнделікті өмір сүруі, ал оның сыртында қасиетті өмір тұр. Оған
өтуге қашан да дін көмектеседі.
Дін – П. Бергердің пікірінше:
- адамның өмір мен қызметін қалыптастыруда шешуші рөл атқарады;
- ақиқат (шындық) құрылымының негізгі өлшемі болып табылады;
- шындықтың қолдануы аясында оны заңды деп таниды;
- дүниенің құрылысын түсіндіреді;
- қашанда ол діни қимылда болады, соның арқасында қасиетті ғарыш
күнделікті өмірге жақындай түседі, өзара бірлікті сақтайды.
Діннің бағдарлау күші күнделікті өмірлік құндылықтарға сезім азайған
кезде көмекке келеді. П.Бергер екі түрлі теодицияны зерттейді (Теодиция –
грекше – Teoz – құдай, dike – адалдық сөздерінен келіп шыққан, яғни құдайды
жақтау, құдайға адалдық).
1. Иррационалды (ақыл-ой жетпейтін) теодиция, мұнда жеке адам
қоғаммен теңестіріледі, яғни көне діндегі аңыздарда
айтылатындай, адамдар өлгеннен кейін оларға сенім оянады.
2. Рационалды (ақыл-парасатты) теодиция жоғарыдағы ұғымға кереғар
(қарсы), яғни индуизм дінінде (сансар, карма, духарма ілімінде)
айтылғандай, әрекет пен сезім бірлігі, өмір мен өлімнің
қайталануы табиғат заңы да есептеледі [8, 38 б.].
П. Бергер дінді зерттеудің тарихи-феноменологиялық тәсілін қолданды,
діни құбылыстардың алғашқы қауымдағы формаларынан бастап, тарихтағы дамуын
талдады, бәрі адамның өмірінен, тәжірибесінен алынды деп санады.
Т. Лукман дінді түсіндіру үшін әлеуметтік антропология тәсілдерін
пайдаланды. Ол өмірдің феномендері ретінде осы дүниелік өмір мен
әлеуметтік шындықты (нақтылықты) алды. Негізгі әлеуметтік нақтылық
ретінде күнделікті өмір алынды. Оның мазмұнын ғылым, мәдениет, философия,
дін құрайды деп есептеді. Т.Лукман діннің екі нысанын бөліп көрсетеді:
- айрықша – діннің шіркеулік формасы;
- айрықша емес – жалпы әлеуметтік формасы.
Т. Лукманның трансценденттіктің (ақыл-оймен түсініп болмайды деп
есептейтін ағым) көмегімен діннің мәнін түсіндіргісі келеді, яғни ол діннің
табиғатын адамның биологиялық табиғатынан тыс, қоғамдық мәнімен
түсіндіргісі келді. Дін – Т.Лукманның ойынша, адам өмірінің тірегі, мән-
мағынасы. Дінді мәдениет пен салт-дәстүрді жеке адамға бағындыру арқылы
трансценденттеуге болады, яғни табиғаттан тыс күштермен байланысқа түсуге
болады.
Т.Лукман бұл қоғамға да, жеке адамға да пайдалы деп санады. Қазіргі
әлеуметтану дінді өте маңызды әлеуметтік институт деп бағалайды. Оның
құрамына әлеуметтік нормалар, салт-дәстүрлер, жөн-жоралғылар, діни
нанымдар, мінез-құлық, ұйымдық формалар кіреді. Дін адамға әлеуметтік
шындықты түсіндіруде шешуші рөл атқарады [25, 79 б.].
Дінді социологиялық тұрғыдан талдау діннің тарихи және әлеуметтік
тұрғыдан пайда болып, шығу негіздерін таразылайды. Діннің пайда болып, шығу
тегі, әлеуметтік алғышарттары, біріншіден, материалдық құндылықтар дүниесі,
екіншіден, рухани өріске бөлінеді, олар: саясат, ... жалғасы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...3
1 ДІНДІ ЗЕРТТЕУДІҢ НЕГІЗГІ ТЕОРИЯЛЫҚ БАҒЫТТАРЫ
1.1 Діннің мәнін, оның адам мен қоғам өміріндегі орнын анықтаудың
социологиялық
түсіндірмелері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...8
1.2 Діннің құрылымдық жүйесі, әлеуметтік белгілері және қазіргі жастардағы
діншілдік
көріністері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .23
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ДІНИ ПРОБЛЕМАЛАРЫ МЕН ҰЛТ ДҮНИЕТАНЫМЫНА ӘСЕРІ
2.1 Қазақстан Республикасында секталардың таралуы және өзекті проблемаларын
социологиялық талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
2.2 Ұлттық дүниетанымның қалыптасуындағы діннің рөлі ... ... ... ... ... ...46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..56
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 58
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының мазмұны және маңызы. Қазақстан
Республикасының Конституциясында еліміздің зайырлы мемлекет екені
анықталған. Демек, заманауи шынайылықтағы зайырлы мемлекет ұғымының мазмұны
құқықтық, демократиялық құндылықтарға негізделген және сенім мәселесінде
дін өрісіне мүмкіндік беретін мемлекет ретінде тұжырымдалады. Сондықтан
дінаралық қарым-қатынас тәжірибесі әлем назарына ілігіп отырғаны белгілі.
Дiн мен мемлекеттiң түйiсер жерi – елдiң тұтастығы жəне қоғамның
ауызбіршілігі мен тұрақтылығы. Сондықтан, екi тараптың өзара бiрiгiп əрекет
ететін кеңiстiгiн, оның құқықтық тетіктерін уақыт талабына сай айқындап
жəне жетілдіріп отырудың маңызы зор.
Диплом жұмысында дінді социологиялық тұрғыдан талдау діннің тарихи және
әлеуметтік тұрғыдан пайда болып, шығу негіздерін таразылайды. Зерттеу
барысында діннің мынадай бөліктеріне айрықша көңіл бөледі: діни сана-сезім,
ұғым-түсініктерге, діни іс-қимылдар мен әрекеттерге, діни ара-қатынастарға,
діни ұйымдардың жұмыстарына және де қазақ қоғамындағы жастардың діншілдік
деңгейінің әлеуметтік мәніне.
Дін - әлеуметтік институт ретінде адамзат қоғамымен бірге жасасып келе
жатқан рухани құбылыс. Қазақстандағы діншілдік Қазіргі кезеңде әлемде
діншілдік сипаты айтарлықтай өзгерді, діни сана жаңғыруымен қатар діни
құндылықтар мен қағидалардың орындарын алмастыру сияқты көріністер жиі
орын алуда. Дегенмен, дін қазіргі қоғам өмірінде маңызды рөл атқарады,
дәстүрлі қоғамдарда және белсенді жаңаруға ұшырап жатқан қоғамдарда
әлеуметтік-саяси жеделдету үдерісінің мәнді факторына айналды. Қазіргі
кезеңнің діншілдік сипаты мен ерекшеліктерін анықтау үшін дін туралы және
оның негізгі категориясы – сенім жайлы белгілі бір нақты көзқарасымыздың
болғаны қажет. Дін немесе религия ұғымы (дін–араб тілінен енген, ал religio
–латын тілінде, діндарлық, культ ) құдайға немесе құдайларға, тылсым күшке
сенуге негізделген сәйкесінше мінез-құлық пен арнайы әрекеттер,
дүниетанымды білдіреді. Дін дамуының тарихи формалары: тайпалық, ұлттық,
мемлекеттік, әлемдік (буддизм, христиан, ислам діндері) [1].
Сенім–қандай да бір құбылыстың ақиқаттылығын ешқандай дәлелсіз
мойындау. Тылсым күшке деген соқыр сенім (құдайға, періштеге, шайтандарға
және т.б.) –кез-келген діннің негізгі құрамдас бөлігі. Сенім мәселесі
жөнінде өткен ғасырлар ойшылы Л.Фейербах дөп басып айтқан: Сенімнің орнын
сенбушілік басты, Інжілдің орнын –ақыл, дін мен шіркеу орнын – саясат,
аспанның орнын – жер, дұғаның орнын – жұмыс, Христостың орнын адам басты.
Қазіргі әлемдегі сенім жалған, қауқарсыз, жеткіліксіз саналы сенбеушілік.
Діншілдік құдайсыздыққа айналуда [2].
Дәстүрлі қабылдауда діншілдікті тылсым күштерге сену деп айтады.
Діншілдікке берілген анықтама дәстүрлі батыс діндерге тән болғанымен,
көптеген шығыстық және жаңа діни жүйелерге қатысты қолданылмайды. Адамның
діншілдігінде мистикалық элемент бар – бұл тек жоғарғы күшке сену ғана
емес, оның бар екендігіне сену сезімі. Діншілдік жөнінде К.Юнг Діншілдік –
жанның арнайы тәжірибесі, саналы және бейсаналы діни елестер.
Бейсаналылық адамның діни бастан кешулерінің негізгі қайнар көзі деген
ойды айтады [3].
Қазіргі кезде ғылымның әлеуметтік рөлінің артқанына қарамастан, оның
дәстүрлі және дәстүрлі емес түрлерінде де діншілдік құбылысының
көріністерін байқауға болады. Қазіргі заман мәдениетіндегі адамға
мистикаға, оккульттық ілімдерге, эзотерикаға белгілі деңгейде қызығушылық
тән. Діншілдіктің осы және басқа себептерін білу үшін оның негізін
құрайтын элементтерін қарастыру қажет. Атап айтсақ: діни бейнелер,
мифологиялық жүйелер және діни рәсімдер. Діни бейне деп адам немесе адамдар
тобына эмоциялық жағынан маңызды, діни сезімдерді туғызатын кез-келген
объектіні
айтамыз. Діни бейненің пайда болуына адамның ішкі толғанысы, күйзелісі және
сыртқы факторлар ықпал етеді. Дәстүрлі түрде қалыптасқан екі фактор ықпал
етеді: харизмасы күшті адамның әсерінен; қоғамда қалыптасқан бейнелерді
тәрбие барысында адам санасына енгізу. Қазіргі заманғы діндерге діни
бейнелерді күнделікті өмірге көшіру, ғылым мен техникадағы жаңалықтарды
діни бейнеге айналдыру тән. Мысалы, дәрі-дәрмекті, ғылыми концепцияны және
т.б. фетишизациялау. Ғылым мен техника саласынан келген діни бейнелер.
Мәселен, кейбір жүйелерде әлемді басқаратын жоғарғы күш ғарыштық
компьютер, өзге планеталықтар немесе бейорганикалық тіршілік иесі
ретінде түсіндіріледі. Психологияның заманауи даму деңгейі адам санасына
діни бейнелерді жасанды түрде енгізуге мүмкіндік береді. Мәселен, барлық
жаңа христиандық жүйелерде қайталанатын дұғаларды хормен өлеңдетіп айту,
талап етіліп отырған мінез-құлық үлгілерін топтың қолдауы сияқты әдістер
қолданылады. Мифология діни образдарды адам санасында жүйелеу. Мифология
адамды өзіне баурайды, аңызда айтылған оқиғалардың қатысушысы етеді. Бұл
көбінесе харизматикалық діни жүйелерге тән. Бүгінгі таңда миф болуы мүмкін
емес жалған деп түсіндіріледі, ал бұрынғы кезде абсолютті ақиқатты беретін
ақпарат көзі, өмір сүру үлгісі болып табылған. Мифология мен діннің ара-
қатынасын зерттей отырып М.Ю.Смирнов мифтың 3 түрлі келбетін (ипостась)
бөліп көрсетеді: архаикалық мифтер, діни және діни емес мифтер. Архаикалық
мифке дүниені қабылдаудың алғашқы қауымдық бірегейлігі тән-адам мифті
шындық ретінде, ал шындықты мифологиялық түсініктер арқылы қабылдайды. Діни
санаға дүниені екіге бөлу тән: о дүние, осы дүние профанды және
сакралды және т.б. Қазіргі қоғамда миф діни сенімдерден алыс жатқан кейде
мүлдем қарсы идеяларды жүзеге асырушы арна іспеттес. Діни емес мифтер
өздерінің жасаушыларының қоғамдық және жеке өмірінің секуляризацияланған
саласындағы саяси-құқықтық, адамгершілік, эстетикалық ізденістерін
білдіреді. Ю.Рыжов қазіргі бұқаралық мәдениетте табыну объектісі -
Кейіпкер, каһарман культі екенін атап көрсеткен. Егер біз діншілдік
терминін тек дәстүрлі діндерде қалыптасқан мағынасымен ғана алмай, кең
мағынада алсақ, Кейіпкер – тек мифологема, сана архетипі ғана емес, сонымен
бірге табыну объектісі, яғни культтық, діни персонаж. Кейіпкер –
бұқаралық мәдениеттің әулиесі, құдайы (табынушыларына ықпал ету
қабілетіне байланысты), және оның маңызды қызметтері – бұл кез-келген діни
мәнге ие объектіге, жалпы дінге тән қызметтер болып табылады. [4]
Қазіргі миф шығармашылығының негізінде адамның өз қолымен өмірін
өзгерту мүмкін еместігі туралы ой жатыр. Мифтік сана ғарышқа тек
қорқынышпен емес, Әлемдік Ақылға сену, онымен байланысу мүмкіндігі деп
үміттене қарау тән. Осының негізінде өзге планеталықтар туралы, тылсым
күштердің әлемдегі істерге араласуы, жердегі ахуалды жақсартуы жайында
мифология қалыптасты. Міне, сондықтан бүгінгі таңда, ғылыми-техникалық
прогресс дәуіріне оккультизм, парапсихологияға, сиқырға, мистикалық ілімдер
мен культтерге қызығушылық тән. Адам әрқашан өзін-өзі жетілдіруге
талпынады, сондықтан эволюция үдерісінде діншілдік сияқты қасиеттің дамуы
осы бағыттағы мүмкін болатын жолдарды ашады. Адамның табиғи белсенділігі,
танымға құмарлығы, оның күн сайын өзгеріп отыратын қажеттіліктері,
қызығушылықтары жеке адам мен топтарды өзінің мәнін көрсетуге бағытталған
жаңа формаларды іздеуге итермелейді. Діншілдік адамның өмір сүріп отырған
әлемінің шеңберінен шығуына түрткі болғандықтан, адам дәстүрлі діни
құндылықтарды жоймаса да, бас тартып, оның дүниетанымдық ізденістерін
қанағаттандыратын жаңа жүйелерді жасауына мүмкіндік береді. Заманауи
мәдениет кеңістігінде жаңа діни қозғалыстардың пайда болуы әрбір адамға тән
өзін жоғары Абсолютпен сәйкестендіру тәсілі ретіндегі діншілдіктің тағы да
бір көрсеткіші болып табылады. ХХ ғасырдың 90-жылдарынан бастау алған саяси
және әлеуметтік-экономикалық өзгерістер нәтижесінде қоғамдық дамудағы
бетбұрыс, ұлттық және онымен тарихи, әлеуметтік-мәдени, діни қатынастар
саласында айтарлықтай өзгерістер тудырды. Қазақстандағы діни жағдай бойынша
күрделі мәселелердің көптігі діни саладағы жаңа шындыққа бейімделу, діни
жағдайды бақылауға алу қажеттілігін туындатты. Кеңестік жүйе күйрегеннен
кейін халық санасында орнаған рухани вакуумды толтыру нәтижесінде діни сана
жаңғыруы, дінге бет бұру байқалды. Дін мен саясат қарым-қатынасының, діни
ахуалдың ерекшелігі мен даму перспективаларын зерттеп, анықтап алмайынша
заманауи оқиғалар мен үдерістерді ұғыну мүмкін емес. Заманауи қазақстандық
мәдениеттегі дін тақырыбын зерттегенде қарапайым халық санасында, ойшылдар
еңбектерінде, бұқаралық ақпарат құралдарында, қазақстандық кино өнерінде,
поэзиясында және т.б. салаларында діннің алатын орны мен рөлін талдау
қажет. Еліміздегі зиялы қауымның өкілдері діннің жаңғыруы және дамуы
Қазақстан қоғамындағы ұлттық және әлеуметтік мәселелерін шешудің негізгі
алғышарты деп есептейді. Қазақстандағы діни жағдайдың даму перспективасы
қандай? Көп конфессионалды мемлекетіміз халқымыздың қанына сіңген
еркіндігін сақтай ала ма? Жаңа діни ұйымдардың халық санасын уландыруы
қашанға дейін жалғаспақ? Осы тектес сауалдарға ғалымдарымыз түрліше жауап
беру үстінде. Осы мәселеге байланысты айтып, жазып, зерттеп жүрген
ғалымдарымызды шартты түрде бірнеше топқа бөлуге болады:
1) Дәстүрлі діндердегі құндылықтарды енгізуді қолдайтындар (ислам және
православие);
2) Зайырлылық принципін ұстана отырып, ұлттық сананы, идеологияны
қалыптастыру керектігін қолдайтындар;
3) Түркі халықтарына ортақ Ясауи ілімін жаңғырту, сопылық ілімін қолдау
мәселесіне ден қоюшылар;
4) Жаңа пұтқа табынушылық немесе тәңіршілдікке оралу идеясын қолдаушылар.
Демократиялық дискурсті айқындайтын діни плюрализм діни жағдайды
қиындатады және келесі мәселелерді туындатады. Біріншіден, ол демократиялық
кеңістіктегі дәстүрлі және дәстүрлі емес діни ұйымдардың қарым-қатынасы.
Қазақстан мұсылмандарының діни басқармасы, Орыс православ шіркеуі мен
дәстүрлі емес діни ұйымдар арасындағы сұхбат мүмкін бе? Бұл жерде әңгіме
жай ғана формальды сұхбат жөнінде емес, консруктивті сұхбат жөнінде.
Екіншіден, бір жағынан, діни сенім бостандығына кепілдік беретін, екінші
жағынан, қазақстандық қоғамның тұрақтылығы мен қауіпсіздігін нығайтуға және
деструктивті тенденциялардың алдын алуға бағытталған салмақты мемлекеттік
саясат. Бұл мәселе, ең алдымен, құқықтық аспектілерді өзекті етеді.
Қазақстанның діни кеңістігінде дәстүрлі емес діни ұйымдардың белсенді
таралуына орай тартыс тудыратын факторлар да жоқ емес. Олардың белсенді
таралуына әлеуметтік-экономикалық бағыттағы мәселелер, индивидтің өмірдегі
рухани ізденістері ықпал етеді. В.И.Гараджаның пікірінше, адам ең жоғарғы
адамгершлік критерилерді құдайлық мәртебеге негіздесе де, моралды
нормаларды өзінше таңдау жолында болса да адам моралды болуы, аталған
өлшемдерге сай келуі мүмкін. Адамгершіліктік құндылықтар жалпы адамзаттық
сипатқа ие, олар тарих барысында қоғамдық сананың түрлі формаларында
қалыптасқан. Тек Құдайға сенетін адам ғана адамгершілікті болады немесе
керісінше тек атеист ғана адамгершлік тұрғысынан толыққанды болады деген
көзқарастаршындыққа жанаспайды және идеологиялық төзімсіздік өнімі болып
табылады. Қоғамның рухани денсаулығы дін жойылып, атеизм салтанат құрғанына
тәуелді емес, бірақ діни және атеистік фанатизм, төзімсіздікті жеңумен
байланысты. Ар-ождан еркін, діни көзқарасты таңдау әрбір адамға оның жеке
ісі ретінде берілуі тиіс [5,61б.].
Зерттеу тақырыбына байланысты классикалық ғалымдардың ой пікірлері. Сол
заманның Гобб, Лок, Юм сияқты әлеуметтік теоретиктері діннен табиғаты
бойынша қоғамға пайдалы, тұрақтылық Гоббс өзінің еңбектерінде дінде
негізделген қоғам үшін жағдайын қауіпті күштерді сараптайды. Ағартудың
біршама төмен бағыты діннің әлеуметтік пайдалылығын мойындап ешқандай қоғам
дінсіз өмір сүре алмайды дегенді алға тартты. Бірақ әңгіменің бәрі мынады
еді, жаңа заманда еуропа тарихындағы болған оқиғалардағы нақты көрініс
берген діни дау-дамайлар мен әлеуметтік жан-жалдардың қайнар көзі болады.
Діннің қоғамдағы әлеуметтік тәртіпке қауіп тудырмайтындай әрекетіне жағдай
жасап, дінге қоғамнан лайықты орын беру қажет болды. Локк дін мен
әлеуметтік өмірдің бұлай үйлесімділігінің бір мүмкіндігі деп, дінді ресми
емес деп алып мемлекеттен бөлу керек деді. Руссо да өзінің діңге
байланысты Қоғамдық келісім деп аталатын еңбегінде болашақ дін
социологиясы және қоғамды интеграциялаушы ретінде дін туралы жаңа тезис
туындайды дейді.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті.
Қазақстан қоғамындағы жастардың діншілдік деңгейінің әлеуметтік
мәнін анықтау аса маңызды әрі өзекті зерттеу тақырыптарының бірі.
Сондықтан, диплом жұмысында осы тақырыпқа қатысты әдебиеттерді саралап,
жастар арасындағы діншілдік деңгейі жайлы мағлұмат беру мақсат етіледі.
Қазақстан Республикасы соның ішінде Оңтүстік Қазақстан жеріндегі Діншілдік
дүниетанымның деңгейін анықтау. Оларға социологиялық талдау жасау.
Зерттеу жұмысының объектісі Оңтүстік Қазақстан тұрғындары арасында
жастар мен орта жастағылар болып отыр.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырым
Осы тақырыпқа қатысты Қазақстанда жасалған ізденістер мен
қазақ тілінде жазылған еңбектердің мейлінше мол екенін ескерсек, зерттеу
жұмысым сол жасалған еңбектерге сараптама жасап, ғылыми ортаға өзіндік
үлес қосар деген үміттеміз.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, екі тараудан, қорытынды
және пайдаланылған әдебиеттер тізімімен қосымшалардан (нақты әлеуметтанулық
зерттеу нәтижесінен) тұрады.
1 ДІНДІ ЗЕРТТЕУДІҢ НЕГІЗГІ ТЕОРИЯЛЫҚ БАҒЫТТАРЫ
1.1 Діннің мәнін, оның адам мен қоғам өміріндегі орнын анықтаудың
социологиялық түсіндірмелері
Бүгінгі таңда дінді әлеуметтік институт әрі қоғамдық жүйенің белді
тұғырлық ұстыны ретінде социологиялық тұрғыдан талдау айрықша маңызға ие.
Діннің қоғамда алатын орнын социологиялық тұрғыдан зерделеуді алғашқылардың
бірі болып бастаған француз социологы О.Конт болды.
О. Конт тарихи дамудың үш сатысы заңын қалыптастыра келіп, ақыл-ой
дамуының теологиялық, метафизикалық, позитивтік сатылары қоғамның даму
кезеңдерімен сәйкес келетінін негіздеді. Жаңа қоғамның рухани негізі
ретінде екінші теологиялық синтез керектігін баса айтты. Қоғам өміріндегі
діннің алатын орны мен рөлін асыра мадақтады.
О. Конттың пікірінше теология ғылым ретінде үш бөлімнен құралады.
1. фетишизм – киелі пұтқа табынушылық;
2. политеизм – көп құдайға табынушылық;
3. монотеизм – бір құдайға табынушылық.
Теологиялық күй – құдайға, немесе құдайларға сену О.Конттың тұжырымы
бойынша, әскери-өктем режимдерге сенгендей хал-ахуал, сондықтан ондай
жағдай:
- қарама-қайшы көзқарастарды бір-біріне үйлестіреді;
- әлеуметтік жүйені ыдыраушылықтан сақтайды;
- қоғамдық тәртіпті тұрақтандырады.
О.Конттың зерттеулері бойынша теологиялық тәртіптің соңғы тарихи
формасы – орта ғасырлардағы католиктік және феодалдық режим. Ол уақытта
діни сенімдер біріктіруші күш болған, яғни әлеуметтік қоғамның негізін
құраған. О.Конттың ойы бойынша келешекте ғылым дінге өз үстемдігін
жүргізеді. Бірақ ол кезде әлеуметтік байланыстар үзіліп, ыдырайды. Осылайша
діннің рөлі төмендеп, позитивті кезең басталғанда позитивті дін қоғамды
біріктіруші күшке айналады. О.Конттың іліміне сүйене отырып мынаны
анықтауға болады:
1. Дін қоғамның құрамдас (бөлінбес) бөлігі болып есептеледі. Бұл
идея кейіннен секуляризациялыққа негіз етіп алынды
(Секуляризация дегеніміз қоғамның, жеке адамның дін ықпалынан
арылуы, шіркеу меншігінің мемлекеттік меншікке алынуы).
2. О.Конттың ілімі бойынша әрбір кезеңге белгілі бір әлеуметтік
құрылымдар тән. Теологиялық үстемдікті қоғамда дінбасылары мен
әскерилер қамтамасыз етеді, ал метафизикалық кезеңде жетекші
рөлді ғалымдар атқарады. О.Конттың тұжырымдамасы бойынша
позитивті (жағымды) дін – ірі әлеуметтік организм.
О.Конт дінді екіжақты қарастырады: қоғамдық және жеке бастық. О.Конттың
түсіндіруінше қоғамдық дінде құдайдың орнына адамға табыну орын алады. Дін
адамзат келешегі үшін қызмет етеді. Дін өзіне адамзаттық барлық әрекеттерді
біріктіреді, яғни адамның іс-әрекетін, ойларын, саяси қимылын негіздейді,
мәдениеті мен философиясына ықпал етеді.
Социология позитивтік бағыт арқылы өзін мойындатады. О. Конт дінді
әлеуметтік тұрғыдан ұғынып-түсінуге қол жеткізді [1, 15-175 бб.].
Діннің мәнін негіздеуге Г.Спенсер де айтарлықтай үлес қосты. Ол
О.Конттың тұжырымдамаларын одан ары қарай дамытты. Г.Спенсердің дін туралы
көзқарастарының қалыптасуына Ч. Дарвиннің эволюциялық теориясы әсерін
тигізді. Г.Спенсер қоғамды биологиялық организм деп қарастырып, оның жеке
бөліктерін (тіркеу, өкімет, білім беру) осы организмнің элементтері деп
есептеді.
Қоғамның экономикалық өмірін организмдегі зат алмасумен, өкіметті ми
қызметімен, сауда-саттықты қан айналымымен теңестірді. Ол социологияда
бірінші болып құрылым және қызмет терминдерін қолданды. Оның
түсінігінше қоғам қарапайым жағдайдағы элементтер сияқты дамиды.
Құрылымдағы өзгерістер қашанда ішкі өзгерістер арқылы жүзеге асады, барлық
бөлшектер бір мақсат үшін қызмет етеді, яғни әлеуметтік интеграцияның
негізін құрайды. Әлеуметтік дамудың негізгі заңы өмірге бейімделгендердің
өмір сүру заңы, табиғи таңдау қызметін экономикалық бәсеке атқарады.
Г.Спенсердің ойынша өкімет табиғи таңдау процесіне араласпауы керек, ал
өмірге бейімделмегендерден арылып отыру пайдалы. Бұл бағыт әлеуметтік
дарвинизм деп аталды. Г.Спенсер революцияға қашан да қарсы болып, оны
организмдегі ауру деп есептеді. Оның ойынша, эволюция ғана қоғамды да,
әрбір адамды да бақытты ете алады [6, 39-40 бб.].
Қоғамдағы әр түрлі институттардың бірлесе өмір сүруі (оның ішінде діни
институттар да бар) қоғамдағы динамикалық өзгерістер (діни ұйымдар қызметі,
салт-дәстүрлер) эволюция формуласымен түсіндіріледі:
1. Интеграция – жекелеген элементтердің бірлесе, бір-біріне кіріге тығыз
топтасуы;
2. Дифференциация – біртектілік жағдайдан әртектілікке өту (яғни әр түрлі
формаға өту);
3. Анықтықтың артуы-анық болмағаннан аныққа қарай жүру эволюциясы.
Әрбір құбылыстың шегі болады: 1-тепе-теңдік; 2-ыдырау процесі.
Г.Спенсер қоғамды екі түрге бөліп қарастырады: әскери және өнеркәсіпті.
Әскери қызмет қоғамда мақсатқа жету үшін міндетті түрдегі қызмет болса,
өнеркәсіп қоғамда ерікті қызмет атқарады. Дін әскери қоғамды қолдайды.
Өнеркәсіпті қоғамды қолдамайды.
Г. Спенсердің ойынша дін:
1. отбасылық қатынастарды нығайтады;
2. адамдардың тәртібін бақылау мен басқару негізін бекітіп береді;
3. ұлтаралық бірлікті нығайтады (соның ішінде діни бірлікті де);
4. жеке меншікті қолдайды [7, 272-287 бб.].
Г.Спенсер дінді бірлікке, интеграцияға жету құралы деп есептеді,
қоғамда әрқашанда қандай да бір дінге орын бар деп ойлады [8, 13 б].
Батыс пен Шығыс арасындағы қазіргі кездегі діни тартыс-талас
діннің қоғамдағы өзіндік орнын, оның әлеуметтік-мәдени құбылыс ретіндегі
рөлін түсіндіруге қайшы келеді. Социолог ғалымдар діннің қоғамдағы орны мен
рөлін зерттегенде тек Құдай бар ма, әлде жоқ па?, Болашақты алдын ала
негіздеуге бола ма?, Өлгеннен кейінгі өмір қандай? деген сияқты
сұрақтарға жауап іздемейді, керісінше діни, этикалық құндылықтардың
адамдардың, әлеуметтік топтардың ой-санасына, іс-қимылдарына тигізетін
ықпалды әсерін екшейді. Социология ғылымының классиктері Э. Дюркгейм, М.
Вебер және т.б. діни әрекеттерді әлеуметтік факт деп есептеп, рухани
құндылықтар дүниетаным негізін құрайды, әлеуметтік жүйені басқаруды
реттейді деп санады.
Социология ғылымы дінді отбасы, білім беру сияқты әлеуметтік-мәдени
құбылыстар қатарында қарастырады. Социологтар дін қалай пайда болды және
кімдерге қалай қызмет көрсетеді, әртүрлі дін өкілдері арасындағы қарым-
қатынастар қандай деңгейде, олардың араларында не себептен қақтығыстар
болады? деген сияқты сұрақтарға жауап іздейді.
М.Вебердің пікірі бойынша, адамдардың іс-қимылын анықтау үшін олардың
діни нанымдарын, діни түсініктерін анықтап алу қажет. Социолог ғалымдар
үшін дін – әлеуметтік-мәдени құбылыс, жеке адамдардың немесе әлеуметтік
тұрғыдан топтың ой-санасының немесе іс-қимылдарының жиынтығы. Социология
ғылымы діннің сырт көзге көрінетін құбылыстарын ғана сараламайды, сонымен
бірге діннің ішкі мәнін, мазмұнын, діни институттардың іс-қимылдарын да
саралайды [9, 414-429 бб.].
Э.Дюркгейм дінді теңестіру (ұқсастыру) белгілерінсіз зерттеуге болмайды
деп есептеді. Ол дінді де қоғамдағы басқа да құбылыстар сияқты жеке зерттеу
обьектісі ретінде бөліп қарау керек деп есептеді. Э.Дюркгеймше діннің
мазмұнын әлеуметтік шындық (ақиқат болмыс) құрайды. Шындықтың негізінде
әлеуметтік фактілер жатыр. Жеке адамға немесе әлеуметтік топқа әсер ететін
іс-әрекеттер әлеуметтік фактіге жатады. Оған, сондай-ақ, заңдарды,
дәстүрлерді, діни нанымдарды, ақша системасын, т.б. жатқызуға болады.
Э.Дюркгеймнің пікірі бойынша, әлеуметтік факт зат деп қаралғанда жеке
адамдардың әлеуметтік іс-әрекеттеріне мыналар жатады:
- әлеуметтік, саяси, экономикалық, рухани, мәдени және материалдық
фактілер;
- екі және одан да көп әлеуметтік фактілердің өзара байланыстылығы
қоғамдық заңдылықтардың сақталуына көмектеседі.
Э. Дюркгеймнің пікірінше социология әлеуметтік фактілерді талдау үшін:
1( әр түрлі идеологиямен арақатынасын үзуі керек;
2) адамды әлеуметтік факті туралы ескі ұғымдарынан арылтуы қажет;
3) әлеуметтік факті қоғам мен жекелеген тұлғалардың іс-әрекетінен
туындайтынын мойындауы керек.
Әлеуметтік өмірге зияндықты анықтау үшін Э.Дюркгейм әлеуметтік зерттеу
жүргізу керек, оның ішінде бақылау, салыстыру әдістерін пайдалану керек деп
есептеді.
Э.Дюркгеймнің пікірінше, дінді қасиетті заттар және соларға қатысты
салт-жоралар құрайды. Ол өзінің Діни өмірдің қарапайым нысаны деген
жұмысында: дін – діни наным мен тәжірибеден құралады деп тұжырым жасады
[10, 9-10 бб.].
М. Вебердің ілімі бойынша, дінді әлеуметтік іс-қимыл ретінде қарастыру
жеке адам және көпшілікке қатысты келесі мәселелерді шешеді. Олардың
қатарына уақыт, өлім, жамандық, жақсылық, борыш, ұят, т.б. солар сияқты
құбылыстар жатады [11, 78 б.].
Мұндай ұғым-түсініктер қазіргі кездегі әлеуметтанушылар тарапынан да
кездеседі. Әрбір қоғам ыдырау қаупін басынан кешірген кезде, – дейді
П.Бергер, – дін қоғам (номос) мен ғарышты (космос) байланыстырушы
қызмет атқарады. Адамның әлемдік дүние кеңістікті игеруге әрекеттенуі
табиғатқа қарсы тұру әрекеті болып табылады [8, 97 б.].
Р.Белланың түсіндіруінше, дін – символикалық формалар мен әрекеттер
жиынтығы, ол адамды соңғы өмір сүру шегіне алып барады, ол адамның танымдық
қабілетін қалыптастырады. Мәселені басқаша шешудің жолдары болмаған кезде
діннің өрісі кеңейеді. Дін – әлеуметтік өмірдің рухани деңгейі.
Р.Белланың пікірінше, дін айрықша құрметке ие адамдарға билік жүргізуге
ерік береді.
Оның пікірінше, жоғарыда мысалға келтірілген пікірлер дінді тек
әлеуметтік -мәдени жүйенің бөлінбес бөлшегі, жеке адам өмірінің
құрылымындағы рухани құндылықтар, оның өмірінің мән-мағынасын реттеуші
феномен деген түсіндірулерге негізделген. Жалпылама алғанда, діннің мәнін
екіжақты түсіндіруге болады:
а) мәдени жүйенің құрылымдық компоненттерінің бірі ретінде дін
дегеніміз бұл мәдени құбылыс;
б) әлеуметтік үрдіс (әлеуметтік жүйенің маңызды бөлігі).
Дінге мұндай көзқарас оны онтологиялық және танымдық үрдіс ретінде
қарастыруға негіз қалайды, ол адамзаттың даму тарихындағы діннің орны мен
рөлін түсіндіруге жәрдемдеседі.
Діннің ең көне формалары фетишизм, тотемизм, магия деп танылады, олар –
адамзат баласы пұтқа табынған алғашқы қауымда өмір сүрген кездегі нанымдық
құбылыстар. Алғашқы қауым адамдары табиғат күштерін, өсімдіктерді,
жануарларды өздерінің өмір сүруінің (тотем) негізі деп түсінді.
Сиқыршылық (магия) – сиқырлау, жалбарыну арқылы қоршаған ортаға әсер
ету әдісі.
Қоғамдық өмірдің күрделене түсуіне қарай діннің де күрделі типтері
пайда бола бастайды. Ежелгі Грецияда политизм діні қалыптасты. Политеизмдік
ұғым-түсініктер бойынша дүниені бірнеше құдайлар биледі. Олар Марс – соғыс
құдайы, Гермес – сауда-саттық құдайы, Аполлон – өнер, мәдениет құдайы,
т.с.с. Олимп тауының шыңында Зевс отырды. Осындай жүйе ежелгі Римде де
қалыптасты.
Дүние жүзіндегі негізгі үш дін:
а) буддизм (б.з.д.VI ғ.)
б) ислам діні (б.з.д. VIІ ғ.)
в) христиан діні (б.з.д. І ғ.) пайда болды.
Бұл діни наным-сенімдер діннің жаңа жүйесін – монотеизмді тудырды.
Бұл діндерді жалғыз құдайға деген сенім біріктіреді. Жалғыз Құдайға
табыну үш дінде де үш түрлі салт-жорамен өтеді. Мысалы, христиан дінінде
Құдай-әке, Құдай-бала, Құдай-рух. Ислам дінінде Құдай біреу. Ол – Алла. Ол
жер мен көкті жаратушы.
Р.Белланың одан әрі түсіндіруінше бұл діндер негізінен адамдарды
құтқаруға негізделеді. Мысалы буддизмде адам жаратылысынан ашкөз,
ашуланшақ, ол мұндай қасиеттерден бүтіндей арылуы керек.
Адамдардың құтқарылуы оның рухани болмысына бағынышты. Ол адамнан
Құдайға жан-тәнімен берілуді, құрбандық шалуды талап етеді. Ислам дінінде
адамдардың ерікті түрде құдайдың бар екендігін мойындауы оларды тозақтан
құтқару жолы деп есептеледі. Дүниедегі барлық діндер адамдарды құтқаруды
бірінші орынға қояды. Олар әлеуметтік өзгерістермен есептесе бермейді.
Адамзат тарихында бірқатар әлеуметтік қозғалыстардың өзегін діни
революциялар құрады. Діни сенімдер, салт-дәстүрлер, дінге табынушылар
арасында діни топтар пайда болды.
Дін әлеуметтік институт ретінде екі, бірақ бір-бірімен тығыз байланысты
жүйелерден құралады:
а) діни құндылықтар, діни нанымдар, символдар;
б) діни нормалар мен нонвизмдер арқылы басқарылатын құрылымдар [12, 164-
167 бб.].
Дін әлеуметтік парадигма. Қазіргі социология ғылымында діннің мән-
мағынасын талдаудың теориялық-методологиялық негіздері көп. Олардың мәнін
парадигмалар құрайды.
Парадигма – гректің paradiegma мысал, үлгі сөзінен алынған ұғым-
түсінік. Ғылымға америка тарихшы-философы М.Кун ендірген. Парадигма –
ғылыми қауымдастыққа мәселені қою және оны шешудің жолдарын көрсететін
көпшілікке танылған ғылыми жетістік. Парадигмалық түсінік бойынша ғылыми
танымның тарихи дамуы парадигмалардың ауысу процесін бейнелейді: зерттеуге
байланысты қабылданған парадигмаға қарсы деректердің жинақталуы оның
беделін төмендетіп, бәсекелес жаңа теориялардың дамуына әсер етеді.
Біріншілік үшін күрестің барысында жаңа парадигма өмірге келеді [13, 141
б.].
Дін теориясының негізінен екі парадигмасы бар, олар функционалдық
міндетті және интерпретивтік (түсіндіру) парадигмалары. Интерпретивті
(түсіндіру) парадигма негізінен герменевтикадан бастау алады. Герменевтика
грекше Hezmeneutikcz – түсіндіруші (бұл көне қолжазбалар мен мәтіндерді
түсіндіру теориясы). Бұл парадигмаға сүйенуші әлеуметтанушы ғалымдар
адамның өмір сүруін түсіндіру үшін оларды әлеуметтік, мәдени, экономикалық,
саяси тұрғыдан қарауда тіл ерекшеліктерін есепке алуды ұсынады. Американдық
ғалым У.Томас бұл парадигманы кейіннен Томас теориясы деп аталған
пастулатта былайша негіздейді: Егер адамдар (шындық) іске асады деп
есептесе, ол жағдай қашан да орындалады [14, 141 б.].
Э.Дюркгейм өзінің социологиялық зерттеулерінде қоғамның ынтымақтастығын
дамытуды ұсынады. Ол діннің пайда болуы мен дамуын қарастыра келіп, оның
қоғамдағы орны мен қызметін талдайды.
Функционалдық парадигмасы бойынша дін:
1. діни нанымдар мен әрекеттер жүйесіне жатады.
2. дін адамдардың рухани көзқарастар жүйесі.
Дін, Э. Дюркгеймнің пікірінше, адамдардың өмірін әлеуметтік тұрғыдан
ұйымдастырушы тәртіптілік негіздері [15, 12-26 бб.].
Э.Дюркгеймнің құрылымдық-функциональдық талдауы бойынша, әлеуметтік
құбылыс, әлеуметтік институт және қажеттілік арасындағы арақатынастар дін
негізінде талданады. Қоғам әлеуметтік өзгерістер мен қылмыстылықтың өзегі
ретінде өмірдің де негізін құрайды.
Дін өмір мен өлім туралы көп ойланатын жеке тұлға үшін пайда болып,
дамымайды, керісінше, ол қоғамдық жиынтық, діни нанымдар мен құндылықтар
түрінде өмір сүреді. Э.Дюркгейм О.Конттан кейін қоғамды ынтымақтастық өрісі
деп қарастырады. Оның түсіндіруінше ынтымақтастық екіжақты қарастырылады:
а) механикалық тұрғыдан және б) органикалық тұрғыдан.
Механикалық ынтымақтастық дамымаған, көне қоғамдық құбылыстарға тән
құбылыс, ондағы адамдардың іс-қимылы, әрекеттері. Бұл қоғам Э.Дюркгеймнің
пікірінше тез арада діншілденеді. Діни сезім мен сенім адамдар арасында
күшейе түсіп, қарқынды дамиды.
Органикалық ынтымақтастық адамдардың арасындағы еңбек бөлінісіне,
экономикалық қатынастарға негізделген. Ынтымақтастық жағдаятында адамдар
қоғамда еркін өмір сүреді.
Э.Дюркгейм кейбір қоғам мүшелерінің өзіне-өзі қол жұмсауын әлеуметтік
жағымсыз құбылыс ретінде діни, отбасылық, саяси құбылыстарға қатысты деп
есептеді. Протестанттар мен католиктер арасындағы өзін-өзі өлтіру
әрекеттерін зерттеген Э.Дюркгейм статистикалық мәліметтерге сүйене отырып,
олардың арасында өзіне-өзі қол жұмсау девианттық ауытқушылыққа байланысты
туындайды деп ой түйіндеді. Девианттық ауытқушылық мына жағдайларға
байланысты пайда болады:
- қоғам мүшелері арасында өзара түсіністік жойылған кезде олардың мінез-
құлқында девианттық ауытқушылық пайда болады;
- адамдар өз мінез-құлқына әлеуметтік тұрғыдан баға бере алмайды,
сондықтан олардың арасында ынтымақтастық жойылады;
- әлеуметтік мақсат оған жету тәсілдерімен сәйкес келе бермейді.
Э.Дюркгеймнің концепциясы бойынша дін діни нанымдар мен құндылықтар
жүйесінен құралады, ол қоғамның барлық мүшелеріне тиесілі. Дін қоғам
мүшелерінің ынтымақтастығын арттырады, интегративті қызмет атқарады.
Э.Дюркгейм діни салт-жораларға жете көңіл бөлді. Ол адам өміріне азық-түлік
қандай қажет болса, салт-жоралар да сондай қажет болады деп есептеді. Салт-
жоралар адамдардың бірігіп әрекет етуінен туындайды, ол әлеуметтік топтың
өмір сүруін нығайтады, олардың бірлігін арттырады. Механикалық
ынтымақтастық о бастан салт-жоралармен тығыз байланысты. Ұжымдық топ салт-
жоралық қозу кейпіне енгенде күштің қайнар көзіне жақындай түседі, қашан да
жеке адамдардан жоғары тұрады. Бұл діни өмірдің қарапайым түрі, діни салт-
жоралар мен діни нанымдардың символы.
Діннің әлеуметтік өмір сүру формаларының күрделенуі органикалық
ынтымақтастыққа алып келеді. Бұл кезде коллективтік (ұжымдық) өріс
таралып, діннің әлеуметтік қызметтік императиві өзгереді. Десек те, діни
нанымдар мен салт-жоралар діннің әлеуметтік ядросын өзгертпейді.
Қоғамдағы экономикалық қалыпты сақтай алмаған ескі құдайлар өліп, олардың
орнын қоғамды біріктіретін жаңа құдайлар басады. Австралиялық
аборигендердің өмірін зерттеген Э.Дюркгейм дін қоғамда адамгершілік
бірлікті сақтайды деген шешімге келді. Діннің әлеуметтік мәні қоғам бір
сәтте діннің авторы және обьектісі бола алатынынан көрінеді. Ол дінді
дүниеге алып келеді, бір сәтте құдай да, табынушы да бола алады.
Діннің негізгі қызметі:
- тәртіптілікті сақтау (мәжбүрлеу және бақылау арқылы);
- қоғамда бірлікті нығайту;
- репродуктивтік (одаққа жаңа мүшелер тарту)
- эйфориялық қызмет.
Э.Дюркгейм дінді кез-келген қоғамның құрылымдық элементі деп есептеді
[16, 35-69 бб.].
Дін әлеуметтік сезімдерді оятады, ұжымдық әрекеттерге үндейді.
Э.Дюркгеймнің О.Конттан айырмашылығы ол дінде шындық элементтері бар деп
есептеді.
Дін біздің оған қызығушылығымызды діни наным-сенімдер екендігіне ғана
қарап оятпайды, ол сонымен бірге терең әлеуметтік мәні бар қызмет те
атқарады.
Э.Дюркгеймнің түсінігінше, дін құқық, адамгершілік сияқты өте ықпалды
әлеуметтік күш, ол қоғамда мотор қызметін атқарады, адамдардың арман-
мұраттарының қалыптасуына әсер етеді [17, 47 б.].
Дін туралы теориялардың көпшілігі қоғам мен тірі организмнің ұқсастығын
сөз етеді. Қоғамның әр түрлі жақтарын адам органдарының қызметімен
салыстырады. Ал адам органдары – адамның өмір сүруін қамтамассыз ететін
күш.
Дінді функционалдық теория тұрғысынан талдаулар антропологтар
Б.Малиновскийдің, А.Радклифф-Браунның еңбектерінде жалғасын тапты. Олар
Э.Дюркгеймнің идеяларын сын көзбен талдап, діннің мән-мағынасын басқаша
түсіндіруге тырысты.
Б.Малиновскийдің түсіндіруінше, рухани құндылықтар адамдардың
қажеттілігін өтеуі керек. Мәдени мұраларды зерттеулерде адамдардың
қажеттілігіне қарай әлеуметтік зерттеулер бірінші орын алады. Б.Малиновский
қоғамдағы діннің екі түрлі қызметін ашып, дәлелдеді.
1. Әлеуметтік топтың әрбір мүшесіне келешекте қалай өмір сүру
қажеттігіне көмектеседі, ерекше жағдайларда топтың бірлігін сақтап қалады;
2. Жеке адамдарды қоғамның толыққанды мүшесіне айналдырады.
Б. Малиновскийдің пікірінше, дін адамның өзіне деген сенімін арттырады,
өзін қауіпсіз сезінуге ықпал етеді [18, 84-110 бб.].
Діннің мәнін А.Радклифф-Браун басқаша түсіндіреді. Қоғамның мәдени және
әлеуметтік құрылымдары ұқсас келеді, олар әлеуметтік және органикалық өмір
сияқты бір-біріне ұқсас. Әлеуметтік өмір – әлеуметтік құрылымның қызмет
етуі. Әрбір әлеуметтік құрылым үндестік бірлігіне жеткізеді.
А.Радклифф-Браунның талдауы бойынша өзара түсіністік пен өзара қатынас
мәдениеті зерделеуде шешуші рөл атқарады. Мәдени нормалар мен қағидаларды
бұзылуынан сақтау үшін дін әлеуметтік бақылаушы рөлін атқарады, яғни
әлеуметтік тұрақтылықты сақтайды. А.Радклифф-Браунның ойынша қоғамның,
әлеуметтік топтардың дінге деген қызығушылығы жеке адамның мінез-құлқын
қоғамға қажетті арнаға бұру үшін керек болады [19, 421-438 бб.].
Н.Смельзердің пайымдауынша, жоғарыда аттары аталған ғалымдар қоғам мен
діннің арақатынасы мен өзара байланысын ашып бере алмады. Мынадай
сұрақтарға жауап таппады: қандай жағдайда дін әлеуметтік құрылымдарды
сақтауда және адамдарды қанауда пайдаланылады?; неліктен діннің ықпалымен
әлеуметтік өзгерістер болады?; әлеуметтік қақтығыстардың түбірі неде? [20,
473 б.].
Т.Парсонс қоғамдық қақтығыстарда жеке адам қызметінің рөлі арта
түсетініне ерекше назар аударды. Ол қоғамды жабайы, аралық, қазіргі
деп үшке бөліп қарастырды.
Т.Парсонс Батыс елдерінде христиандықтың өрістеуін зерттеді. Оның
түсіндіруінше, адам бүкіл дүниеге өзінің үстемдігін жүргізуге тырысып
бағады. Христиан діні пайда болғаннан бері ол бірнеше осындай кезеңдерді
басынан өткізді.
1) Ертедегі христиан діні өзіне иудей діні мен грек мәдениетінің
ерекшеліктерін біріктірді. Бұл кезеңде христиан діні секталық ұйымнан
көпшілік мойындаған шіркеулік жетекші ұйымға айналды.
2) Орта ғасырдағы христиан діні. Бұл кезеңде әлеуметтік жүйе мен мәдени
жүйенің бірігуі басталып, әлеуметтік нормалар мен құндылықтар жүйесі
анықталды. Батыс елдерінде шіркеу жетекші рухани күшке айналды.
3) Қайта өрлеу дәуіріндегі христиан діні. Бұл кезеңде адам шіркеусіз-ақ
құдайға сыйынатын болды, экономикада, саясатта, ғылымда көптеген өзгерістер
болды.
4) Қазіргі кезеңдегі христиан дінінің ерекшелігі өмір құндылықтарының
жаңа жүйесін құрастыру, христиан дінінің этикасын қазіргі қоғамдағы күрделі
мәселелерді шешуге жұмсау, діндерді бір-біріне жақындастыру болып табылады
[16, 376 б.].
Қақтығыстар теориясын жақтаушылар дін қоғамдағы үстем топтардың басқа
әлеуметтік топтарға қысым көрсетуіне қызмет етеді деп сендірді. Бұл діни
нанымдар арқылы жүзеге асады, яғни төменгі қатардағы топтарға арғы дүниеде
жақсы өмір сүруге болады-мыс деп сендірді. Бұл наным оларды өміріндегі
күнделікті проблемаларды ойламауға бағыттайды.
Бұл теорияның негіздеушісі К.Маркс дінді үстем таптың өз үстемдігін
жүргізу үшін пайдаланатын құралы деп есептеді.
К.Маркс дінді қияли дүние, сағым, аңыз деп есептеді [21, 245 б.].
Ф.Энгельстің түсіндіруінше, дін – адамдардың қиялындағы күнделікті
өмірдегі үстемдік көрсететін сыртқы күштер. Дін – бұл езілген халықтың
күрсінуі. Дін – халық үшін апиын [22, 4 б.].
Қақтығыстар теориясына сәйкес дін – өзімшіл жеке адамдар мен әлеуметтік
топтардың бір-біріне дұшпандық бағыт ұстануы.
Өткен дүниеде де, қазіргі дүниеде де діни қақтығыстар болған және бола
береді. Мысал ретінде XVI-XVII ғасырлар арасында Еуропада болған діни
соғыстар. Көпғасырлық иудейлер мен христиандар арасындағы, иудейзм мен
ислам діні арасындағы, католиктер мен протестанттар арасындағы
қақтығыстарды айтуға болады. Бұл қақтығыстар негізінен партикуляризм
негізінде туындайды, яғни діннің үстемдік орнатуға тырысуынан келіп шығады.
Діни қақтығыстар қоғамдағы әлеуметтік өзгерістер негізінде шешіледі.
М.Вебер діннің мәнін талдаудың өз замандастарынан басқа жолын таңдады,
ол – рационалдық және әлеуметтік өзгерістер бағыты.
С. Кравченко М. Вебердің дінге қатысты көзқарастарын талдай келе оның
алғышарттарын ашып, көрсетіп берді. М.Вебердің түсінігінше, бірінші
алғышарт – адамдардың діни мінез-құлқын әлеуметтік тұрғыдан зерттеу, діни
нанымдар мен саяси және экономикалық қызметтер арасындағы байланыстарды
зерделеу қажеттілігі.
Екінші алғышарт діннің тарихи өзгерістерде алатын орнын анықтау.
М.Вебер әр түрлі діннің атқаратын діни қызметтері де әр түрлі болады деп
есептеді.
Үшінші алғышарт протестанттық дін мен капиталистік құрылыс арасында
байланыс орнату, яғни капитализм рухы қалай пайда болады? Қазіргі кезде
кәсіпкерлік қалай пайда болды? деген сұрақтарға жауап іздеу [5, 420-421
бб.].
М.Вебердің әлеуметтік әрекет теориясының негізі – әлеуметтік іс-
қимылдар концепциясы. Әлеуметтік іс-қимыл – жеке адамның әрекеті, яғни жеке
адам өз әрекетінде басқа адамдардың әрекеттерін де есепке алады. Ойланбай
істелген әрекет бұл әлеуметтік әрекет емес. М.Вебер әлеуметтік әрекеттің
мынадай түрлерін атап көрсетті:
1. Рационалды (ұтымды); 2. Құндылықты; 3. Аффективті (естен
адасушылық); 4. Дәстүрлі.
Ол дінді әлеуметтік әрекеттің себебі деп түсіндірді, себебі адам өз
мақсатына жету үшін белсенділігін арттырады, ол әлеуметтік, саяси-
психологиялық факторларға байланысты дамиды.
Әлеуметтік іс-қимылды анықтаудың екі түрі бар:
1. Бақылау арқылы; 2. Іс-қимылдық дәлелдер арқылы.
М.Вебер дүние діндері деген ұғымды былайша түсіндіреді. Олар тарихи
қозғалыстарға әсер етеді, әлеуметтік өзгерістерге бастайды.
М. Вебер дін тарихына салыстырмалы-тарихи талдау жүргізіп, оның үш
түрлі даму жолын анықтады:
- дүниеге бейімделу діні (конфциан діні, даосизм)
- дүниеден қашу діні (баз кешу) (индуизм, будда діні)
- дүниені бағындыру діні (иудей, христиан, мұсылман діні).
Ислам діні батыстық діндердің Индия, Қытай сияқты мемлекеттерге
тарауына тосқауыл болды.
М.Вебер капитализм рухының туындауына христиан дінінің реформаторы
Ж.Кальвиннің ілімі ықпал етті деп есептейді. Дүние қызықтарынан баз кешіп,
еңбек етуге ғана берілу – бұл протестант дініне тән құбылыс. М.Вебер бұл
құбылысты дүние тақуалығы деп атады.
Католик дінінде де дүниедегі басқа діндердегі сияқты, адам өмірі діни
өмір және бұл дүниелік өмір болып екіге бөлінеді, яғни, негізгі немесе
негізгі емес өмір. Шіркеу өміріне белсене араласқандарға құтқару сыйланады,
дүниелік өмір екінші орынға сырғытылады. Протестант дінінде адам жанын
құтқару дүниелік өмірдегі адамның белсенділігіне байланысты деп
есептелінеді. Бірақ оған, біріншіден, шіркеудің қатысы, салт-дәстүрлердің,
құдайға жалбарынушылықтың қажеттілігі болмайды. Екіншіден, дүниені
сиқыршылықтан азат ету кезеңі басталады. Протестант ілімі бойынша жұмыс –
адамның борышы, міндеті, ол адамның құтқарушысы.
М.Вебердің түсінігінше, діни нанымдар мен капитализм рухы-мәдени
нормалар арасында көптеген ұқсастықтар бар.
Капитализм рухының негізі ретінде М. Вебер мыналарды атап көрсетеді:
қызметтік борыш, ұтымды шаруашылық, еңбек өнімділігінің артуы, капиталдан
пайда табу. М.Вебер өзінің құтқару формуласын ұсынады, ол өндірістегі
адамдардың мінез-құлқына, саясатқа әлеуметтік арақатынастарға байланысты:
- адамгершілік қадір-қасиеттерді жоғары сатыға көтеру;
- әдет-ғұрыптар;
- борыштардың орындалуы;
- білім және сенім;
- махаббаттағы тақуалық;
- жұмбақ (құпия);
- шіркеу арқылы құтқару [23, 78-98 бб.].
Нақ осылар арқылы адам әрекеті жағымсыз мінез-құлықтан, мағынасыз
тіршіліктен, т.б. бөлектенеді. Әлеуметтік мінез-құлықтың субьективті мәнін
қалай тануға болады? Ашық мінез-құлықты түсіндірумен шектей отырып,
позитивистер мұндай мәселені атымен қойған жоқ. Философтар мен интуивист-
социологтар іштарту, ұнату мен ортақтастыруға жолдама берді.
М.Вебер осы екі әдісті: себептік түсіндіру мен түсінуді біріктіруге
тырысады. Түсінуді ол тікелей интуитивтік білім емес, адамның
әрекеттеріне түсінік беретін гипотезаны баяндау ретінде қарастырады. Бұл
гипотеза эмпирикалық жолымен тексерілуге тиіс және оның өзі жекелеген
оқиғаның себептік түсіндірілуінің бір бөлігі болып табылады. Егер біз
қандай да бір әрекетті түсінгіміз келсе, біз оны түсіндіріп қана қоймаймыз,
сондай-ақ оны түсінуіміз қажет. Түсінудің төрт түрі әлеуметтік әрекеттің
мәнін оның себептік компоненті ретінде қарай келіп, М. Вебер әлеуметтік
әрекеттің түптерін олардың рационалдық дәрежесі бойынша классификациялайды.
Ол әлеуметтік әрекеттің 4 түрін бөлектеп алады: 1) рационалды-мақсатты
(айқындалған мақсат, басқасы тек жағдайы мен жету жолдары); 2) құндылық-
рационалдық (этикалық, эстетикалық, діни құндылықтар ғана абсолютті); 3)
аффективтік (сезімдік әсерлі жағдай); 4) дәстүрлі (іс-әрекет қалыптасқан
әдеттер мен әдет-ғұрыптармен анықталады). Қорыта айтқанда, М.Вебердің
Протестанттық этика және капитализмнің рухы еңбегі – қазіргі заманға
дейін өзінің маңызын жоғалтпаған шығарма.
М. Вебер өркендеп келе жатқан капитализм мен XVIIІ ғасырдың
протестанттық құндылықтары арасындағы байланысты көрсетіп берді. Оның
анықтамасы бойынша діннің мәні адамдардың мінез-құлықтары мен іс-
әрекеттеріне адамгершілікті талаптар енгізуінде. Ал, діннің шығуы
шаруашылық жүргізу қажеттеріне байланысты туындаған құбылыс [24, 11-
135 б].
Феноменологтардың көзқарастарына қарағанда индивидтер қоршаған ортамен
тікелей байланысты болады, оны олар сезімдерімен, иіс сезу қабілетімен
сезінеді. Бірақ бұлардың бәрі қоршаған ортада тәртіпсіз орналасқан
түстерді, дыбыстарды, иістерді білу үшін аздық етті. Адамдар қоршаған
ортадағы құбылыстарды екшелеп, типтейді, мысалы ағаш, футбол добы,
парламент, мәжіліс, т.с.с. дегендей.
Мұндай нақтылап бөлулер қоғам мүшелері тарапынан қабылданып, солар
арқылы балаларына да беріліп отырды. Бұл олардың ойларын дамытады, олардың
сөздік қоры қатынас құралы міндетін атқарады. Американдық социолог П.Бергер
және неміс зерттеушісі Т.Лукман ғылыми теорияны және күнделікті білімдерді
жеке адамдар өз жақындарымен тілдескенде қалай қолданатынын зерттеген.
П. Бергер адамдардың өмір сүру негізін шешілмеген проблемалар жиынтығы
құрайды деп есептеді. Кез келген қоғам қашан да құрып кету қаупімен
есептесуі керек. Дін қашанда адамның қасиетті ғарыш (космос) құруына
көмектеседі, ол түпсіз тұңғиыққа, тәртіпсіздікке қарсы тұрып, жеке адам
мен ғарыш арасын біріктіруге әрекет жасайды.
Қасиетті өмір адамның миғұла өрісті өмірінен ерекше. Миғұла өріс –
адамның күнделікті өмір сүруі, ал оның сыртында қасиетті өмір тұр. Оған
өтуге қашан да дін көмектеседі.
Дін – П. Бергердің пікірінше:
- адамның өмір мен қызметін қалыптастыруда шешуші рөл атқарады;
- ақиқат (шындық) құрылымының негізгі өлшемі болып табылады;
- шындықтың қолдануы аясында оны заңды деп таниды;
- дүниенің құрылысын түсіндіреді;
- қашанда ол діни қимылда болады, соның арқасында қасиетті ғарыш
күнделікті өмірге жақындай түседі, өзара бірлікті сақтайды.
Діннің бағдарлау күші күнделікті өмірлік құндылықтарға сезім азайған
кезде көмекке келеді. П.Бергер екі түрлі теодицияны зерттейді (Теодиция –
грекше – Teoz – құдай, dike – адалдық сөздерінен келіп шыққан, яғни құдайды
жақтау, құдайға адалдық).
1. Иррационалды (ақыл-ой жетпейтін) теодиция, мұнда жеке адам
қоғаммен теңестіріледі, яғни көне діндегі аңыздарда
айтылатындай, адамдар өлгеннен кейін оларға сенім оянады.
2. Рационалды (ақыл-парасатты) теодиция жоғарыдағы ұғымға кереғар
(қарсы), яғни индуизм дінінде (сансар, карма, духарма ілімінде)
айтылғандай, әрекет пен сезім бірлігі, өмір мен өлімнің
қайталануы табиғат заңы да есептеледі [8, 38 б.].
П. Бергер дінді зерттеудің тарихи-феноменологиялық тәсілін қолданды,
діни құбылыстардың алғашқы қауымдағы формаларынан бастап, тарихтағы дамуын
талдады, бәрі адамның өмірінен, тәжірибесінен алынды деп санады.
Т. Лукман дінді түсіндіру үшін әлеуметтік антропология тәсілдерін
пайдаланды. Ол өмірдің феномендері ретінде осы дүниелік өмір мен
әлеуметтік шындықты (нақтылықты) алды. Негізгі әлеуметтік нақтылық
ретінде күнделікті өмір алынды. Оның мазмұнын ғылым, мәдениет, философия,
дін құрайды деп есептеді. Т.Лукман діннің екі нысанын бөліп көрсетеді:
- айрықша – діннің шіркеулік формасы;
- айрықша емес – жалпы әлеуметтік формасы.
Т. Лукманның трансценденттіктің (ақыл-оймен түсініп болмайды деп
есептейтін ағым) көмегімен діннің мәнін түсіндіргісі келеді, яғни ол діннің
табиғатын адамның биологиялық табиғатынан тыс, қоғамдық мәнімен
түсіндіргісі келді. Дін – Т.Лукманның ойынша, адам өмірінің тірегі, мән-
мағынасы. Дінді мәдениет пен салт-дәстүрді жеке адамға бағындыру арқылы
трансценденттеуге болады, яғни табиғаттан тыс күштермен байланысқа түсуге
болады.
Т.Лукман бұл қоғамға да, жеке адамға да пайдалы деп санады. Қазіргі
әлеуметтану дінді өте маңызды әлеуметтік институт деп бағалайды. Оның
құрамына әлеуметтік нормалар, салт-дәстүрлер, жөн-жоралғылар, діни
нанымдар, мінез-құлық, ұйымдық формалар кіреді. Дін адамға әлеуметтік
шындықты түсіндіруде шешуші рөл атқарады [25, 79 б.].
Дінді социологиялық тұрғыдан талдау діннің тарихи және әлеуметтік
тұрғыдан пайда болып, шығу негіздерін таразылайды. Діннің пайда болып, шығу
тегі, әлеуметтік алғышарттары, біріншіден, материалдық құндылықтар дүниесі,
екіншіден, рухани өріске бөлінеді, олар: саясат, ... жалғасы
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz