Қазақ тілінде сандар жүйесінен көрінетін қазақ ескіліктері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕ САНДАР ЖҮЙЕСІНЕН КӨРІНЕТІН
ҚАЗАҚ ЕСКІЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Қазақ ескіліктеріндегі сандар жүйесінің зерттелуі ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Қазақ ескіліктерінің сандық жүйемен байланысы ... ... ... ... ... ... ...9
2 ҚАЗАҚ ЕСКІЛІКТЕРІНІҢ ТАҚ САНДАР ЖҮЙЕСІНДЕГІ ТІЛДІК КӨРІНІСТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
2.1 «Бір» санымен келетін қазақ ескіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
2.2 «Үш» санымен келетін қазақ ескіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
2.3 «Бес» санымен келетін қазақ ескіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2.4 «Жеті» санымен келетін қазақ ескіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
2.5 «Тоғыз» санымен келетін қазақ ескіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... .38
2.6 «Қырық бір» санымен келетін қазақ ескіліктері ... ... ... ... ... ... ...44
3 ҚАЗАҚ ЕСКІЛІКТЕРІНІҢ ЖҰП САНДАР ЖҮЙЕСІНДЕГІ ТІЛДІК КӨРІНІСТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
3.1 «Екі» санымен келетін қазақ ескіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
3.2 «Төрт» санымен келетін қазақ ескіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
3.3 «Алты» санымен келетін қазақ ескіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
3.4 «Сегіз» санымен келетін қазақ ескіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
3.5 «Он екі» санымен келетін қазақ ескіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... .60
3.6 «Қырық» санымен келетін қазақ ескіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... .64
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .66
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1 ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕ САНДАР ЖҮЙЕСІНЕН КӨРІНЕТІН
ҚАЗАҚ ЕСКІЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Қазақ ескіліктеріндегі сандар жүйесінің зерттелуі ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Қазақ ескіліктерінің сандық жүйемен байланысы ... ... ... ... ... ... ...9
2 ҚАЗАҚ ЕСКІЛІКТЕРІНІҢ ТАҚ САНДАР ЖҮЙЕСІНДЕГІ ТІЛДІК КӨРІНІСТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
2.1 «Бір» санымен келетін қазақ ескіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
2.2 «Үш» санымен келетін қазақ ескіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
2.3 «Бес» санымен келетін қазақ ескіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2.4 «Жеті» санымен келетін қазақ ескіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
2.5 «Тоғыз» санымен келетін қазақ ескіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... .38
2.6 «Қырық бір» санымен келетін қазақ ескіліктері ... ... ... ... ... ... ...44
3 ҚАЗАҚ ЕСКІЛІКТЕРІНІҢ ЖҰП САНДАР ЖҮЙЕСІНДЕГІ ТІЛДІК КӨРІНІСТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
3.1 «Екі» санымен келетін қазақ ескіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
3.2 «Төрт» санымен келетін қазақ ескіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
3.3 «Алты» санымен келетін қазақ ескіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
3.4 «Сегіз» санымен келетін қазақ ескіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
3.5 «Он екі» санымен келетін қазақ ескіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... .60
3.6 «Қырық» санымен келетін қазақ ескіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... .64
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .66
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Диплом жұмысының (жобаның) өзекті мәселелері. Сандар жүйесіндегі қазақ ескіліктерін жүйеге түсіріп жіктеудің қажеттілігі, яғни микро-макро жүйесінде қарастыру халықтардың рухани өмір байлығының шығу көздері мен даму арнасын, тарихи этимологиялық себептер мен әсер етуші факторларды айқындай түсуге мүмкіншілік береді.
Сандар — дүниенің негізі. Бірден тоғызға дейінгі сандардың өміріне бағынған әріптерден бастап адамның тағдыры да осы сандарға байланысты. Сондықтан "адам", "қоғам", "табиғат" макрожүйесінің тұтас аясы да сандар гармониясына негізделген деген болжамды кешенді түрде қарастыру арқылы, соның ішінде тілдің деректік, танымдық қасиеті мен құдыреті арқылы дәлелдеудің мәні, болашағы зор. Басқаша айтқанда бұл мәселенің маңыздылығын, өзектілігін дәлелдейді.
Сандар — дүниенің негізі. Бірден тоғызға дейінгі сандардың өміріне бағынған әріптерден бастап адамның тағдыры да осы сандарға байланысты. Сондықтан "адам", "қоғам", "табиғат" макрожүйесінің тұтас аясы да сандар гармониясына негізделген деген болжамды кешенді түрде қарастыру арқылы, соның ішінде тілдің деректік, танымдық қасиеті мен құдыреті арқылы дәлелдеудің мәні, болашағы зор. Басқаша айтқанда бұл мәселенің маңыздылығын, өзектілігін дәлелдейді.
1 Ә.Хасенов. Жиырма сөз. // Пионер. 1995. №4.
2 Н.Оралбаева. Қазіргі қазақ тіліндегі сан есімнің сөзжасам жүйесі.Алматы: Ғылым. 1988. 140 б.
3 Т.Сайранбаев. Сын, сан есімдердің етістікпен тіркесі. Алматы. 1966. 218 б.
4 Г.Шаһарман. Қазақ тіліндегі сан есім сөздерден жасалған туындылардың мағыналық ерекшеліктері. Филол. ғыл. канд. авторефераты. Алматы. 1998.
5 А.Байтұрсынов. Тіл тағылымы. Алматы: Ана-тілі. 1992. 448 б.
6 Я.Н.Марр. О числительных. Языковые проблемы по числительным. Л., 1927. 1-96 б.
7 Ф.Энгельс. Маймылдың адамға айналу процесіндегі еңбектің ролі. Алматы: Қазақстан. 1985. 20 б.
8 А.О.Жәутіков. Математиканың даму тарихынан. Алматы: Мектеп, 1967. 332
9 В.А.Гордлевский. Избранные сочинения. II т. М.: Восточная литература.
10 Ә.Хасенов. Тіл біліміне кіріспе. Алматы: Рауан, 1990. 187 б.
11 Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Морфология. М.: Наука, 1988. 500 с.
12 Кенжеахметұлы С. Қазақтың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары. – Алматы, 2010. – 384б.
13 Вильгельм фон Гумбольдт. Избранные труды по языкознанию.М.:Прогресс. 1984. 398 стр.
14 Ж.Манкеева. Мәдини лексиканың ұлттық сипаты. Алматы: Ғылым. 1997. 272
15 Аюбай Құралұлы. Ұлттық дүниетаным. Алматы 2002.
16 Кеңесбаев I. "Жеті", "үш", "тоғыз", "қырықпен" байланысты ұғымдар. // Қаз.ССР Ғьшым акад. хабарлары. Филология сериясы. 1946. 4 шығар. 3-14
17 Р.Сыздықова. Сөздер сөйлейді. Алматы: Санат. 1994. 272 б.
18 Ысқақов Ә. Қазақтың жеті атасының сыры неде?//3ерде. 1992. №10, 23 б.
19 М.Әуезов. Жиырма томдық шығармалар жинағы. Алматы: Жазушы. 1985. 16 т. 400 б.
20 Маукенқызы А. Жеті жан дегеніміз не?// Зерде. 1993. N9, 10-19 б.
21 Қ.Ғабитханұлы. Наным-сенімге байланысты қазақ тіліндегі тұрақты тіркестер. Филол. ғыл. канд. авторефераты. Алматы. 1995. 27 б.
22 Ә.Қайдаров. Этнолингвистика.//Білім және еңбек. 1983. №10.
23 Қазақтың көне тарихы. Алматы: Жалын, 1993. 400 б.
24 А.Елешева. Кейбір сан есімдердің фразеологиялық тіркестер құрамындағы семантикасы жөнінде. //Қаз.ССР Ғалым Академия-сының хабарлары. Филология сериясы. 1983. N1, 31-37 б.
25 Т.Сайранбаев. Қазіргі қазақ тіліндегі күрделі сөз тіркестері. Алматы: Мектеп. 1981. 200 б.
2 Н.Оралбаева. Қазіргі қазақ тіліндегі сан есімнің сөзжасам жүйесі.Алматы: Ғылым. 1988. 140 б.
3 Т.Сайранбаев. Сын, сан есімдердің етістікпен тіркесі. Алматы. 1966. 218 б.
4 Г.Шаһарман. Қазақ тіліндегі сан есім сөздерден жасалған туындылардың мағыналық ерекшеліктері. Филол. ғыл. канд. авторефераты. Алматы. 1998.
5 А.Байтұрсынов. Тіл тағылымы. Алматы: Ана-тілі. 1992. 448 б.
6 Я.Н.Марр. О числительных. Языковые проблемы по числительным. Л., 1927. 1-96 б.
7 Ф.Энгельс. Маймылдың адамға айналу процесіндегі еңбектің ролі. Алматы: Қазақстан. 1985. 20 б.
8 А.О.Жәутіков. Математиканың даму тарихынан. Алматы: Мектеп, 1967. 332
9 В.А.Гордлевский. Избранные сочинения. II т. М.: Восточная литература.
10 Ә.Хасенов. Тіл біліміне кіріспе. Алматы: Рауан, 1990. 187 б.
11 Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Морфология. М.: Наука, 1988. 500 с.
12 Кенжеахметұлы С. Қазақтың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары. – Алматы, 2010. – 384б.
13 Вильгельм фон Гумбольдт. Избранные труды по языкознанию.М.:Прогресс. 1984. 398 стр.
14 Ж.Манкеева. Мәдини лексиканың ұлттық сипаты. Алматы: Ғылым. 1997. 272
15 Аюбай Құралұлы. Ұлттық дүниетаным. Алматы 2002.
16 Кеңесбаев I. "Жеті", "үш", "тоғыз", "қырықпен" байланысты ұғымдар. // Қаз.ССР Ғьшым акад. хабарлары. Филология сериясы. 1946. 4 шығар. 3-14
17 Р.Сыздықова. Сөздер сөйлейді. Алматы: Санат. 1994. 272 б.
18 Ысқақов Ә. Қазақтың жеті атасының сыры неде?//3ерде. 1992. №10, 23 б.
19 М.Әуезов. Жиырма томдық шығармалар жинағы. Алматы: Жазушы. 1985. 16 т. 400 б.
20 Маукенқызы А. Жеті жан дегеніміз не?// Зерде. 1993. N9, 10-19 б.
21 Қ.Ғабитханұлы. Наным-сенімге байланысты қазақ тіліндегі тұрақты тіркестер. Филол. ғыл. канд. авторефераты. Алматы. 1995. 27 б.
22 Ә.Қайдаров. Этнолингвистика.//Білім және еңбек. 1983. №10.
23 Қазақтың көне тарихы. Алматы: Жалын, 1993. 400 б.
24 А.Елешева. Кейбір сан есімдердің фразеологиялық тіркестер құрамындағы семантикасы жөнінде. //Қаз.ССР Ғалым Академия-сының хабарлары. Филология сериясы. 1983. N1, 31-37 б.
25 Т.Сайранбаев. Қазіргі қазақ тіліндегі күрделі сөз тіркестері. Алматы: Мектеп. 1981. 200 б.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕ САНДАР ЖҮЙЕСІНЕН КӨРІНЕТІН
ҚАЗАҚ
ЕСКІЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .5
1.1 Қазақ ескіліктеріндегі сандар жүйесінің зерттелуі ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Қазақ ескіліктерінің сандық жүйемен байланысы ... ... ... ... ... ... ...9
2 ҚАЗАҚ ЕСКІЛІКТЕРІНІҢ ТАҚ САНДАР ЖҮЙЕСІНДЕГІ ТІЛДІК
КӨРІНІСТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .15
2.1 Бір санымен келетін қазақ ескіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
2.2 Үш санымен келетін қазақ ескіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
2.3 Бес санымен келетін қазақ ескіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2.4 Жеті санымен келетін қазақ ескіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
2.5 Тоғыз санымен келетін қазақ ескіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... .38
2.6 Қырық бір санымен келетін қазақ ескіліктері ... ... ... ... ... ... ...44
3 ҚАЗАҚ ЕСКІЛІКТЕРІНІҢ ЖҰП САНДАР ЖҮЙЕСІНДЕГІ ТІЛДІК
КӨРІНІСТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .46
3.1 Екі санымен келетін қазақ ескіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
3.2 Төрт санымен келетін қазақ ескіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
3.3 Алты санымен келетін қазақ ескіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
3.4 Сегіз санымен келетін қазақ ескіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
3.5 Он екі санымен келетін қазақ ескіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... .60
3.6 Қырық санымен келетін қазақ ескіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... .64
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .66
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...70
1
2 КІРІСПЕ
Диплом жұмысының (жобаның) өзекті мәселелері. Сандар жүйесіндегі қазақ
ескіліктерін жүйеге түсіріп жіктеудің қажеттілігі, яғни микро-макро
жүйесінде қарастыру халықтардың рухани өмір байлығының шығу көздері мен
даму арнасын, тарихи этимологиялық себептер мен әсер етуші факторларды
айқындай түсуге мүмкіншілік береді.
Сандар — дүниенің негізі. Бірден тоғызға дейінгі сандардың өміріне
бағынған әріптерден бастап адамның тағдыры да осы сандарға байланысты.
Сондықтан "адам", "қоғам", "табиғат" макрожүйесінің тұтас аясы да сандар
гармониясына негізделген деген болжамды кешенді түрде қарастыру арқылы,
соның ішінде тілдің деректік, танымдық қасиеті мен құдыреті арқылы
дәлелдеудің мәні, болашағы зор. Басқаша айтқанда бұл мәселенің
маңыздылығын, өзектілігін дәлелдейді.
Қазіргі ғылыми мәселелерді шешу, ахуалын бағалау. Қазақ ескіліктері және
олардың тілдік көріністері туралы деректердің іздері Ш.Уәлиханов,
А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов, М.Әуезов, Ә.Марғұлан, Ә.Қайдар, Р.Сыздық,
Е.Жанпейісов, Б.Қалиұлы, Н.Уәлиұлы, Ж.Манкеева, Қ.Ғабитханұлы, Б.Ақбердиева
т.б. ғалымдардың ғылыми еңбектерінде кездеседі.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Сандар жүйесіндегі қазақ
ескіліктеріне тақырыптық топтарға жіктеуде мазмұн мен мағынасы ескерілді.
Сандар жүйесіндегі қазақ ескіліктерінің тақырыптық, топтары: рухани
мәдениет, материалдық мәдениет, халық метрологиясы, туыстық қатынас және
ономастика. Бұлай жіктеу арқылы біз сандар жүйесін рухани - мәдени
өміріміздің қай саласында көп, қай саласында азырақ қолданылуын көреміз.
Оның тарихи этимологиялық себептерін айқындай түсуге мүмкіншілік аламыз.
Әрі қазақ ескіліктерінің сандар жүйесіндегі көрінісінің көлемі,
материалдық, рухани болмыс тіршілігін анықтау жұмыстың мақсаты болмақ. Осы
мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттерді орындауға ұмтылыс жасалды:
- қазақ ескіліктерінің сандық жүйесінің сипатын ашу;
- тақ сандарының сырын ашып, қасиеттілігін, яғни ерекшелігін анықтау;
- Сан есіммен жасалған тұрақты тіркестердің шығуы мен дамуын,
қалыптасуын ашып көрсету.
Зерттелу объектісі. Қазақ ескіліктеріндегі сан есімдердің тілдік
көрінісі мен тақ және жұп сандардың сипаты, ерекшелігі.
Диплом жұмысының теориялық мәнділігі мен ғылыми жаңашылдығы.
- сандар жүйесі этнолингвистика тұрғысынан зерттелді;
- қазақ тіл білімінде этнолингвистиканың негізін салған адамдардың
сүбелі ғылыми еңбектері айқындалды;
- тақ сандардың материалдық мазмұнын, тілдік табиғатын, пайда болуын,
қолданылуын халықтың өзіндік дүниетанымы, салт-дәстүрі, рухани
мәдени өмірі, әдет-ғұрпы негізінде сипатталды;
Диплом жұмысының практикалық маңыздылығы. Тақ сандардың өзіндік
ерекшеліктері, әрбір сан есімді сөз, сөз тіркесін жалпы этнолингвистикалық
ортақ контексте алып қарастырылды.
Диплом жұмысының теориялық және әдіснамалық негіздері. Қазақ тіліндегі
сандар жүйесінен көрінетін қазақ ескіліктерін этнолингвистика ғылымының
тұрғысынан зерттеудің көкейкестілігі, ғылыми жаңалығы ешбір дау туғыза
алмас деп ойлаймыз. Себебі сандар жүйесімен ұштасып, астарласып жататын
этнографиялық ұғымдардың, атап айтсақ, дәстүрлі наным-сенімдердің, мифтік
негізде туған түрлі әдет-ғұрыптардың, салт-дәстүрлердің, этникалық
нормалардың әр тарап тілдік көріністері аса маңызды дереккөзі болып
табылады.
Жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, үш тарау, қорытындыдан
және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
2
4
5
7
8
9
10
12
13
14
15
17 1 ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ САНДАР ЖҮЙЕСІНЕН КӨРІНЕТІН
18 ҚАЗАҚ ЕСКІЛІКТЕРІ
19 1.1 Қазақ ескіліктеріндегі сандар жүйесінің зерттелуі
Қазақ ескіліктері және олардың тілдік көріністері туралы деректердің
іздері Ш.Уәлиханов, А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов, М.Әуезов, Ә.Марғұлан,
Ә.Қайдар, Р.Сыздық, Е.Жанпейісов, Б.Қалиұлы, Н.Уәлиұлы, Ж.Манкеева,
Қ.Ғабитханұлы, Б.Ақбердиева т.б. ғалымдардың ғылыми еңбектерінде кездеседі.
Қазақ тіліндегі сандар жүйесінен көрінетін қазақ ескіліктерін
этнолингвистика ғылымының тұрғысынан зерттеудің көкейкестілігі, ғылыми
жаңалығы ешбір дау туғыза алмас деп ойлаймыз. Себебі сандар жүйесімен
ұштасып, астарласып жататын этнографиялық ұғымдардың, атап айтсақ, дәстүрлі
наным-сенімдердің, мифтік негізде туған түрлі әдет-ғұрыптардың, салт-
дәстүрлердің, этникалық нормалардың әр тарап тілдік көріністері аса маңызды
дереккөзі болып табылады.
Сандар жүйесін этнолингвистика тұрғысынан зерттеу дегеніміз - қазақ тіл
білімінде этнолингвистиканың негізін салған адамдардың сүбелі ғылыми
еңбектерінің нәтижесінде өз бағыт-бағдарын айқындаған жолы бойынша, олардың
материалдық мазмұнын, тілдік табиғатын, пайда болуын, қолданылуын халықтың
өзіндік дүниетанымы, салт-дәстүрі, рухани мәдени өмірі, әдет-ғұрпы
негізінде сипаттау деген сөз. Осы мақсатқа орай және сандардың өзіндік
ерекшеліктерінің өзі жоғарыда айтылғандардан шығатын болғандықтан әрбір сан
есімді сөз, сөз тіркесін жалпы этнолингвистикалық ортақ контексте алып
қарастырамыз.
І.Кеңесбаев, К.Аханов, А.Ысқақов, Н.Сауранбаев, М.Балақаев алғашқы
грамматикалық оқулықтарында сан есімдердің мағыналық топтарына тоқталып,
кейбір сан есімдердің жасалуы туралы түйіндеулер айтқан.
Жалпы түркологияда маңызды орын алатын сан есімді жан-жақты қарастырған
Ә.Хасенов [1]. Сан есімдерді басқа түркі тілдермен салыстыра отырып,
морфологиялық, синтаксистік ерекшеліктерін белгілі бір жүйеге келтірді. Сан
есімге қатысы еңбектің бірі — Н.Оралбаеваның "Қазіргі қазақ тіліндегі сан
есімнің сөзжасам жүйесі" атты монографиясы [2]. Бұл еңбекте қазақ
тіліндегі сан есімнің сөзжасам жүйесі туралы мағлұмат беріліп, жасалу
тәсілдері мен үлгілері көрсетілген. Т.Сайрамбаев ғылыми еңбегінде сан
есімді тіркестерді қарастырса [3], Г.Шаһарман сан есім сөздерден жасалған
туындылардың мағыналық ерекшеліктеріне жан-жақты талдау жасаған [4].
Қазақ тілінде сан есім туралы қысқа мәлімет Ахмет Байтұрсыновтың "Тіл
тағылымында" берілген. Бұл еңбекте бірден бастап миллионға дейінгі сан
есімдер аталып, оларға қандай сұрақ қойылатыны көрсетілген [5].
Жалпы таным проблемасымен байланысты ескілікті наным-сенім түрлерінің
тілдік көріністері, әсіресе, сан атауларымен келген тұрақты сөз орамдарында
өте көп кездеседі. Байырғы кездерде халық әр алуан құбылысқа нәзік бақылау
жасай келіп, олардың ортақ қасиеттері мен сипаттарын санмен түйіп,
санамалап айтып отырған.
Сан атаулары өте көне заманнан келе жатқан сөздер, оларды барлық көне
жазба, ауыз әдебиеті ескерткіштерінен кездестіруге болады. Сан есімнің
көнелігіне байланысты тілдегі барлық сан атауларының қалай жасалғаны көріне
бермейді. Жалпы сандық ұғымның қалыптасуы ақиқат өмірімен байланыстырылады.
Сандар оқу мен жазудың пайда болуымен байланысты. Н.Я. Марр: "Числа стали
писать раньше, чем слова числительные, однако, не как знаки, а как звуки,
магические звуки, связаны с чтением, актом также магии и знахарства". Н.Я.
Маррдың айтуынша сандар қоғам мен дыбыстық тілден бұрын пайда болған —
"Сандар жүйесінің пайда болуының негізі - қол, себебі, адам еңбек
құралдарын ойлап тауып, оны қолданғанға дейін де санай алған." Егер біз
Энгельстің "Маймылдың адамға айналу процесіндегі еңбектің ролі" атты
еңбегін еске алсақ, тік жүру, соның нөтижесінде қолдың жүру қызметін
атқарудан босауы әртүрлі әрекет жасауға, еңбек етуге мүмкіндік береді.
"...қол еңбек органы ғана емес; ол, сонымен қатар, еңбектің жемісі де" [6].
Ф. Энгельс қолдың дамуы, оның басқа ағзаларға әсері, еңбектің шығуы және
оның дамуы, еңбек үрдісінде қатынас жасаудың қажеттілігі — осылардың
барлығы тілдің пайда болуында маңызды рөл атқарғандығын айтады [7]. Қолдың
дамуына байланысты Н.Я. Маррдың бұл пікірі шындыққа жуық. Себебі, Ф.
Энгельс "Сан және форма жөніндегі танымдар басқа жақтан келмеген, қайта
шындық өмірден алынған, адамдардың сан санауына, яғни, алғашқы
арифметикалық есептерді шығаруына септігін тигізген он саусақ және басқа
заттар болуы мүмкін. Бұл санау қабілеті ұзақ тәжірибе мен тарихи дамудың
нәтижесі," - дейді . Әрі Г.Н. Рамстедттің "Сан атаулары саусаққа байланысты
шықты" деген тұжырымы ғалымдар арасында жоғары бағаланды.
Сандық жүйенің адамзат өркениетінің дамуындағы рөлін кезінде академик
О.А.Жәутіков те баса көрсеткен: "Қазіргі заманда жер жүзіндегі барлық
мәдениетті халықтардың қолданатын санау жүйесі - ондық жүйе. Ондық жүйе -
ұзақ тарихи дамудың нөтижесі, мәдениет тарихында адамзаттың тәжірбиелік
өмірі үшін ондық жүйедей үлкен ғылыми үрдіс жасаған, терең із қалдырған,
ықпал тигізген мысалдар көп емес. Ондық жүйенің пайда болуы екі қолдың
саусақтарын санаумен байланысты екеніне шүбә келтіруге болмайды" [8].
Н. В. Баскаков, В.А. Гордлевский, Я.Марр т.б. ғалымдар да сан атаулары
саусаққа байланысты шыққан, себебі, әуел баста саусаққа байланысты санау
жүйесін енгізген деп қарастырады. Осы айтылғандарға қатысты кейбір
этнолингвистикалық деректі әрбір сан атауының тұсында өз зерттеуімізде біз
де келтіріп отыруға тырыстық [9].
Қазақ тіл білімінде сан есімді зерттеген Ә. Хасенов осы пікірлерді
қуаттай отырып, түрік тілдеріндегі негізгі сөздік қорға жататын сан
атауларының да жалпы өмір шындығынан алынғандығы туралы жазады [10].
Жоғарыда айтылған пікірлерді қуаттай отырып, тұрақты тіркестер арқылы
толықтыруға болады. Мысалы, он саусағымдай білемін, бес қолымдай немесе бес
саусағымдай білемін деген фразеологиялық оралымдар және ең алғаш балаға сан
үйреткенде санамақты жаттатып, саусақ арқылы үйрету. Міне, бұлардың бәрі
сол ертедегі саусақпен сан санаудың тілде қалған ізі болса керек.
Ертеде ата-бабамыз басқа халықтарға ұқсас, ең алдымен, бір қолындағы бес
саусақты санап шығарған, одан соң, оған екінші қолдағы бес саусақты қосып
санап саусақ саны он деп тапқан. Жер бетіндегі мындаған тілдерде бес сан
есімі қол, білек сөздерімен туыстас. Пасхи аралында тұратын халықтың
тілінде рима немесе лима сөзі "бес" және "қол" деген мағына береді. Ал
маринд тілінде сөйлейтін папуас халқында 1- сакод; 2-ина, 3-санының өз
атауы жоқ, сакод-ина сөзі арқылы беріледі, 4- ина-ина, ары қарай аяқ-қол,
саусақтарымен санайды. Батыс Иран мен Жаңа Гвинея халқының шекарасының
қиылысқан жерінде орналасқан телефол халқының тілінде "7-это мизинец левой
руки, 2-безымянный палец левой руки, 5-большой палец левой руки, 6- левое
запястье, 7-левое предплечье, 1-левое плечо, 11-левая сторона шеи, 2-левое
ухо, 5-левый глаз, 14-нос". Одан кейін екінші жаққа ауысады. 15 саны- басқа
көз, 6-басқа құлақ, осылай 27 санына дейін санайды. Бұл тілде 27-нің өте
көп деген ұғымына байланысты ары қарай санамайды. Н.М.Никольский "Ертедегі
Вавилон мәдениеті" атты еңбегінде шумерлерде саусақ санауға байланысты
ондық санау жүйесі болғандығын айтады. Бұның негізі о баста бес күндік апта
болуында, яғни бестік санау жүйесі болған. Кейіннен ондық санау жүйесі
енгізілген. Шумерлерде де үш, жеті, тоғыз, он екі, қырық қасиетті болып
саналған. Бұл ондық санау жүйесі тарихи салыстырмалы әдіс арқылы,
генеологиялық жіктелуге негізделіп жасалып отыр. Салыстырмалы-тарихи әдіс
мағынасы жағынан бір тектес, дыбысталуы жағынан ұқсас сөздер тобына,
материалдық жағынан туыстас сөздердің мұндай тобының бір негізден шығу
мүмкіндігіне негізделеді. Сондықтан егер біз тіліміздегі сандар жүйесіндегі
көне ескіліктерді білмек болсақ туыстас тілдер тобынан және басқа тілдер
тобынан салыстыруларды іздеуіміз керек. Міне осыған байланысты әртүрлі
тілдерден деректер алынып салыстырылды. Бір ғана халықтың тілін алып,
этносты тіл арқылы көрсету мүмкін емес. Әрі бір ғана тілдер семьясы бойынша
тілге палеонтологиялық зерттеу жүргізе алмас едік. Палеонтология дегеніміз
— жазба дәуірге дейінгі материалдық және рухани мәдениеттен мағлұмат
беретін тілдік фактілерді тарихи тұрғыдан зерттеу. Ал бұндай тілдік
фактілерді беретін — ғасырлар бойы өзгеріске ұшырап, бірақ бүгінгі күнге
сақталып келген сөйлеу тіліміздегі элементтер.
"Сандар әлемді басқармайды, бірақ қалай басқару керектігін көрсетеді" -
деп ұлы ойшыл, әрі ақын Гете айтқандай, сандар төңірегінде үлкен сыр бар
екені о баста-ақ сезілген.
XX ғасырдың басында, сан есім мәселесіне арнап 1927 ж. Ленинградта
"Сандарға қатысты тілдік мәселелер" атты үлкен конференцияның өтуі
ғалымдарды сандарды тек грамматикалық тұрғыда ғана емес, басқа жақтан да,
атап айтқанда дүниетаным айналасында зерттеу керектігін түсінгенін
көрсетеді. Сандардың сырын ашу бұ дүниеден тірі суды іздеуге арналған жорық
іспеттес деп тұжырым жасалса да, болашақта да жұмбақ сандардың шешуінен
үміт үзбейтіндері айтылады. Конференция негізінде жарық көрген мақалалар
жинағында "сандарға байланысты мәселелер шешуі қиын, өзекті, болашақта
тынымсыз ізденуді талап ететін, ұрпақтан ұрпаққа жалғасатын зерттеу жұмысын
қажет етеді" деген қорытынды ойлар жиі ұшырасады. Бұған дейін Ресейде
сандарды тілдік тұрғыда зерттеп жүрген зерттеушілердің "Сандар тобы"
Группа числительных құрылған. Бұл топтың мүшелері: славян-албан
тілдерінің маманы Н.С. Дерижавин, славист М.П.Долобко, урал-алтаист
Н.Н.Поппе (финновед, монголист), туркітанушы — А.Н. Самойлович, үнді-
европеист Л.П.Якубинский, египет сан есімі бойынша — П.И.Воробьев,
В.П.Томашевский, Я.Марр. Жалпы сан есімдер ғылыми тұрғыда XVII ғасырдан
бері қаралып келеді (В.В. Бартольд), Система счисления Орхонских надписей
в современном диалекте; XIX ғасыр өкілдері — Шотт, Галеви, Чобанзаде. Бұл
түста Г.И.Рамстедттің еңбектерін де айта кету керек. Рамстедттің "сандар
саусаққа қатысты шыққан" деген тұжырымын, әсіресе, бес сан есімінің
этимологиясын білекпен байланыстыруын сол тұста ғалымдар жоғары бағалап,
осы бағытта іздену үстінде болды [11]. Қазақ тіл білімінде сандар
І.Кеңесбаев, Ә.Хасенов, Ә.Қайдар, Н.Уәлиұлы, Т.Жанұзақов, Е.Қойшыбаев,
Н.Оралбаева, Т.Сайрамбаев, Ж.Байзақов, А.Машанов, А.Елешева, Қ.Ғабитқанұлы,
Г.Шаһарман еңбектерінде әртүрлі аспектілерде қарастырылады. Осы жерде сан
есімдерді жете зерттеген.
Қазақ тіл білімінде сандарды алғаш таным тұрғысында қарастырған бұрынғы
КСРО Ғылым академиясының корреспондент мүшесі В.Чернышев; Қазақ ССР Ғылым
академиясының академигі І.Кеңесбаев. Оған айғақ - ғалымдардың 1946 жылы
жарық көрген мақалалары: В.Чернышев О "стержневых" именах числительных в
русском и казахском языке; В. Чернышев төмендегі
І.Кеңесбаевтың мақаласына талдау жасай келіп, орыс тіліндегі ерекше
қолданысқа ие болған сан атауларына тоқталып, сол сан есімдер ұйытқы болған
фразеологизмдерді теріп, қазақ тілімен салыстыра қарайды. І.Кеңесбаев.
"Жеті", "үш", "тоғыз", "қырықпен" байланысты ұғымдар. Бұл мақаласында сан
есімдерге байланысты мифтік түсініктің де ұшығы барлығын айтады. Жеті, үш,
тоғыз, қырық негізінде жасалған нақыл сөз, мақал, фразеологизмдерде көне
дәуір салт-санасының ізі сақталғанын көрсете келіп, фразеологизм ішінде бұл
сөздер нақтылы сан мағынасында қолданылуы шарт еместігін де ескертеді.
Кейіннен бұл мәселе ономаст ғалымдардың еңбектерінен де орын ала
бастады. 1969 жылы "Советская тюркология" журналында кісі аттарына
байланысты Т.Жанұзақовтың "Сан есімнен жасалған жалқы есімдер"; жер-су
аттарына қатысты Е.Қойшыбаев "О семантике ведущих имен числительных во
фразеологических оборотах этнических и топономических образованиях
казахского языка" атты мақаласы жарық көрді. Бұл екі мақалада да сан
атауымен келген кісі, жер-су аттары талданады. І.Кеңесбаевтың пікіріне
сүйене отырып, "киелі", "матастырғыш" функцияда қолданылып, әртүрлі
ономастиканың тууына себепкер болғандығы туралы сөз болады. Жетпісінші
жылдар ішінде сандарға өзгеше көзқараспен қараған тіл маманы Ж.Байзақов
болды. Ол философ ғалымдармен бірлесіп "қырық" пен "төрт" сан есімдеріне
зерттеу жүргізді. Мифтік таным мен тіл сабақтастығында зерттеу жүргізілуі
сексенінші жылдар арлығында кейбір жұмбақ сандардың шешуін ғылыми тұрғыда
табуға тырысқан Н.Уәлиұлы болды. 1989 жылы А.Елешеваның диссертациялық
жұмысында (Фразеологические единицы с компонентами числительными в
казахском языке) сан есім қатысқан фразеологизмдердің құрылысы мен құрамына
талдау жасалды.
2. Қазақ ескіліктерінің сандық жүйемен байланысы
Сан атауларына қасиет беру, оны киелі санау дәстүрі көптеген халықтарда
тым арыдан келе жатқан құбылыс. Мәселен, жапондықтарда бұл "сан туралы
ілім" деп аталады және бұның пайда болғанына мың жылдан астам уақыт
болыпты. Бұл ілім бойынша әрбір сан атауы тоғыз планетаға сәйкес келеді
және осы планетаға байланысты әр санның өзіндік ерекшелігі бар. Бір санына
- Күн, екіге - Ай, үшке - Юпитер, төртке - Сатурн, беске - Меркурий, алтыға
- Венера, жетіге - Уран, сегізге - Марс, тоғызға - Нептун телінген.
Шумерлерден бастау алған мифологияда — сандар жүйесі жалпы тақ сандар,
сиқырлы сандар, магиялык, сандар ретінде таныла бастады. Осы деректер
негізінде сандардың психолингвистикалық, логикалық аспектілері ескеріліп,
қазақ тіл білімінде де қазақ ескіліктері тілдің танымдық қызметі
тұрғысынан, тіл мен миф сабақтастығында қарастырыла бастады. Соның
негізінде, мысалы, сандар арқылы адамның тағдырын да болжауға болатыны
белгілі болды.
Ежелгі Грецияның әйгілі философ-математигі Пифагордың (б.з.д. 560-500 ж.
шамасы) сан жөніндегі ілімі санды құдірет тұтып, әлемді сандар жүйесі деп
қарайды, заттар мен адамды, рухани дүниені санға балап, өнердің өзін сандық
қатынастар гармониясы ретінде дәріптейді. Ол математикалық заңдылықтар мен
философиялық қағидалардың арасындағы тығыз байланысқа қарап "Сан - бүкіл
дүниенің негізі" деген қорытынды жасап, әр сандарға әртүрлі қасиеттерді
теліген. Мәселен, олар: бір-ақыл, екі-пікір, үш-ерлік, төрт-әділеттік, бес-
неке, алты-жетілгендік, жеті-денсаулық, сегіз-өлең, тоғыз-тұрақтылық, он
үш-қырсық, алты жұз алпыс алты-хайуан және т.б. деген пікір айтқан. Мысалы
жеті — денсаулық деуі адам басындағы жеті "терезе" — екі көз, екі құлақ,
екі танау және ауыз бар, денсаулық осы жеті қуысқа байланысты деген.
Әр санға қасиеттерді телу, беру қазақ ауыз әдебиетінде де кездеседі. Бір
дегенім-білеу, екі дегенім-егеу, үш дегенім-үскі, төрт дегенім-төсек, бес
дегенім-бесік, алты дегенім-асық, жеті дегенім-желке, сегіз дегенім- серке,
тоғыз дегенім-торқа, он дегенім-оймақ, он бір-қара жұмбақ және тағы да
басқа бірнеше нұсқалары бар. Бұлар тегін айтылмаған, әрқайсысының астында
үлкен сыр бар.
Сан есімдердің ішінде кейбір сандар сандық мәнімен қатар басқа мағынада
қолдануымен ерекшеленеді. Бұндай жағдай, әсіресе, осы сандардың тұрақты
тіркестерде, аңыз-әңгімелерде, жыр-дастандарда, салт-дәстүрлерде және басқа
дүниетанымға байланысты қолданылғаны анық көзге түседі. Сонымен бірге, бұл
құбылыстың тарихы да арыда жатқаны байқалады. Әрине, бұл тегін нәрсе емес,
үңіле қарайтын болсақ, онда халқымыздың өзіндік түрлі дүниетанымдарынан
туындаған мол этнографиялық ерекшеліктерінің сақталғанын көреміз. Осы
жағдайды байқаған В.А. Гордлевский былай дейді: "Алтай тілдеріндегі
сандардың әртүрлі аталуын көбінесе тарихи-мәдени және әлеуметтік
себептермен айқындауға болады. Әртүрлі халықтар тұрмыс-жағдайында және
заттарды пайдалануда құпия-сыры мол шартты белгілерді қолданған". Және
түркі тілдерінің салыстырмалы тарихи грамматикасын зерттеп жүрген ғалымдар
мынадай тұжырымға келеді: "Бірден онға дейінгі түркі тілдеріндегі есептік
сандардың этнолингвистикалық талдауы олардың морфологиялық құрылымымен
толық сәйкес келмейтіндігін көрсетеді [9, 98]. Бұл ерекшелік әртүрлі
жүйедегі тілдерге тән. Осыдан шығатын жалпы қорытынды: бұл мән-мағынасы бар
сөздер, біріншіден, лексикалық мағынаға ие болса, екінші жағынан, халықтың
салт-сана, әдет-ғұрыптарымен байланысты. Бұл тұжырым түркі тілдеріне де тән
қасиет". Сандар жүйесін зерттеу нәтижесінде біз де осы бағыт-бағдарға
сүйене отырып, сандар атауының этимологиясын морфологиялық құрылысынан
емес, оны халықтың әдет-ғұрпына да байланысты қарастыру керек деп ойлаймыз.
Осы жерде сан есімдерді жете зерттеген Н.Я.Маррдың мына пікірін айта кету
орынды: "Если возьмем из современной, тем более древней, человеческой речи
культовые термины и слова морали, легче всего понять, какая исключительная
роль сыграла в этом отношении числительными в сметании как плевелы
взращившихся классово культурным человечеством граней и так же племенных и
национальных и социальных" [6, 37]. Бұл сандарды о баста грамматикалық
тұрғыда зерттеген уақытта этнолингвистикадан аттап кете алмағанның
көрінісі. Бұл жерден грамматика мен этнолингвистика байланысы көрінеді.
Сондықтан бұл сандарға тек таза сандық тұрғыдан ғана емес, басқаша
тұрғыдан қарап, зерттеу жүргізудің маңызы зор. Осы арқылы біз халқымыздың
ертедегі дүниетанымы мен тарихына, мәдениетіне қатысты көп мағлұматтар
аламыз. Сандардың да сыры ашыла түседі. Сонымен, сандар жүйесінің тарихын,
олардың ішінде кейбір сандардың ерекше қолданысқа ие болуын халықтың
дүниетанымынан, әсіресе, таным жүйесінен қарастыру керек. Сандар
жүйесіндегі қазақ ескіліктерін "тіл әлеміне" құятын, баламалар, тұрақты
теңеулер, фразеологизмдер, мақал-мәтелдер, жұмбақтар, ауыз әдебиет үлгілері
түзеді.
Соның ішінде, сан есім - фразеологизм жасауда көп кездесетін сөз
табының бірі. Сан есім фразеологиялық бірлік құрамында лексика-семантикалық
жағынан бүтін бір бірлік мәнге ие болып, синтаксистік тұрғыдан күрделі бір
мүшенің ғана қызметін атқарады және даяр күйінде қолданылады.
Сан есімдердердің фразеологиялық бірлік жасаудағы қызметі туралы әртүрлі
пікірлер бар. Фразеологиялық бірлік құрамындағы сан есімдер анықтауыштық
қызметте жұмсалатын сияқты, бірақ оларды бөліп-жаруға келмейтін тұтас
мағыналы, яғни, сол тобымен бір-ақ ұғымды беретін, синтаксистік жағынан
бөлінбейтін, тұтас қалпында қолданылатын күрделі сөз тіркесінің бір
элементі болады .
Сан есімнің қатысумен жасалған рухани ескіліктердің мағынасы мен мазмұны
жағынан әр алуан. Қазақ ескіліктерінің сандар жүйесіндегі тілдік
көрінісінің басым көпшілігі сандардың киелілігі мен қасиетіне байланысты
құралған. Сандардың барлығының өзіндік ерекшеліктері бар, дегенмен "жеті",
"тоғыз", "қырық" көптеп қолданылады және киелі деген ұғымға ие. "Үш",
"төрт", "бес", "он екі сандары да жұмбақ сандар қатарынан көрінеді.
Тұрақты тіркестердің құрамындағы сан атауы ғана емес, осы жұмбақ сан
арқылы жасалған сөз тіркестері де бұл күндері жұмбаққа айналып отыр.
Мәселен, үш қуат; үш тоқтам; төрт қылыш; төрт кітап; дуниенің төрт бұрышы;
төрт бағыт; төрт элемент; бес қару; жеті ата; жеті ғашық, жеті қат жер
асты; тоғыз беру; тоғыз жолдың торабы; он екіде бір нұсқасы жоқ; он екі
құрсау жез айыр; он екі мүше; он екі тұтам; қырық жамау; қырық тесік; қырық
жілік ; т.с.с. Бұл сөз тіркестерінің шығу көзін, жолдарын, өзіндік
ерекшеліктерін таза тілдік фактілер негізінде анықтау мүмкін емес, дегенмен
халықтың рухани өміріне терең үңіліп, сөз тіркестерінің қалыптасуына негіз
болған нақыл сөз, тақпақ, мақал-мәтел, түрлі діни ұғымдағы сөздер, әдет-
ғұрып, елдің дәстүрін, ескі салт-сананы айқын көрсете алатын сөздердің
табиғатын, мазмұны мен мотивтерін талдап беру аса қажет. Ол үшін тұрақты
тіркестердің о бастағы мағынасы мен ауыс мағынасы арасындағы логикалық
байланысты айқындау қажет.
Халқымыздың ұлттық салт-дәстүр, әдет-ғұрыпқа байланысты қолданылатын
сан есімдерге тоқтала кетсек артық болмас еді. Жас сәби "іңгәлөп" жар салып
жарық дүниеге келгеннен адам қартайып, бұ дүниеден өткенге дейінгі аралық,
олардың өр баспалдағы, әр кезеңі өзіне лайықты той-томалақпен, қуанышпен
аталып өткен. Тіпті, ақырғы демі бітіп, соңғы сапарға аттанғанда адамды
арулап жөнелтудің өзі де халқымыздың өзіндік ерекшілігі мол салт болып
қалыптасқан. Осы салт-дәстүрлерге қатысты сан есім қатысқан тұрақты
тіркестер пайда болған. Атап айтсақ, бала ана құрсағында қырық апта болады.
Дүниеге келгеннен кейін қырқынан шығарады, қырық қасық суға түсіріп, қырық
шелпек пісіреді. Бұл салтты "қырық шелпек"деп атайды. Адам дүниеден
өткеннен кейін "жетісін", қырық күннен кейін "қырқын"береді. Дүниеге келу
мен өту аралығында қаншама әдет-ғұрып, салт-дәстүр бар. Осыған байланысты
сан есімнің қатысуымен жасалған фразеологизмдер көптеп кездеседі: үш жақсы,
үш тоғыз, үш рет үшкіру, төрт періште, төрт қылыш, төрт пайғамбар, төрт
күнә, бес парыз, бес намаз, бес борыш, бес жақсы, бес тоғыз, жеті періште,
жеті әулие, жеті дару, жеті ғайып, жеті құдайы, жеті шелпек, бас тоғыз,
тоғыз табақ, тоғыз күй тарту, қырқынан шығару, қырық қасық су, сүйінші
"отыз жеті", сүйінші "қырық жеті", қырық серкеш, қырық шелпек, қырық ине,
қырық үйдің қылауынан, қырқын беру, қырық жан, қырық шілтен, қызды қырық
үйден тию [12, 124].
Жоғарыда айтылған мысалдарға қарап сан есім қатысқан сөз тіркестерінің
көпшілігі халқымыздың әдет-ғұрып, діни наным-сеніміне байланысты дүниеге
келді деген тұжырым жасауға болады. Солардың символдық жағынан қарастыратын
болсақ, символдың өзі өмір ағашынан бастау алған.
Сандардың ерекше қолданысқа ие болуы, өмір ағашы Бәйтеректің тігінен
және көлденеңінен бөлінуіне байланысты. Бұның өзі адамдардың мифологиялық
дүниетанымынан туындаған. Бәйтерек бейнесі — адамдардың ашқан ұлы
жаңалықтарының бірі. Яғни, адам баласының дүние, ғалам туралы түсініктерді
құрастыра бастауы, ғалам бейнесін жасауы уақыт жағынан антропогенездік
процеспен сәйкес келеді. Түркі әлемінде ол Күлтегін ескерткіштерінде
көрініс береді. Ол өте ерте заманда пайда болып, мифтер арқылы бізге
жеткен. Адамдар өмір ағашы - Бәйтеректер арқасында әлемді біртұтас деп,
оның бір бөлшегі өзі екенін таныды. Бәйтеректі тігінен үшке, көлденеңнен
төртке бөлген. Ал олардың қосындысы жетіге тең. Сондықтан жеті бүкіл
әлемнің символы, әлем ағашының символы болып есептелген. Міне, осыдан ескі
таным, мифология бойынша кейбір сандар ерекше қолданылып, символдық мәнге
ие болған. Символдық ұғым кең мағынада белгілі бір мазмұнды басқаша
(таңбалық) формада бейнелеу деп түсініледі. Бұл орайда ол кодирование
процесімен сәйкес келеді. Ал тар мағынада символ жалпыланған мәнді,
дерексіз мазмұнды көрнекті модель сезімдік бейне арқьшы беру. Сөйтіп, ол
негізінен, "танымның ішкі тетіктерін", яғни эвристикалық қырларын
сипаттайды.
Символдық мәнді зерттеуші ғалым А.Белый "Сөз — символ, ол мен үшін
беймәлім екі мәнді жалғастырып, тұтастырып тұрады. Олар: көзім жетіп көре
алатын кеңістік пен ішкі сезімнің күңгірт естілген жаңғырығы, — десе екінші
бір еңбегінде: Символдар шетсіз-шексіз алып дүниеге форма береді, адамның
ақылы, пайымы жетпейтін әлемге аяқ басуға құрал болады. Символ менің
санамның ең түкпірінде, санасыз аумақта тұнып жатқан тілсіз, көз жетпейтін
дүниені менің жеке басымнан тыс жатқан тілсіз, ақылға сыймайтын екінші бір
дүниемен байланыстырады".
Ғалымдардың жоғарыда айтылған ойларын қорытындыласақ: адамның жан
дүниесін, көңіл-күйлерін бейнелеу құралдарының тәжірибесі көркемдік символ
туғызады. Бұл жерде тіл мен мифологияның сабақтастығы көрінеді. Осы ретте
А.А.Потебня тілдік құбылыстардың тарихи негіздерінде мифтік түсініктер мен
образдардың трансформациясы жатыр, яғни мифтік семантика сөздердің ішкі
формасында деп есептейді [13].
А.А. Потебняның тіл мен ойлау, сөз бен мифті қамтитын символдық теориясы
ерекше құнды. Оның мифтік теориясының негізі — сөздің семантикалық қатарын
тіл мен ойлаудың біртұтас, кең құлашты контексінде қарастыру принципінде.
Оның айтуынша, мифтік негіздегі символдар тіл мен ойлаудың тығыз
байланысында туады. Осы байланыстағы дамудың жетілу барысында, даму жолында
сөз өзінің ішкі формасын, ең жақын этимологиялық мағынасын біртіндеп
жоғалта бастайды. Символдар арқылы тідде көмескілене бастаған сол мағыналар
поэзия тілінде көрініс табады. Яғни, мағына белгілі бір мифтік образдарда,
символдарда өмір сүреді. Символдық мәнге ие болған сандардың өзін екіге
бөліп қарастыруымыз екі санының ерекшелігіне байланысты. Этнографтардың
айтуынша, екі егіз қарама-қарсы ұғымды береді. Мысалы, бүгін-ертең, жақсы-
жаман, күн-түн және т.б. Сандар жүйесін тақ және жұп деп бөлуіміздің өзі
символдық классификация бойынша негізгі семиотикалық оппозицияға еркек-
әйел, оң-сол, қызыл-қара, тақ-жұпқа байланысты. Осы оппозиция арқылы мифтің
құрылымы, салт-жоралғылар және қоғамның бүкіл өмірі болжанған. Бұл тұста
қомақты ой-тұжырым жасағандар С.Эйзенштейн, А.3олотарев, Л.Выготский,
В.Иванов. Екі санының егіз ұғымымен байланыстылығы туралы С.Эйзенштейн ,
Фрейд "Тотем и табу" және Ф. фон Гумбольдт "О двоиственном числе" және
М.Выготский, А.М. Золотарев, В.Н. Топоров, В.В. Ивановтардың еңбегінде
толық, жан-жақты түсіндірілген. Ғалымдар "ғалам моделін дүниежүзінің
жаңалықтарына ортақ универсал қасиетке ие семантикалық қарама-қарсылықтар
тобы арқылы бейнелеуге болады деген пікірге тоқталады. Әрі ғаламдық моделін
семантикалық оппозиция арқылы көрсетеді. Сандардың символдық мәнінің өзі
ғаламдық моделінен шығатын болғандықтан біз сандар жүйесін тақ және жұп деп
оппозициялық қарама-қарсылықта алып қараймыз. Себебі, бұл жұмысымыз
этносемиотика мәселелерін қамтиды. Семиотикалық заңдылықтарға семиотикалық
жүйенің негізгі элементтерінің — фонемалардың, морфемалардың, сөздердің,
сөйлемдердің, интонациялардың, жестердің (қимылдардың), жағдайлардың,
заттардың, образдардың оппозициясы жатады. Екі санының өзіндік ерекшелігі,
символы осыдан шығады. Салт-санаға байланысты да сандардың екі жағы бар:
бірішиісі-қуаныш, екіншісі -өлім-жітім. Сандардың жақсылық әкелетін, өлім
әкелетін жағы бар деп бөлінуін де өмір ағашынан іздеу керек сияқты. Өмір
ағашының тігінен бөлгендегі құрылысы ғарышпен, ал көлденеңінен бөлгендегі
жағы - магиялық өлім- жітіммен байланысты.
Жұп сандар тұрақтылықтың белгісіне айналған. Оны төрт санынан көруге
болады төрт бұрыш, төрт қабырға, ал тақ сандарда ондай қасиет жоқ. Оған
бір ғана мысал: үш - пайда болу, даму, аяқталу немесе басы, ортасы, аяғы
дегенді береді. Екі — әйелдік сан, үш — еркектік сан. Мәселен, әйелге
қарағанда еркек әлдеқайда күшті. Жұп саннан гөрі тақ сан мықты, өйткені
жұпты бөлгенде түк қалмайды. Ал тақ санды бөлсе, қалдық қалады. Сондықтан
әйелдің саны — екі.
Осындай танымдық, мифологиялық мәні бар тақ сандар мен жұп сандардың
өзінің екі жақ көрінісі бірдей емес. Кейбір халықтарда тақ сандар
жақсылықпен байланысты болса, екінші бір халықтарда бұл сандар өлімге
байланысты деп жек көрген. Оған айғақ дәлелдер төмендегідей. Р.Г.Ахметьянов
"Сравнительное исследование татарского и чувашского языков" еңбегінде
сандардың салт-санаға байланысты екі жақты көрінісін татар халқының
мәдениетінен көрсетеді. Татар халқында тойға тарту, сыйлық жұп саннан, ал
өлім-жітімге байланысты дүниелер тақ саннан келеді. Тақ-жұп оппозициясы
қазақ халқының мөдениетіне де тән. Бұл жайында М.Әуезовтің 20 томдық
шығармалар жинағында айтылады. "Еңлік-Кебек" жырында "таққа бер" сөз
тіркесі кездессе, батырлар жырында "жұп шырақ" сөз арасында кездеседі. Тақ
сан мен жұп санның айырмашылығы құмалақта ерекше көзге түседі. Құмалақ
ашқанда бір-үш боп түссе "ақжарқын", екі-төрт боп түссе "қаратүнек".
Құмалақты екіге бөлгенде, бір-үш боп қалса, "осыдан адастырма бергеніңе
тоба" деп тілейді, егер қалдығы екі-төрт болса, "о, құдай жұлып тастап,
жақсылығыңды бере гөр" деп жататын құмалақшылар кездеседі. Құмалақ ашып
болып, қалған құмалақты үш-үштен бөлгенде бір құмалақ қалса, "сүйінші” деп,
екі құмалақ қалса, "шығын шығайын деп тұр, құдайы бер" деп айтады.
Ертеде Көтібар батыр құмалақты екіге бөліп, соңында бір қалса,
жақсылыққа жорып, жорыққа аттанып, жеңіп қайтады екен, ал екі қалса,
жоспарланған сапар ма, басқа ма, ешқайда шықпайды екен (Ел аузынан).
Түркі қандас халықтарда садақаны тақ санмен келтіріп берген. О дүние
екіден түрады, жұмақ пен тозақ. Жұмақ пейіштің саны сегіз де, тозақтың саны
— жеті. Екеуінің де саны бірдей болмай, біреуі жұп, екіншісі тақ болуында
да өзіндік сыр бар. Сандардың бұлай жіктелуі Африка халықтарында да бар.
Олар кемпірқосақтың жеті түрінің үш түрін суық түстер, төртеуін жылы түстер
деп бөлген. Европа елдерінде "он үш қырсық деген түсінікке орай, Лондон
қаласының кейбір кинотеатрларында "он үшінші орын, он үшінші қатар жоқ"
деген деректер ұшырасады. Дәл осындай құбылыс Қытай елінде де кездеседі.
Олардың көшелерінде жетінші үй жоқ, жеті санынан аттап кетіп отырған. Жеті
саны өлімге қатысты деп түсінген. Сегіз олар үшін байлықты меңзеген.
Жапондықтар да "жеті саны адамға жақсылық әкеледі-мыс" деп ұғынған. Ал,
монғол халықтарында, керісінше, тоғыз қасиетті сан деп, сыйлық, тарту тоғыз
заттан тұрады. Сонымен, дүниетанымдық осындай мәні бар сан есімдерді тақ
және жұп сандар деп екіге бөліп қарастыру керек. Соған орай диплом
жұмысымызда қазақ ескіліктерін де тақ сандар жүйесіндегі тілдік көрінісі
деп бөліп қарастырамыз.
2 ҚАЗАҚ ЕСКІЛІКТЕРІНІҢ ТАҚ САНДАР ЖҮЙЕСІНДЕГІ
ТІЛДІК КӨРІНІСТЕРІ
2.1 "Бір" санымен келетін қазақ ескіліктері
Бір сан есімінің шығу тарихы туралы ғылымда біркелкі пікірлер жоқ.
Тунгус, манджур, түркі, моңғол тілдерінде бір санының сыртқы формасы
мынадай: бір, бер, пер.
Шотт, Хундальви бір түркілік біібів, іг, ік түріне сәйкес келеді десе,
Рамстедт бері-бірі (бірі-сі) моңғолдардың бурі, "бәрі, барлығы тегіс"
сөздерімен салыстыра қарайды.
Бір санының когнитивтік мәні Алланың, Жаратушының жалғыздығымен
байланысты. Жалғыздық Құдайға ғана жарасады, жалғыздың жары Құдай. Сүйеніші
— Жасаған өзі. Жалғыз: 1. тек бір өзі ғана, дара, жалқы. Жекебатыр. Жалғыз
көзді дәу. 2. бір өзі ~ салт қара басы. Бір Алланың қолында. Жалғыздың
жары Құдай.
Бір саны есептік мәнмен қатар көбінесе жалғыз мағынасында, әрі көне
өлшемдік мәнде өте жиі ұшырасады.
Бір лексемасы — ондық жүйенің ішіндегі ең көп фразеологизмге ұйытқы
болатын сан. М.А. Баскаков "Среди количественных опредительных сочетании
особую группу занимают сочетание, в которых определение выражено
числительным бір "один". Кроме обычной семантики этого определения
единичности предмета или явление определение бір один-носит оттенок
неопределенности" деп бір лексемасының белгісіздік, мәнде жұмсалатынын да
көрсетеді.
Бір лексемасы ұйытқы болған 160 тұрақты сөз орамы терілді. Бір ғана
қазақ тілінің фразеологиялық сөздігінде 129 фразеологизм берілген.
Қазақ тілінде, жалпы түркі тілінде бір лексемасы ұйытқы болған өлшем
мәнді сөздер: бір асым, бір аттам, бір атым, бір жұтым, бір қайнатым, бір
салым, бір тұтам, бір үзім, бір шайнам, бір шөкім т.б. Бұлар бір сөзі
қатысқанда үнемі -ім (-м) қосымшасымен келеді. Бұлардың ортақ семантикалық
мағынасы өте аз, бір-ақ рет іске асатын, өте қысқа дегенді береді. Сонымен
қатар осындай мағыналы бір уыс, бір тілім, бір сабақ жіп тұрақты тіркестері
бар. Жалпы бір сөзі сандардың басы, әрі ең азы, сондықтан да аз мағынасында
сөз тіркестерінің 50 пайызын құрайды. Халықтық өлшем мағынасында
қолданылатын сөз тіркестері: бір бауыр жер — бауыр жазар, бой жазар жер,
бір бес күн — өлшеусіз аз уақыт, бір көш жер — қашықтық өлшемі (шамасы 10-
15 шақырымдай жер), бір қыдыру жер - біраз, бірталай, едәуір қашықтық, бір
танап жер — гектардың алтыдан бір бөлігі. Танап — арабша жер өлшейтін ұзын
арқан. Бір тұтам — қып-қысқа, келте, аласа. Тұтас қолдың уысымен тұтамдап
санаған өлшем, бір шөкім — азғана, кішкене ғана, шөкім үш саусақтың ұшымен
шымшып бір алған зат.
Бір лексемасының анық-қанығы дүдәмал, неғайбыл мәнінде жұмсалатын
фразеологизмдер: бірі алтын, бірі күміс, бірі гауһар, бірі жақұт, бірі
меруерт, бірі маржан. Ауыз әдебиеті нұсқаларында өте жиі кездеседі.
Бірің алтын, бірің күміс,
Хош болыпсыз жар-жар.
Бірің гауһар, бірің жақұт
Қосылыпсыз жар-жар.
Бірің меруерт, бірің маржан
Тізіліпсіз жар-жар.
Сондай-ақ батырлар жырында бірі бұлбұл, бірі тоты; екеуі де әдемі, сұлу,
теңдес деген мағынада қолданылады. Бірі апа, бірі жезде - жақын адамдар
деген мағынада айтылады; бірі жарты, бірі бүтін — тең емес; бірін-бірі көре
алмайды — іштарлық жасады; бірін-бірі қимады, бірін қуантып, бірін қуартып
отыр — алалық істеу, әділетсіздік ету туралы; бірінің аузына бірі түкіріп
қойғандай — бірін-бірі қостау мағынасында, бірінің етін бірі жеді —
қырқысты. Әрқайсысының семантикалық мағынасы әртүрлі болғанымен, бұл
фразеологизмнің ұйытқы болып отырған бірі сөзі — екі адамның қайсысы екенін
нақтыламай, белгісіздік мағынасында жасалып тұр. Бұл фразалық тіркестер
адамға қатысты айтылады. Яғни соматизмдерді құрайды. Әрі бұл жерде бір сөзі
лексика-семантикалық тәсіл арқылы басқа сөз табына ауысқан формалары да
бар.
Бір сөзінің осылайша әр тарапты болып келуі оның лексика-семантикалық
және грамматикалық ерекшелігі мол екеніне, қолданылу өрісінің орасан көп
және жан-жақты екендігіне әрі көрнекті дәлел де, әрі соларға байланысты.
Бір сөзінің ерекшелігі есептік сан есімдерден жаңа сөздер жасайтын амал-
тәсілдердің бәрін түгелдей қамтиды. Осымен тынбай, бұл сөзден басқа
қосымшалар арқылы да әртүрлі жаңа формалар (сөздер) жасалады.
Қорыта келе айтарымыз, бір санының өзіндік ерекшелігін жалғыз сөзімен
байланыстыра қарау керек.
2.2 "Үш " санымен келетін қазақ ескіліктері
Үш саны көне түркі тілдерінде "туыстық", "қандастық" және "руластық"
мағынасын білдірген.
Г.Рамстедт бұл үш ис формасын монғолдың кішкентай, біраз сөздерімен
салыстырады. Бірақ көптеген ғалымдар мұнымен келіспейді. Т.А.Бертагаев үш
түркі йс-уз монғолдың үш "шөбере" сөздерімен байланыстырса, А.Бовровников
бұны үш түбірінен шыққан жұрнақ деп қарастырады. Н.Н.Поппе үш әуелде шөбере
ұл, шөбере қыз мәнін білдірген, демек үшінші және төртінші, дәлірегі үшінші
ұрпақтың адамы деген түсінік береді .
Сонымен, монғолдың туыс мәнін береді деп Бертагаев көне түркілік үш -
"туыстас"терминінен шыққан деп түсіндіреді. Шағатай тілінде "үш" деген
жақын туған, қаны бір туысқан деген ұғымды берген.
Қырғыз балаларының асық ойынынан К.К.Юдахин үш сөзінің "сандық"
мағынасынан гөрі аяқталғандықтың, бір нәрсенің соңы екенін көрсету мағынасы
жоғары екенін байқайды. Егер І.Кеңесбаевтың зерттеуінен түркі халқында
үштік санау жүйесі болуы мүмкіндігін ескерсек, үш - санның аяғы болуы
мүмкін. Кейін адам миының жетілуіне байланысты бестік санау жүйесі пайда
болған кезінде үш реттік мән алған.
Шумерлерден бастау алған құпия сандар ең алғаш уақыт өлшеміне байланысты
ерекше қолданыла бастаған: жеті (жеті күндік апта), он екі (он екі ай жыл
есебіне байланысты), үш (триада Ану, Энлиль жөне Эа немесе триада Син,
Шанаш, Иштар). Үштің ерекше қолданысқа ие болуы триада негізінде емес,
ғаламның вертикаль моделі, мифтік үш әлемнен Көк (аспан), Жер, Жер асты
бастау алады.
Үш сөзі қазақ тілінде де өзге тілдердегі "жеті", "қырық" сөздері тәрізді
өте киелі сипатта айтылмағанмен, біраз фразеологизмдерге ұйытқы болған. Үш
сан есімімен байланысты ойын аты, ырым, салт-дәстүр, сенім, жыл маусымы, ай
аттары, жер-су аттары кездеседі [14].
Байырғы түркі халықтарының мифологиялық түсінік-түйсігіне жүгінсек,
ертеде адамдардың түсінуінше, әлем үш қабаттан тұрады: аспан, жер, жер
асты. Бұлар өзара орталық ось арқылы бірігеді. Осы ось арқылы құдайлар
жерге, ал өлгендер жерасты әлеміне түсіп отырған. Жаратылыстың мифологиялық
моделінің тігінен алынған бөлігін дүние жүзі халықтары "Әлем ағашы"
("Мировое дерево") десе, көне қазақтар "Бәйтерек" (Өмір деген бір
бәйтерек), "Төр" деп таныған. "Өмір ағашы-бәйтеректе, жер кіндігі —
көктөбеде өседі" деген аңыз да бар.
Монғолдың мифологиясында "Бәйтерек" әлем тауының басында өседі.
Хакастарда ол таудың басында өсіп тұрған жеті бұтақты ақ қайың, ал
нанайларда үш бірдей "Бәйтерек" бар. Біреуі - аспанда, екіншісі - жерде,
үшіншісі - жер астында. Якуттар бәйтеректің көлеңкесінде жұмақ бар, онда
бірінші адам туған деп есептейді. Түріктердің көне ескіліктерінде өмір
бәйтерегінің жапырақтарында әрбір адамның тағдыры жазылған, егер адам
өлетін болса, жапырақ жерге түскен. Әлем ағашы әртүрлі халықтарда әртүрлі
атаумен аталғанмен түпкі негіз, түсінік біреу. Миф — дүниені танудың алуан
түрлі формаларында құбылып, өзгеріп отыратын, ұрпақтан ұрпаққа жалғасатын
сипатқа ие, адамзат мөдениетінің базистік феномені. Адам баласының ең ерте
заманғы ұғым-түсініктерінің, дүниені танып білу ой-өрісінің өте ерте ескі
көрінісі — миф, қоғамдық сананың барлық түрлеріне ортақ, бәріне де қатысы
бар.
"Әлем ағашын" мифтердің негізін этнолингвистикалық тұрғыдан зерттеуші
В.Н.Топоровтың айтуынша, "бұл космосты жасаудың құралы". Әлем ағашы тігінен
алғанда үш бөліктен тұрады: төменгі (тамыр), ортаңғы (бойы, діңгек) және
жоғарғы (бұтақтары). Әлем ағашының құрылысының негізінде адам танымында
үштік элементтер пайда болған: өткен шақ, осы шақ, келер шақ; ата-баба —
осы кез және оның ұрпағы; дененің үш бөлігі: бас, дене, аяқ. Міне, осылай
үштер өмірде әр қырынан көрінеді. Осыған орай, жаратылыс болмысы тігінен
алғанда Жоғарғы әлем-Тәңірлер әлемі, Ортаңғы әлем — Адамзат әлемі, Төменгі
әлем — Аруақтар әлемі боп үшке бөлінеді. Құран-Кәрімде де Алла тағала
бірінші — жер астын, екінші — жерді, үшінші — аспанды жаратты делінген.
Ш.Уәлихановтың таңдамалы шығармаларында: "Аспанда да адамдар тұрады,
белбеуді тамағынан буынады, біз әлемнің ортасында тұрамыз, белбеуді
белімізден буынамыз, ал жер астында тұратындар белбеуді аяқтарынан буынады"
деген аңыз беріледі. Бұл дегеніміз — әлемді үшке бөлу жүйесі қазақтарға да
тән. Қазіргі бақсы-балгерлердің түсіндірулерінше: "Адамның жаны, рухы,
ақыл, ой, санасы жоғарғы қабаттан беріледі. Адамның тәні ортаңғы қабаттан О
дүниеге беріледі". Тіліміздегі "Ер кезегі үшке дейін" сияқты мақалға, салт-
сана, ырым, ем, жалпы әдет-ғұрып және көшпелі мемлекеттердің қүрылым
мүшесіне тән үштік одақ жоғарыдағы түсінікке орай қалыптасқан. Сонымен, Үш
қат сөз тіркесі жоғарыда айтылған үшпен мәндес, мағыналас. Ал қат-қабат
сөзінің қысқарған түрі: Жоғарғы қат Аспан- Тәңгір; Ортаңғы қат Жер үсті
-"Телекей", Төменгі қат Жер асты - Теңгіз немесе Теңіз деп аталған.
Қытай халқы да әлемде тігінен үшке аспан, жер, жер асты деп бөліп,
әрқайсысының өз құдайы бар деп түсінген. Үш сфера туралы әртүрлі түсініктер
де бар. Жаңа жыл кешінде сыйынатын үш тәңірі: будда, аспан және жер. Осыған
байланысты үш жануарды құрбандыққа шалған: тауық, үйрек, доңыз. Үш
тәңірінің құрметіне жаңа ай туғанда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕ САНДАР ЖҮЙЕСІНЕН КӨРІНЕТІН
ҚАЗАҚ
ЕСКІЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .5
1.1 Қазақ ескіліктеріндегі сандар жүйесінің зерттелуі ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Қазақ ескіліктерінің сандық жүйемен байланысы ... ... ... ... ... ... ...9
2 ҚАЗАҚ ЕСКІЛІКТЕРІНІҢ ТАҚ САНДАР ЖҮЙЕСІНДЕГІ ТІЛДІК
КӨРІНІСТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .15
2.1 Бір санымен келетін қазақ ескіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
2.2 Үш санымен келетін қазақ ескіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
2.3 Бес санымен келетін қазақ ескіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2.4 Жеті санымен келетін қазақ ескіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
2.5 Тоғыз санымен келетін қазақ ескіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... .38
2.6 Қырық бір санымен келетін қазақ ескіліктері ... ... ... ... ... ... ...44
3 ҚАЗАҚ ЕСКІЛІКТЕРІНІҢ ЖҰП САНДАР ЖҮЙЕСІНДЕГІ ТІЛДІК
КӨРІНІСТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .46
3.1 Екі санымен келетін қазақ ескіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
3.2 Төрт санымен келетін қазақ ескіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
3.3 Алты санымен келетін қазақ ескіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
3.4 Сегіз санымен келетін қазақ ескіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
3.5 Он екі санымен келетін қазақ ескіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... .60
3.6 Қырық санымен келетін қазақ ескіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... .64
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .66
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...70
1
2 КІРІСПЕ
Диплом жұмысының (жобаның) өзекті мәселелері. Сандар жүйесіндегі қазақ
ескіліктерін жүйеге түсіріп жіктеудің қажеттілігі, яғни микро-макро
жүйесінде қарастыру халықтардың рухани өмір байлығының шығу көздері мен
даму арнасын, тарихи этимологиялық себептер мен әсер етуші факторларды
айқындай түсуге мүмкіншілік береді.
Сандар — дүниенің негізі. Бірден тоғызға дейінгі сандардың өміріне
бағынған әріптерден бастап адамның тағдыры да осы сандарға байланысты.
Сондықтан "адам", "қоғам", "табиғат" макрожүйесінің тұтас аясы да сандар
гармониясына негізделген деген болжамды кешенді түрде қарастыру арқылы,
соның ішінде тілдің деректік, танымдық қасиеті мен құдыреті арқылы
дәлелдеудің мәні, болашағы зор. Басқаша айтқанда бұл мәселенің
маңыздылығын, өзектілігін дәлелдейді.
Қазіргі ғылыми мәселелерді шешу, ахуалын бағалау. Қазақ ескіліктері және
олардың тілдік көріністері туралы деректердің іздері Ш.Уәлиханов,
А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов, М.Әуезов, Ә.Марғұлан, Ә.Қайдар, Р.Сыздық,
Е.Жанпейісов, Б.Қалиұлы, Н.Уәлиұлы, Ж.Манкеева, Қ.Ғабитханұлы, Б.Ақбердиева
т.б. ғалымдардың ғылыми еңбектерінде кездеседі.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Сандар жүйесіндегі қазақ
ескіліктеріне тақырыптық топтарға жіктеуде мазмұн мен мағынасы ескерілді.
Сандар жүйесіндегі қазақ ескіліктерінің тақырыптық, топтары: рухани
мәдениет, материалдық мәдениет, халық метрологиясы, туыстық қатынас және
ономастика. Бұлай жіктеу арқылы біз сандар жүйесін рухани - мәдени
өміріміздің қай саласында көп, қай саласында азырақ қолданылуын көреміз.
Оның тарихи этимологиялық себептерін айқындай түсуге мүмкіншілік аламыз.
Әрі қазақ ескіліктерінің сандар жүйесіндегі көрінісінің көлемі,
материалдық, рухани болмыс тіршілігін анықтау жұмыстың мақсаты болмақ. Осы
мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттерді орындауға ұмтылыс жасалды:
- қазақ ескіліктерінің сандық жүйесінің сипатын ашу;
- тақ сандарының сырын ашып, қасиеттілігін, яғни ерекшелігін анықтау;
- Сан есіммен жасалған тұрақты тіркестердің шығуы мен дамуын,
қалыптасуын ашып көрсету.
Зерттелу объектісі. Қазақ ескіліктеріндегі сан есімдердің тілдік
көрінісі мен тақ және жұп сандардың сипаты, ерекшелігі.
Диплом жұмысының теориялық мәнділігі мен ғылыми жаңашылдығы.
- сандар жүйесі этнолингвистика тұрғысынан зерттелді;
- қазақ тіл білімінде этнолингвистиканың негізін салған адамдардың
сүбелі ғылыми еңбектері айқындалды;
- тақ сандардың материалдық мазмұнын, тілдік табиғатын, пайда болуын,
қолданылуын халықтың өзіндік дүниетанымы, салт-дәстүрі, рухани
мәдени өмірі, әдет-ғұрпы негізінде сипатталды;
Диплом жұмысының практикалық маңыздылығы. Тақ сандардың өзіндік
ерекшеліктері, әрбір сан есімді сөз, сөз тіркесін жалпы этнолингвистикалық
ортақ контексте алып қарастырылды.
Диплом жұмысының теориялық және әдіснамалық негіздері. Қазақ тіліндегі
сандар жүйесінен көрінетін қазақ ескіліктерін этнолингвистика ғылымының
тұрғысынан зерттеудің көкейкестілігі, ғылыми жаңалығы ешбір дау туғыза
алмас деп ойлаймыз. Себебі сандар жүйесімен ұштасып, астарласып жататын
этнографиялық ұғымдардың, атап айтсақ, дәстүрлі наным-сенімдердің, мифтік
негізде туған түрлі әдет-ғұрыптардың, салт-дәстүрлердің, этникалық
нормалардың әр тарап тілдік көріністері аса маңызды дереккөзі болып
табылады.
Жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, үш тарау, қорытындыдан
және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
2
4
5
7
8
9
10
12
13
14
15
17 1 ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ САНДАР ЖҮЙЕСІНЕН КӨРІНЕТІН
18 ҚАЗАҚ ЕСКІЛІКТЕРІ
19 1.1 Қазақ ескіліктеріндегі сандар жүйесінің зерттелуі
Қазақ ескіліктері және олардың тілдік көріністері туралы деректердің
іздері Ш.Уәлиханов, А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов, М.Әуезов, Ә.Марғұлан,
Ә.Қайдар, Р.Сыздық, Е.Жанпейісов, Б.Қалиұлы, Н.Уәлиұлы, Ж.Манкеева,
Қ.Ғабитханұлы, Б.Ақбердиева т.б. ғалымдардың ғылыми еңбектерінде кездеседі.
Қазақ тіліндегі сандар жүйесінен көрінетін қазақ ескіліктерін
этнолингвистика ғылымының тұрғысынан зерттеудің көкейкестілігі, ғылыми
жаңалығы ешбір дау туғыза алмас деп ойлаймыз. Себебі сандар жүйесімен
ұштасып, астарласып жататын этнографиялық ұғымдардың, атап айтсақ, дәстүрлі
наным-сенімдердің, мифтік негізде туған түрлі әдет-ғұрыптардың, салт-
дәстүрлердің, этникалық нормалардың әр тарап тілдік көріністері аса маңызды
дереккөзі болып табылады.
Сандар жүйесін этнолингвистика тұрғысынан зерттеу дегеніміз - қазақ тіл
білімінде этнолингвистиканың негізін салған адамдардың сүбелі ғылыми
еңбектерінің нәтижесінде өз бағыт-бағдарын айқындаған жолы бойынша, олардың
материалдық мазмұнын, тілдік табиғатын, пайда болуын, қолданылуын халықтың
өзіндік дүниетанымы, салт-дәстүрі, рухани мәдени өмірі, әдет-ғұрпы
негізінде сипаттау деген сөз. Осы мақсатқа орай және сандардың өзіндік
ерекшеліктерінің өзі жоғарыда айтылғандардан шығатын болғандықтан әрбір сан
есімді сөз, сөз тіркесін жалпы этнолингвистикалық ортақ контексте алып
қарастырамыз.
І.Кеңесбаев, К.Аханов, А.Ысқақов, Н.Сауранбаев, М.Балақаев алғашқы
грамматикалық оқулықтарында сан есімдердің мағыналық топтарына тоқталып,
кейбір сан есімдердің жасалуы туралы түйіндеулер айтқан.
Жалпы түркологияда маңызды орын алатын сан есімді жан-жақты қарастырған
Ә.Хасенов [1]. Сан есімдерді басқа түркі тілдермен салыстыра отырып,
морфологиялық, синтаксистік ерекшеліктерін белгілі бір жүйеге келтірді. Сан
есімге қатысы еңбектің бірі — Н.Оралбаеваның "Қазіргі қазақ тіліндегі сан
есімнің сөзжасам жүйесі" атты монографиясы [2]. Бұл еңбекте қазақ
тіліндегі сан есімнің сөзжасам жүйесі туралы мағлұмат беріліп, жасалу
тәсілдері мен үлгілері көрсетілген. Т.Сайрамбаев ғылыми еңбегінде сан
есімді тіркестерді қарастырса [3], Г.Шаһарман сан есім сөздерден жасалған
туындылардың мағыналық ерекшеліктеріне жан-жақты талдау жасаған [4].
Қазақ тілінде сан есім туралы қысқа мәлімет Ахмет Байтұрсыновтың "Тіл
тағылымында" берілген. Бұл еңбекте бірден бастап миллионға дейінгі сан
есімдер аталып, оларға қандай сұрақ қойылатыны көрсетілген [5].
Жалпы таным проблемасымен байланысты ескілікті наным-сенім түрлерінің
тілдік көріністері, әсіресе, сан атауларымен келген тұрақты сөз орамдарында
өте көп кездеседі. Байырғы кездерде халық әр алуан құбылысқа нәзік бақылау
жасай келіп, олардың ортақ қасиеттері мен сипаттарын санмен түйіп,
санамалап айтып отырған.
Сан атаулары өте көне заманнан келе жатқан сөздер, оларды барлық көне
жазба, ауыз әдебиеті ескерткіштерінен кездестіруге болады. Сан есімнің
көнелігіне байланысты тілдегі барлық сан атауларының қалай жасалғаны көріне
бермейді. Жалпы сандық ұғымның қалыптасуы ақиқат өмірімен байланыстырылады.
Сандар оқу мен жазудың пайда болуымен байланысты. Н.Я. Марр: "Числа стали
писать раньше, чем слова числительные, однако, не как знаки, а как звуки,
магические звуки, связаны с чтением, актом также магии и знахарства". Н.Я.
Маррдың айтуынша сандар қоғам мен дыбыстық тілден бұрын пайда болған —
"Сандар жүйесінің пайда болуының негізі - қол, себебі, адам еңбек
құралдарын ойлап тауып, оны қолданғанға дейін де санай алған." Егер біз
Энгельстің "Маймылдың адамға айналу процесіндегі еңбектің ролі" атты
еңбегін еске алсақ, тік жүру, соның нөтижесінде қолдың жүру қызметін
атқарудан босауы әртүрлі әрекет жасауға, еңбек етуге мүмкіндік береді.
"...қол еңбек органы ғана емес; ол, сонымен қатар, еңбектің жемісі де" [6].
Ф. Энгельс қолдың дамуы, оның басқа ағзаларға әсері, еңбектің шығуы және
оның дамуы, еңбек үрдісінде қатынас жасаудың қажеттілігі — осылардың
барлығы тілдің пайда болуында маңызды рөл атқарғандығын айтады [7]. Қолдың
дамуына байланысты Н.Я. Маррдың бұл пікірі шындыққа жуық. Себебі, Ф.
Энгельс "Сан және форма жөніндегі танымдар басқа жақтан келмеген, қайта
шындық өмірден алынған, адамдардың сан санауына, яғни, алғашқы
арифметикалық есептерді шығаруына септігін тигізген он саусақ және басқа
заттар болуы мүмкін. Бұл санау қабілеті ұзақ тәжірибе мен тарихи дамудың
нәтижесі," - дейді . Әрі Г.Н. Рамстедттің "Сан атаулары саусаққа байланысты
шықты" деген тұжырымы ғалымдар арасында жоғары бағаланды.
Сандық жүйенің адамзат өркениетінің дамуындағы рөлін кезінде академик
О.А.Жәутіков те баса көрсеткен: "Қазіргі заманда жер жүзіндегі барлық
мәдениетті халықтардың қолданатын санау жүйесі - ондық жүйе. Ондық жүйе -
ұзақ тарихи дамудың нөтижесі, мәдениет тарихында адамзаттың тәжірбиелік
өмірі үшін ондық жүйедей үлкен ғылыми үрдіс жасаған, терең із қалдырған,
ықпал тигізген мысалдар көп емес. Ондық жүйенің пайда болуы екі қолдың
саусақтарын санаумен байланысты екеніне шүбә келтіруге болмайды" [8].
Н. В. Баскаков, В.А. Гордлевский, Я.Марр т.б. ғалымдар да сан атаулары
саусаққа байланысты шыққан, себебі, әуел баста саусаққа байланысты санау
жүйесін енгізген деп қарастырады. Осы айтылғандарға қатысты кейбір
этнолингвистикалық деректі әрбір сан атауының тұсында өз зерттеуімізде біз
де келтіріп отыруға тырыстық [9].
Қазақ тіл білімінде сан есімді зерттеген Ә. Хасенов осы пікірлерді
қуаттай отырып, түрік тілдеріндегі негізгі сөздік қорға жататын сан
атауларының да жалпы өмір шындығынан алынғандығы туралы жазады [10].
Жоғарыда айтылған пікірлерді қуаттай отырып, тұрақты тіркестер арқылы
толықтыруға болады. Мысалы, он саусағымдай білемін, бес қолымдай немесе бес
саусағымдай білемін деген фразеологиялық оралымдар және ең алғаш балаға сан
үйреткенде санамақты жаттатып, саусақ арқылы үйрету. Міне, бұлардың бәрі
сол ертедегі саусақпен сан санаудың тілде қалған ізі болса керек.
Ертеде ата-бабамыз басқа халықтарға ұқсас, ең алдымен, бір қолындағы бес
саусақты санап шығарған, одан соң, оған екінші қолдағы бес саусақты қосып
санап саусақ саны он деп тапқан. Жер бетіндегі мындаған тілдерде бес сан
есімі қол, білек сөздерімен туыстас. Пасхи аралында тұратын халықтың
тілінде рима немесе лима сөзі "бес" және "қол" деген мағына береді. Ал
маринд тілінде сөйлейтін папуас халқында 1- сакод; 2-ина, 3-санының өз
атауы жоқ, сакод-ина сөзі арқылы беріледі, 4- ина-ина, ары қарай аяқ-қол,
саусақтарымен санайды. Батыс Иран мен Жаңа Гвинея халқының шекарасының
қиылысқан жерінде орналасқан телефол халқының тілінде "7-это мизинец левой
руки, 2-безымянный палец левой руки, 5-большой палец левой руки, 6- левое
запястье, 7-левое предплечье, 1-левое плечо, 11-левая сторона шеи, 2-левое
ухо, 5-левый глаз, 14-нос". Одан кейін екінші жаққа ауысады. 15 саны- басқа
көз, 6-басқа құлақ, осылай 27 санына дейін санайды. Бұл тілде 27-нің өте
көп деген ұғымына байланысты ары қарай санамайды. Н.М.Никольский "Ертедегі
Вавилон мәдениеті" атты еңбегінде шумерлерде саусақ санауға байланысты
ондық санау жүйесі болғандығын айтады. Бұның негізі о баста бес күндік апта
болуында, яғни бестік санау жүйесі болған. Кейіннен ондық санау жүйесі
енгізілген. Шумерлерде де үш, жеті, тоғыз, он екі, қырық қасиетті болып
саналған. Бұл ондық санау жүйесі тарихи салыстырмалы әдіс арқылы,
генеологиялық жіктелуге негізделіп жасалып отыр. Салыстырмалы-тарихи әдіс
мағынасы жағынан бір тектес, дыбысталуы жағынан ұқсас сөздер тобына,
материалдық жағынан туыстас сөздердің мұндай тобының бір негізден шығу
мүмкіндігіне негізделеді. Сондықтан егер біз тіліміздегі сандар жүйесіндегі
көне ескіліктерді білмек болсақ туыстас тілдер тобынан және басқа тілдер
тобынан салыстыруларды іздеуіміз керек. Міне осыған байланысты әртүрлі
тілдерден деректер алынып салыстырылды. Бір ғана халықтың тілін алып,
этносты тіл арқылы көрсету мүмкін емес. Әрі бір ғана тілдер семьясы бойынша
тілге палеонтологиялық зерттеу жүргізе алмас едік. Палеонтология дегеніміз
— жазба дәуірге дейінгі материалдық және рухани мәдениеттен мағлұмат
беретін тілдік фактілерді тарихи тұрғыдан зерттеу. Ал бұндай тілдік
фактілерді беретін — ғасырлар бойы өзгеріске ұшырап, бірақ бүгінгі күнге
сақталып келген сөйлеу тіліміздегі элементтер.
"Сандар әлемді басқармайды, бірақ қалай басқару керектігін көрсетеді" -
деп ұлы ойшыл, әрі ақын Гете айтқандай, сандар төңірегінде үлкен сыр бар
екені о баста-ақ сезілген.
XX ғасырдың басында, сан есім мәселесіне арнап 1927 ж. Ленинградта
"Сандарға қатысты тілдік мәселелер" атты үлкен конференцияның өтуі
ғалымдарды сандарды тек грамматикалық тұрғыда ғана емес, басқа жақтан да,
атап айтқанда дүниетаным айналасында зерттеу керектігін түсінгенін
көрсетеді. Сандардың сырын ашу бұ дүниеден тірі суды іздеуге арналған жорық
іспеттес деп тұжырым жасалса да, болашақта да жұмбақ сандардың шешуінен
үміт үзбейтіндері айтылады. Конференция негізінде жарық көрген мақалалар
жинағында "сандарға байланысты мәселелер шешуі қиын, өзекті, болашақта
тынымсыз ізденуді талап ететін, ұрпақтан ұрпаққа жалғасатын зерттеу жұмысын
қажет етеді" деген қорытынды ойлар жиі ұшырасады. Бұған дейін Ресейде
сандарды тілдік тұрғыда зерттеп жүрген зерттеушілердің "Сандар тобы"
Группа числительных құрылған. Бұл топтың мүшелері: славян-албан
тілдерінің маманы Н.С. Дерижавин, славист М.П.Долобко, урал-алтаист
Н.Н.Поппе (финновед, монголист), туркітанушы — А.Н. Самойлович, үнді-
европеист Л.П.Якубинский, египет сан есімі бойынша — П.И.Воробьев,
В.П.Томашевский, Я.Марр. Жалпы сан есімдер ғылыми тұрғыда XVII ғасырдан
бері қаралып келеді (В.В. Бартольд), Система счисления Орхонских надписей
в современном диалекте; XIX ғасыр өкілдері — Шотт, Галеви, Чобанзаде. Бұл
түста Г.И.Рамстедттің еңбектерін де айта кету керек. Рамстедттің "сандар
саусаққа қатысты шыққан" деген тұжырымын, әсіресе, бес сан есімінің
этимологиясын білекпен байланыстыруын сол тұста ғалымдар жоғары бағалап,
осы бағытта іздену үстінде болды [11]. Қазақ тіл білімінде сандар
І.Кеңесбаев, Ә.Хасенов, Ә.Қайдар, Н.Уәлиұлы, Т.Жанұзақов, Е.Қойшыбаев,
Н.Оралбаева, Т.Сайрамбаев, Ж.Байзақов, А.Машанов, А.Елешева, Қ.Ғабитқанұлы,
Г.Шаһарман еңбектерінде әртүрлі аспектілерде қарастырылады. Осы жерде сан
есімдерді жете зерттеген.
Қазақ тіл білімінде сандарды алғаш таным тұрғысында қарастырған бұрынғы
КСРО Ғылым академиясының корреспондент мүшесі В.Чернышев; Қазақ ССР Ғылым
академиясының академигі І.Кеңесбаев. Оған айғақ - ғалымдардың 1946 жылы
жарық көрген мақалалары: В.Чернышев О "стержневых" именах числительных в
русском и казахском языке; В. Чернышев төмендегі
І.Кеңесбаевтың мақаласына талдау жасай келіп, орыс тіліндегі ерекше
қолданысқа ие болған сан атауларына тоқталып, сол сан есімдер ұйытқы болған
фразеологизмдерді теріп, қазақ тілімен салыстыра қарайды. І.Кеңесбаев.
"Жеті", "үш", "тоғыз", "қырықпен" байланысты ұғымдар. Бұл мақаласында сан
есімдерге байланысты мифтік түсініктің де ұшығы барлығын айтады. Жеті, үш,
тоғыз, қырық негізінде жасалған нақыл сөз, мақал, фразеологизмдерде көне
дәуір салт-санасының ізі сақталғанын көрсете келіп, фразеологизм ішінде бұл
сөздер нақтылы сан мағынасында қолданылуы шарт еместігін де ескертеді.
Кейіннен бұл мәселе ономаст ғалымдардың еңбектерінен де орын ала
бастады. 1969 жылы "Советская тюркология" журналында кісі аттарына
байланысты Т.Жанұзақовтың "Сан есімнен жасалған жалқы есімдер"; жер-су
аттарына қатысты Е.Қойшыбаев "О семантике ведущих имен числительных во
фразеологических оборотах этнических и топономических образованиях
казахского языка" атты мақаласы жарық көрді. Бұл екі мақалада да сан
атауымен келген кісі, жер-су аттары талданады. І.Кеңесбаевтың пікіріне
сүйене отырып, "киелі", "матастырғыш" функцияда қолданылып, әртүрлі
ономастиканың тууына себепкер болғандығы туралы сөз болады. Жетпісінші
жылдар ішінде сандарға өзгеше көзқараспен қараған тіл маманы Ж.Байзақов
болды. Ол философ ғалымдармен бірлесіп "қырық" пен "төрт" сан есімдеріне
зерттеу жүргізді. Мифтік таным мен тіл сабақтастығында зерттеу жүргізілуі
сексенінші жылдар арлығында кейбір жұмбақ сандардың шешуін ғылыми тұрғыда
табуға тырысқан Н.Уәлиұлы болды. 1989 жылы А.Елешеваның диссертациялық
жұмысында (Фразеологические единицы с компонентами числительными в
казахском языке) сан есім қатысқан фразеологизмдердің құрылысы мен құрамына
талдау жасалды.
2. Қазақ ескіліктерінің сандық жүйемен байланысы
Сан атауларына қасиет беру, оны киелі санау дәстүрі көптеген халықтарда
тым арыдан келе жатқан құбылыс. Мәселен, жапондықтарда бұл "сан туралы
ілім" деп аталады және бұның пайда болғанына мың жылдан астам уақыт
болыпты. Бұл ілім бойынша әрбір сан атауы тоғыз планетаға сәйкес келеді
және осы планетаға байланысты әр санның өзіндік ерекшелігі бар. Бір санына
- Күн, екіге - Ай, үшке - Юпитер, төртке - Сатурн, беске - Меркурий, алтыға
- Венера, жетіге - Уран, сегізге - Марс, тоғызға - Нептун телінген.
Шумерлерден бастау алған мифологияда — сандар жүйесі жалпы тақ сандар,
сиқырлы сандар, магиялык, сандар ретінде таныла бастады. Осы деректер
негізінде сандардың психолингвистикалық, логикалық аспектілері ескеріліп,
қазақ тіл білімінде де қазақ ескіліктері тілдің танымдық қызметі
тұрғысынан, тіл мен миф сабақтастығында қарастырыла бастады. Соның
негізінде, мысалы, сандар арқылы адамның тағдырын да болжауға болатыны
белгілі болды.
Ежелгі Грецияның әйгілі философ-математигі Пифагордың (б.з.д. 560-500 ж.
шамасы) сан жөніндегі ілімі санды құдірет тұтып, әлемді сандар жүйесі деп
қарайды, заттар мен адамды, рухани дүниені санға балап, өнердің өзін сандық
қатынастар гармониясы ретінде дәріптейді. Ол математикалық заңдылықтар мен
философиялық қағидалардың арасындағы тығыз байланысқа қарап "Сан - бүкіл
дүниенің негізі" деген қорытынды жасап, әр сандарға әртүрлі қасиеттерді
теліген. Мәселен, олар: бір-ақыл, екі-пікір, үш-ерлік, төрт-әділеттік, бес-
неке, алты-жетілгендік, жеті-денсаулық, сегіз-өлең, тоғыз-тұрақтылық, он
үш-қырсық, алты жұз алпыс алты-хайуан және т.б. деген пікір айтқан. Мысалы
жеті — денсаулық деуі адам басындағы жеті "терезе" — екі көз, екі құлақ,
екі танау және ауыз бар, денсаулық осы жеті қуысқа байланысты деген.
Әр санға қасиеттерді телу, беру қазақ ауыз әдебиетінде де кездеседі. Бір
дегенім-білеу, екі дегенім-егеу, үш дегенім-үскі, төрт дегенім-төсек, бес
дегенім-бесік, алты дегенім-асық, жеті дегенім-желке, сегіз дегенім- серке,
тоғыз дегенім-торқа, он дегенім-оймақ, он бір-қара жұмбақ және тағы да
басқа бірнеше нұсқалары бар. Бұлар тегін айтылмаған, әрқайсысының астында
үлкен сыр бар.
Сан есімдердің ішінде кейбір сандар сандық мәнімен қатар басқа мағынада
қолдануымен ерекшеленеді. Бұндай жағдай, әсіресе, осы сандардың тұрақты
тіркестерде, аңыз-әңгімелерде, жыр-дастандарда, салт-дәстүрлерде және басқа
дүниетанымға байланысты қолданылғаны анық көзге түседі. Сонымен бірге, бұл
құбылыстың тарихы да арыда жатқаны байқалады. Әрине, бұл тегін нәрсе емес,
үңіле қарайтын болсақ, онда халқымыздың өзіндік түрлі дүниетанымдарынан
туындаған мол этнографиялық ерекшеліктерінің сақталғанын көреміз. Осы
жағдайды байқаған В.А. Гордлевский былай дейді: "Алтай тілдеріндегі
сандардың әртүрлі аталуын көбінесе тарихи-мәдени және әлеуметтік
себептермен айқындауға болады. Әртүрлі халықтар тұрмыс-жағдайында және
заттарды пайдалануда құпия-сыры мол шартты белгілерді қолданған". Және
түркі тілдерінің салыстырмалы тарихи грамматикасын зерттеп жүрген ғалымдар
мынадай тұжырымға келеді: "Бірден онға дейінгі түркі тілдеріндегі есептік
сандардың этнолингвистикалық талдауы олардың морфологиялық құрылымымен
толық сәйкес келмейтіндігін көрсетеді [9, 98]. Бұл ерекшелік әртүрлі
жүйедегі тілдерге тән. Осыдан шығатын жалпы қорытынды: бұл мән-мағынасы бар
сөздер, біріншіден, лексикалық мағынаға ие болса, екінші жағынан, халықтың
салт-сана, әдет-ғұрыптарымен байланысты. Бұл тұжырым түркі тілдеріне де тән
қасиет". Сандар жүйесін зерттеу нәтижесінде біз де осы бағыт-бағдарға
сүйене отырып, сандар атауының этимологиясын морфологиялық құрылысынан
емес, оны халықтың әдет-ғұрпына да байланысты қарастыру керек деп ойлаймыз.
Осы жерде сан есімдерді жете зерттеген Н.Я.Маррдың мына пікірін айта кету
орынды: "Если возьмем из современной, тем более древней, человеческой речи
культовые термины и слова морали, легче всего понять, какая исключительная
роль сыграла в этом отношении числительными в сметании как плевелы
взращившихся классово культурным человечеством граней и так же племенных и
национальных и социальных" [6, 37]. Бұл сандарды о баста грамматикалық
тұрғыда зерттеген уақытта этнолингвистикадан аттап кете алмағанның
көрінісі. Бұл жерден грамматика мен этнолингвистика байланысы көрінеді.
Сондықтан бұл сандарға тек таза сандық тұрғыдан ғана емес, басқаша
тұрғыдан қарап, зерттеу жүргізудің маңызы зор. Осы арқылы біз халқымыздың
ертедегі дүниетанымы мен тарихына, мәдениетіне қатысты көп мағлұматтар
аламыз. Сандардың да сыры ашыла түседі. Сонымен, сандар жүйесінің тарихын,
олардың ішінде кейбір сандардың ерекше қолданысқа ие болуын халықтың
дүниетанымынан, әсіресе, таным жүйесінен қарастыру керек. Сандар
жүйесіндегі қазақ ескіліктерін "тіл әлеміне" құятын, баламалар, тұрақты
теңеулер, фразеологизмдер, мақал-мәтелдер, жұмбақтар, ауыз әдебиет үлгілері
түзеді.
Соның ішінде, сан есім - фразеологизм жасауда көп кездесетін сөз
табының бірі. Сан есім фразеологиялық бірлік құрамында лексика-семантикалық
жағынан бүтін бір бірлік мәнге ие болып, синтаксистік тұрғыдан күрделі бір
мүшенің ғана қызметін атқарады және даяр күйінде қолданылады.
Сан есімдердердің фразеологиялық бірлік жасаудағы қызметі туралы әртүрлі
пікірлер бар. Фразеологиялық бірлік құрамындағы сан есімдер анықтауыштық
қызметте жұмсалатын сияқты, бірақ оларды бөліп-жаруға келмейтін тұтас
мағыналы, яғни, сол тобымен бір-ақ ұғымды беретін, синтаксистік жағынан
бөлінбейтін, тұтас қалпында қолданылатын күрделі сөз тіркесінің бір
элементі болады .
Сан есімнің қатысумен жасалған рухани ескіліктердің мағынасы мен мазмұны
жағынан әр алуан. Қазақ ескіліктерінің сандар жүйесіндегі тілдік
көрінісінің басым көпшілігі сандардың киелілігі мен қасиетіне байланысты
құралған. Сандардың барлығының өзіндік ерекшеліктері бар, дегенмен "жеті",
"тоғыз", "қырық" көптеп қолданылады және киелі деген ұғымға ие. "Үш",
"төрт", "бес", "он екі сандары да жұмбақ сандар қатарынан көрінеді.
Тұрақты тіркестердің құрамындағы сан атауы ғана емес, осы жұмбақ сан
арқылы жасалған сөз тіркестері де бұл күндері жұмбаққа айналып отыр.
Мәселен, үш қуат; үш тоқтам; төрт қылыш; төрт кітап; дуниенің төрт бұрышы;
төрт бағыт; төрт элемент; бес қару; жеті ата; жеті ғашық, жеті қат жер
асты; тоғыз беру; тоғыз жолдың торабы; он екіде бір нұсқасы жоқ; он екі
құрсау жез айыр; он екі мүше; он екі тұтам; қырық жамау; қырық тесік; қырық
жілік ; т.с.с. Бұл сөз тіркестерінің шығу көзін, жолдарын, өзіндік
ерекшеліктерін таза тілдік фактілер негізінде анықтау мүмкін емес, дегенмен
халықтың рухани өміріне терең үңіліп, сөз тіркестерінің қалыптасуына негіз
болған нақыл сөз, тақпақ, мақал-мәтел, түрлі діни ұғымдағы сөздер, әдет-
ғұрып, елдің дәстүрін, ескі салт-сананы айқын көрсете алатын сөздердің
табиғатын, мазмұны мен мотивтерін талдап беру аса қажет. Ол үшін тұрақты
тіркестердің о бастағы мағынасы мен ауыс мағынасы арасындағы логикалық
байланысты айқындау қажет.
Халқымыздың ұлттық салт-дәстүр, әдет-ғұрыпқа байланысты қолданылатын
сан есімдерге тоқтала кетсек артық болмас еді. Жас сәби "іңгәлөп" жар салып
жарық дүниеге келгеннен адам қартайып, бұ дүниеден өткенге дейінгі аралық,
олардың өр баспалдағы, әр кезеңі өзіне лайықты той-томалақпен, қуанышпен
аталып өткен. Тіпті, ақырғы демі бітіп, соңғы сапарға аттанғанда адамды
арулап жөнелтудің өзі де халқымыздың өзіндік ерекшілігі мол салт болып
қалыптасқан. Осы салт-дәстүрлерге қатысты сан есім қатысқан тұрақты
тіркестер пайда болған. Атап айтсақ, бала ана құрсағында қырық апта болады.
Дүниеге келгеннен кейін қырқынан шығарады, қырық қасық суға түсіріп, қырық
шелпек пісіреді. Бұл салтты "қырық шелпек"деп атайды. Адам дүниеден
өткеннен кейін "жетісін", қырық күннен кейін "қырқын"береді. Дүниеге келу
мен өту аралығында қаншама әдет-ғұрып, салт-дәстүр бар. Осыған байланысты
сан есімнің қатысуымен жасалған фразеологизмдер көптеп кездеседі: үш жақсы,
үш тоғыз, үш рет үшкіру, төрт періште, төрт қылыш, төрт пайғамбар, төрт
күнә, бес парыз, бес намаз, бес борыш, бес жақсы, бес тоғыз, жеті періште,
жеті әулие, жеті дару, жеті ғайып, жеті құдайы, жеті шелпек, бас тоғыз,
тоғыз табақ, тоғыз күй тарту, қырқынан шығару, қырық қасық су, сүйінші
"отыз жеті", сүйінші "қырық жеті", қырық серкеш, қырық шелпек, қырық ине,
қырық үйдің қылауынан, қырқын беру, қырық жан, қырық шілтен, қызды қырық
үйден тию [12, 124].
Жоғарыда айтылған мысалдарға қарап сан есім қатысқан сөз тіркестерінің
көпшілігі халқымыздың әдет-ғұрып, діни наным-сеніміне байланысты дүниеге
келді деген тұжырым жасауға болады. Солардың символдық жағынан қарастыратын
болсақ, символдың өзі өмір ағашынан бастау алған.
Сандардың ерекше қолданысқа ие болуы, өмір ағашы Бәйтеректің тігінен
және көлденеңінен бөлінуіне байланысты. Бұның өзі адамдардың мифологиялық
дүниетанымынан туындаған. Бәйтерек бейнесі — адамдардың ашқан ұлы
жаңалықтарының бірі. Яғни, адам баласының дүние, ғалам туралы түсініктерді
құрастыра бастауы, ғалам бейнесін жасауы уақыт жағынан антропогенездік
процеспен сәйкес келеді. Түркі әлемінде ол Күлтегін ескерткіштерінде
көрініс береді. Ол өте ерте заманда пайда болып, мифтер арқылы бізге
жеткен. Адамдар өмір ағашы - Бәйтеректер арқасында әлемді біртұтас деп,
оның бір бөлшегі өзі екенін таныды. Бәйтеректі тігінен үшке, көлденеңнен
төртке бөлген. Ал олардың қосындысы жетіге тең. Сондықтан жеті бүкіл
әлемнің символы, әлем ағашының символы болып есептелген. Міне, осыдан ескі
таным, мифология бойынша кейбір сандар ерекше қолданылып, символдық мәнге
ие болған. Символдық ұғым кең мағынада белгілі бір мазмұнды басқаша
(таңбалық) формада бейнелеу деп түсініледі. Бұл орайда ол кодирование
процесімен сәйкес келеді. Ал тар мағынада символ жалпыланған мәнді,
дерексіз мазмұнды көрнекті модель сезімдік бейне арқьшы беру. Сөйтіп, ол
негізінен, "танымның ішкі тетіктерін", яғни эвристикалық қырларын
сипаттайды.
Символдық мәнді зерттеуші ғалым А.Белый "Сөз — символ, ол мен үшін
беймәлім екі мәнді жалғастырып, тұтастырып тұрады. Олар: көзім жетіп көре
алатын кеңістік пен ішкі сезімнің күңгірт естілген жаңғырығы, — десе екінші
бір еңбегінде: Символдар шетсіз-шексіз алып дүниеге форма береді, адамның
ақылы, пайымы жетпейтін әлемге аяқ басуға құрал болады. Символ менің
санамның ең түкпірінде, санасыз аумақта тұнып жатқан тілсіз, көз жетпейтін
дүниені менің жеке басымнан тыс жатқан тілсіз, ақылға сыймайтын екінші бір
дүниемен байланыстырады".
Ғалымдардың жоғарыда айтылған ойларын қорытындыласақ: адамның жан
дүниесін, көңіл-күйлерін бейнелеу құралдарының тәжірибесі көркемдік символ
туғызады. Бұл жерде тіл мен мифологияның сабақтастығы көрінеді. Осы ретте
А.А.Потебня тілдік құбылыстардың тарихи негіздерінде мифтік түсініктер мен
образдардың трансформациясы жатыр, яғни мифтік семантика сөздердің ішкі
формасында деп есептейді [13].
А.А. Потебняның тіл мен ойлау, сөз бен мифті қамтитын символдық теориясы
ерекше құнды. Оның мифтік теориясының негізі — сөздің семантикалық қатарын
тіл мен ойлаудың біртұтас, кең құлашты контексінде қарастыру принципінде.
Оның айтуынша, мифтік негіздегі символдар тіл мен ойлаудың тығыз
байланысында туады. Осы байланыстағы дамудың жетілу барысында, даму жолында
сөз өзінің ішкі формасын, ең жақын этимологиялық мағынасын біртіндеп
жоғалта бастайды. Символдар арқылы тідде көмескілене бастаған сол мағыналар
поэзия тілінде көрініс табады. Яғни, мағына белгілі бір мифтік образдарда,
символдарда өмір сүреді. Символдық мәнге ие болған сандардың өзін екіге
бөліп қарастыруымыз екі санының ерекшелігіне байланысты. Этнографтардың
айтуынша, екі егіз қарама-қарсы ұғымды береді. Мысалы, бүгін-ертең, жақсы-
жаман, күн-түн және т.б. Сандар жүйесін тақ және жұп деп бөлуіміздің өзі
символдық классификация бойынша негізгі семиотикалық оппозицияға еркек-
әйел, оң-сол, қызыл-қара, тақ-жұпқа байланысты. Осы оппозиция арқылы мифтің
құрылымы, салт-жоралғылар және қоғамның бүкіл өмірі болжанған. Бұл тұста
қомақты ой-тұжырым жасағандар С.Эйзенштейн, А.3олотарев, Л.Выготский,
В.Иванов. Екі санының егіз ұғымымен байланыстылығы туралы С.Эйзенштейн ,
Фрейд "Тотем и табу" және Ф. фон Гумбольдт "О двоиственном числе" және
М.Выготский, А.М. Золотарев, В.Н. Топоров, В.В. Ивановтардың еңбегінде
толық, жан-жақты түсіндірілген. Ғалымдар "ғалам моделін дүниежүзінің
жаңалықтарына ортақ универсал қасиетке ие семантикалық қарама-қарсылықтар
тобы арқылы бейнелеуге болады деген пікірге тоқталады. Әрі ғаламдық моделін
семантикалық оппозиция арқылы көрсетеді. Сандардың символдық мәнінің өзі
ғаламдық моделінен шығатын болғандықтан біз сандар жүйесін тақ және жұп деп
оппозициялық қарама-қарсылықта алып қараймыз. Себебі, бұл жұмысымыз
этносемиотика мәселелерін қамтиды. Семиотикалық заңдылықтарға семиотикалық
жүйенің негізгі элементтерінің — фонемалардың, морфемалардың, сөздердің,
сөйлемдердің, интонациялардың, жестердің (қимылдардың), жағдайлардың,
заттардың, образдардың оппозициясы жатады. Екі санының өзіндік ерекшелігі,
символы осыдан шығады. Салт-санаға байланысты да сандардың екі жағы бар:
бірішиісі-қуаныш, екіншісі -өлім-жітім. Сандардың жақсылық әкелетін, өлім
әкелетін жағы бар деп бөлінуін де өмір ағашынан іздеу керек сияқты. Өмір
ағашының тігінен бөлгендегі құрылысы ғарышпен, ал көлденеңінен бөлгендегі
жағы - магиялық өлім- жітіммен байланысты.
Жұп сандар тұрақтылықтың белгісіне айналған. Оны төрт санынан көруге
болады төрт бұрыш, төрт қабырға, ал тақ сандарда ондай қасиет жоқ. Оған
бір ғана мысал: үш - пайда болу, даму, аяқталу немесе басы, ортасы, аяғы
дегенді береді. Екі — әйелдік сан, үш — еркектік сан. Мәселен, әйелге
қарағанда еркек әлдеқайда күшті. Жұп саннан гөрі тақ сан мықты, өйткені
жұпты бөлгенде түк қалмайды. Ал тақ санды бөлсе, қалдық қалады. Сондықтан
әйелдің саны — екі.
Осындай танымдық, мифологиялық мәні бар тақ сандар мен жұп сандардың
өзінің екі жақ көрінісі бірдей емес. Кейбір халықтарда тақ сандар
жақсылықпен байланысты болса, екінші бір халықтарда бұл сандар өлімге
байланысты деп жек көрген. Оған айғақ дәлелдер төмендегідей. Р.Г.Ахметьянов
"Сравнительное исследование татарского и чувашского языков" еңбегінде
сандардың салт-санаға байланысты екі жақты көрінісін татар халқының
мәдениетінен көрсетеді. Татар халқында тойға тарту, сыйлық жұп саннан, ал
өлім-жітімге байланысты дүниелер тақ саннан келеді. Тақ-жұп оппозициясы
қазақ халқының мөдениетіне де тән. Бұл жайында М.Әуезовтің 20 томдық
шығармалар жинағында айтылады. "Еңлік-Кебек" жырында "таққа бер" сөз
тіркесі кездессе, батырлар жырында "жұп шырақ" сөз арасында кездеседі. Тақ
сан мен жұп санның айырмашылығы құмалақта ерекше көзге түседі. Құмалақ
ашқанда бір-үш боп түссе "ақжарқын", екі-төрт боп түссе "қаратүнек".
Құмалақты екіге бөлгенде, бір-үш боп қалса, "осыдан адастырма бергеніңе
тоба" деп тілейді, егер қалдығы екі-төрт болса, "о, құдай жұлып тастап,
жақсылығыңды бере гөр" деп жататын құмалақшылар кездеседі. Құмалақ ашып
болып, қалған құмалақты үш-үштен бөлгенде бір құмалақ қалса, "сүйінші” деп,
екі құмалақ қалса, "шығын шығайын деп тұр, құдайы бер" деп айтады.
Ертеде Көтібар батыр құмалақты екіге бөліп, соңында бір қалса,
жақсылыққа жорып, жорыққа аттанып, жеңіп қайтады екен, ал екі қалса,
жоспарланған сапар ма, басқа ма, ешқайда шықпайды екен (Ел аузынан).
Түркі қандас халықтарда садақаны тақ санмен келтіріп берген. О дүние
екіден түрады, жұмақ пен тозақ. Жұмақ пейіштің саны сегіз де, тозақтың саны
— жеті. Екеуінің де саны бірдей болмай, біреуі жұп, екіншісі тақ болуында
да өзіндік сыр бар. Сандардың бұлай жіктелуі Африка халықтарында да бар.
Олар кемпірқосақтың жеті түрінің үш түрін суық түстер, төртеуін жылы түстер
деп бөлген. Европа елдерінде "он үш қырсық деген түсінікке орай, Лондон
қаласының кейбір кинотеатрларында "он үшінші орын, он үшінші қатар жоқ"
деген деректер ұшырасады. Дәл осындай құбылыс Қытай елінде де кездеседі.
Олардың көшелерінде жетінші үй жоқ, жеті санынан аттап кетіп отырған. Жеті
саны өлімге қатысты деп түсінген. Сегіз олар үшін байлықты меңзеген.
Жапондықтар да "жеті саны адамға жақсылық әкеледі-мыс" деп ұғынған. Ал,
монғол халықтарында, керісінше, тоғыз қасиетті сан деп, сыйлық, тарту тоғыз
заттан тұрады. Сонымен, дүниетанымдық осындай мәні бар сан есімдерді тақ
және жұп сандар деп екіге бөліп қарастыру керек. Соған орай диплом
жұмысымызда қазақ ескіліктерін де тақ сандар жүйесіндегі тілдік көрінісі
деп бөліп қарастырамыз.
2 ҚАЗАҚ ЕСКІЛІКТЕРІНІҢ ТАҚ САНДАР ЖҮЙЕСІНДЕГІ
ТІЛДІК КӨРІНІСТЕРІ
2.1 "Бір" санымен келетін қазақ ескіліктері
Бір сан есімінің шығу тарихы туралы ғылымда біркелкі пікірлер жоқ.
Тунгус, манджур, түркі, моңғол тілдерінде бір санының сыртқы формасы
мынадай: бір, бер, пер.
Шотт, Хундальви бір түркілік біібів, іг, ік түріне сәйкес келеді десе,
Рамстедт бері-бірі (бірі-сі) моңғолдардың бурі, "бәрі, барлығы тегіс"
сөздерімен салыстыра қарайды.
Бір санының когнитивтік мәні Алланың, Жаратушының жалғыздығымен
байланысты. Жалғыздық Құдайға ғана жарасады, жалғыздың жары Құдай. Сүйеніші
— Жасаған өзі. Жалғыз: 1. тек бір өзі ғана, дара, жалқы. Жекебатыр. Жалғыз
көзді дәу. 2. бір өзі ~ салт қара басы. Бір Алланың қолында. Жалғыздың
жары Құдай.
Бір саны есептік мәнмен қатар көбінесе жалғыз мағынасында, әрі көне
өлшемдік мәнде өте жиі ұшырасады.
Бір лексемасы — ондық жүйенің ішіндегі ең көп фразеологизмге ұйытқы
болатын сан. М.А. Баскаков "Среди количественных опредительных сочетании
особую группу занимают сочетание, в которых определение выражено
числительным бір "один". Кроме обычной семантики этого определения
единичности предмета или явление определение бір один-носит оттенок
неопределенности" деп бір лексемасының белгісіздік, мәнде жұмсалатынын да
көрсетеді.
Бір лексемасы ұйытқы болған 160 тұрақты сөз орамы терілді. Бір ғана
қазақ тілінің фразеологиялық сөздігінде 129 фразеологизм берілген.
Қазақ тілінде, жалпы түркі тілінде бір лексемасы ұйытқы болған өлшем
мәнді сөздер: бір асым, бір аттам, бір атым, бір жұтым, бір қайнатым, бір
салым, бір тұтам, бір үзім, бір шайнам, бір шөкім т.б. Бұлар бір сөзі
қатысқанда үнемі -ім (-м) қосымшасымен келеді. Бұлардың ортақ семантикалық
мағынасы өте аз, бір-ақ рет іске асатын, өте қысқа дегенді береді. Сонымен
қатар осындай мағыналы бір уыс, бір тілім, бір сабақ жіп тұрақты тіркестері
бар. Жалпы бір сөзі сандардың басы, әрі ең азы, сондықтан да аз мағынасында
сөз тіркестерінің 50 пайызын құрайды. Халықтық өлшем мағынасында
қолданылатын сөз тіркестері: бір бауыр жер — бауыр жазар, бой жазар жер,
бір бес күн — өлшеусіз аз уақыт, бір көш жер — қашықтық өлшемі (шамасы 10-
15 шақырымдай жер), бір қыдыру жер - біраз, бірталай, едәуір қашықтық, бір
танап жер — гектардың алтыдан бір бөлігі. Танап — арабша жер өлшейтін ұзын
арқан. Бір тұтам — қып-қысқа, келте, аласа. Тұтас қолдың уысымен тұтамдап
санаған өлшем, бір шөкім — азғана, кішкене ғана, шөкім үш саусақтың ұшымен
шымшып бір алған зат.
Бір лексемасының анық-қанығы дүдәмал, неғайбыл мәнінде жұмсалатын
фразеологизмдер: бірі алтын, бірі күміс, бірі гауһар, бірі жақұт, бірі
меруерт, бірі маржан. Ауыз әдебиеті нұсқаларында өте жиі кездеседі.
Бірің алтын, бірің күміс,
Хош болыпсыз жар-жар.
Бірің гауһар, бірің жақұт
Қосылыпсыз жар-жар.
Бірің меруерт, бірің маржан
Тізіліпсіз жар-жар.
Сондай-ақ батырлар жырында бірі бұлбұл, бірі тоты; екеуі де әдемі, сұлу,
теңдес деген мағынада қолданылады. Бірі апа, бірі жезде - жақын адамдар
деген мағынада айтылады; бірі жарты, бірі бүтін — тең емес; бірін-бірі көре
алмайды — іштарлық жасады; бірін-бірі қимады, бірін қуантып, бірін қуартып
отыр — алалық істеу, әділетсіздік ету туралы; бірінің аузына бірі түкіріп
қойғандай — бірін-бірі қостау мағынасында, бірінің етін бірі жеді —
қырқысты. Әрқайсысының семантикалық мағынасы әртүрлі болғанымен, бұл
фразеологизмнің ұйытқы болып отырған бірі сөзі — екі адамның қайсысы екенін
нақтыламай, белгісіздік мағынасында жасалып тұр. Бұл фразалық тіркестер
адамға қатысты айтылады. Яғни соматизмдерді құрайды. Әрі бұл жерде бір сөзі
лексика-семантикалық тәсіл арқылы басқа сөз табына ауысқан формалары да
бар.
Бір сөзінің осылайша әр тарапты болып келуі оның лексика-семантикалық
және грамматикалық ерекшелігі мол екеніне, қолданылу өрісінің орасан көп
және жан-жақты екендігіне әрі көрнекті дәлел де, әрі соларға байланысты.
Бір сөзінің ерекшелігі есептік сан есімдерден жаңа сөздер жасайтын амал-
тәсілдердің бәрін түгелдей қамтиды. Осымен тынбай, бұл сөзден басқа
қосымшалар арқылы да әртүрлі жаңа формалар (сөздер) жасалады.
Қорыта келе айтарымыз, бір санының өзіндік ерекшелігін жалғыз сөзімен
байланыстыра қарау керек.
2.2 "Үш " санымен келетін қазақ ескіліктері
Үш саны көне түркі тілдерінде "туыстық", "қандастық" және "руластық"
мағынасын білдірген.
Г.Рамстедт бұл үш ис формасын монғолдың кішкентай, біраз сөздерімен
салыстырады. Бірақ көптеген ғалымдар мұнымен келіспейді. Т.А.Бертагаев үш
түркі йс-уз монғолдың үш "шөбере" сөздерімен байланыстырса, А.Бовровников
бұны үш түбірінен шыққан жұрнақ деп қарастырады. Н.Н.Поппе үш әуелде шөбере
ұл, шөбере қыз мәнін білдірген, демек үшінші және төртінші, дәлірегі үшінші
ұрпақтың адамы деген түсінік береді .
Сонымен, монғолдың туыс мәнін береді деп Бертагаев көне түркілік үш -
"туыстас"терминінен шыққан деп түсіндіреді. Шағатай тілінде "үш" деген
жақын туған, қаны бір туысқан деген ұғымды берген.
Қырғыз балаларының асық ойынынан К.К.Юдахин үш сөзінің "сандық"
мағынасынан гөрі аяқталғандықтың, бір нәрсенің соңы екенін көрсету мағынасы
жоғары екенін байқайды. Егер І.Кеңесбаевтың зерттеуінен түркі халқында
үштік санау жүйесі болуы мүмкіндігін ескерсек, үш - санның аяғы болуы
мүмкін. Кейін адам миының жетілуіне байланысты бестік санау жүйесі пайда
болған кезінде үш реттік мән алған.
Шумерлерден бастау алған құпия сандар ең алғаш уақыт өлшеміне байланысты
ерекше қолданыла бастаған: жеті (жеті күндік апта), он екі (он екі ай жыл
есебіне байланысты), үш (триада Ану, Энлиль жөне Эа немесе триада Син,
Шанаш, Иштар). Үштің ерекше қолданысқа ие болуы триада негізінде емес,
ғаламның вертикаль моделі, мифтік үш әлемнен Көк (аспан), Жер, Жер асты
бастау алады.
Үш сөзі қазақ тілінде де өзге тілдердегі "жеті", "қырық" сөздері тәрізді
өте киелі сипатта айтылмағанмен, біраз фразеологизмдерге ұйытқы болған. Үш
сан есімімен байланысты ойын аты, ырым, салт-дәстүр, сенім, жыл маусымы, ай
аттары, жер-су аттары кездеседі [14].
Байырғы түркі халықтарының мифологиялық түсінік-түйсігіне жүгінсек,
ертеде адамдардың түсінуінше, әлем үш қабаттан тұрады: аспан, жер, жер
асты. Бұлар өзара орталық ось арқылы бірігеді. Осы ось арқылы құдайлар
жерге, ал өлгендер жерасты әлеміне түсіп отырған. Жаратылыстың мифологиялық
моделінің тігінен алынған бөлігін дүние жүзі халықтары "Әлем ағашы"
("Мировое дерево") десе, көне қазақтар "Бәйтерек" (Өмір деген бір
бәйтерек), "Төр" деп таныған. "Өмір ағашы-бәйтеректе, жер кіндігі —
көктөбеде өседі" деген аңыз да бар.
Монғолдың мифологиясында "Бәйтерек" әлем тауының басында өседі.
Хакастарда ол таудың басында өсіп тұрған жеті бұтақты ақ қайың, ал
нанайларда үш бірдей "Бәйтерек" бар. Біреуі - аспанда, екіншісі - жерде,
үшіншісі - жер астында. Якуттар бәйтеректің көлеңкесінде жұмақ бар, онда
бірінші адам туған деп есептейді. Түріктердің көне ескіліктерінде өмір
бәйтерегінің жапырақтарында әрбір адамның тағдыры жазылған, егер адам
өлетін болса, жапырақ жерге түскен. Әлем ағашы әртүрлі халықтарда әртүрлі
атаумен аталғанмен түпкі негіз, түсінік біреу. Миф — дүниені танудың алуан
түрлі формаларында құбылып, өзгеріп отыратын, ұрпақтан ұрпаққа жалғасатын
сипатқа ие, адамзат мөдениетінің базистік феномені. Адам баласының ең ерте
заманғы ұғым-түсініктерінің, дүниені танып білу ой-өрісінің өте ерте ескі
көрінісі — миф, қоғамдық сананың барлық түрлеріне ортақ, бәріне де қатысы
бар.
"Әлем ағашын" мифтердің негізін этнолингвистикалық тұрғыдан зерттеуші
В.Н.Топоровтың айтуынша, "бұл космосты жасаудың құралы". Әлем ағашы тігінен
алғанда үш бөліктен тұрады: төменгі (тамыр), ортаңғы (бойы, діңгек) және
жоғарғы (бұтақтары). Әлем ағашының құрылысының негізінде адам танымында
үштік элементтер пайда болған: өткен шақ, осы шақ, келер шақ; ата-баба —
осы кез және оның ұрпағы; дененің үш бөлігі: бас, дене, аяқ. Міне, осылай
үштер өмірде әр қырынан көрінеді. Осыған орай, жаратылыс болмысы тігінен
алғанда Жоғарғы әлем-Тәңірлер әлемі, Ортаңғы әлем — Адамзат әлемі, Төменгі
әлем — Аруақтар әлемі боп үшке бөлінеді. Құран-Кәрімде де Алла тағала
бірінші — жер астын, екінші — жерді, үшінші — аспанды жаратты делінген.
Ш.Уәлихановтың таңдамалы шығармаларында: "Аспанда да адамдар тұрады,
белбеуді тамағынан буынады, біз әлемнің ортасында тұрамыз, белбеуді
белімізден буынамыз, ал жер астында тұратындар белбеуді аяқтарынан буынады"
деген аңыз беріледі. Бұл дегеніміз — әлемді үшке бөлу жүйесі қазақтарға да
тән. Қазіргі бақсы-балгерлердің түсіндірулерінше: "Адамның жаны, рухы,
ақыл, ой, санасы жоғарғы қабаттан беріледі. Адамның тәні ортаңғы қабаттан О
дүниеге беріледі". Тіліміздегі "Ер кезегі үшке дейін" сияқты мақалға, салт-
сана, ырым, ем, жалпы әдет-ғұрып және көшпелі мемлекеттердің қүрылым
мүшесіне тән үштік одақ жоғарыдағы түсінікке орай қалыптасқан. Сонымен, Үш
қат сөз тіркесі жоғарыда айтылған үшпен мәндес, мағыналас. Ал қат-қабат
сөзінің қысқарған түрі: Жоғарғы қат Аспан- Тәңгір; Ортаңғы қат Жер үсті
-"Телекей", Төменгі қат Жер асты - Теңгіз немесе Теңіз деп аталған.
Қытай халқы да әлемде тігінен үшке аспан, жер, жер асты деп бөліп,
әрқайсысының өз құдайы бар деп түсінген. Үш сфера туралы әртүрлі түсініктер
де бар. Жаңа жыл кешінде сыйынатын үш тәңірі: будда, аспан және жер. Осыған
байланысты үш жануарды құрбандыққа шалған: тауық, үйрек, доңыз. Үш
тәңірінің құрметіне жаңа ай туғанда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz