Қазақстан Республикасындағы сақтандыру нарығы
КІРІСПЕ
САҚТАНДЫРУ НАРЫҒЫН ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Сақтандырудың экономикалық мәні, мазмұны, тарихи даму аспектісі
1.2 Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығының нысандары және ұйымдастыру ерекшеліктері
1.3 Сақтандыру нарығын дамытудың шетелдік тәжірибесі
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ САҚТАНДЫРУ НАРЫҒЫНЫҢ ҚЫЗМЕТІН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасындағы сақтандыру нарығының жай.күйін және даму беталысын талдау
2.2 Қазақстан Республикасының сақтандыру ұйымдарынның инвестициялық портфелі және сақтандыру сыйақылары мен төлемдерін бағалау
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ САҚТАНДЫРУ НАРЫҒЫНЫҢ ҚЫЗМЕТІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Қазақстан Республикасындағы сақтандыруды қадағалау тиімділігін дамыту және жоғарылату
3.2 Қазақстан Республикасының сақтандыру қызметінің реттеуін жетілдіру жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
САҚТАНДЫРУ НАРЫҒЫН ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Сақтандырудың экономикалық мәні, мазмұны, тарихи даму аспектісі
1.2 Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығының нысандары және ұйымдастыру ерекшеліктері
1.3 Сақтандыру нарығын дамытудың шетелдік тәжірибесі
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ САҚТАНДЫРУ НАРЫҒЫНЫҢ ҚЫЗМЕТІН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасындағы сақтандыру нарығының жай.күйін және даму беталысын талдау
2.2 Қазақстан Республикасының сақтандыру ұйымдарынның инвестициялық портфелі және сақтандыру сыйақылары мен төлемдерін бағалау
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ САҚТАНДЫРУ НАРЫҒЫНЫҢ ҚЫЗМЕТІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Қазақстан Республикасындағы сақтандыруды қадағалау тиімділігін дамыту және жоғарылату
3.2 Қазақстан Республикасының сақтандыру қызметінің реттеуін жетілдіру жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Мемлекеттің дұрыс бағытта дамуының қажетті шарты болып нарықтық қатынастар жағдайында қоғамның қауіпсіздігін қамтамасыз ету табылады. Нарықтық қатынастардың дамуымен мемлекет қолайсыз оқиғалар, стихиялық апаттар және алапаттардан шаруашылық субъектілір мен азаматтар зиян шеккен үшін шығындарын қайтару жауапкершілігінен бас тарта бастады. Нарықтық қатынастар үрдісінде пайда болған шығындарды қайтаруға мүмкіндік беретін құралды сақтандыру деп айтамыз.
Сақтандыру – бұл заңды және жеке тұлғалардың мүліктік мүдделерін қорғауға бағытталған, сонымен қатар кәсіпкерлік қауіпсіздігі мен даму тұрақтылығын қамтамасыз ететін тәуекелдерді басқару әдістерінің бірі [1]. Сақтандыру тәуекелдердің қайта бөлістірілуіне ықпал ете отырып, экономиканың тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді.
Сақтандыру – бұл заңды және жеке тұлғалардың мүліктік мүдделерін қорғауға бағытталған, сонымен қатар кәсіпкерлік қауіпсіздігі мен даму тұрақтылығын қамтамасыз ететін тәуекелдерді басқару әдістерінің бірі [1]. Сақтандыру тәуекелдердің қайта бөлістірілуіне ықпал ете отырып, экономиканың тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді.
1. Балабанов А.И. Основы страхования. СПб.: Питер, 2001.
2. Скамай Л. Г. Страховое дело. М.: ИНФРА, 2006. С. 254
3. Басаков М.И. Страхование. М.: Феникс, 2005.
4. Гражданское и торговое право капиталистических стран: Учебник / Отв. ред. Е.А. Васильев. М.: Юрист, 2001.
5. «ҚР Сақтандыру қызметі туралы» ҚР-ның заңы. 18 желтоқсан 2001ж. Егеменді Қазақстан газеті
6. Роик В. Д. Основы социального страхования. М.: Анкил, 2005.
7. ҚР-ның міндетті сақтандыру түрлері туралы Жарлығы №38 21.03.2003
8. ҚР-ның Заңы 25.04.2003ж., № 405-II (01.01.2005 ж. күшіне енген) «Әлеуметтік міндетті сақтандыру туралы».
9. ҚР-ның Заңы 01.07.2003ж., № 446-II «Көлік құралдары иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы».
10. ҚР-ның Заңы 01.07.2003ж., № 444-II «Пассажирлер алдында тасымалдаушылардың азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы».
11. ҚР-ның Заңы 13.06.2003ж., № 440-II «Аудиторлар мен аудит ұйымдарының азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы».
12. ҚР-ның Заңы 11.06.2003ж., № 435-II «Жеке нотариустардың азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы».
13. ҚР-ның Заңы 31.12.2003ж., № 513-II «Туроператор мен турагенттің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы».
14. ҚР-ның Заңы 07.02.2005ж., № 30-III (01.07.2005 жылы күшіне енген) «Еңбек (қызметтік) міндеттемелерді орындау кезінде жұмысшының өміріне және денсаулығына жұмыс беруші зиян келтіргені үшін азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы».
15. ҚР Ұлттық Банктің статистикалық мәліметтері мен есептері. 2011-2014жж.
16. Рябикин В. И. Страхование. М.: Экономист, 2006.
17. Журавлев Ю. М. Страхование и перестрахование: Теория и практика. М.: Анкил, 2003.
18. Еременко В.И. Страховое право. Новосибирск: СибАГС, 2004.
19. Грищенко Н.Б. Основы страховой деятельности. М.: Финансы и статистика, 2006.
20. Белых В.С., Кривошеев И.В. Страховое право. М.: Норма, 2001.
21. Ермасов С.В., Ермасова Н.Б. Страхование. М.: ЮНИТИ, 2004.
22. Климова М. А. Страхование. М.: Изд-во МГУП. 2000.
23. Орланюк-Малицкая Л.А. Страховое дело. М.: Академия, 2003.
24. Протас Е. В. Страховое право. М.: МГИУ. 2000.
25. Бубнов В.А. Правовое регулирование страхования. Иркутск: ИГЭА, 2001.
26. Сахирова Н.П. Страхование. М.: Проспект, 2006. С. 31-32
2. Скамай Л. Г. Страховое дело. М.: ИНФРА, 2006. С. 254
3. Басаков М.И. Страхование. М.: Феникс, 2005.
4. Гражданское и торговое право капиталистических стран: Учебник / Отв. ред. Е.А. Васильев. М.: Юрист, 2001.
5. «ҚР Сақтандыру қызметі туралы» ҚР-ның заңы. 18 желтоқсан 2001ж. Егеменді Қазақстан газеті
6. Роик В. Д. Основы социального страхования. М.: Анкил, 2005.
7. ҚР-ның міндетті сақтандыру түрлері туралы Жарлығы №38 21.03.2003
8. ҚР-ның Заңы 25.04.2003ж., № 405-II (01.01.2005 ж. күшіне енген) «Әлеуметтік міндетті сақтандыру туралы».
9. ҚР-ның Заңы 01.07.2003ж., № 446-II «Көлік құралдары иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы».
10. ҚР-ның Заңы 01.07.2003ж., № 444-II «Пассажирлер алдында тасымалдаушылардың азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы».
11. ҚР-ның Заңы 13.06.2003ж., № 440-II «Аудиторлар мен аудит ұйымдарының азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы».
12. ҚР-ның Заңы 11.06.2003ж., № 435-II «Жеке нотариустардың азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы».
13. ҚР-ның Заңы 31.12.2003ж., № 513-II «Туроператор мен турагенттің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы».
14. ҚР-ның Заңы 07.02.2005ж., № 30-III (01.07.2005 жылы күшіне енген) «Еңбек (қызметтік) міндеттемелерді орындау кезінде жұмысшының өміріне және денсаулығына жұмыс беруші зиян келтіргені үшін азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы».
15. ҚР Ұлттық Банктің статистикалық мәліметтері мен есептері. 2011-2014жж.
16. Рябикин В. И. Страхование. М.: Экономист, 2006.
17. Журавлев Ю. М. Страхование и перестрахование: Теория и практика. М.: Анкил, 2003.
18. Еременко В.И. Страховое право. Новосибирск: СибАГС, 2004.
19. Грищенко Н.Б. Основы страховой деятельности. М.: Финансы и статистика, 2006.
20. Белых В.С., Кривошеев И.В. Страховое право. М.: Норма, 2001.
21. Ермасов С.В., Ермасова Н.Б. Страхование. М.: ЮНИТИ, 2004.
22. Климова М. А. Страхование. М.: Изд-во МГУП. 2000.
23. Орланюк-Малицкая Л.А. Страховое дело. М.: Академия, 2003.
24. Протас Е. В. Страховое право. М.: МГИУ. 2000.
25. Бубнов В.А. Правовое регулирование страхования. Иркутск: ИГЭА, 2001.
26. Сахирова Н.П. Страхование. М.: Проспект, 2006. С. 31-32
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
САҚТАНДЫРУ НАРЫҒЫН ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Сақтандырудың экономикалық мәні, мазмұны, тарихи даму
аспектісі
1.2 Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығының нысандары және
ұйымдастыру ерекшеліктері
1.3 Сақтандыру нарығын дамытудың шетелдік тәжірибесі
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ САҚТАНДЫРУ НАРЫҒЫНЫҢ ҚЫЗМЕТІН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасындағы сақтандыру нарығының жай-күйін
және даму беталысын талдау
2.2 Қазақстан Республикасының сақтандыру ұйымдарынның
инвестициялық портфелі және сақтандыру сыйақылары мен
төлемдерін бағалау
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ САҚТАНДЫРУ НАРЫҒЫНЫҢ ҚЫЗМЕТІН ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ
3.1 Қазақстан Республикасындағы сақтандыруды қадағалау тиімділігін
дамыту және жоғарылату
3.2 Қазақстан Республикасының сақтандыру қызметінің реттеуін
жетілдіру жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Мемлекеттің дұрыс бағытта дамуының
қажетті шарты болып нарықтық қатынастар жағдайында қоғамның қауіпсіздігін
қамтамасыз ету табылады. Нарықтық қатынастардың дамуымен мемлекет қолайсыз
оқиғалар, стихиялық апаттар және алапаттардан шаруашылық субъектілір мен
азаматтар зиян шеккен үшін шығындарын қайтару жауапкершілігінен бас тарта
бастады. Нарықтық қатынастар үрдісінде пайда болған шығындарды қайтаруға
мүмкіндік беретін құралды сақтандыру деп айтамыз.
Сақтандыру – бұл заңды және жеке тұлғалардың мүліктік мүдделерін
қорғауға бағытталған, сонымен қатар кәсіпкерлік қауіпсіздігі мен даму
тұрақтылығын қамтамасыз ететін тәуекелдерді басқару әдістерінің бірі [1].
Сақтандыру тәуекелдердің қайта бөлістірілуіне ықпал ете отырып,
экономиканың тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді. Осыдан шығатыны,
ұлттық сақтандыру жүйесінің даму саясаты нарық инфрақұрылымын құруда басты
стратегиялық мәселелердің бірі болып табылады.
Қазіргі заманғы отандық сақтандыру теориясы мен тәжірибесінде
сақтандыру нарығын жетілдіру мәселесі ең өзекті проблемалардың бірі. Оны
зерттеудің маңыздылығы, бұл жүйенің әлі де толық қалыптаспағандығымен
байланысты, яғни сақтандыру нарығының жағдайы өзгереді, нормативтік
сақтандыру базасы әр дайым өзгеріп жетілдіріледі, мемлекеттік реттеуші
органдарының қызметі өзгереді.
Сақтандыру нарығын жетілдіру жүйесінің тұрақсыздығы сақтандыру
нарығының ішкі факторларына ғана байланысты емес. Бұл жүйенің тұрақсыздығы
жалпылама экономика проблемасының және макроэкономикалық үдерістерінің
тікелей салдары, сонымен қатар халықаралық интеграциялық тенденциялардың
даму шарты болып табылады.
Қазiргi таңдағы қазақстандық сақтандыру ғылымы алдында отандық
сақтандыру нарығын дамыту мәселесі, әсiресе нарықтық экономикаға көшу
кезеңінде мiндетi тұр.
Қазақстанда өндiрiстiк және өндiрiстiк емес салалардың байланыс
деңгейiнде сақтандырудың потенциалды рөлi жоғары. Бiрақ, сақтандыру
резервтерiнің жеткiлiксiздiгi стихиялық апат, авария немесе техногендi
алапат болған жағдайда өнiмдi тұтыну, жинақтау және бөлістіру
жоспарларлаларының бұзылуына әкеледi. Сондықтан, нарықтық экономикада халық
шаруашылығы кешенін жандандыру жүрiп жатқанда, сақтандыру, елдің тағдырын
анықтауда негiзгi экономикалық мiндеттердi шешуде шетте қалмауы тиiс.
Өкiнiшке орай, кейбiр сақтандыру компанияларына жабайы нарық
рецидивтерi кедергi жасайды. Сақтандыру қызметі мамандарының бiлiктiлiгiнiң
төмендiгi, сақтандырудың теориялық және тәжірибелік сұрақтарда жақсы бағыт
ала алмайтындығы байқалады.
Бүгінде өңірлік сақтандыру нарығын жүйелі ұйымдастыруға және дамытуға
бағытталған теориялық және әдістемелік тәсілдер мен оларды іс-жүзінде
қолдану жөніндегі ұсыныстардың әзірге жеткіліксіз екендігін айта кеткен
жөн. Содан болар, мұндай құбылыстар осы тақырыптың өзектілігін күшейте
отырып, оны негізгі зерттеу нысанына айналдырып отыр.
Зерттеу мақсаты мен міндеттері. Қазақстан Республикасындағы сақтандыру
нарығын жетілдіру жүйесін жан-жақты, кешенді түрде қарастыру, сонымен қатар
сақтандыру қызметін ұйымдастыру жүйесін қалыптастырудың теориялық және
әдістемелік тәсілдерін негіздеу мен осыған қатысты ұсыныстарды дайындау
диплом жұмысының басты мақсатын құрайды.
Зерттеу мақсатына сәйкес төмендегідей міндеттер қойылды:
- сақтандыру нарығының түсінігі мен мәнін ашу;
- нарықтық қатынастар жүйесінде сақтандыру нарығының рөлін анықтау,
қазіргі дамыған сақтандыру нарықтарына тән негізгі ерекшеліктерді
қарастыру;
- Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығының қызметіне талдау
жасау;
- сақтандыру нарығының қызметін ұйымдастыру жүйесінің мәні нақтыланып,
оның құрылуына септігін тигізетін қағидалар мен факторлар айқындау;
- өңірлік деңгейде сақтандыру нарығын жетілдіру жүйесін қалыптастыру
ерекшеліктерін анықтау;
- сақтандыру нарығын дамыту мен реттеудің ұйымдастырушылық-экономикалық
тетігін жетілдірудің негізгі бағыттарын көрсету;
- сақтандыру нарығының қызметін ұйымдастырудың негізгі тиімділік
көрсеткіштерін белгілеу;
- сақтандыру нарығын мемлекеттік реттеудің отандық жүйесін мүмкін
болатын жетілдіру жолдарын анықтау.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Сақтандыру нарығының мәні мен мазмұнын
ашуға және оның нарық жағдайы мен саласын қайта құру кезіндегі
ерекшеліктері мен заңдылықтарын көрсетуге бағытталған теориялық және
әдістемелік ережелер, сондай-ақ, сақтандыру нарығын ұйымдастыру, реттеу
және қадағалау мәселелері Ш.Р.Агеев, А.И.Балабанов, М.И.Басаков, В.С.Белых,
В.А.Бубнов, Н.Б.Грищенко, В.И.Еременко, С.В.Ермасов, Ю.М.Журавлев,
А.В.Кашин, М.А.Климова, Е.В.Протас, В.Д.Роик, В.И.Рябикин, Н.П.Сахирова,
Л.Г.Скамай сынды бірқатар ғалымдардың еңбектерінде мазмұндалған.
Дегенмен, шаруашылық жағдайының өңірлік деңгейде өзгеріске ұшырауына
байланысты туындаған, сақтандыру нарығын жетілдіру және сақтандыру қызметін
ұйымдастыру жүйесін қалыптастырудың көптеген аспектілері бүгінде теориялық-
әдістемелік тәсілдердің одан әрі нақтылануын және ғылыми дәйекті
ұсыныстардың әзірленуін талап етеді. Сондай-ақ, сақтандыру нарығын
жетілдіру жүйесінің тиімділік көрсеткіштерін негіздеуді және сақтандыру
нарығының іс-әрекетін ұйымдастырудың ұйымдастырушылық-экономикалық тетігі
мен ұйымдық құрылымдарын құру мен жетілдіруді қажетсінеді.
Өңірлік деңгейде сақтандыру нарығын дамыту мен жетілдірудің ғылыми
дәйекті жүйесін қалыптастырудың теориялық-әдістемелік және тәжірибелік
мәселелерінің жиынтығы зерттеу пәнін құрайды.
Зерттеу объектісі ретінде Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығы
болып табылады.
Жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі ретінде экономикалық ғылым
саласындағы жетекші мамандар мен отандық және шетелдік ғалым экономистердің
сақтандыру нарығын дамытуға арналған еңбектері қарастырылған. Диплом
жұмысында Қазақстан Республикасы мен Оңтүстік Қазақстан облысы ұйымдарының
заңнамалық актілері мен өзге де нормативті-құқықтық құжаттары, Ұлттық
Банктің және Сақтандыру компаниялардың статистикалық қорытынды есептері мен
мәліметтері, ғылыми ұйымдардың деректері мен зерттеу нәтижелері
пайдаланылған.
Жұмыстың тәжірибелік (қолданыстағы) маңызы. Қазақстан Республикасының
сақтандыру нарығын дамытудың өңірлік ерекшеліктерін талдау нәтижелері
сақтандыру нарығын реттеудің басым бағыттарын анықтауға және жетілдіру
жүйесін қалыптастыруға елеулі септігін тигізеді. Ал, бұл өз кезегінде
нарықтық ахуалды ескере отырып, ғылыми-зерттеу және тәжірибелік жұмыстарды
қаржыландырудың дұрыстығын дәйектеуге және оларды қолданысқа енгізуден
күтілетін оң экономикалық нәтижелерді бағалауға мүмкіндік береді.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, 8
кестеден және 27 пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
САҚТАНДЫРУ НАРЫҒЫН ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Сақтандырудың экономикалық мәні, мазмұны, тарихи даму аспектісі
Ежелгi тұрмыс уақытысынан бастап, адамзат мүлiкке ие бола бастаған
уақыттан, ол оны ұрлау, өрттену қаупi, жол апаты, су тасқыны және басқа да
кездейсоқ апаттар мен жағдайлардан сақтану жайлы ойлай бастады.
Өндiргiш күштер дамыған сайын және материалдық байлық жинақталған
сайын өндiрiстiк қоғамда әр меншiк иесiнде өз мүлкi үшiн сабырсыздық және
тәуекелдiлік факторлары белең ала бастады.
Өмiрлiк тәжiрибе көрсеткенде, алапат құбылыс кезiнде үлкен аймақтық
өзiнде шаруашылықтың барлығы шығынға ұшырамайды, және алапат құбылыс -
сирек кездесетiн құбылыс. Бұл жағдай жеке материалдық немесе ақшалай резерв
құру емес, жинақтау жасау, бiрақ қоғамдық кассаға қатысушылар көп болған
сайын, әр қайсысына аз бөлiгi берiледi.
Осылай, адамдар қоғамында бiрiккен тiзбектелген жинақтау тұтыну
негiзiнде қоғамдық қатынастың жаңа категориясы сақтандыру деп аталатын,
алғашқы мағынасы қорқыныш сөзiнен алынған.
Сақтандырудың алғашқы түрi натуралды сақтандыру қорлары: бидай, фураж,
тағы басқа өнiмдер және әр жақтан натуралдық жарна ретiнде алынған
материалдардан құрылған қор.
Бiрақ тауарлы-ақшалай қатынастар дамыған сайын сақтандырудың бұл түрi
шығынды жабу мүмкiндiктерiн қанағаттандыра алмады. Сондықтан уақыт өткен
сайын натуралды түрi бiртектi қорлар көлемiнде ғана қолданыла бастады және
ақшалай түрде ауыса бастады.
Сақтандырудың ақшалай түрi прогрессивтi, ыңғайлы және жұмсақ болып,
алғашқыда өзара сақтандыруда, одан кейiн қатысушылар өзара шығындарын
ақшамен жаба бастады.
XVII ғасырдың басында нарықтық қатынастар дамыған сайын алдыңғы қатарлы
елдерде, қаржылық және несиелік-банктiк жүйе дамып және бекiген сайын өзара
сақтандыру жеке сақтандыруға өттi, бизнестiң жеке дамыған түрi ретiнде,
арнаулы сақтандыру кәсiпорындары ретiнде қалыптаса бастады.
Сол уақыттан бастап сақтандыру жайлы ғылым пайда болып, дами бастады.
Отандық сақтандыру ғылымы жиырмасыншы жылдан бастап өсiп және
мемлекеттiк сақтандыруды дамытумен, оның қоғамдық өндiрiс үдерісінің
дамуына қатынасы, ұлттық кiрiстi бөлу, халықтық материалдық жағдайымен
айналыса бастады.
Қазақстандық сақтандыру нарығы мемлекетiк сақтандыру жүйесi, 90 жылы
түпкiлiктi өзгерiске ұшыраған монополия базасы негiзiнде құрылды. Отандық
нарық дамыған сайын монополиялардан арыла бастады. Тәжiрибеде жаңа
сақтандыру түрлерiнің еңгiзiлуi сақтандырушылар алдында жауапкершiлiктi
күшейттi.
Дамыған елдерде сақтандыру экономиканың стратегиялық секторларының бiрi
болып табылады. Мүлкi немесе кiрiсi жоғалғанда, шығынды жабуға кепiлдiк
бере отырып, адамдарды қорғау арқылы, қоғамда сақтандыру әлеуметтiк-
экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз етедi. Сақтандыру компанияларының
резервтерi өндiрiстiк және өндiрiстiк емес сфералардың салаларында
инвестицияның тиiмдi көзi болып есептеледi.
Ірi көлемдi табиғи немесе техногендi үлкен көлемдi алапаттар кезiңде
шаруашылық субъектiлерiнiң бұзылуы әсерiнен адамдар өмiрiне қауіп төнеді.
Сақтандыру жүйесi арқылы оның макроэкономикалық жағдайға деген әсерiн
бiлуге болады.
Сақтандыру нарығы - сұраныс пен ұсыныс қалыптасатын, сату-сатып алу
обьектiсi ретiнде сақтандыру қорғанысы есептелетiн, экономикалық қатынастың
арнайы саласы, ерекше әлеуметтiк-экономикалық сала. Сақтандыру нарығы
дамуының объективтi негiзi - алдын-ала ойламаған жағдайлардан зардап
шеккендерге ақшалай көмек көрсету жолымен өндiрiс үдерісін үздiксiз
қамтамасыз ету [2]. Сақтандыру нарығы сақтандыру қоры қалыптасып және
бөлiнетiн қоғамды сақтандыру арқылы қорғаудың ақшалай қатынастарын
ұйымдастыру түрi.
Сақтандыру нарығының мiндеттi шарты сақтандыру қызметiне қоғамдық
тұтыну және оны қанағаттандыратын сақтандырушылардың болуы. Отандық
экономиканың нарыққа көшуi сақтандырушының экономикалық қатынастар
жүйесiндегi орнын және маңызын өзгертедi. Сақтандыру компаниялары
шаруашылық өмiрдiң тең құқылы субъектiлерiне айналады.
Реттеушi сақтандыру нарығы әртүрлi құрылымдық бөлiмдерден тұратын
күрделi, интеграциялық жүйе болып табылады. Сақтандыру нарығының алғашқы
звеносы - сақтандыру қоғамы немесе сақтандыру компаниясы. Осы жерде
сақтандыру қорының қалыптасуы және қолданылуы, экономикалық қатынастардың
қалыптасуы, жеке, топталған, коллективтi ойлардың байланысы жүргiзiлдi.
Сақтандыру компаниясы - сақтандыру келiсiм-шарты және оған қызмет
көрсету жөнiнде шешiм қабылдайтын, тарихи анықталған сақтандыру қорының
қоғамдық түрi. Сақтандыру компаниясына техникалық ұйымдастырылуының жеке
даралығы тән. Сақтандыру компаниясының экономикалық ерекшелiгi оның
ресурстарының толық даралығымен сипатталады. Сақтандыру компаниялар басқа
сақтандырушылармен қайта сақтандыру арқылы қарым-қатынас жасайды.
Нарықтық экономика өз азаматтарын ерiктi түрде таңдауға негiзделген. Әр
азамат өз қалауымен шешедi. Адам өз кiрiсiн өз еркiмен жұмсауға болады, бiр
бөлiгiн тұтынуға, қаншасын жинақтауға бағыттауға құқылы. Адамдарға өз
еркiмен кiммен келiсем десе де еркiндiк берiлген. Осының барлығын
сақтандыру нарығы, кең көлемде сақтандыру қызметiн ұсына отырып ескередi.
Нарықтық экономикадағы сұраныс пен ұсыныстың еркiн ойыны әлеуетті
сақтандырушыға қажеттi сақтандыру қызметiнiң шығуына әкеледi.
Сақтандырушылар арасында сақтандыру қызметiне қойылатын баға еркiн бағаның
қалыптасуына бәсекелестiк туғызады. Экономикалық бәсекелестiкте сақтандыру
нарығы реттеушi қызмет атқарады. Бiрақ бәсекелестiк сақтандыру нарығында
табысқа әкелмейдi.
Андеррайтер сақтандыру полисiн толтыра отырып қабылдайтын шешiм,
қоғамдық тәжiрибемен бекiтiлiп, күтуге негiзделген. Нарықтық экономикада
сақтандырушы өз сақтандыру қорындағы ресурстарды пайдалануға тiкелей
байланысты. Сақтандырушы кәсiпкер рөлiнде шыға отырып, жауапты тұлға болып
есептеледi, себебi кәсiпорынның iсiне жауап беретiн болғандықтан, заңға
сәйкес жауапкершiлiк жүктеледi.
Кең көлемде сақтандыру нарығы сақтандыру өнiмiн сату-сатып алумен
айналысатын экономикалық қарым-қатынас жиынтығы. Нарық сақтандырушы мен
сақтанушы арасында органикалық байланысты қамтамасыз етедi. Бұл жерде
сақтандыру қызметiн қоғамдық тану жүргiзiледi. Сақтандыру нарығы тауар
шаруашылығында қалыптасады және оның бөлiнбейтiн маңызды элементi болып
есептеледi. Оның шығу шарты қоғамдық еңбектi бөлу және әртүрлi меншiк
иелерiнiң болуы. Берiлген шарттар - нарықтық қатынастар дамуының дәрежесiн
анықтайды. Сақтандыру нарығы нарықтық қатынастардың субъектiлерiнiң өз
бетiнше болуын қалайды, олар сақтандыру қызметiнiң сату-сатып алу
партнерларын тең, көлденең және тiкелей байланыстардың жүйелерiнiң дамуын
қамтамасыз етедi.
Сақтандыру қызметiн мемлекеттiк реттеу элементi келiсiм, келiсiлген
жағдайларды және бәсекелестiктi шектеу мақсатында сақтандыру
компанияларының нарықты бөлу әрекеттерiн тоқтату.
Сақтандыру нарығының құрылымы институционалды және территориалды
аспектiлердi сипаттайды.
Институционалды аспектi акционерлiк, корпоративтiк, өзара және
мемлекеттiк сақтандыру компаниялары түрiнде көрсетiледi. Территориалды
аспектiленген жергiлiктi сақтандыру нарығы ұлттық және әлемдiк сақтандыру
нарығы болып бөлiнедi. Нарықтық қатынастардың дамуы аймақтық шектеулердi
қоғамдық-экономикалық үдеріс жолында болдырмау, интеграциялық үдерісті
күшейту ұлттық сақтандыру нарығын әлемдiк деңгейге көтеруге әкеледi.
Осындай интеграция мысалы ретiнде жалпы -европалық сақтандыру нарығының
құрылуын айтуға болады.
Сұраныс пен ұсыныс көлемiне қарай сақтандыру қызметiн iшкi, сыртқы және
халықаралық сақтандыру нарығы деп бөлуге болады [3].
Ішкi сақтандыру нарығы – белгiлi сақтандырушыны қанағаттандыруға
бағытталған сақтандыру қызметiне сұраныс бар жергiлiктi нарық.
Сыртқы сақтандыру нарығы – iшкi нарықтың сыртында орналасқан аралас
сақтандыру компанияларына қызмет көрсететiн нарық.
Әлемдiк сақтандыру нарығы – әлемдiк шаруашылыққа қызмет көрсететiн
сұраныс пен ұсыныс.
Салалық белгiсiне қарай нарық: жеке сақтандыру, мүлiктiк сақтандыру
жауапкершiлiктi сақтандыру, экономикалық тәуекелдiлiктi сақтандыру болып
бөлiнедi.
Сақтандыру нарығының қатысушылары болып сатушылар, сатып алушылар және
делдалдар, ассоциациялар есептеледi. Сатушылар категориясын сақтандыру
компаниялары құрайды. Сатып алушылар ретiнде сақтандырушы - жеке және заңды
тұлғалар шыға алады. Сатушы мен сатып алушы арасында делдал ретiнде
сақтандыру агенттерi және сақтандыру брокерлерi шыға алады.
Сақтандыру нарығының арнайы тауары – сақтандыру қызметi. Ол келiсiм-
шарт негiзiнде заңды немесе жеке тұлғаға ұсынылуы мүмкiн. Егер қоғамдық
позициядан сақтандыру арқылы қорғау қажет болса, сақтандыру мiндеттi түрде
болады.
Қазiргi таңда сақтандыру қызметiнде электронды және автоматтандыру
сақтандыру саласында кең қолдануына байланысты өзгерiстер болуда.
Әлемдiк тәжiрибеде сақтандыру екi бағытқа: арнайы және әмбебап қызмет
болып дамуда.
Ішкi жүйеге сақтандыру компаниялардың нарықтық жүйе өзегін құрайтын
басқарушылық айнымалылары жатады. Осы сақтандыру компаниялармен
басқарылатын айнымалылардың негiзгiлерi: сақтандыру өнiмдерi, сақтандыру
полюстерiн сатуды ұйымдастыру жүйесi, сұраныстың қалыптасуы, тарифтер
жүйесiнiң икемдiлiгi, сақтандырушының жеке инфрақұрылымы.
Сонымен бiрге iшкi жүйеге нарықты жаулап алу мақсатына жетуге
бағытталған сақтандырушымен басқарылатын айнымалылар нарықтық жүйе ядросына
кiрмейтiндер де нарықта белгiлi сақтандырушының жағдайын бiлдiретiн
материалдық, қаржылық және сақтандыру компанияның адам ресурстары жатады.
Сақтандыру қоғамдарында қаржылық жағдай маңызды орын алады. Көп жағдайда
сақтандыру қоғам басшысының біліктілігі мен бiлгiрлiгiне де байланысты.
Осы факторлардың жиынтығы нарықта сақтандыру компаниясының саясатын
анықтайды.
Жоғарыда айтылған басқару компоненттерi бiр-бiрiмен байланысты. Бас
менеджер тиiмдi нұсқаны таңдай бiлуi тиiс.
Сақтандыру өнiмi, сақтандырушы нарыққа алып шығатын басқару
факторларының бiрi. Бұл жеке және мүлiктiк сақтандыру түрiнiң шарты.
Нарыққа байланысты сақтандыру компаниясының басшысы жаңа сақтандыру
қажеттігін шешедi.
Тарифтiң жұмсақ жүйесi сақтандырушы басқаратын iшкi нарық жүйесiнiң
негiзiн құрайды. Сақтандыру компаниясының басшысы мақсатты бағытталған
тарифтiк саясатты таңдауы тиiс.
Нарықтың сыртқы қоршаған ортасы өзара байланысқан күштер жүйесi, ол
нарықтың iшкi жүйесiн қоршап және оған әсер етiп отырады. Сақтанушы өзiнiң
коммерциялық жұмысын сыртқы орта жағдайында жоспарлап жүргiзiп отырады.
Нарық - жабық жүйе емес, себебi оны қоршаған әлемдiк сақтандыру нарығы
оқшауланбаған.
Жоғарыда атап өтiлгендей, негiзгi элементтерге нарықтық сұраныс,
бәсекелестiк, сақтандыру қызметiндегi ноу-хау, сақтандырушының
инфрақұрылымы жатады.
Әлеуетті сақтандырушы шешiмi келесi экономикалық және психологиялық
алғы-шарттарға байланысты:
- адам өз сақтандыру қызығушылығын жоғары деңгейде
қанағаттандырғысы келедi;
- сақтандырушы әр қашанда тиiмдi жұмыс жасайды.
Кез-келген сақтандыру компаниясының қызметi сақтандыру қорының тарихи
анықталған ұйымдастыру формасы. Ол экономикалық ортамен тығыз байланыста.
Экономикалық ортадағы сақтандыру компанияларының қызметiне қарай жинақталуы
сақтандыру жүйесiн құрайды. Нарықтық экономикада сақтандыру жүйесiнiң
негiзгi мiндеттерi сақтандыру және қызмет көрсету қызметін көрсету, жеке
клиенттерге - күнделiктi және сенiмдi сақтандыру қызметiн көрсету.
Дамыған елдерде сақтандыру компаниялары жиi кездесетiн мәселелерді атап
өтуге болады:
- сақтандыру бизнесiн интернационализациялау;
- iрi сақтандыру топтарының шығуы;
- құнды қағаздарға инвестиция салу;
- клиентура жағынан сұраныстың өсуi;
- қаржылық алаяқтық;
- көп елдердегi саяси жағдайлардың өзгеруi;
- персоналдың тең емес жастық құрылымы;
- жаңа ақпараттық технологиялардың пайда болуы;
- сақтандыру жұмысшыларының жеке қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету.
Шет елдерде бөлiмдерi бар немесе еншiлес компаниялары бар сақтандыру
компаниялары халықаралық саясатқа сезiмтал келеді. Сақтандыру
компанияларына әлеуметтiк сала үлкен әсер етедi, персоналдарға клиенттер
сұранысы тығыз байланысты. Сақтандыру компания клиенттерi елдегi
индустриалды өсуге байланысты қызмет көрсетуден жоғары стандарттар талап
ете бастады.
Жаңа ақпараттық технологиялар Батыстың сақтандыру компаниялары
қаруландыруға кiрiсiп, түпкiлiктi жолмен сақтандырушының қызметiнде жаппай
стереотип ұғымын өзгерттi. Сақтандыру ақпараттарын компьютерлеу еңбек
өнiмдiлiгiн арттырып, оперативтi шешiмдер қабылдауға мүмкiндiк бердi.
Жұмыстың көп бөлiгiн аз жұмысшылар жасайды. Бiрақ электронды жүйе жұмысына
бағдарламашылар, компьютер инженерлерi қабылданды.
Жаңа ақпараттар технологиясы ақпаратқа жол ашып, сақтандыру қызметiнде
несие карточкаларын енгiзуге себепкер болды. Сақтандыру компаниялары мен
коммерциялық банктер арасында бәсекелестiк күшейе түстi.
Соңғы 10 жылдықта банк тәжiрибесiнде банк ссюранс терминi кең орын
ала бастады, аударғанда банктiк сақтандыру деген мағынаны білдіреді.
Коммерциялық банктердiң сақтандыру iсiне енгiзiлуiнiң бiр формасы
сақтандыру трастарының құрылуы. Бұл клиенттермен келiсiлетiн сенiмдi
коммерциялық банктердiң операциялары.
Егер клиент коммерциялық банкке сақтандыру сый ақыларын алу үшiн мүлiк
берсе, онда ол – фундирленген сақтандыру трасты.
Дамыған Батыс елдерiндегi қазiргi таңдағы сақтандыру нарығының даму
деңгейi сақтандыру iсiн монополизациялауды күшейтедi. Осыған байланысты оны
төрт түрлi ұйымдастырушылық формасына бөлуге болады:
1. Көлденең интеграция - аз iрi сақтандыру компаниялардың қолына
сақтандыру қызметiн бiрiктiру.
2. Тiгiнен интеграция - сақтандыру компаниялардың басқа салаға өтуi.
3. Ұлтаралық сақтандыру компаниясы - сақтандыру iсiнде кең тараған жоқ.
4. Диверсификация - сақтандырушының әртүрлi кәсiпорын салаларында
қызметтерiнiң кеңеюi.
Батыстың индустриалды дамыған елдерiне сақтандыру нарығында
диверсификацияның келесi негiзгi типтерi бар:
- сақтандыру компаниясы концерннiң бiр бөлiгi болады;
- сақтандыру компаниялары кәсiпорын иесiне айналады;
- сақтандыру компаниялары қаржы-несие саласында еншiлес компаниялар
құрайды.
Сақтандыру компаниялары сақтандыру нарығының индустриалды құрылымының
негiзiн құрайды. Мысалы, АҚШ-та сақтандыру компанияларының қаржы
ресурстарына 50 пайызға жуық ұзақ мерзiмдi несиелерден келедi.
Сақтандыру компаниялары бөлiнедi:
- иелiгiне қарай: жеке және құқықтық, акционерлiк, өзара, мемлекеттiк
және үкiметтiк;
- жасалатын операция сипатына қарай: мамандандырылған, әмбебап және
қайта сақтандыру;
- қызмет көрсету аймағына қарай: жергiлiктi, аймақтық, ұлттық және
халықаралық;
- жарғылық капитал көлемiне және сақтандыру көлемiнiң түсу көлемiне
қарай: iрi, орта және ұсақ.
Акционерлiк сақтандыру қоғамы - акция сату арқылы ақша құралдарын
орталықтандыру негiзiнде сақтандыру қорын ұйымдастыру түрi.
Ашық және жабық акционерлiк қоғамдар түрi бар.
Акционерлiк сақтандыру қоғамы - өз қаржысы бар, мақсаттары анықталған
заңды тұлға. Акционерлiк сақтандыру қорының жоғарғы органы акционерлердiң
жалпы жиналысы. Жиналыс жылына бiр рет өтедi, ал ағымдағы iстерiмен
директорлар кеңесi айналысады. Акционерлiк қоғамның оперативтiк-қаржылық
қызметiн тексерумен сайланған тексеру комиссиясы айналысады. Тексеру
комиссиясы жұмысының нәтижесi акционерлер жиналысында оқылады.
Сақтандыру компаниясының орындаушы органы диррекция болып есептеледi,
ол басқару қызметiмен айналысады. Диррекция компетенциясы жалпы жиналыста
анықталып, жарғыда бекiтiледi.
Акционерлiк сақтандыру қорының жарғылық капиталы акция көмегiмен
құрылады. Сақтандыру компаниясының үкiметтiлiгi ақпарат жинаумен,
жарнамамен, клиенттер iздеумен айналысады, бiрақ коммерциялық қызметпен
айналыспайды.
Сақтандыру компаниясы агенттiгiне өкiлеттiлiктiң барлық қызметiмен
айналысуға рұқсат берiлген. Сақтандыру компаниялары филиалы заңды тұлға
құқықсыз ерекше сақтандырушының бөлiмi.
Аффилиривтi сақтандыру компаниясы - бақылау акцияларынан пакет акциясы
аз акционерлiк сақтандыру компаниясы.
Өзара сақтандыру қоғамы - мүшелерiнiң қатысуы үлестiк
орталықтандырылған құралдар негiзiнде ұйымдасқан сақтандыру қоры. Қоғам
қатысушылары сақтанушы және сақтандырушы ретiнде шыға алады. Сақтандырушы
қоғам мүшесi болып, жылдық қызмет нәтижесiн кiрiс немесе шығынды бөлуге
қатысады. Өзара сақтандыру қоғамының жоғары органы мүшелерiнiң жалпы
жиналысы.
Индустриалды дамыған елдерде қазiргi таңда өзара сақтандыру қоғамының
қызметi жеке сақтандыру төңiрегiнде шоғырландырылады. Pridental Insuranse
сompany of America - АҚШ төңiрегiнде iрi өзара сақтандыру қоғамы. Өзара
сақтандыру қоғамының шығындарынан кiрiсi көбейсе резервтiк қорды толтыруға
жұмсалады, қалғаны дивидент төлеуге бөлiнедi [4]. Сақтандыру нарығындағы
өзара сақтандыру қоғамының маңызы өсуде. Жапонияда өзара сақтандыру қоғамы
жеке сақтандырудың алдыңғы үлгiсi. Өзара сақтандыру қоғамының қызметi
акционерлiк сақтандырушы сияқты құқықтық нормаларға бағынады. Кей жерлерде
өзара сақтандыру қоғамының қызметi жайлы заң қабылданған.
Үкiметтiк сақтандыру ұйымы - қызметтi жеңілдетуге негiзделген
коммерциялық емес компания.
Мемлекеттiк сақтандыру компаниясы - мемлекетке негiзделген құқықтық
ұйымдасқан сақтандыру қоры.
Жеке сақтандыру компаниясы бiр жанұяға немесе бiр адамға бағынады. Жан-
жақты формадағы жеке сақтандыру компаниясына мысал ретiнде ағылшынның
Ллоидта төрт негiзгi сақтандыру қызметi қамтылған: теңiз, теңiздiк емес,
авиациялық және автокөліктік тәуекелдер.
Кэптив - тұтас корпоративтi құрылтайшылардың сақтандыру көзқарасына
қызмет ететiн акционерлiк сақтандыру компаниясы. Кэптив еншiлес сақтандыру
компаниясы болуы мүмкiн.
Ресей Федерациясында кэптив мысалы ретiнде Лукоил сақтандыру
компаниясын айтуға болады, ол мұнай компаниясы Лукоил жүйесiне қызмет
етедi.
Мемлекеттiк емес зейнетақы қоры – сақтандырушылар анықталған жасқа
жеткенде төленетiн ерекше ұйымдастырылған жеке сақтандыру.
Сақтандыру - сақтандыру ұйымдары (сақтандырушылар) мен жеке заңды
тұлғалар арасындағы, сондай-ақ сақтандыру ұйымдарының өздерінің арасындағы
жеке және заңды тұлғалардың мүліктік мүдделерін қорғау жөніндегі құқықтық
қатынастар. Сақтандыру ерікті және міндетті нысандарда жүзеге асырылады.
Ерікті сақтандыру сақтанушы мен сақтандырушы арасындағы шартқа негізделеді.
Ерікті сақтандырудың ортақ шарттарын және оның жүргізілу тәртібін
айқындайтын ережелерін сақтандырушы дербес айқындайды. Міндетті сақтандыру
заңға сәйкес жүзеге асырылады.
Сақтандыру объектілеріне Қазақстан Республикасының заңдарына қайшы
келмейтін мүліктік мүдделер жатады, олар: сақтанушының немесе
сақтандырылған тұлғаның өмірімен, денсаулығымен, еңбек етуге
қабілеттілігімен, зейнетақымен қамсыздандырылуымен байланысты мүдделер
(жеке басты сақтандыру), мүлікті иеленумен, пайдаланумен, билеумен
байланысты мүдделер (мүлікті сақтандыру), сақтанушының жеке адамға немесе
жеке тұлғаның мүлкіне келтірген зиянын өтеумен байланысты мүдделері
(жауапкершілікті сақтандыру).
Қазақстан Республикасының аумағында орналасқан заңды тұлғалардың
мүліктік мүдделерін (қайта сақтандыру мен өзара сақтандырудан басқа) және
ҚР резиденттері болып табылатын жеке тұлғалардың мүлкін тек cақтандыру
қызметін жүзеге асыруға лицензиясы бар заңды тұлғалар ғана сақтандыра
алады.
Сақтандырушы сақтандыру қызметін өз агенттері мен делдалдары арқылы
жүзеге асырады. Сақтандырылатын болжамды оқиға сақтандыру тәуекелдігі
(қатері) болып табылады. Сақтандыру тәуекелдігі ретінде қарастырылатын
оқиғаның басталуында ықтималдық пен кездейсоқтық белгілер болуға тиіс. Ол
белгілі болған жағдайда сақтандырылған тұлғаға, пайда алушыдан сақтандыру
өтемі түрінде немесе сақтандыру жағдайы басталғанда сақтандыруды
қамсыздандыру түрінде сақтандыру төлемі төленеді.
Сақтандыру шартында айқындалған немесе заңда белгіленген ақшалай сома
сақтандыру сомасы деп аталады, осы соманың негізінде сақтандыру жарнасының
немесе сақтандыру төлемінің мөлшері белгіленеді. Мүлікті сақтандыруда
сақтандыру сомасы оның шарт жасасу сәтіндегі шын құнынан (сақтандыру
құнынан) аспауға, ал сақтандыру жағдайы басталғанда сақтандыру өтемі
сақтанушының немесе үшінші бір тұлғаның сақтандырылған мүлкіне келтірілген
тікелей зиянның мөлшерінен аспауға тиіс. Жеке адамды сақтандыруда
сақтандыру сомасын сақтанушы сақтандырушымен келісе отырып белгілейді.
Сақтанушы сақтандыру шартына немесе заңға сәйкес сақтандырушыға төлеуге
міндетті сақтандыру төлемі сақтандыру жарнасы деп аталады. Сақтандыру
жарнасының мөлшерлемесі сақтандыру тарифі болып табылады. Сақтандырудың
міндетті түрлері бойынша сақтандыру тарифтері міндетті сақтандыру туралы
заңдарда белгіленеді. Жеке адамды, мүлікті және жауапкершілікті
сақтандырудың ерікті түрлері бойынша сақтандыру тарифтерін сақтандырушылар
дербес есептейді. Сақтандыру тарифінің нақты мөлшері тараптардың келісуімен
арнаулы шартта айқындалады.
Сақтандыру объектісін бір шарт бойынша бірнеше сақтандырушы бірлесіп
сақтандыруы мүмкін (ортақ сақтандыру). Бұл орайда шартта әрбір
сақтандырушының құқықтары мен міндеттерін айқындайтын уағдалы шарттар
баяндалуға тиіс. Сақтандырушы тәуекелдікті сақтандыруға қабылдай отырып,
теңдестірілген сақтандыру қоржынын жасау және сақтандыру операцияларының
тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін ол бойынша жауапкершіліктің бір бөлігін
уағдаласылған шартпен басқа бір сақтандырушыға беруі мүмкін. Мұны қайта
сақтандыру дейді. Қайта сақтандыруға қатысушы тиісінше қайта сақтанушы
(сақтандырылған тәуекелдікті ішінара қайта сақтандыруға берген
сақтандырушы) және қайта сақтандырушы (тәуекелдікті сақтандыруға
қабылдаушы) деп аталады.
Сақтандырушыларда төленген жарғылық капиталдың және сақтандыру сақтық
қорларының болуы, қайта сақтандыру жүйесі сақтандырушылардың
қаржы тұрақтылығының негізі болып табылады. Сақтандыру сақтық қорлары жеке
адамды, мүлікті және жауапкершілікті сақтандыру бойынша алынған сақтандыру
жарналарынан құралады.
Сонымен қорытыдылай келе, сақтандыру дегеніміз, заңды және жеке
тұлғалардың мүліктік мүдделерін қорғауға бағытталған, сонымен қатар
кәсіпкерлік қауіпсіздігі мен даму тұрақтылығын қамтамасыз ететін
тәуекелдерді басқару әдістерінің бірі. Сақтандыру тәуекелдердің қайта
бөлістірілуіне ықпал ете отырып, экономиканың тиімділігін арттыруға
мүмкіндік береді. Осыдан шығатыны, ұлттық сақтандыру жүйесінің даму саясаты
нарық инфрақұрылымын құруда басты стратегиялық мәселелердің бірі болып
табылады.
Сақтандыру нарығының мiндеттi шарты сақтандыру қызметiне қоғамдық
тұтыну және оны қанағаттандыратын сақтандырушылардың болуы. Отандық
экономиканың нарыққа көшуi сақтандырушының экономикалық қатынастар
жүйесiндегi орнын және маңызын өзгертедi. Сақтандыру компаниялары
шаруашылық өмiрдiң тең құқылы субъектiлерiне айналады.
Сақтандыру нарығының арнайы тауары – сақтандыру қызметi. Ол келiсiм-
шарт негiзiнде заңды немесе жеке тұлғаға ұсынылуы мүмкiн. Егер қоғамдық
позициядан сақтандыру арқылы қорғау қажет болса, сақтандыру мiндеттi түрде
болады.
Қазiргi таңда сақтандыру қызметiнде электронды және автоматтандыру
сақтандыру саласында кең қолдануына байланысты өзгерiстер болуда.
1.2 Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығының нысандары және
ұйымдастыру ерекшеліктері
Революцияға дейiнгi Қазақстандағы сақтандырудың даму деңгейi мен
танымалдылығы жайлы мәлiмет жоқ. Қазақтар тұрғылықты халықтың көп бөлiгiн
құрайды, ал ол уақытта экономиканың даму деңгейi төмен және өндiргiш күштер
дамымағандықтан сақтандыру кең көлемде орын алмады деп қорытындылауға
болады. Егер сақтандыру келiсiм-шарттары жасалған кезде, Россиямен
шекаралас қалаларда ғана кездесетiн.
Қазақстан экономикасында сақтандыру революциядан кейiнгi кезеңде ғана
iс жүзiнде маңызды түрде енгiзiледi.
Октябрь революциясынан кейiн Россияда сақтандыру қызметі ұлттық сипат
ала бастады. Ұлттық сипат беру РСФСР Совнаркомы (Советский Народный
Комитет) 28 қараша 1918 жылы Россия Федерациясы сақтандыру қызметін
ұйымдастыру декретiне сәйкес аяқталды.
Сақтандырудың қайта өрлеуіне объективтi факторлар әсер еттi. 1921 жылы
РКП 10 съезiнде жаңа экономикалық саясат қабылданды. Экономика мен
шаруашылық өмiрiне нарықтық экономиканың жаңа элементтерi енгiзiлдi.
Нарықтық экономика заңы - нарықтық iс-әрекеттерде үнемi кәсiпкерлiк
тәуекел, сәйкесiнше сақтандыру болу керек екендiгi айтылады.
Сақтандыруды ұйымдастыру түрi алдын ала анықталады: себебi ЖЭС
жағдайында эконономика, сонымен қатар қаржы-несие жүйесi мемлекет қолында
қалды, сондықтан сақтандыруда мемлекеттiк едi.
Сақтандыруды ұйымдастырудың жаңа түрi Совнаркомның 6 қазан 1921 жылы
Мемлекеттiк мүлiктi сақтандыру жайлы декретiмен өмiрге енгiзiле бастады.
Сақтандыру жағдайлары тiзiмiнiң шектеулiгiне көңiл аудару керек. Ол
тiзiмде нөсер жауын, жел, жер сiлкiнісі, ауыл шаруашылығы зиянкестерi,
басқа да қауiптi жағдайлар көрсетiлген. Сақтандыру жауапкершiлiгiнiң
көлемiнiң шектеулiгi сақтандыру тарифтерiн төмендетуге бағытталған қызмет.
Алғашқыда мүлiктi ерiктi сақтандыру енгiзiлдi, кейiн сақтандыру
аппаратының жұмысшыларын қолдау мақсатында мiндеттi мемлекеттiк сақтандыру
енгiзiлу қолға алынды.
Мемлекеттiк мiндеттi сақтандыру барлық жеке шаруашылықтар мен
кәсiпорындарға - ауыл шаруашылықтарда, өндiрiс, коллективтi шаруашылықтарда
орын алады.
Мiндеттi сақтандыруға тек мемлекеттiк мүлiк қана емес, жалға берiлген
мүлiк те тиiстi едi. Мемлекет отандық сақтандыру нарығын қорғау мақсатында
белгiлi протекционистiк iс-әрекеттер де жүргiздi. Ол шетелдiк сақтандыру
нарығының келуiне шектеу қою едi. Егер шетелдiк сақтандырушылар мүлiктерiн
сақтандыру немесе қайта сақтандырғысы келсе, Совнаркомнан рұқсат алу тиiс
едi. Наркомфинге (Народный Комитет финансов) мемлекеттiк мүлiктi
сақтандыруды ұйымдастыру тәртiбi, ережесi және инструкцияларын дайындау
мiндетi жүктеледi.
Орталық пен екi ай уақыт iшiнде ұйымдастыру сұрақтары шешiлдi және 16
желтоқсан 1921 жылы Наркомфин уақытша инструкцияны бекiттi.
Қаржы бөлiмдерiнде губерниялық басқарудың мемлекеттiк сақтандырулары
құрылды. Губерниялық басқарудың негiзгi ядросы ВСНХ (Верховный Совет
Народного Хозяйства) сақтандыру бөлiмдерi болды.
Губерниялық сақтандырушы басшыларына сақтандыру операцияларын жүргiзу
бойынша жеке мiндеттер жүктелдi. Ол басқарудың iшкi ұйымдастыру құрылымын
бекiтуге, iс жүргiзу ережесiн бекiтуге, жұмысшыларды жұмысқа қабылдау және
жұмыстан шығаруға құқық бердi.
Губерниялық қаржы бөлiмiне басқару қызметi және бақылау құқықтары
берiлдi. Қаржы бөлiм менгерушiсi сақтандыру актiлерiн, сақтандыру
тарифтерiн, операциялық және жылдық есеп берулердi бекiттi.
Сақтандыру сомма мөлшерi жеке тұлға мүлкi үшiн, сақтандырушымен
келiсiлiп, бiрақ мүлiктiң нарықтық бағасының құны мөлшерiнен аспауы тиiс.
Сақтандыру тарифтерi уақытша бұрынғы схемамен қолданылды. Бiрақ
сақтандыруда шаруашылықтық есеп бастамалары және сақтандыру операцияларының
шығынсыздығы ескерiлдi. Сондықтан шығындық тарифтер қолданылмады, бiрақ
халықтың төлем төлеу қабiлетiне, сақтандырудың даму мүмкiндiгiне сәйкес
келуi тиiс едi.
Қазақ ССР аймағында сақтандыру iсiн ұйымдастыру тәртiбi мемлекеттiк
мүлiктi сақтандыру Ережесiмен 1921 жылы 14 желтоқсанда Совнаркоммен
бекiтiлдi. Мүлiктi сақтандыру және ұйымдастыру тәртiбi негiзiнен 6 қазан
1921 жылы Декретінен қайталанды.
Қазақ Республикасындағы мемлекеттiк сақтандыруға алғашқы қадамдар
анықталмаған кедергiлермен, елдегi экономикалық жағдайдың ауырлығымен
байланысты едi.
Бiрiнен кейiнгi сақтандыру қызметіндегі қайта ұйымдастыру жұмыстары
iске көмектеспедi. 1922 жылдың ортасында Республикада РСФСР мемлекеттiк
сақтандыру Бас басқармасы тiкелей басшы болып есептелiндi.
1926 жылы Қазақ АССР құрылғанан кейiн Росстрах Басқармасы құрылды,
оның қарамағында - Қазақ АССР-дағы Росстрахтың Бiрiккен Контор Басқармасы
құрылды, ал Губерниялық конторлар жойылды.
1928 жылы наурыз айында Басқарма және контор ұйымы қайта құрылып,
Госстрахтың (Государственное страхование) аймақтық конторы болды.
Бұл уақытта сақтандыру түрлерi қалыптасты. Бұл - ауылдық мәдени
өсiрiмдер және малдарды сақтандыру, көлікті ерiктi сақтандыру, кепiлдiк
сақтандыруы.
Сақтандырудың даму нәтижесiнiң қанағаттандырусыз деңгейi Мемлекеттік
сақтандыру органдарын таратуға әкелдi. 1931 жылы 3 ақпандағы Мемлекеттiк
сақтандырудағы өзгерiстер жайлы Қаулысымен мүлiктi сақтандыру жұмысы
Наркомфинге берiлдi және жергiлiктi органдар, жеке сақтандыру бойынша -
мемлекеттiк еңбек сақтандыру кассасы.
Бiрақ мұндай бiр шеттен екiншi шетке өзгерiстер СССР-де сақтандыру
қызметінің құлдырауына әкелдi. Сондықтан 1933 жылы 8 наурыз Ауылдағы
сақтандыру қызметінің жұмысындағы жаман iстер жайлы Қаулымен Мемлекеттік
сақтандыру органдары қайта орнына келтiрiлдi.
Алматыда Қазақ Мемлекеттік Сақтандыру Басқармасы құрылып, облыстарда –
басқарма, аудандарда – Мемлекеттік сақтандыру инспекциясы құрылды.
Атап өту керек, әсiресе 30-жылдары, Мемлекеттік сақтандыру органдары
қызметiнде, класстық сызық анық байқалды. Тарифтiк ставкалар колхозға
қарағанда 2-4 есе жоғары болып бекiтiлдi. Сақтандыру аппаратында
классификациясы жоғары мамандар сауатсыз мамандарға ауыстырылды. 1937-1939
жылдар жүздеген мамандар жұмыстан босатылып, регрессияға ұшырағанда,
Мемлекеттік сақтандыру аппараты қатты жапа шектi.
Кезектi сақтандыруды қайта ұйымдастыру 1948 жылы, 1958 жылы, 1968 жылы
жүргiзiлдi. Соңында Мемлекеттік сақтандыру одақтық-республикалық
шаруашылықтық есеп жүйесi құрылып, оны СССР Мемлекеттік сақтандырудың Бас
басқармасы басқарды. Бұл жүйе СССР тарқап және Қазақстан Республикасының
Мемлекеттік сақтандыру жойылғанға дейiн сақталды.
Осы уақытта сақтандыру түрлерi тiзiмi Қазақстанда да жүргiзiлдi:
1968 жылы сәуiр айында сақтандырудың барлық түрлерiн дамытудың күштi
импульсы енгiзiлдi. Қазақстанда 1969 жылы өмiрдi сақтандыру төлемдерi екi
есеге өстi. 1991 жылы инфляция алдындағы жылы, сақтандырудың барлық түрi
бойынша 1447 млн. рубль жинақталды, оның iшiнде 658,2 млн. ерiктi
сақтандыру бойынша жүргiзiлдi.
1991 жылы мамыр айында ҚазССР Министрлер кабинетi Қаулысымен
республиканың Госстрах органдары тарихында алғаш рет Қаржы Министрлiгiнен
шығарылды. Мемлекеттiк сақтандыру жүйесiн қайта ұйымдастыру 17 сәуiр 1995
жылы аяқталды, бұл уақытта Қазақстан Республикасы Министрлер кабинетi
Қаулысымен коммерциялық сақтандыру компаниялары Сенiм сақтандыру
компаниясы ашық акционерлiк компаниясы болып қайта құрылды.
Мемлекет мемлекеттік сақтандыру ұйымдары арқылы сақтандырушы ретінде
нарықтық қатынастарда белсенді қатысып отырады және түрлі құқықтық
нұсқаулар арқылы сақтандыру нарықтың іске асуына әсер ете алады.
Батыстың дамыған елдерінде сақтандыру нарығы мемлекеттік реттеудің
объектісі болып табылады. Дәл осындай мемлекеттік реттеу Қазақстан
сақтандыру нарығының іске асу тәжірибесінде кең қолдануда.
ҚР-ның Сақтандыру туралы алғашқы заң 1992 ж. 3 шілдесінде қабылданған.
Осы заң қабылданған соң, 1,5 жыл аралығында республикамызда 700-ге жуық
сақтандыру компаниялары құрылған.
Бірақ осы сақтандырушылар санын азайту және олардың қызметін қадағалау
мақсатында 1994 ж. 16 сәуірде Сақтандыру нарығын құру және дамыту
мақсатында ұйымдастырушылық құқықтық шаралар туралы №1658 ҚР Президентінің
жарғысы шыққан. Бұл жарғының 10 бабында оның Сақтандыру туралы заң күшіне
ие екендігі көрсетілген.
Бұл жарғы сақтаныдру кәсібін міндетті лицензиялауын енгізді,
сақтандырушыларға сақтандырудан басқа кәсіп түрлерімен айналысуға тыйым
салынды, алғашқыда жасалған сақтандыру келісім-шарттар жойылды.
Мұндай әрекет республикада тіркелген сақтандыру компаниялардың 90%-ы
дайын және қоғам қорғауының бүкіл сақтандыру жүйесінің жойылуына алып келіп
соқты. Осыған байланысты 1995 ж. 3 қазанында Сақатандыру туралы ҚР
Президентінің жаңа заңы қабылданды. Бұл заңның шығуымен ҚР сақтандыру
жүйесінің дамыуында жаңа сатылар басталды. Бұл заңның негізгі мәселесі
республикада өркениетті сақтандыру нарығын құру мақсатында жағдайлар жасау
басталды. Бұл заңға байланысты сақтандыру нарығында бәсекелесті шектеу
немесе жұмсауына бағытталған монополиялық және басқа да қызметтерге тыйым
салынды.
Сонымен қатар, бұл жарғы тікелей сақтандырушы ретінде шетел сақтандыру
компанияларының кәсібіне тыйым салды, бірақ қайта сақтаныдрушы ретінде
қызмет атқаруына рұқсат етілген.
Бірақ бұл заңның республиканың өркениетті сақтандыру нарығын құру үшін
арналған құрал ретіндегі потенциалын төмендететін бір қатар кемшіліктері
болды.
Осыған байланысты 2000 ж. 18 желтоқсанда Сақтандыру қызметі туралы ҚР-
ның жаңа заңы енгізілген [5].
Бұл заң кәсіпкерлік қызмет түрі ретінде сақтандыруды жүзеге асырудың
негізгі ережелерін, сақтаныдру ұйымдарын, сақтандыру брокерлерін құру,
лицензиялау, реттеу, олардың қызметін тоқтату ерекшеліктерін сақтандыру
нарығындағы қызметінің талаптарын, сақтандыру нарығын мемлекеттік реттеу
міндеттерін және сақтандыру қызметін қадағалауды қамтамасыз ету
принциптерін белгілейді.
Осы Заңға сәйкес сақтандыру нарығын реттеу және сақтандыру қызметін
қадағалау жөніндегі функцияларды өкілетті мемелкеттік орган атқарады және
шетелдік азаматтар, азаматтығы жоқ адамдар, шетелдік заңды тұлғалар
сақтандыру арқылы қорғалу құқығын ҚР-ның азаматтарымен бірдей пайдаланады.
ҚР-ның аумағында орналасқан заңды тұлғалардың және ҚР-ның резиденті
болып табылатын жеке тұлғалардың мүліктік мүдделерін сақтаныдруды тек ҚР-ң
резиденті, яғни өкілетті мемлекеттік органның тиісті лицензиясы бар
сақтандыру ұйымы жүзеге асырылады.
Сақтандыру – бұл заңды және жеке тұлғалардың мүліктік мүдделерін
қорғауға бағытталған, сонымен қатар кәсіпкерлік қауіпсіздігі мен даму
тұрақтылығын қамтамасыз ететін тәуекелдерді басқару әдістерінің бірі.
Сақтандыру тәуекелдердің қайта бөлістірілуіне ықпал ете отырып,
экономиканың тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді. Осыдан шығатыны,
ұлттық сақтандыру жүйесінің даму саясаты нарық инфрақұрылымын құруда басты
стратегиялық мәселелердің бірі болып табылады [6].
Сақтандыру нарығын мемлекеттік реттеу жүйесінің тұрақсыздығы сақтандыру
нарығының ішкі факторларына ғана байланысты емес. Бұл жүйенің тұрақсыздығы
жалпылама экономика мәселелерінің және макроэкономикалық үдерістерінің
тікелей салдары, сонымен қатар халықаралық интеграциялық тенденциялардың
даму шарты болып табылады.
Қазiргi таңдағы қазақстандық сақтандыру ғылымы алдында отандық
сақтандыру нарығын дамыту мәселесі, әсiресе нарықтық экономикаға көшу
кезеңінде мiндетi тұр.
Өкiнiшке орай, кейбiр сақтандыру компанияларына жабайы нарық
рецидивтерi кедергi жасайды. Сақтандыру қызметі мамандарының бiлiктiлiгiнiң
төмендiгi, сақтандырудың теориялық және тәжірибелік сұрақтарда жақсы бағыт
ала алмайтындығы байқалады.
Республикамыздың сақтандыру нарығын дамытудағы маңызды қадам болып
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкісінің құзырына мемлекеттік
сақтандыруды қадағалау органының өкілеттілігі мен қазметтерін беру
табылады.
2000 жылдың қыркүйек айынан бастап сақтандыру қызметін реттеу және
бақылау бойынша өкілетті орган ретінде Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкісі сақтандыруды қадағалау органдарының Халықаралық Ассоциациясының
(IAIS) толық құқылы мүшесі болып табылады.
Қазақстан Республикасы барлық ТМД елдерінің ішінен сақтандыру нарығын
мемлекеттік реттеудің және нормативтік базаның жоғары даму деңгейімен
ерекшеленеді. Қазақстанда ТМД бойынша кейбір көршілерге қарағанда
сақтандыру сыйақыларды және төлемдерді жинау көрсеткіштері әлі де төмен.
Бірақ бұл жағдай, қаншалықты аз болса, соншалықты жақсы дегенді
білдіреді. Осылайша сақтанушыға сақтандыратын жағдай болған кезде тәуекелді
қайтару кепілдігі қамтамасыз етіледі.
Сақтандыру нарығының проблемаларын шешу барысында мемлекеттің қатысуы
сақтандырудың және сақтандыру қызметінің өзектілігін айқындайды,
сақтанушының заңды мүдделерін қорғау дәрежесін жоғарылатады. Соңғы жылдары
қаржы тәртібі мен сақтандыру ұйымдарындағы есеп, ұсынылатын сақтандыру
қызметтерінің тізімі мен деңгейінің жақсарғанын байқаймыз.
Ұлттық Банкпен анықталатын Қазақстанның сақтандыру нарығының даму
саясаты мен стратегиясы ТМД елдерінің сақтандыру ұйымдарымен конструктивтік
қатынастарды сақтай отырып сақтандыру нарығын Европалық Одақтың
стандарттары мен нормаларына біртіндеп әкелуде. Нарықтық қатынастарға
жетудің маңызды кезі болып сақтандыру операцияларының айқындылығы мен
заңдылығы табылады.
Қазақстанда салыстырмалы қысқа уақыт мерзімінде сақтандыру индустриясын
дамыту үшін шарттар құру бойынша маңызды жұмыстар жүргізілді:
1. Сақтандыру нарығының дамуын реттейтін күшіне еңген заңнамалық базасы
жетілдірілді.
2. ҚР-ның Ұлттық Банкісі сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдары үшін
нормативтер мен талаптар өңдеді және енгізді.
3. Сақтандыру ұйымдарының қаржы тұрақтылығы мен төлем қабілеттілігі
қамтамасыз етілді.
4. Сақтандыру операциялардың айқындылығы мен заңдылығы, сақтандыру
ұйымдары көрсететін қызметтерінің қолайлығы қамтамасыз етілді.
Соңғы жылдары қазақстандық сақтандыру нарығы дамуының позитивті
жайттары болып келесілер табылады:
- өмірді сақтандыру операцияларын бір сақтандыру ұйымында өмірді
сақтандырудан басқа сақтандыру операцияларына заңды тосқауыл енгізу.
Сақтандыру ұйымдарының төлем қабіліттілігі позициясынан бұл маңызды жайт
себебі, біріншісі сақтандыру резервтерінің ұзақ мерзімді, ал екіншісі
қысқа мерзімді инвестицияларын қарастырады;
- Қазақстан Республикасындағы сақтандыру ұйымдарының жарғылық капиталына
қатаң талаптар орнату;
- атқарушы сақтандыру органының басқарушысы мен оның бас бухгалтерінің
белгілі бір мамандандырылған талаптарға сәйкестігін ұстау;
- сақтандыру ұйымдарының құрылтайшы акционерлерінің қаржы тұрақтылығы мен
әділдігіне қатаң талаптар.
Қазақстанның сақтандыру нарығын барлық ТМД елдері бойынша икемді дамып
келе жатқан нарықтардың бірі деп айтуға болады. Бұған республиканың
сақтандыру нарығының даму Бағдарламасы ықпал етті.
Міндетті болып заң күшінде орындалатын сақтандыру табылады. Әрбір
міндетті сақтандыру түрі сақтандырудың жеке дара классы болып табылады.
Міндетті сақтандыру формасында әрбір кластың мазмұны және оны жүргізу
шарттары бойынша қосымша талаптары осы сақтандыру класты реттейтін заңды
актісімен орнатылады.
Міндетті сақтандыруды жүргізу түрлері, шарттары мен тәртібі Қазақстан
Республикасының заңдарымен анықталады.
Қазақстанда міндетті сақтандыру инициаторы – мемлекет, ол заң
формасында заңды және жеке тұлғаларды сақтандыру келісім-шартына тұруға
міндеттейді.
Қазақстан Республикасы Премьер-Министрдің 21.03.2003 жылы № 38-р
Жарлығымен міндетті сақтандыру түрлерінің оптималды тізімі бекітілді [7]:
- еңбек (қызметтік) міндеттемелерін орындау барысында жұмысшының өмірі
мен денсаулығына зиян келтірілгені үшін жұмыс берушінің азаматтық-құқықтық
жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы;
- өсімдік шаруашылығындағы міндетті сақтандыру туралы;
- экологиялық міндетті сақтандыру туралы;
- әлеуметтік міндетті сақтандыру туралы;
- көлік құралдары иесінінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті
сақтандыру туралы;
- пассажирлер алдында тасымалдаушылардың азаматтық-құқықтық
жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы;
- аудиторлар мен аудит ұйымдарының азаматтық-құқықтық жауапкершілігін
міндетті сақтандыру туралы;
- жеке нотариустардың азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті
сақтандыру туралы;
- туроператор мен турагенттердің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін
міндетті сақтандыру;
- үшінші бір адамға зиян келтіру қауіпімен байланысты қызметімен
айналысатын меншік иесінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті
сақтандыру туралы.
Әлеуметтік міндетті сақтандыруға жұмыс істейтін зейнеткерлерден басқа
өзіндік жұмыспен шұғылданатын тұлғалар, жұмысшылар, сонымен қатар Қазақстан
Республикасы территориясында тұрғылықты тұратын және ҚР территориясында
табыс әкелетін қызметпен айналысатын шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ
адамдар жатады.
Әлеуметтік міндетті сақтандыру келесі түрлерге бөлінеді:
1. Еңбек қабілеттілігін жоғалтқан жағдайда;
2. Асыраушысынан айырылған жағдайда;
3. Жұмысынан босаған жағдайда.
Мемлекет азаматтарға Заңмен белгіленген шарттар негізінде міндетті
әлеуметтік сақтандыру түрлері бойынша тәуекел жағдайы пайда болған кезеде
әлеуметтік сыйлық алуға құқық беруді кепілдік етеді.
ҚР Үкіметінің 21.06.04 жылғы № 683 (31.12.2004 ж. № 1149; 31.05.2005 ж.
№ 533; 30.06.2005 ж. № 662 өзгерістер мен қосымшалар) Қаулысымен әлеуметтік
аударымдарды есептеу ережелері бекітілді [8]
Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорына міндетті сақтандыру жүйесінің
қатысушылары үшін төлеуге тиісті әлеуметтік аударымдар, келесі мөлшерде
белгіленді:
- 2006 жылдың 1 қантарында әлеуметтік аударымдарды есептеу объектісінен
– 2%;
- 2007 жылдың 1 қантарында әлеуметтік аударымдарды есептеу объектісінен
– 3%.
Жұмыс беруші үшін әлеуметтік аударымдар объектісі болып оның жұмысшыға
орындаған жұмысы үшін немесе көрсеткен қызметі үшін табыс түрінде төленетін
шығындары.
Салық заңына сәйкес арнайы салық режимі өзіндік жұмыс істейтін тұлғалар
үшін таратылады, олар өз пайдасына төлейтін әлеуметтік аударымдар мөлшерін
құрайды:
- 2006 жылдың 1 қантарында минималды еңбек ақысынан – 2%;
- 2007 жылдың 1 қантарында минималды еңбек ақысынан – 3%.
Арнайы салық режімін қолданбайтын жеке кәсіпкелер үшін, жеке
нотариустар мен адвокаттар үшін әлеуметтік аударымдар объектісі болып
олардың табыстары табылады.
Нарықтық экономикасы дамыған елдердің тәжірибесі көрсеткендей,
мемлекет міндетті сақтандыру механизмді экономиканың дамуын жеделдету және
әлеуметтік сақтандыруды қамтамасыз ету мақсатында қолданады.
Бұл тәжірибені Қазақстан да қолдана бастады, бұл өз кезегінде
азаматтардың мүліктік мүдделерін, заңды тұлғалар мен мемлекетті табиғи,
техногендік, қаржылық және басқа да тәуекелдерден қорғау мәселелерін шешу
үшін міндетті сақтандыруды қолдану өрісін кеңейтті. Жоғарыда көрсетілген
және басқа да міндетті сақтандыру мәселелерін шешу мақсатында қолданылды.
Қазақстанда сақтандырудың басқа да түрлері қолданыс тапты.
Көлік құралдары иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті
сақтандыру.
Көлік құралдары иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті
сақтандыру объектісі - ҚР Азаматтық Кодексінде белгіленген
міндеттемелерімен байланысты (көлік құралын пайдалану - жоғары қауіпті
қайнар көзі ретінде оны пайдалану нәтижесінде үшінші бір адамның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
САҚТАНДЫРУ НАРЫҒЫН ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Сақтандырудың экономикалық мәні, мазмұны, тарихи даму
аспектісі
1.2 Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығының нысандары және
ұйымдастыру ерекшеліктері
1.3 Сақтандыру нарығын дамытудың шетелдік тәжірибесі
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ САҚТАНДЫРУ НАРЫҒЫНЫҢ ҚЫЗМЕТІН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасындағы сақтандыру нарығының жай-күйін
және даму беталысын талдау
2.2 Қазақстан Республикасының сақтандыру ұйымдарынның
инвестициялық портфелі және сақтандыру сыйақылары мен
төлемдерін бағалау
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ САҚТАНДЫРУ НАРЫҒЫНЫҢ ҚЫЗМЕТІН ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ
3.1 Қазақстан Республикасындағы сақтандыруды қадағалау тиімділігін
дамыту және жоғарылату
3.2 Қазақстан Республикасының сақтандыру қызметінің реттеуін
жетілдіру жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Мемлекеттің дұрыс бағытта дамуының
қажетті шарты болып нарықтық қатынастар жағдайында қоғамның қауіпсіздігін
қамтамасыз ету табылады. Нарықтық қатынастардың дамуымен мемлекет қолайсыз
оқиғалар, стихиялық апаттар және алапаттардан шаруашылық субъектілір мен
азаматтар зиян шеккен үшін шығындарын қайтару жауапкершілігінен бас тарта
бастады. Нарықтық қатынастар үрдісінде пайда болған шығындарды қайтаруға
мүмкіндік беретін құралды сақтандыру деп айтамыз.
Сақтандыру – бұл заңды және жеке тұлғалардың мүліктік мүдделерін
қорғауға бағытталған, сонымен қатар кәсіпкерлік қауіпсіздігі мен даму
тұрақтылығын қамтамасыз ететін тәуекелдерді басқару әдістерінің бірі [1].
Сақтандыру тәуекелдердің қайта бөлістірілуіне ықпал ете отырып,
экономиканың тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді. Осыдан шығатыны,
ұлттық сақтандыру жүйесінің даму саясаты нарық инфрақұрылымын құруда басты
стратегиялық мәселелердің бірі болып табылады.
Қазіргі заманғы отандық сақтандыру теориясы мен тәжірибесінде
сақтандыру нарығын жетілдіру мәселесі ең өзекті проблемалардың бірі. Оны
зерттеудің маңыздылығы, бұл жүйенің әлі де толық қалыптаспағандығымен
байланысты, яғни сақтандыру нарығының жағдайы өзгереді, нормативтік
сақтандыру базасы әр дайым өзгеріп жетілдіріледі, мемлекеттік реттеуші
органдарының қызметі өзгереді.
Сақтандыру нарығын жетілдіру жүйесінің тұрақсыздығы сақтандыру
нарығының ішкі факторларына ғана байланысты емес. Бұл жүйенің тұрақсыздығы
жалпылама экономика проблемасының және макроэкономикалық үдерістерінің
тікелей салдары, сонымен қатар халықаралық интеграциялық тенденциялардың
даму шарты болып табылады.
Қазiргi таңдағы қазақстандық сақтандыру ғылымы алдында отандық
сақтандыру нарығын дамыту мәселесі, әсiресе нарықтық экономикаға көшу
кезеңінде мiндетi тұр.
Қазақстанда өндiрiстiк және өндiрiстiк емес салалардың байланыс
деңгейiнде сақтандырудың потенциалды рөлi жоғары. Бiрақ, сақтандыру
резервтерiнің жеткiлiксiздiгi стихиялық апат, авария немесе техногендi
алапат болған жағдайда өнiмдi тұтыну, жинақтау және бөлістіру
жоспарларлаларының бұзылуына әкеледi. Сондықтан, нарықтық экономикада халық
шаруашылығы кешенін жандандыру жүрiп жатқанда, сақтандыру, елдің тағдырын
анықтауда негiзгi экономикалық мiндеттердi шешуде шетте қалмауы тиiс.
Өкiнiшке орай, кейбiр сақтандыру компанияларына жабайы нарық
рецидивтерi кедергi жасайды. Сақтандыру қызметі мамандарының бiлiктiлiгiнiң
төмендiгi, сақтандырудың теориялық және тәжірибелік сұрақтарда жақсы бағыт
ала алмайтындығы байқалады.
Бүгінде өңірлік сақтандыру нарығын жүйелі ұйымдастыруға және дамытуға
бағытталған теориялық және әдістемелік тәсілдер мен оларды іс-жүзінде
қолдану жөніндегі ұсыныстардың әзірге жеткіліксіз екендігін айта кеткен
жөн. Содан болар, мұндай құбылыстар осы тақырыптың өзектілігін күшейте
отырып, оны негізгі зерттеу нысанына айналдырып отыр.
Зерттеу мақсаты мен міндеттері. Қазақстан Республикасындағы сақтандыру
нарығын жетілдіру жүйесін жан-жақты, кешенді түрде қарастыру, сонымен қатар
сақтандыру қызметін ұйымдастыру жүйесін қалыптастырудың теориялық және
әдістемелік тәсілдерін негіздеу мен осыған қатысты ұсыныстарды дайындау
диплом жұмысының басты мақсатын құрайды.
Зерттеу мақсатына сәйкес төмендегідей міндеттер қойылды:
- сақтандыру нарығының түсінігі мен мәнін ашу;
- нарықтық қатынастар жүйесінде сақтандыру нарығының рөлін анықтау,
қазіргі дамыған сақтандыру нарықтарына тән негізгі ерекшеліктерді
қарастыру;
- Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығының қызметіне талдау
жасау;
- сақтандыру нарығының қызметін ұйымдастыру жүйесінің мәні нақтыланып,
оның құрылуына септігін тигізетін қағидалар мен факторлар айқындау;
- өңірлік деңгейде сақтандыру нарығын жетілдіру жүйесін қалыптастыру
ерекшеліктерін анықтау;
- сақтандыру нарығын дамыту мен реттеудің ұйымдастырушылық-экономикалық
тетігін жетілдірудің негізгі бағыттарын көрсету;
- сақтандыру нарығының қызметін ұйымдастырудың негізгі тиімділік
көрсеткіштерін белгілеу;
- сақтандыру нарығын мемлекеттік реттеудің отандық жүйесін мүмкін
болатын жетілдіру жолдарын анықтау.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Сақтандыру нарығының мәні мен мазмұнын
ашуға және оның нарық жағдайы мен саласын қайта құру кезіндегі
ерекшеліктері мен заңдылықтарын көрсетуге бағытталған теориялық және
әдістемелік ережелер, сондай-ақ, сақтандыру нарығын ұйымдастыру, реттеу
және қадағалау мәселелері Ш.Р.Агеев, А.И.Балабанов, М.И.Басаков, В.С.Белых,
В.А.Бубнов, Н.Б.Грищенко, В.И.Еременко, С.В.Ермасов, Ю.М.Журавлев,
А.В.Кашин, М.А.Климова, Е.В.Протас, В.Д.Роик, В.И.Рябикин, Н.П.Сахирова,
Л.Г.Скамай сынды бірқатар ғалымдардың еңбектерінде мазмұндалған.
Дегенмен, шаруашылық жағдайының өңірлік деңгейде өзгеріске ұшырауына
байланысты туындаған, сақтандыру нарығын жетілдіру және сақтандыру қызметін
ұйымдастыру жүйесін қалыптастырудың көптеген аспектілері бүгінде теориялық-
әдістемелік тәсілдердің одан әрі нақтылануын және ғылыми дәйекті
ұсыныстардың әзірленуін талап етеді. Сондай-ақ, сақтандыру нарығын
жетілдіру жүйесінің тиімділік көрсеткіштерін негіздеуді және сақтандыру
нарығының іс-әрекетін ұйымдастырудың ұйымдастырушылық-экономикалық тетігі
мен ұйымдық құрылымдарын құру мен жетілдіруді қажетсінеді.
Өңірлік деңгейде сақтандыру нарығын дамыту мен жетілдірудің ғылыми
дәйекті жүйесін қалыптастырудың теориялық-әдістемелік және тәжірибелік
мәселелерінің жиынтығы зерттеу пәнін құрайды.
Зерттеу объектісі ретінде Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығы
болып табылады.
Жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі ретінде экономикалық ғылым
саласындағы жетекші мамандар мен отандық және шетелдік ғалым экономистердің
сақтандыру нарығын дамытуға арналған еңбектері қарастырылған. Диплом
жұмысында Қазақстан Республикасы мен Оңтүстік Қазақстан облысы ұйымдарының
заңнамалық актілері мен өзге де нормативті-құқықтық құжаттары, Ұлттық
Банктің және Сақтандыру компаниялардың статистикалық қорытынды есептері мен
мәліметтері, ғылыми ұйымдардың деректері мен зерттеу нәтижелері
пайдаланылған.
Жұмыстың тәжірибелік (қолданыстағы) маңызы. Қазақстан Республикасының
сақтандыру нарығын дамытудың өңірлік ерекшеліктерін талдау нәтижелері
сақтандыру нарығын реттеудің басым бағыттарын анықтауға және жетілдіру
жүйесін қалыптастыруға елеулі септігін тигізеді. Ал, бұл өз кезегінде
нарықтық ахуалды ескере отырып, ғылыми-зерттеу және тәжірибелік жұмыстарды
қаржыландырудың дұрыстығын дәйектеуге және оларды қолданысқа енгізуден
күтілетін оң экономикалық нәтижелерді бағалауға мүмкіндік береді.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, 8
кестеден және 27 пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
САҚТАНДЫРУ НАРЫҒЫН ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Сақтандырудың экономикалық мәні, мазмұны, тарихи даму аспектісі
Ежелгi тұрмыс уақытысынан бастап, адамзат мүлiкке ие бола бастаған
уақыттан, ол оны ұрлау, өрттену қаупi, жол апаты, су тасқыны және басқа да
кездейсоқ апаттар мен жағдайлардан сақтану жайлы ойлай бастады.
Өндiргiш күштер дамыған сайын және материалдық байлық жинақталған
сайын өндiрiстiк қоғамда әр меншiк иесiнде өз мүлкi үшiн сабырсыздық және
тәуекелдiлік факторлары белең ала бастады.
Өмiрлiк тәжiрибе көрсеткенде, алапат құбылыс кезiнде үлкен аймақтық
өзiнде шаруашылықтың барлығы шығынға ұшырамайды, және алапат құбылыс -
сирек кездесетiн құбылыс. Бұл жағдай жеке материалдық немесе ақшалай резерв
құру емес, жинақтау жасау, бiрақ қоғамдық кассаға қатысушылар көп болған
сайын, әр қайсысына аз бөлiгi берiледi.
Осылай, адамдар қоғамында бiрiккен тiзбектелген жинақтау тұтыну
негiзiнде қоғамдық қатынастың жаңа категориясы сақтандыру деп аталатын,
алғашқы мағынасы қорқыныш сөзiнен алынған.
Сақтандырудың алғашқы түрi натуралды сақтандыру қорлары: бидай, фураж,
тағы басқа өнiмдер және әр жақтан натуралдық жарна ретiнде алынған
материалдардан құрылған қор.
Бiрақ тауарлы-ақшалай қатынастар дамыған сайын сақтандырудың бұл түрi
шығынды жабу мүмкiндiктерiн қанағаттандыра алмады. Сондықтан уақыт өткен
сайын натуралды түрi бiртектi қорлар көлемiнде ғана қолданыла бастады және
ақшалай түрде ауыса бастады.
Сақтандырудың ақшалай түрi прогрессивтi, ыңғайлы және жұмсақ болып,
алғашқыда өзара сақтандыруда, одан кейiн қатысушылар өзара шығындарын
ақшамен жаба бастады.
XVII ғасырдың басында нарықтық қатынастар дамыған сайын алдыңғы қатарлы
елдерде, қаржылық және несиелік-банктiк жүйе дамып және бекiген сайын өзара
сақтандыру жеке сақтандыруға өттi, бизнестiң жеке дамыған түрi ретiнде,
арнаулы сақтандыру кәсiпорындары ретiнде қалыптаса бастады.
Сол уақыттан бастап сақтандыру жайлы ғылым пайда болып, дами бастады.
Отандық сақтандыру ғылымы жиырмасыншы жылдан бастап өсiп және
мемлекеттiк сақтандыруды дамытумен, оның қоғамдық өндiрiс үдерісінің
дамуына қатынасы, ұлттық кiрiстi бөлу, халықтық материалдық жағдайымен
айналыса бастады.
Қазақстандық сақтандыру нарығы мемлекетiк сақтандыру жүйесi, 90 жылы
түпкiлiктi өзгерiске ұшыраған монополия базасы негiзiнде құрылды. Отандық
нарық дамыған сайын монополиялардан арыла бастады. Тәжiрибеде жаңа
сақтандыру түрлерiнің еңгiзiлуi сақтандырушылар алдында жауапкершiлiктi
күшейттi.
Дамыған елдерде сақтандыру экономиканың стратегиялық секторларының бiрi
болып табылады. Мүлкi немесе кiрiсi жоғалғанда, шығынды жабуға кепiлдiк
бере отырып, адамдарды қорғау арқылы, қоғамда сақтандыру әлеуметтiк-
экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз етедi. Сақтандыру компанияларының
резервтерi өндiрiстiк және өндiрiстiк емес сфералардың салаларында
инвестицияның тиiмдi көзi болып есептеледi.
Ірi көлемдi табиғи немесе техногендi үлкен көлемдi алапаттар кезiңде
шаруашылық субъектiлерiнiң бұзылуы әсерiнен адамдар өмiрiне қауіп төнеді.
Сақтандыру жүйесi арқылы оның макроэкономикалық жағдайға деген әсерiн
бiлуге болады.
Сақтандыру нарығы - сұраныс пен ұсыныс қалыптасатын, сату-сатып алу
обьектiсi ретiнде сақтандыру қорғанысы есептелетiн, экономикалық қатынастың
арнайы саласы, ерекше әлеуметтiк-экономикалық сала. Сақтандыру нарығы
дамуының объективтi негiзi - алдын-ала ойламаған жағдайлардан зардап
шеккендерге ақшалай көмек көрсету жолымен өндiрiс үдерісін үздiксiз
қамтамасыз ету [2]. Сақтандыру нарығы сақтандыру қоры қалыптасып және
бөлiнетiн қоғамды сақтандыру арқылы қорғаудың ақшалай қатынастарын
ұйымдастыру түрi.
Сақтандыру нарығының мiндеттi шарты сақтандыру қызметiне қоғамдық
тұтыну және оны қанағаттандыратын сақтандырушылардың болуы. Отандық
экономиканың нарыққа көшуi сақтандырушының экономикалық қатынастар
жүйесiндегi орнын және маңызын өзгертедi. Сақтандыру компаниялары
шаруашылық өмiрдiң тең құқылы субъектiлерiне айналады.
Реттеушi сақтандыру нарығы әртүрлi құрылымдық бөлiмдерден тұратын
күрделi, интеграциялық жүйе болып табылады. Сақтандыру нарығының алғашқы
звеносы - сақтандыру қоғамы немесе сақтандыру компаниясы. Осы жерде
сақтандыру қорының қалыптасуы және қолданылуы, экономикалық қатынастардың
қалыптасуы, жеке, топталған, коллективтi ойлардың байланысы жүргiзiлдi.
Сақтандыру компаниясы - сақтандыру келiсiм-шарты және оған қызмет
көрсету жөнiнде шешiм қабылдайтын, тарихи анықталған сақтандыру қорының
қоғамдық түрi. Сақтандыру компаниясына техникалық ұйымдастырылуының жеке
даралығы тән. Сақтандыру компаниясының экономикалық ерекшелiгi оның
ресурстарының толық даралығымен сипатталады. Сақтандыру компаниялар басқа
сақтандырушылармен қайта сақтандыру арқылы қарым-қатынас жасайды.
Нарықтық экономика өз азаматтарын ерiктi түрде таңдауға негiзделген. Әр
азамат өз қалауымен шешедi. Адам өз кiрiсiн өз еркiмен жұмсауға болады, бiр
бөлiгiн тұтынуға, қаншасын жинақтауға бағыттауға құқылы. Адамдарға өз
еркiмен кiммен келiсем десе де еркiндiк берiлген. Осының барлығын
сақтандыру нарығы, кең көлемде сақтандыру қызметiн ұсына отырып ескередi.
Нарықтық экономикадағы сұраныс пен ұсыныстың еркiн ойыны әлеуетті
сақтандырушыға қажеттi сақтандыру қызметiнiң шығуына әкеледi.
Сақтандырушылар арасында сақтандыру қызметiне қойылатын баға еркiн бағаның
қалыптасуына бәсекелестiк туғызады. Экономикалық бәсекелестiкте сақтандыру
нарығы реттеушi қызмет атқарады. Бiрақ бәсекелестiк сақтандыру нарығында
табысқа әкелмейдi.
Андеррайтер сақтандыру полисiн толтыра отырып қабылдайтын шешiм,
қоғамдық тәжiрибемен бекiтiлiп, күтуге негiзделген. Нарықтық экономикада
сақтандырушы өз сақтандыру қорындағы ресурстарды пайдалануға тiкелей
байланысты. Сақтандырушы кәсiпкер рөлiнде шыға отырып, жауапты тұлға болып
есептеледi, себебi кәсiпорынның iсiне жауап беретiн болғандықтан, заңға
сәйкес жауапкершiлiк жүктеледi.
Кең көлемде сақтандыру нарығы сақтандыру өнiмiн сату-сатып алумен
айналысатын экономикалық қарым-қатынас жиынтығы. Нарық сақтандырушы мен
сақтанушы арасында органикалық байланысты қамтамасыз етедi. Бұл жерде
сақтандыру қызметiн қоғамдық тану жүргiзiледi. Сақтандыру нарығы тауар
шаруашылығында қалыптасады және оның бөлiнбейтiн маңызды элементi болып
есептеледi. Оның шығу шарты қоғамдық еңбектi бөлу және әртүрлi меншiк
иелерiнiң болуы. Берiлген шарттар - нарықтық қатынастар дамуының дәрежесiн
анықтайды. Сақтандыру нарығы нарықтық қатынастардың субъектiлерiнiң өз
бетiнше болуын қалайды, олар сақтандыру қызметiнiң сату-сатып алу
партнерларын тең, көлденең және тiкелей байланыстардың жүйелерiнiң дамуын
қамтамасыз етедi.
Сақтандыру қызметiн мемлекеттiк реттеу элементi келiсiм, келiсiлген
жағдайларды және бәсекелестiктi шектеу мақсатында сақтандыру
компанияларының нарықты бөлу әрекеттерiн тоқтату.
Сақтандыру нарығының құрылымы институционалды және территориалды
аспектiлердi сипаттайды.
Институционалды аспектi акционерлiк, корпоративтiк, өзара және
мемлекеттiк сақтандыру компаниялары түрiнде көрсетiледi. Территориалды
аспектiленген жергiлiктi сақтандыру нарығы ұлттық және әлемдiк сақтандыру
нарығы болып бөлiнедi. Нарықтық қатынастардың дамуы аймақтық шектеулердi
қоғамдық-экономикалық үдеріс жолында болдырмау, интеграциялық үдерісті
күшейту ұлттық сақтандыру нарығын әлемдiк деңгейге көтеруге әкеледi.
Осындай интеграция мысалы ретiнде жалпы -европалық сақтандыру нарығының
құрылуын айтуға болады.
Сұраныс пен ұсыныс көлемiне қарай сақтандыру қызметiн iшкi, сыртқы және
халықаралық сақтандыру нарығы деп бөлуге болады [3].
Ішкi сақтандыру нарығы – белгiлi сақтандырушыны қанағаттандыруға
бағытталған сақтандыру қызметiне сұраныс бар жергiлiктi нарық.
Сыртқы сақтандыру нарығы – iшкi нарықтың сыртында орналасқан аралас
сақтандыру компанияларына қызмет көрсететiн нарық.
Әлемдiк сақтандыру нарығы – әлемдiк шаруашылыққа қызмет көрсететiн
сұраныс пен ұсыныс.
Салалық белгiсiне қарай нарық: жеке сақтандыру, мүлiктiк сақтандыру
жауапкершiлiктi сақтандыру, экономикалық тәуекелдiлiктi сақтандыру болып
бөлiнедi.
Сақтандыру нарығының қатысушылары болып сатушылар, сатып алушылар және
делдалдар, ассоциациялар есептеледi. Сатушылар категориясын сақтандыру
компаниялары құрайды. Сатып алушылар ретiнде сақтандырушы - жеке және заңды
тұлғалар шыға алады. Сатушы мен сатып алушы арасында делдал ретiнде
сақтандыру агенттерi және сақтандыру брокерлерi шыға алады.
Сақтандыру нарығының арнайы тауары – сақтандыру қызметi. Ол келiсiм-
шарт негiзiнде заңды немесе жеке тұлғаға ұсынылуы мүмкiн. Егер қоғамдық
позициядан сақтандыру арқылы қорғау қажет болса, сақтандыру мiндеттi түрде
болады.
Қазiргi таңда сақтандыру қызметiнде электронды және автоматтандыру
сақтандыру саласында кең қолдануына байланысты өзгерiстер болуда.
Әлемдiк тәжiрибеде сақтандыру екi бағытқа: арнайы және әмбебап қызмет
болып дамуда.
Ішкi жүйеге сақтандыру компаниялардың нарықтық жүйе өзегін құрайтын
басқарушылық айнымалылары жатады. Осы сақтандыру компаниялармен
басқарылатын айнымалылардың негiзгiлерi: сақтандыру өнiмдерi, сақтандыру
полюстерiн сатуды ұйымдастыру жүйесi, сұраныстың қалыптасуы, тарифтер
жүйесiнiң икемдiлiгi, сақтандырушының жеке инфрақұрылымы.
Сонымен бiрге iшкi жүйеге нарықты жаулап алу мақсатына жетуге
бағытталған сақтандырушымен басқарылатын айнымалылар нарықтық жүйе ядросына
кiрмейтiндер де нарықта белгiлi сақтандырушының жағдайын бiлдiретiн
материалдық, қаржылық және сақтандыру компанияның адам ресурстары жатады.
Сақтандыру қоғамдарында қаржылық жағдай маңызды орын алады. Көп жағдайда
сақтандыру қоғам басшысының біліктілігі мен бiлгiрлiгiне де байланысты.
Осы факторлардың жиынтығы нарықта сақтандыру компаниясының саясатын
анықтайды.
Жоғарыда айтылған басқару компоненттерi бiр-бiрiмен байланысты. Бас
менеджер тиiмдi нұсқаны таңдай бiлуi тиiс.
Сақтандыру өнiмi, сақтандырушы нарыққа алып шығатын басқару
факторларының бiрi. Бұл жеке және мүлiктiк сақтандыру түрiнiң шарты.
Нарыққа байланысты сақтандыру компаниясының басшысы жаңа сақтандыру
қажеттігін шешедi.
Тарифтiң жұмсақ жүйесi сақтандырушы басқаратын iшкi нарық жүйесiнiң
негiзiн құрайды. Сақтандыру компаниясының басшысы мақсатты бағытталған
тарифтiк саясатты таңдауы тиiс.
Нарықтың сыртқы қоршаған ортасы өзара байланысқан күштер жүйесi, ол
нарықтың iшкi жүйесiн қоршап және оған әсер етiп отырады. Сақтанушы өзiнiң
коммерциялық жұмысын сыртқы орта жағдайында жоспарлап жүргiзiп отырады.
Нарық - жабық жүйе емес, себебi оны қоршаған әлемдiк сақтандыру нарығы
оқшауланбаған.
Жоғарыда атап өтiлгендей, негiзгi элементтерге нарықтық сұраныс,
бәсекелестiк, сақтандыру қызметiндегi ноу-хау, сақтандырушының
инфрақұрылымы жатады.
Әлеуетті сақтандырушы шешiмi келесi экономикалық және психологиялық
алғы-шарттарға байланысты:
- адам өз сақтандыру қызығушылығын жоғары деңгейде
қанағаттандырғысы келедi;
- сақтандырушы әр қашанда тиiмдi жұмыс жасайды.
Кез-келген сақтандыру компаниясының қызметi сақтандыру қорының тарихи
анықталған ұйымдастыру формасы. Ол экономикалық ортамен тығыз байланыста.
Экономикалық ортадағы сақтандыру компанияларының қызметiне қарай жинақталуы
сақтандыру жүйесiн құрайды. Нарықтық экономикада сақтандыру жүйесiнiң
негiзгi мiндеттерi сақтандыру және қызмет көрсету қызметін көрсету, жеке
клиенттерге - күнделiктi және сенiмдi сақтандыру қызметiн көрсету.
Дамыған елдерде сақтандыру компаниялары жиi кездесетiн мәселелерді атап
өтуге болады:
- сақтандыру бизнесiн интернационализациялау;
- iрi сақтандыру топтарының шығуы;
- құнды қағаздарға инвестиция салу;
- клиентура жағынан сұраныстың өсуi;
- қаржылық алаяқтық;
- көп елдердегi саяси жағдайлардың өзгеруi;
- персоналдың тең емес жастық құрылымы;
- жаңа ақпараттық технологиялардың пайда болуы;
- сақтандыру жұмысшыларының жеке қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету.
Шет елдерде бөлiмдерi бар немесе еншiлес компаниялары бар сақтандыру
компаниялары халықаралық саясатқа сезiмтал келеді. Сақтандыру
компанияларына әлеуметтiк сала үлкен әсер етедi, персоналдарға клиенттер
сұранысы тығыз байланысты. Сақтандыру компания клиенттерi елдегi
индустриалды өсуге байланысты қызмет көрсетуден жоғары стандарттар талап
ете бастады.
Жаңа ақпараттық технологиялар Батыстың сақтандыру компаниялары
қаруландыруға кiрiсiп, түпкiлiктi жолмен сақтандырушының қызметiнде жаппай
стереотип ұғымын өзгерттi. Сақтандыру ақпараттарын компьютерлеу еңбек
өнiмдiлiгiн арттырып, оперативтi шешiмдер қабылдауға мүмкiндiк бердi.
Жұмыстың көп бөлiгiн аз жұмысшылар жасайды. Бiрақ электронды жүйе жұмысына
бағдарламашылар, компьютер инженерлерi қабылданды.
Жаңа ақпараттар технологиясы ақпаратқа жол ашып, сақтандыру қызметiнде
несие карточкаларын енгiзуге себепкер болды. Сақтандыру компаниялары мен
коммерциялық банктер арасында бәсекелестiк күшейе түстi.
Соңғы 10 жылдықта банк тәжiрибесiнде банк ссюранс терминi кең орын
ала бастады, аударғанда банктiк сақтандыру деген мағынаны білдіреді.
Коммерциялық банктердiң сақтандыру iсiне енгiзiлуiнiң бiр формасы
сақтандыру трастарының құрылуы. Бұл клиенттермен келiсiлетiн сенiмдi
коммерциялық банктердiң операциялары.
Егер клиент коммерциялық банкке сақтандыру сый ақыларын алу үшiн мүлiк
берсе, онда ол – фундирленген сақтандыру трасты.
Дамыған Батыс елдерiндегi қазiргi таңдағы сақтандыру нарығының даму
деңгейi сақтандыру iсiн монополизациялауды күшейтедi. Осыған байланысты оны
төрт түрлi ұйымдастырушылық формасына бөлуге болады:
1. Көлденең интеграция - аз iрi сақтандыру компаниялардың қолына
сақтандыру қызметiн бiрiктiру.
2. Тiгiнен интеграция - сақтандыру компаниялардың басқа салаға өтуi.
3. Ұлтаралық сақтандыру компаниясы - сақтандыру iсiнде кең тараған жоқ.
4. Диверсификация - сақтандырушының әртүрлi кәсiпорын салаларында
қызметтерiнiң кеңеюi.
Батыстың индустриалды дамыған елдерiне сақтандыру нарығында
диверсификацияның келесi негiзгi типтерi бар:
- сақтандыру компаниясы концерннiң бiр бөлiгi болады;
- сақтандыру компаниялары кәсiпорын иесiне айналады;
- сақтандыру компаниялары қаржы-несие саласында еншiлес компаниялар
құрайды.
Сақтандыру компаниялары сақтандыру нарығының индустриалды құрылымының
негiзiн құрайды. Мысалы, АҚШ-та сақтандыру компанияларының қаржы
ресурстарына 50 пайызға жуық ұзақ мерзiмдi несиелерден келедi.
Сақтандыру компаниялары бөлiнедi:
- иелiгiне қарай: жеке және құқықтық, акционерлiк, өзара, мемлекеттiк
және үкiметтiк;
- жасалатын операция сипатына қарай: мамандандырылған, әмбебап және
қайта сақтандыру;
- қызмет көрсету аймағына қарай: жергiлiктi, аймақтық, ұлттық және
халықаралық;
- жарғылық капитал көлемiне және сақтандыру көлемiнiң түсу көлемiне
қарай: iрi, орта және ұсақ.
Акционерлiк сақтандыру қоғамы - акция сату арқылы ақша құралдарын
орталықтандыру негiзiнде сақтандыру қорын ұйымдастыру түрi.
Ашық және жабық акционерлiк қоғамдар түрi бар.
Акционерлiк сақтандыру қоғамы - өз қаржысы бар, мақсаттары анықталған
заңды тұлға. Акционерлiк сақтандыру қорының жоғарғы органы акционерлердiң
жалпы жиналысы. Жиналыс жылына бiр рет өтедi, ал ағымдағы iстерiмен
директорлар кеңесi айналысады. Акционерлiк қоғамның оперативтiк-қаржылық
қызметiн тексерумен сайланған тексеру комиссиясы айналысады. Тексеру
комиссиясы жұмысының нәтижесi акционерлер жиналысында оқылады.
Сақтандыру компаниясының орындаушы органы диррекция болып есептеледi,
ол басқару қызметiмен айналысады. Диррекция компетенциясы жалпы жиналыста
анықталып, жарғыда бекiтiледi.
Акционерлiк сақтандыру қорының жарғылық капиталы акция көмегiмен
құрылады. Сақтандыру компаниясының үкiметтiлiгi ақпарат жинаумен,
жарнамамен, клиенттер iздеумен айналысады, бiрақ коммерциялық қызметпен
айналыспайды.
Сақтандыру компаниясы агенттiгiне өкiлеттiлiктiң барлық қызметiмен
айналысуға рұқсат берiлген. Сақтандыру компаниялары филиалы заңды тұлға
құқықсыз ерекше сақтандырушының бөлiмi.
Аффилиривтi сақтандыру компаниясы - бақылау акцияларынан пакет акциясы
аз акционерлiк сақтандыру компаниясы.
Өзара сақтандыру қоғамы - мүшелерiнiң қатысуы үлестiк
орталықтандырылған құралдар негiзiнде ұйымдасқан сақтандыру қоры. Қоғам
қатысушылары сақтанушы және сақтандырушы ретiнде шыға алады. Сақтандырушы
қоғам мүшесi болып, жылдық қызмет нәтижесiн кiрiс немесе шығынды бөлуге
қатысады. Өзара сақтандыру қоғамының жоғары органы мүшелерiнiң жалпы
жиналысы.
Индустриалды дамыған елдерде қазiргi таңда өзара сақтандыру қоғамының
қызметi жеке сақтандыру төңiрегiнде шоғырландырылады. Pridental Insuranse
сompany of America - АҚШ төңiрегiнде iрi өзара сақтандыру қоғамы. Өзара
сақтандыру қоғамының шығындарынан кiрiсi көбейсе резервтiк қорды толтыруға
жұмсалады, қалғаны дивидент төлеуге бөлiнедi [4]. Сақтандыру нарығындағы
өзара сақтандыру қоғамының маңызы өсуде. Жапонияда өзара сақтандыру қоғамы
жеке сақтандырудың алдыңғы үлгiсi. Өзара сақтандыру қоғамының қызметi
акционерлiк сақтандырушы сияқты құқықтық нормаларға бағынады. Кей жерлерде
өзара сақтандыру қоғамының қызметi жайлы заң қабылданған.
Үкiметтiк сақтандыру ұйымы - қызметтi жеңілдетуге негiзделген
коммерциялық емес компания.
Мемлекеттiк сақтандыру компаниясы - мемлекетке негiзделген құқықтық
ұйымдасқан сақтандыру қоры.
Жеке сақтандыру компаниясы бiр жанұяға немесе бiр адамға бағынады. Жан-
жақты формадағы жеке сақтандыру компаниясына мысал ретiнде ағылшынның
Ллоидта төрт негiзгi сақтандыру қызметi қамтылған: теңiз, теңiздiк емес,
авиациялық және автокөліктік тәуекелдер.
Кэптив - тұтас корпоративтi құрылтайшылардың сақтандыру көзқарасына
қызмет ететiн акционерлiк сақтандыру компаниясы. Кэптив еншiлес сақтандыру
компаниясы болуы мүмкiн.
Ресей Федерациясында кэптив мысалы ретiнде Лукоил сақтандыру
компаниясын айтуға болады, ол мұнай компаниясы Лукоил жүйесiне қызмет
етедi.
Мемлекеттiк емес зейнетақы қоры – сақтандырушылар анықталған жасқа
жеткенде төленетiн ерекше ұйымдастырылған жеке сақтандыру.
Сақтандыру - сақтандыру ұйымдары (сақтандырушылар) мен жеке заңды
тұлғалар арасындағы, сондай-ақ сақтандыру ұйымдарының өздерінің арасындағы
жеке және заңды тұлғалардың мүліктік мүдделерін қорғау жөніндегі құқықтық
қатынастар. Сақтандыру ерікті және міндетті нысандарда жүзеге асырылады.
Ерікті сақтандыру сақтанушы мен сақтандырушы арасындағы шартқа негізделеді.
Ерікті сақтандырудың ортақ шарттарын және оның жүргізілу тәртібін
айқындайтын ережелерін сақтандырушы дербес айқындайды. Міндетті сақтандыру
заңға сәйкес жүзеге асырылады.
Сақтандыру объектілеріне Қазақстан Республикасының заңдарына қайшы
келмейтін мүліктік мүдделер жатады, олар: сақтанушының немесе
сақтандырылған тұлғаның өмірімен, денсаулығымен, еңбек етуге
қабілеттілігімен, зейнетақымен қамсыздандырылуымен байланысты мүдделер
(жеке басты сақтандыру), мүлікті иеленумен, пайдаланумен, билеумен
байланысты мүдделер (мүлікті сақтандыру), сақтанушының жеке адамға немесе
жеке тұлғаның мүлкіне келтірген зиянын өтеумен байланысты мүдделері
(жауапкершілікті сақтандыру).
Қазақстан Республикасының аумағында орналасқан заңды тұлғалардың
мүліктік мүдделерін (қайта сақтандыру мен өзара сақтандырудан басқа) және
ҚР резиденттері болып табылатын жеке тұлғалардың мүлкін тек cақтандыру
қызметін жүзеге асыруға лицензиясы бар заңды тұлғалар ғана сақтандыра
алады.
Сақтандырушы сақтандыру қызметін өз агенттері мен делдалдары арқылы
жүзеге асырады. Сақтандырылатын болжамды оқиға сақтандыру тәуекелдігі
(қатері) болып табылады. Сақтандыру тәуекелдігі ретінде қарастырылатын
оқиғаның басталуында ықтималдық пен кездейсоқтық белгілер болуға тиіс. Ол
белгілі болған жағдайда сақтандырылған тұлғаға, пайда алушыдан сақтандыру
өтемі түрінде немесе сақтандыру жағдайы басталғанда сақтандыруды
қамсыздандыру түрінде сақтандыру төлемі төленеді.
Сақтандыру шартында айқындалған немесе заңда белгіленген ақшалай сома
сақтандыру сомасы деп аталады, осы соманың негізінде сақтандыру жарнасының
немесе сақтандыру төлемінің мөлшері белгіленеді. Мүлікті сақтандыруда
сақтандыру сомасы оның шарт жасасу сәтіндегі шын құнынан (сақтандыру
құнынан) аспауға, ал сақтандыру жағдайы басталғанда сақтандыру өтемі
сақтанушының немесе үшінші бір тұлғаның сақтандырылған мүлкіне келтірілген
тікелей зиянның мөлшерінен аспауға тиіс. Жеке адамды сақтандыруда
сақтандыру сомасын сақтанушы сақтандырушымен келісе отырып белгілейді.
Сақтанушы сақтандыру шартына немесе заңға сәйкес сақтандырушыға төлеуге
міндетті сақтандыру төлемі сақтандыру жарнасы деп аталады. Сақтандыру
жарнасының мөлшерлемесі сақтандыру тарифі болып табылады. Сақтандырудың
міндетті түрлері бойынша сақтандыру тарифтері міндетті сақтандыру туралы
заңдарда белгіленеді. Жеке адамды, мүлікті және жауапкершілікті
сақтандырудың ерікті түрлері бойынша сақтандыру тарифтерін сақтандырушылар
дербес есептейді. Сақтандыру тарифінің нақты мөлшері тараптардың келісуімен
арнаулы шартта айқындалады.
Сақтандыру объектісін бір шарт бойынша бірнеше сақтандырушы бірлесіп
сақтандыруы мүмкін (ортақ сақтандыру). Бұл орайда шартта әрбір
сақтандырушының құқықтары мен міндеттерін айқындайтын уағдалы шарттар
баяндалуға тиіс. Сақтандырушы тәуекелдікті сақтандыруға қабылдай отырып,
теңдестірілген сақтандыру қоржынын жасау және сақтандыру операцияларының
тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін ол бойынша жауапкершіліктің бір бөлігін
уағдаласылған шартпен басқа бір сақтандырушыға беруі мүмкін. Мұны қайта
сақтандыру дейді. Қайта сақтандыруға қатысушы тиісінше қайта сақтанушы
(сақтандырылған тәуекелдікті ішінара қайта сақтандыруға берген
сақтандырушы) және қайта сақтандырушы (тәуекелдікті сақтандыруға
қабылдаушы) деп аталады.
Сақтандырушыларда төленген жарғылық капиталдың және сақтандыру сақтық
қорларының болуы, қайта сақтандыру жүйесі сақтандырушылардың
қаржы тұрақтылығының негізі болып табылады. Сақтандыру сақтық қорлары жеке
адамды, мүлікті және жауапкершілікті сақтандыру бойынша алынған сақтандыру
жарналарынан құралады.
Сонымен қорытыдылай келе, сақтандыру дегеніміз, заңды және жеке
тұлғалардың мүліктік мүдделерін қорғауға бағытталған, сонымен қатар
кәсіпкерлік қауіпсіздігі мен даму тұрақтылығын қамтамасыз ететін
тәуекелдерді басқару әдістерінің бірі. Сақтандыру тәуекелдердің қайта
бөлістірілуіне ықпал ете отырып, экономиканың тиімділігін арттыруға
мүмкіндік береді. Осыдан шығатыны, ұлттық сақтандыру жүйесінің даму саясаты
нарық инфрақұрылымын құруда басты стратегиялық мәселелердің бірі болып
табылады.
Сақтандыру нарығының мiндеттi шарты сақтандыру қызметiне қоғамдық
тұтыну және оны қанағаттандыратын сақтандырушылардың болуы. Отандық
экономиканың нарыққа көшуi сақтандырушының экономикалық қатынастар
жүйесiндегi орнын және маңызын өзгертедi. Сақтандыру компаниялары
шаруашылық өмiрдiң тең құқылы субъектiлерiне айналады.
Сақтандыру нарығының арнайы тауары – сақтандыру қызметi. Ол келiсiм-
шарт негiзiнде заңды немесе жеке тұлғаға ұсынылуы мүмкiн. Егер қоғамдық
позициядан сақтандыру арқылы қорғау қажет болса, сақтандыру мiндеттi түрде
болады.
Қазiргi таңда сақтандыру қызметiнде электронды және автоматтандыру
сақтандыру саласында кең қолдануына байланысты өзгерiстер болуда.
1.2 Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығының нысандары және
ұйымдастыру ерекшеліктері
Революцияға дейiнгi Қазақстандағы сақтандырудың даму деңгейi мен
танымалдылығы жайлы мәлiмет жоқ. Қазақтар тұрғылықты халықтың көп бөлiгiн
құрайды, ал ол уақытта экономиканың даму деңгейi төмен және өндiргiш күштер
дамымағандықтан сақтандыру кең көлемде орын алмады деп қорытындылауға
болады. Егер сақтандыру келiсiм-шарттары жасалған кезде, Россиямен
шекаралас қалаларда ғана кездесетiн.
Қазақстан экономикасында сақтандыру революциядан кейiнгi кезеңде ғана
iс жүзiнде маңызды түрде енгiзiледi.
Октябрь революциясынан кейiн Россияда сақтандыру қызметі ұлттық сипат
ала бастады. Ұлттық сипат беру РСФСР Совнаркомы (Советский Народный
Комитет) 28 қараша 1918 жылы Россия Федерациясы сақтандыру қызметін
ұйымдастыру декретiне сәйкес аяқталды.
Сақтандырудың қайта өрлеуіне объективтi факторлар әсер еттi. 1921 жылы
РКП 10 съезiнде жаңа экономикалық саясат қабылданды. Экономика мен
шаруашылық өмiрiне нарықтық экономиканың жаңа элементтерi енгiзiлдi.
Нарықтық экономика заңы - нарықтық iс-әрекеттерде үнемi кәсiпкерлiк
тәуекел, сәйкесiнше сақтандыру болу керек екендiгi айтылады.
Сақтандыруды ұйымдастыру түрi алдын ала анықталады: себебi ЖЭС
жағдайында эконономика, сонымен қатар қаржы-несие жүйесi мемлекет қолында
қалды, сондықтан сақтандыруда мемлекеттiк едi.
Сақтандыруды ұйымдастырудың жаңа түрi Совнаркомның 6 қазан 1921 жылы
Мемлекеттiк мүлiктi сақтандыру жайлы декретiмен өмiрге енгiзiле бастады.
Сақтандыру жағдайлары тiзiмiнiң шектеулiгiне көңiл аудару керек. Ол
тiзiмде нөсер жауын, жел, жер сiлкiнісі, ауыл шаруашылығы зиянкестерi,
басқа да қауiптi жағдайлар көрсетiлген. Сақтандыру жауапкершiлiгiнiң
көлемiнiң шектеулiгi сақтандыру тарифтерiн төмендетуге бағытталған қызмет.
Алғашқыда мүлiктi ерiктi сақтандыру енгiзiлдi, кейiн сақтандыру
аппаратының жұмысшыларын қолдау мақсатында мiндеттi мемлекеттiк сақтандыру
енгiзiлу қолға алынды.
Мемлекеттiк мiндеттi сақтандыру барлық жеке шаруашылықтар мен
кәсiпорындарға - ауыл шаруашылықтарда, өндiрiс, коллективтi шаруашылықтарда
орын алады.
Мiндеттi сақтандыруға тек мемлекеттiк мүлiк қана емес, жалға берiлген
мүлiк те тиiстi едi. Мемлекет отандық сақтандыру нарығын қорғау мақсатында
белгiлi протекционистiк iс-әрекеттер де жүргiздi. Ол шетелдiк сақтандыру
нарығының келуiне шектеу қою едi. Егер шетелдiк сақтандырушылар мүлiктерiн
сақтандыру немесе қайта сақтандырғысы келсе, Совнаркомнан рұқсат алу тиiс
едi. Наркомфинге (Народный Комитет финансов) мемлекеттiк мүлiктi
сақтандыруды ұйымдастыру тәртiбi, ережесi және инструкцияларын дайындау
мiндетi жүктеледi.
Орталық пен екi ай уақыт iшiнде ұйымдастыру сұрақтары шешiлдi және 16
желтоқсан 1921 жылы Наркомфин уақытша инструкцияны бекiттi.
Қаржы бөлiмдерiнде губерниялық басқарудың мемлекеттiк сақтандырулары
құрылды. Губерниялық басқарудың негiзгi ядросы ВСНХ (Верховный Совет
Народного Хозяйства) сақтандыру бөлiмдерi болды.
Губерниялық сақтандырушы басшыларына сақтандыру операцияларын жүргiзу
бойынша жеке мiндеттер жүктелдi. Ол басқарудың iшкi ұйымдастыру құрылымын
бекiтуге, iс жүргiзу ережесiн бекiтуге, жұмысшыларды жұмысқа қабылдау және
жұмыстан шығаруға құқық бердi.
Губерниялық қаржы бөлiмiне басқару қызметi және бақылау құқықтары
берiлдi. Қаржы бөлiм менгерушiсi сақтандыру актiлерiн, сақтандыру
тарифтерiн, операциялық және жылдық есеп берулердi бекiттi.
Сақтандыру сомма мөлшерi жеке тұлға мүлкi үшiн, сақтандырушымен
келiсiлiп, бiрақ мүлiктiң нарықтық бағасының құны мөлшерiнен аспауы тиiс.
Сақтандыру тарифтерi уақытша бұрынғы схемамен қолданылды. Бiрақ
сақтандыруда шаруашылықтық есеп бастамалары және сақтандыру операцияларының
шығынсыздығы ескерiлдi. Сондықтан шығындық тарифтер қолданылмады, бiрақ
халықтың төлем төлеу қабiлетiне, сақтандырудың даму мүмкiндiгiне сәйкес
келуi тиiс едi.
Қазақ ССР аймағында сақтандыру iсiн ұйымдастыру тәртiбi мемлекеттiк
мүлiктi сақтандыру Ережесiмен 1921 жылы 14 желтоқсанда Совнаркоммен
бекiтiлдi. Мүлiктi сақтандыру және ұйымдастыру тәртiбi негiзiнен 6 қазан
1921 жылы Декретінен қайталанды.
Қазақ Республикасындағы мемлекеттiк сақтандыруға алғашқы қадамдар
анықталмаған кедергiлермен, елдегi экономикалық жағдайдың ауырлығымен
байланысты едi.
Бiрiнен кейiнгi сақтандыру қызметіндегі қайта ұйымдастыру жұмыстары
iске көмектеспедi. 1922 жылдың ортасында Республикада РСФСР мемлекеттiк
сақтандыру Бас басқармасы тiкелей басшы болып есептелiндi.
1926 жылы Қазақ АССР құрылғанан кейiн Росстрах Басқармасы құрылды,
оның қарамағында - Қазақ АССР-дағы Росстрахтың Бiрiккен Контор Басқармасы
құрылды, ал Губерниялық конторлар жойылды.
1928 жылы наурыз айында Басқарма және контор ұйымы қайта құрылып,
Госстрахтың (Государственное страхование) аймақтық конторы болды.
Бұл уақытта сақтандыру түрлерi қалыптасты. Бұл - ауылдық мәдени
өсiрiмдер және малдарды сақтандыру, көлікті ерiктi сақтандыру, кепiлдiк
сақтандыруы.
Сақтандырудың даму нәтижесiнiң қанағаттандырусыз деңгейi Мемлекеттік
сақтандыру органдарын таратуға әкелдi. 1931 жылы 3 ақпандағы Мемлекеттiк
сақтандырудағы өзгерiстер жайлы Қаулысымен мүлiктi сақтандыру жұмысы
Наркомфинге берiлдi және жергiлiктi органдар, жеке сақтандыру бойынша -
мемлекеттiк еңбек сақтандыру кассасы.
Бiрақ мұндай бiр шеттен екiншi шетке өзгерiстер СССР-де сақтандыру
қызметінің құлдырауына әкелдi. Сондықтан 1933 жылы 8 наурыз Ауылдағы
сақтандыру қызметінің жұмысындағы жаман iстер жайлы Қаулымен Мемлекеттік
сақтандыру органдары қайта орнына келтiрiлдi.
Алматыда Қазақ Мемлекеттік Сақтандыру Басқармасы құрылып, облыстарда –
басқарма, аудандарда – Мемлекеттік сақтандыру инспекциясы құрылды.
Атап өту керек, әсiресе 30-жылдары, Мемлекеттік сақтандыру органдары
қызметiнде, класстық сызық анық байқалды. Тарифтiк ставкалар колхозға
қарағанда 2-4 есе жоғары болып бекiтiлдi. Сақтандыру аппаратында
классификациясы жоғары мамандар сауатсыз мамандарға ауыстырылды. 1937-1939
жылдар жүздеген мамандар жұмыстан босатылып, регрессияға ұшырағанда,
Мемлекеттік сақтандыру аппараты қатты жапа шектi.
Кезектi сақтандыруды қайта ұйымдастыру 1948 жылы, 1958 жылы, 1968 жылы
жүргiзiлдi. Соңында Мемлекеттік сақтандыру одақтық-республикалық
шаруашылықтық есеп жүйесi құрылып, оны СССР Мемлекеттік сақтандырудың Бас
басқармасы басқарды. Бұл жүйе СССР тарқап және Қазақстан Республикасының
Мемлекеттік сақтандыру жойылғанға дейiн сақталды.
Осы уақытта сақтандыру түрлерi тiзiмi Қазақстанда да жүргiзiлдi:
1968 жылы сәуiр айында сақтандырудың барлық түрлерiн дамытудың күштi
импульсы енгiзiлдi. Қазақстанда 1969 жылы өмiрдi сақтандыру төлемдерi екi
есеге өстi. 1991 жылы инфляция алдындағы жылы, сақтандырудың барлық түрi
бойынша 1447 млн. рубль жинақталды, оның iшiнде 658,2 млн. ерiктi
сақтандыру бойынша жүргiзiлдi.
1991 жылы мамыр айында ҚазССР Министрлер кабинетi Қаулысымен
республиканың Госстрах органдары тарихында алғаш рет Қаржы Министрлiгiнен
шығарылды. Мемлекеттiк сақтандыру жүйесiн қайта ұйымдастыру 17 сәуiр 1995
жылы аяқталды, бұл уақытта Қазақстан Республикасы Министрлер кабинетi
Қаулысымен коммерциялық сақтандыру компаниялары Сенiм сақтандыру
компаниясы ашық акционерлiк компаниясы болып қайта құрылды.
Мемлекет мемлекеттік сақтандыру ұйымдары арқылы сақтандырушы ретінде
нарықтық қатынастарда белсенді қатысып отырады және түрлі құқықтық
нұсқаулар арқылы сақтандыру нарықтың іске асуына әсер ете алады.
Батыстың дамыған елдерінде сақтандыру нарығы мемлекеттік реттеудің
объектісі болып табылады. Дәл осындай мемлекеттік реттеу Қазақстан
сақтандыру нарығының іске асу тәжірибесінде кең қолдануда.
ҚР-ның Сақтандыру туралы алғашқы заң 1992 ж. 3 шілдесінде қабылданған.
Осы заң қабылданған соң, 1,5 жыл аралығында республикамызда 700-ге жуық
сақтандыру компаниялары құрылған.
Бірақ осы сақтандырушылар санын азайту және олардың қызметін қадағалау
мақсатында 1994 ж. 16 сәуірде Сақтандыру нарығын құру және дамыту
мақсатында ұйымдастырушылық құқықтық шаралар туралы №1658 ҚР Президентінің
жарғысы шыққан. Бұл жарғының 10 бабында оның Сақтандыру туралы заң күшіне
ие екендігі көрсетілген.
Бұл жарғы сақтаныдру кәсібін міндетті лицензиялауын енгізді,
сақтандырушыларға сақтандырудан басқа кәсіп түрлерімен айналысуға тыйым
салынды, алғашқыда жасалған сақтандыру келісім-шарттар жойылды.
Мұндай әрекет республикада тіркелген сақтандыру компаниялардың 90%-ы
дайын және қоғам қорғауының бүкіл сақтандыру жүйесінің жойылуына алып келіп
соқты. Осыған байланысты 1995 ж. 3 қазанында Сақатандыру туралы ҚР
Президентінің жаңа заңы қабылданды. Бұл заңның шығуымен ҚР сақтандыру
жүйесінің дамыуында жаңа сатылар басталды. Бұл заңның негізгі мәселесі
республикада өркениетті сақтандыру нарығын құру мақсатында жағдайлар жасау
басталды. Бұл заңға байланысты сақтандыру нарығында бәсекелесті шектеу
немесе жұмсауына бағытталған монополиялық және басқа да қызметтерге тыйым
салынды.
Сонымен қатар, бұл жарғы тікелей сақтандырушы ретінде шетел сақтандыру
компанияларының кәсібіне тыйым салды, бірақ қайта сақтаныдрушы ретінде
қызмет атқаруына рұқсат етілген.
Бірақ бұл заңның республиканың өркениетті сақтандыру нарығын құру үшін
арналған құрал ретіндегі потенциалын төмендететін бір қатар кемшіліктері
болды.
Осыған байланысты 2000 ж. 18 желтоқсанда Сақтандыру қызметі туралы ҚР-
ның жаңа заңы енгізілген [5].
Бұл заң кәсіпкерлік қызмет түрі ретінде сақтандыруды жүзеге асырудың
негізгі ережелерін, сақтаныдру ұйымдарын, сақтандыру брокерлерін құру,
лицензиялау, реттеу, олардың қызметін тоқтату ерекшеліктерін сақтандыру
нарығындағы қызметінің талаптарын, сақтандыру нарығын мемлекеттік реттеу
міндеттерін және сақтандыру қызметін қадағалауды қамтамасыз ету
принциптерін белгілейді.
Осы Заңға сәйкес сақтандыру нарығын реттеу және сақтандыру қызметін
қадағалау жөніндегі функцияларды өкілетті мемелкеттік орган атқарады және
шетелдік азаматтар, азаматтығы жоқ адамдар, шетелдік заңды тұлғалар
сақтандыру арқылы қорғалу құқығын ҚР-ның азаматтарымен бірдей пайдаланады.
ҚР-ның аумағында орналасқан заңды тұлғалардың және ҚР-ның резиденті
болып табылатын жеке тұлғалардың мүліктік мүдделерін сақтаныдруды тек ҚР-ң
резиденті, яғни өкілетті мемлекеттік органның тиісті лицензиясы бар
сақтандыру ұйымы жүзеге асырылады.
Сақтандыру – бұл заңды және жеке тұлғалардың мүліктік мүдделерін
қорғауға бағытталған, сонымен қатар кәсіпкерлік қауіпсіздігі мен даму
тұрақтылығын қамтамасыз ететін тәуекелдерді басқару әдістерінің бірі.
Сақтандыру тәуекелдердің қайта бөлістірілуіне ықпал ете отырып,
экономиканың тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді. Осыдан шығатыны,
ұлттық сақтандыру жүйесінің даму саясаты нарық инфрақұрылымын құруда басты
стратегиялық мәселелердің бірі болып табылады [6].
Сақтандыру нарығын мемлекеттік реттеу жүйесінің тұрақсыздығы сақтандыру
нарығының ішкі факторларына ғана байланысты емес. Бұл жүйенің тұрақсыздығы
жалпылама экономика мәселелерінің және макроэкономикалық үдерістерінің
тікелей салдары, сонымен қатар халықаралық интеграциялық тенденциялардың
даму шарты болып табылады.
Қазiргi таңдағы қазақстандық сақтандыру ғылымы алдында отандық
сақтандыру нарығын дамыту мәселесі, әсiресе нарықтық экономикаға көшу
кезеңінде мiндетi тұр.
Өкiнiшке орай, кейбiр сақтандыру компанияларына жабайы нарық
рецидивтерi кедергi жасайды. Сақтандыру қызметі мамандарының бiлiктiлiгiнiң
төмендiгi, сақтандырудың теориялық және тәжірибелік сұрақтарда жақсы бағыт
ала алмайтындығы байқалады.
Республикамыздың сақтандыру нарығын дамытудағы маңызды қадам болып
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкісінің құзырына мемлекеттік
сақтандыруды қадағалау органының өкілеттілігі мен қазметтерін беру
табылады.
2000 жылдың қыркүйек айынан бастап сақтандыру қызметін реттеу және
бақылау бойынша өкілетті орган ретінде Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкісі сақтандыруды қадағалау органдарының Халықаралық Ассоциациясының
(IAIS) толық құқылы мүшесі болып табылады.
Қазақстан Республикасы барлық ТМД елдерінің ішінен сақтандыру нарығын
мемлекеттік реттеудің және нормативтік базаның жоғары даму деңгейімен
ерекшеленеді. Қазақстанда ТМД бойынша кейбір көршілерге қарағанда
сақтандыру сыйақыларды және төлемдерді жинау көрсеткіштері әлі де төмен.
Бірақ бұл жағдай, қаншалықты аз болса, соншалықты жақсы дегенді
білдіреді. Осылайша сақтанушыға сақтандыратын жағдай болған кезде тәуекелді
қайтару кепілдігі қамтамасыз етіледі.
Сақтандыру нарығының проблемаларын шешу барысында мемлекеттің қатысуы
сақтандырудың және сақтандыру қызметінің өзектілігін айқындайды,
сақтанушының заңды мүдделерін қорғау дәрежесін жоғарылатады. Соңғы жылдары
қаржы тәртібі мен сақтандыру ұйымдарындағы есеп, ұсынылатын сақтандыру
қызметтерінің тізімі мен деңгейінің жақсарғанын байқаймыз.
Ұлттық Банкпен анықталатын Қазақстанның сақтандыру нарығының даму
саясаты мен стратегиясы ТМД елдерінің сақтандыру ұйымдарымен конструктивтік
қатынастарды сақтай отырып сақтандыру нарығын Европалық Одақтың
стандарттары мен нормаларына біртіндеп әкелуде. Нарықтық қатынастарға
жетудің маңызды кезі болып сақтандыру операцияларының айқындылығы мен
заңдылығы табылады.
Қазақстанда салыстырмалы қысқа уақыт мерзімінде сақтандыру индустриясын
дамыту үшін шарттар құру бойынша маңызды жұмыстар жүргізілді:
1. Сақтандыру нарығының дамуын реттейтін күшіне еңген заңнамалық базасы
жетілдірілді.
2. ҚР-ның Ұлттық Банкісі сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдары үшін
нормативтер мен талаптар өңдеді және енгізді.
3. Сақтандыру ұйымдарының қаржы тұрақтылығы мен төлем қабілеттілігі
қамтамасыз етілді.
4. Сақтандыру операциялардың айқындылығы мен заңдылығы, сақтандыру
ұйымдары көрсететін қызметтерінің қолайлығы қамтамасыз етілді.
Соңғы жылдары қазақстандық сақтандыру нарығы дамуының позитивті
жайттары болып келесілер табылады:
- өмірді сақтандыру операцияларын бір сақтандыру ұйымында өмірді
сақтандырудан басқа сақтандыру операцияларына заңды тосқауыл енгізу.
Сақтандыру ұйымдарының төлем қабіліттілігі позициясынан бұл маңызды жайт
себебі, біріншісі сақтандыру резервтерінің ұзақ мерзімді, ал екіншісі
қысқа мерзімді инвестицияларын қарастырады;
- Қазақстан Республикасындағы сақтандыру ұйымдарының жарғылық капиталына
қатаң талаптар орнату;
- атқарушы сақтандыру органының басқарушысы мен оның бас бухгалтерінің
белгілі бір мамандандырылған талаптарға сәйкестігін ұстау;
- сақтандыру ұйымдарының құрылтайшы акционерлерінің қаржы тұрақтылығы мен
әділдігіне қатаң талаптар.
Қазақстанның сақтандыру нарығын барлық ТМД елдері бойынша икемді дамып
келе жатқан нарықтардың бірі деп айтуға болады. Бұған республиканың
сақтандыру нарығының даму Бағдарламасы ықпал етті.
Міндетті болып заң күшінде орындалатын сақтандыру табылады. Әрбір
міндетті сақтандыру түрі сақтандырудың жеке дара классы болып табылады.
Міндетті сақтандыру формасында әрбір кластың мазмұны және оны жүргізу
шарттары бойынша қосымша талаптары осы сақтандыру класты реттейтін заңды
актісімен орнатылады.
Міндетті сақтандыруды жүргізу түрлері, шарттары мен тәртібі Қазақстан
Республикасының заңдарымен анықталады.
Қазақстанда міндетті сақтандыру инициаторы – мемлекет, ол заң
формасында заңды және жеке тұлғаларды сақтандыру келісім-шартына тұруға
міндеттейді.
Қазақстан Республикасы Премьер-Министрдің 21.03.2003 жылы № 38-р
Жарлығымен міндетті сақтандыру түрлерінің оптималды тізімі бекітілді [7]:
- еңбек (қызметтік) міндеттемелерін орындау барысында жұмысшының өмірі
мен денсаулығына зиян келтірілгені үшін жұмыс берушінің азаматтық-құқықтық
жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы;
- өсімдік шаруашылығындағы міндетті сақтандыру туралы;
- экологиялық міндетті сақтандыру туралы;
- әлеуметтік міндетті сақтандыру туралы;
- көлік құралдары иесінінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті
сақтандыру туралы;
- пассажирлер алдында тасымалдаушылардың азаматтық-құқықтық
жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы;
- аудиторлар мен аудит ұйымдарының азаматтық-құқықтық жауапкершілігін
міндетті сақтандыру туралы;
- жеке нотариустардың азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті
сақтандыру туралы;
- туроператор мен турагенттердің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін
міндетті сақтандыру;
- үшінші бір адамға зиян келтіру қауіпімен байланысты қызметімен
айналысатын меншік иесінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті
сақтандыру туралы.
Әлеуметтік міндетті сақтандыруға жұмыс істейтін зейнеткерлерден басқа
өзіндік жұмыспен шұғылданатын тұлғалар, жұмысшылар, сонымен қатар Қазақстан
Республикасы территориясында тұрғылықты тұратын және ҚР территориясында
табыс әкелетін қызметпен айналысатын шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ
адамдар жатады.
Әлеуметтік міндетті сақтандыру келесі түрлерге бөлінеді:
1. Еңбек қабілеттілігін жоғалтқан жағдайда;
2. Асыраушысынан айырылған жағдайда;
3. Жұмысынан босаған жағдайда.
Мемлекет азаматтарға Заңмен белгіленген шарттар негізінде міндетті
әлеуметтік сақтандыру түрлері бойынша тәуекел жағдайы пайда болған кезеде
әлеуметтік сыйлық алуға құқық беруді кепілдік етеді.
ҚР Үкіметінің 21.06.04 жылғы № 683 (31.12.2004 ж. № 1149; 31.05.2005 ж.
№ 533; 30.06.2005 ж. № 662 өзгерістер мен қосымшалар) Қаулысымен әлеуметтік
аударымдарды есептеу ережелері бекітілді [8]
Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорына міндетті сақтандыру жүйесінің
қатысушылары үшін төлеуге тиісті әлеуметтік аударымдар, келесі мөлшерде
белгіленді:
- 2006 жылдың 1 қантарында әлеуметтік аударымдарды есептеу объектісінен
– 2%;
- 2007 жылдың 1 қантарында әлеуметтік аударымдарды есептеу объектісінен
– 3%.
Жұмыс беруші үшін әлеуметтік аударымдар объектісі болып оның жұмысшыға
орындаған жұмысы үшін немесе көрсеткен қызметі үшін табыс түрінде төленетін
шығындары.
Салық заңына сәйкес арнайы салық режимі өзіндік жұмыс істейтін тұлғалар
үшін таратылады, олар өз пайдасына төлейтін әлеуметтік аударымдар мөлшерін
құрайды:
- 2006 жылдың 1 қантарында минималды еңбек ақысынан – 2%;
- 2007 жылдың 1 қантарында минималды еңбек ақысынан – 3%.
Арнайы салық режімін қолданбайтын жеке кәсіпкелер үшін, жеке
нотариустар мен адвокаттар үшін әлеуметтік аударымдар объектісі болып
олардың табыстары табылады.
Нарықтық экономикасы дамыған елдердің тәжірибесі көрсеткендей,
мемлекет міндетті сақтандыру механизмді экономиканың дамуын жеделдету және
әлеуметтік сақтандыруды қамтамасыз ету мақсатында қолданады.
Бұл тәжірибені Қазақстан да қолдана бастады, бұл өз кезегінде
азаматтардың мүліктік мүдделерін, заңды тұлғалар мен мемлекетті табиғи,
техногендік, қаржылық және басқа да тәуекелдерден қорғау мәселелерін шешу
үшін міндетті сақтандыруды қолдану өрісін кеңейтті. Жоғарыда көрсетілген
және басқа да міндетті сақтандыру мәселелерін шешу мақсатында қолданылды.
Қазақстанда сақтандырудың басқа да түрлері қолданыс тапты.
Көлік құралдары иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті
сақтандыру.
Көлік құралдары иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті
сақтандыру объектісі - ҚР Азаматтық Кодексінде белгіленген
міндеттемелерімен байланысты (көлік құралын пайдалану - жоғары қауіпті
қайнар көзі ретінде оны пайдалану нәтижесінде үшінші бір адамның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz