Мемлекеттік тіркеу
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Мемлекеттік тіркеу туралы жалпы ережелер
1.1 Мемлекеттік тіркеу: даму тарихы, мақсаты мен мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.2 Мемлекеттік тіркеудің объектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
1.3 Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және онымен жасалатын
мәмілелерді мемлекеттік тіркеуді жүзеге асыратын органдар ... ... ... ... ... ... ... .23
2 Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және онымен жасалатын мәмілелерді мемлекеттік тіркеу тәртібі
2.1 Жылжымайтын мүлікке құқықтарды тіркеудің ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
2.2 Жылжымайтын мүлікке құқықтар мен онымен жасалатын
мәмілелердің бірыңғай мемлекеттік реестрі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
2.3 Меншік құқығын тіркеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
2.4 Жекелеген құқық түрлерін мемлекеттік тіркеу ерекшеліктері ... ... ... ... ... ..65
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..72
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 76
1 Мемлекеттік тіркеу туралы жалпы ережелер
1.1 Мемлекеттік тіркеу: даму тарихы, мақсаты мен мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.2 Мемлекеттік тіркеудің объектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
1.3 Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және онымен жасалатын
мәмілелерді мемлекеттік тіркеуді жүзеге асыратын органдар ... ... ... ... ... ... ... .23
2 Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және онымен жасалатын мәмілелерді мемлекеттік тіркеу тәртібі
2.1 Жылжымайтын мүлікке құқықтарды тіркеудің ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
2.2 Жылжымайтын мүлікке құқықтар мен онымен жасалатын
мәмілелердің бірыңғай мемлекеттік реестрі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
2.3 Меншік құқығын тіркеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
2.4 Жекелеген құқық түрлерін мемлекеттік тіркеу ерекшеліктері ... ... ... ... ... ..65
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..72
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 76
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақстан Республикасында нарықтық экономикалық саясаттың жариялануымен, жылжымайтын мүлік нарығының кеңеюімен, жылжымайтын мүлік объектілеріне, соның ішінде жер учаскелеріне жеке меншік институтының енгізілуі мен белсенді түрде дамуымен, әрі қарай жекешелендіру бағдарламасын жүзеге асырумен байланысты меншік субъектілерінің құқықтары мен мүдделерін жылжымайтын мүлікке құқықтарды тіркеу жолымен мемлекеттік қорғауға қажеттілік туындап отыр.
Мемлекет басшысының халыққа арналған жолдауында тұрғын үй құрлысы мен қатар жылжымайтын мүлік нарығын дамыту мәселелері сөз болды. Президент еліміздің өңірлеріндегі жылжымайтын мүлік жөніндігі орталықтардың жұмысын жандандыру мақсатында нақты мідеттер қойды.
Мемлекет басшысының халыққа арналған жолдауында тұрғын үй құрлысы мен қатар жылжымайтын мүлік нарығын дамыту мәселелері сөз болды. Президент еліміздің өңірлеріндегі жылжымайтын мүлік жөніндігі орталықтардың жұмысын жандандыру мақсатында нақты мідеттер қойды.
1. ҚР Президентінің халыққа арналған «Дағдарыста жаңару мен дамуға» атты Жолдауы. Астана, 6 наурыз 2009 ж.
2. Қазақстан Республикасы Конституциясы. 1995ж. 30-тамыз. (07.10.1998ж. және 21.05.2007ж. енгізілген өзгерістер және толықтырулармен).
3. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі, өзгертулер және толықтырулармен. – Алматы, 2015-193 б.
4. Төлеуғалиев Ғ. «Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы». Алматы - «Жеті жарғы», 2001-376 б.
5. Трубецкой Е.Н. Лекции по энциклопедии права. М., 1987-219 с.
6. Общая теория государства и права. Академический курс в 2-х томах. Под ред. проф. М.Н.Марченко. Том 2. Теория права. – М.: Издательство "Зерцало", 1998. – 456 с.
7. Теория государства и права: Хропанюк В.Н. Учебное пособие для высших учебных заведений /Под ред. Профессора В.Г.Стрекозова. – М.: "Дабахов, Ткачев, Димов", 1995. – 389 с.
8. Алексеев С.С. Государство и право. Начальный курс. – 2-е изд., перераб. и доп. – М.: Юридическая литература, 1994. – 192 с.
9. Алексеев С.С. Право: азбука – теория – философия: опыт комплексного иследования. М.: "Статут", 1999. – 312 с.
10. Гражданское право. Учебник. Часть 1. Издание третье, переработанное и дополненное. /Под ред. А.П.Сергеева, Ю.К.Толстого. – М.: ПРОСПЕКТ, 1998. – 132 с.
11. Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және онымен жасалатын мәмілелерді мемлекеттік тіркеу туралы Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 26 шілдедегі N 310 Заңы.
12. Нетревожко Т. Все операции с жилой недвижимостью. М. 2004-129 с.
13. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы. Ғ.Төлеуғалиев. Оқулық. 1-том. Алматы «Жеті жарғы» 2001ж. 304-бет.
14. Гражданское право (Под ред. Калпина А.Г., Маслева А.И.) часть-1. Москва. 1997г. 86-стр.
15. Соловьев М.М. Оценочная деятельность: оценка недвижимости. А., 2007г.-126 с.
16. Егембердиев Е.О. Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу құқығы (жалпы ерекше бөлімдері) Қарағанды 2003 ж. 214-бет.
17. Постановление Правительства РК. 1997г. от 11 августа, № 1247 "Об утверждении Положения об Агентстве по регистрации недвижимости и юридических лиц Министерства Юстиции РК" Государственная регистрация прав на недвижимое имущество и сделок с ним: Сб. норм. правовых актов. - Алматы, 1998-194 с.
2. Қазақстан Республикасы Конституциясы. 1995ж. 30-тамыз. (07.10.1998ж. және 21.05.2007ж. енгізілген өзгерістер және толықтырулармен).
3. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі, өзгертулер және толықтырулармен. – Алматы, 2015-193 б.
4. Төлеуғалиев Ғ. «Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы». Алматы - «Жеті жарғы», 2001-376 б.
5. Трубецкой Е.Н. Лекции по энциклопедии права. М., 1987-219 с.
6. Общая теория государства и права. Академический курс в 2-х томах. Под ред. проф. М.Н.Марченко. Том 2. Теория права. – М.: Издательство "Зерцало", 1998. – 456 с.
7. Теория государства и права: Хропанюк В.Н. Учебное пособие для высших учебных заведений /Под ред. Профессора В.Г.Стрекозова. – М.: "Дабахов, Ткачев, Димов", 1995. – 389 с.
8. Алексеев С.С. Государство и право. Начальный курс. – 2-е изд., перераб. и доп. – М.: Юридическая литература, 1994. – 192 с.
9. Алексеев С.С. Право: азбука – теория – философия: опыт комплексного иследования. М.: "Статут", 1999. – 312 с.
10. Гражданское право. Учебник. Часть 1. Издание третье, переработанное и дополненное. /Под ред. А.П.Сергеева, Ю.К.Толстого. – М.: ПРОСПЕКТ, 1998. – 132 с.
11. Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және онымен жасалатын мәмілелерді мемлекеттік тіркеу туралы Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 26 шілдедегі N 310 Заңы.
12. Нетревожко Т. Все операции с жилой недвижимостью. М. 2004-129 с.
13. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы. Ғ.Төлеуғалиев. Оқулық. 1-том. Алматы «Жеті жарғы» 2001ж. 304-бет.
14. Гражданское право (Под ред. Калпина А.Г., Маслева А.И.) часть-1. Москва. 1997г. 86-стр.
15. Соловьев М.М. Оценочная деятельность: оценка недвижимости. А., 2007г.-126 с.
16. Егембердиев Е.О. Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу құқығы (жалпы ерекше бөлімдері) Қарағанды 2003 ж. 214-бет.
17. Постановление Правительства РК. 1997г. от 11 августа, № 1247 "Об утверждении Положения об Агентстве по регистрации недвижимости и юридических лиц Министерства Юстиции РК" Государственная регистрация прав на недвижимое имущество и сделок с ним: Сб. норм. правовых актов. - Алматы, 1998-194 с.
Пән: Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 90 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 90 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Мемлекеттік тіркеу туралы жалпы ережелер
1.1 Мемлекеттік тіркеу: даму тарихы, мақсаты мен
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.2 Мемлекеттік тіркеудің
объектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...16
1.3 Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және онымен жасалатын
мәмілелерді мемлекеттік тіркеуді жүзеге асыратын
органдар ... ... ... ... ... ... ... ..23
2 Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және онымен жасалатын мәмілелерді
мемлекеттік тіркеу тәртібі
2.1 Жылжымайтын мүлікке құқықтарды тіркеудің
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... .35
2.2 Жылжымайтын мүлікке құқықтар мен онымен жасалатын
мәмілелердің бірыңғай мемлекеттік
реестрі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
2.3 Меншік құқығын
тіркеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 56
2.4 Жекелеген құқық түрлерін мемлекеттік тіркеу
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. 65
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 72
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..76
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақстан Республикасында нарықтық
экономикалық саясаттың жариялануымен, жылжымайтын мүлік нарығының
кеңеюімен, жылжымайтын мүлік объектілеріне, соның ішінде жер учаскелеріне
жеке меншік институтының енгізілуі мен белсенді түрде дамуымен, әрі қарай
жекешелендіру бағдарламасын жүзеге асырумен байланысты меншік
субъектілерінің құқықтары мен мүдделерін жылжымайтын мүлікке құқықтарды
тіркеу жолымен мемлекеттік қорғауға қажеттілік туындап отыр.
Мемлекет басшысының халыққа арналған жолдауында тұрғын үй құрлысы мен
қатар жылжымайтын мүлік нарығын дамыту мәселелері сөз болды. Президент
еліміздің өңірлеріндегі жылжымайтын мүлік жөніндігі орталықтардың жұмысын
жандандыру мақсатында нақты мідеттер қойды.
Елбасы 2005 жылғы дәстүрлі Жолдауында да бір жерде ғана төлқұжат
рәсімдеп, салық төлеушінің есептік нөмірі, жүргізуші куәлігі және тағы
басқа құжат ала алатын, бір терезе қағидаты бойынша тұрғындарға қызмет
көрсететін орталықтар құру жайлы айтқан-ды. Бүгінгі күні Елбасы талаптары
біздің елімізде жүзеге асырылуда.
Осыған байланысты Қазақстан ТМД елдерінің ішінде бірінші болып
жылжымайтын мүлікке құқықтарды және онымен жасалатын мәмілелерді
мемлекеттік тіркеу аясындағы құқықтық қатынастарды реттеуге бағытталған
заң базасын құрды.
XX ғасырдан XXI ғасырға аяқ басар алдында Қазақстанда орын алған
демократиялық тың өзгерістер қоғамның барлық саласын, соның ішінде,
экономика, саясат саласын және сонымен бірге тұңғыш рет құқық саласын да
қоса қамтығаны бәрімізге белгілі. Бұл реформалардың ең басты бағыттары
ретінде мыналарды: жеке меншікке құқықты тану мен оны қорғау, Қазақстан
азаматтарының кәсіпкерлікпен айналысу еркіндігінің құқықтық негіздерін
қалыптастыру, озық үлгідегі азаматтық қоғамның жаңа маңызды институттарын
қоғамымызға ендіру, оларды одан әрі қарай дамытуға және нығайтуға
бағытталған шараларды т.б. айтуға болады.
Жоғарыда аталып өткен кезеңдер аралығында, әсіресе, Қазақстанның ұлттық
цивилистика саласында тарихи маңызы бар жаңа сапалық мазмұнға ие оң
өзгерістер орын алды, мәселен, мүліктік қатынастардың субъектілер құрамы
өзгеріп, дәстүрлі заңды тұлғалар институты елеулі өзгерістерге ұшырады.
Осы дипломдық жұмыс жылжымайтын мүлікке құқықтарды мемлекеттік тіркеу
бойынша тақырыпты жан-жақты ашып көрсетуді өзіне мақсат етпейді, себебі бұл
тақырып әлі де толығымен талқыланып зерттелмеген және тереңірек оқып
зерттеуді талап етеді. Бұл жұмыста жылжымайтын мүлікке құқықтарды және
онымен жасалатын мәмілелерді мемлекеттік тіркеу туралы Қазақстан
Республикасының 2007 жылғы 26 шілдедегі N 310 Заңының және сәйкесінше заңға
бағынышты актілердің ережелерінің орындалуы бойынша тіркеуші органдардың
қызметі көрініс тапқан, сонымен қатар жылжымайтын мүлікке (тұрғын үй
құрылыстары, мүліктік кешен және т.б.) құқықтарды тіркеудің тәртібі,
жылжымайтын мүлікті тіркеу Орталығының ақпараттық қызмет көрсету тәртібі
айқындалып, осылармен байланысты туындайтын құқықтық қатынастардың мазмұны
зерттеледі.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы Президентінің
2009 жылдың 6 наурызында халыққа арналған Дағдарыстан жаңару мен дамуға
атты Жолдауында Қазір бүкіл әлем жұртшылығы экономикалық дағдарыстың
қиындықтарын бастан өткеруде. Жаһандық дағдарыс дауылы алпауыт
мемлекеттерді де шайқалта бастағанын бәріңіз көріп, біліп отырсыздар.
Дағдарыс салқыны бізді де айналып өткен жоқ. Барлық мемлекеттік
қызметшілерге сөз арнаймын. Қазір біз бәріміз қызмет ететін халықтың
алдындағы әрбір басқарушының жауапкершілігі еселеп арта түседі. Біздің
алдымызда дағдарыс салдарын еңсеру және келесі экономикалық өсуге әзірлену
жөнінде үлкен міндеттер тұр. Осы қиын кезде біздің азаматтардың, бүкіл
қоғамның қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін бәрін де істеу керек [1] деген.
Президенттің сөзін қолдай отырып, меншік субъектілерінің құқықтары мен
мүдделерін жылжымайтын мүлікке құқықтарды тіркеу жолымен мемлекеттік
қорғауды одан әрі дамыту қажеттілігін маңызды мәселеле ретінде қарастыруды
алдағы міндет етіп қойдық.
1995 жылдың қараша желтоқсан айларында құқықтық жүйені реформалауға
бағытталған нормативтік актілер қабылданған болатын. Оның ішінде 1995 жылы
25 желтоқсанда қабылданған №2727 заң күші бар Жылжымайтын мүлікке
құқықтарды және онымен жасалатын мәмілелерді мемлекеттік тіркеу туралы
Қазақстан Республикасының Президентінің Жарлығы кіреді. Бұл Жарлықтың
қабылдануы Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің 118 бабында
көзделген жылжымайтын мүлікке меншік құқығы мен басқа да заттық құқықтар,
олардың пайда болу, ауысуы мен тоқтатылуының бірыңғай мемлекеттік реестрде
тіркелу қажеттілігімен байланысты талаптармен ерекшеленеді. Осы Жарлық
жылжымайтын мүлік нарығының әрі қарай дамуы мен тұрақтандырылуына және
жылжымайтын мүлікпен мәмілелер бойынша кең етек алған негативті процестерді
төмендетуге бағытталған бірінші базалық заң актісі болды.
Бұл Жарлықтың жасалуы кезінде жылжымайтын мүлікке құқықтарды тіркеудегі
әлемдік тәжірибеге, жекелеп қарасақ, АҚШ, Автралия және тағы басқа елдеріне
көп көңіл бөлінді. Олар жылжымайтын мүлікті тіркеу бойынша белгілі бір
ережелер шығарған болатын және Қазақстанда жылжымайтын мүлікке құқықтарды
тіркеудің мемлекеттік жүйесін құруда осы ережелер басшылыққа алынған
болатын, яғни олар:
- жылжымайтын мүлікке құқықтарды тіркеу жерге құқықтарды және онымен
жасалатын мәмілелерді тіркеуді қоса алғанда бірыңғай жүйеде жүзеге
асырылады. Бұл меншік иелерінің жылжымайтын мүлікке құқықтары туралы
барлық мәліметтерді бір органға шоғырландыруға мүмкіндік береді және
азаматтарды әр түрлі органдарға бару қажеттілігі мен олардың жылжымайтын
мүлікке құқықтарын куәландыратын құжаттарды бірыңғай тұтас етіп жинаудан
құтқарады;
- мемлекеттік тіркеу жүйесі жылжымайтын мүлікке құқықтары тіркелген
иелерді заңдық қорғауға кепілдік береді. Жылжымайтын мүлікке құқықтардың
тіркелгені тіркелмегендерге қарағанда басымдыққа ие;
- жылжымайтын мүлікке құқықтарды мемлекеттік тіркеу бойынша қызметті
жүзеге асыратын орган әкімшілік-бақылау өкілеттіктеріне ие болмайды және
нарықтық мәмілелердің жасалуының мақсатқа лайықтылық мотиві бойынша
шешімдер қабылдауға құқығы жоқ. Бұл орган бақылау бойынша қандай да бослын
міндеттемелерден тәуелсіздігімен және пайдаланушыларға деген
құмарсыздығымен ерекшеленеді;
- бекітілген тәртіпте Құқықтық Кадастрға (тіркеу тізбесі) еңгізілген
мәліметтер құқық субъектісінің (меншік иесінің) қолына берілетін құжаттарға
қарағанда басымдыққа ие болады. Бұл құжаттардың жасанды болу мүмкіндігін
ескертеді, яғни Құқықтық Кадастр жүргізуші орган мемлекеттің мүддесін
қолдайды және оның Құқықтық Кадастрде көрсетілген мәліметтердің
бұрмалануына қызығушылығы жоқ, сонымен қатар ол заң бойынша құжаттардың
дұрыстығы үшін жауапты болады;
- жылжымайтын мүлік объектілеріне жүргізілген Құқықтық Кадастр ақпараты
тұрғындардың қолы жететіндей болады, яғни құқық субъектілері үшін де,
жылжымайтын мүлікпен мәміле жасамастан бұрын оның объектісі туралы дәл
ақпатар алуды қалайтын мүдделі тұлғалар үшін де тіркеудің пайдалы екенін
көрсету үшін ақпараттың жариялылығы қажет. Заң бойынша мемлекеттік және
мемлекеттік емес құпияларға жататын ақпаратқа бұл ереже тиісті емес.
Жоғарыда көрсетілген ереже пайдаланушыларды олардың жылжымайтын мүлікке
құқықтарын куәландыратын мәліметтерді іздеу үшін түрлі инстанцияларға
барудан құтқарады, шаруашылық субъектілерінің нарықтық белсенділігіне
мүмкіндік туғызады және азаматтық-құқықтық қатынастар аясында жеке және
заңды тұлғалардың мүдделеріне жауап береді.
Міне, жоғарыда көрсетілген негіздер бұл тақырыптың адам құқықтарын
қорғауда қаншалықты маңызды екендігін көрсетеді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Мүліктік және өзге де құқықтарды
мемлекеттік тіркеуді құқықтық реттеу жалпы азаматтық құқықтың тың әрі
күрделі, маңызды мәселелерінің бірі деп қарастыруға болады. Қазақстан
Республикасында бұл құқықтық қатынастар құқықтық-теориялық тұрғыдан кешенді
түрде әлі күнге дейін толыққанды зерттелген емес, сол себептен де бұл сала
бойынша кешенді монографиялық еңбектер мен зерттеулер жоқ.
Қазақстан Республикасында мүліктік және өзге де құқықтарды мемлекеттік
тіркеудің құқықтық жағдайын зерттеумен отандық авторлардан: Ю.Г.Басин, М.Т.
Балкен, А.Г. Диденко, М.А. Естеміров, Д.М. Еспаева, И.У. Жанайдаров, А.Т.
Жусупов, К.М. Ильясова, С.И. Климкин, Т.Г.Квятковская, Ө.С.Қыстаубай, А.К.
Кусаинова, Қ.С. Мәуленов, М.К. Сүлейменов, С.В. Скрябин, Ғ.И. Төлеуғалиев
т.б. бар.
Ал, Ресейлік және ТМД авторларынан, С.С. Алексеев, В.В. Бородин, М.
Брагинский, В.В. Бараненков, Е.В. Богданов, Н.Ю. Беляева, С.Н. Братусь,
Н.Д. Егоров, И.В. Елисеев, О.С. Иоффе, А.А. Игнатенко, С.В. Изотова, О.А.
Красавчиков, В.В. Лапаева, Т.Д. Матвеев, Д.И. Мейер, Б.В. Муравьев, Д.В.
Е.А. Суханов, А.П. Сергеев т.б.
Осы және өзге де авторлардың ғылыми еңбектерін теориялық негіз ретінде
алып, оларды талдау, саралау, тұжырымдау арқылы мүліктік және өзге де
құқықтарды мемлекеттік тіркеудің құқықтық жағдайына, сондай-ақ, осы
қатынастарға байланысты өзекті құқықтық-теориялық мәселелерге кешенді
зерттеулер жасалды. Сондай-ақ, дипломдық зерттеуді жүзеге асыру барысында
алыс шетелдік авторлардың да ғылыми жұмыстары қолданыс тапты. Бұл осы
елдердегі мүліктік және өзге де құқықтарды мемлекеттік тіркеу жағдайының
ерекшеліктерін қарапайым салыстыру сипатында ғана көрініс тапқан жоқ,
керісінше, шет елдердегі нысандардың осы күнгі озық үлгідегі, ең ұтымды
нысандарын Қазақстанның құқықтық кеңістігіне бейімдеп, оларды тәжірибелік
мақсаттар үшін игеруді көздейді.
Дипломдық зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты –
мүліктік және өзге де құқықтарды мемлекеттік тіркеудің мәні мен маңызын
ашу, оның орындалуын қамтамасыз ету әдістерінің түсінігі, түрлері мен
ерекшелігі, сонымен қатар қандай да болмасын құқықтарды тіркеу барысындағы
адам құқықтарының бұзылуының алдын алу, ол қатынастарды құқықтық реттеуді
жетілдіру әдістерін талдау болып табылады.
Осы мақсаттарға қол жеткізу үшін төмендегідей міндеттер белгіленді:
- мүліктік және өзге де құқықтарды мемлекеттік тіркеудің құқықтық
табиғатының ерекшеліктерін және оның құқық институты ретіндегі даму тарихын
заңнамалық мақсаты мен міндеттерін анықтап, оларды саралау;
- азаматтық құқықтық қатынастардағы мүліктік және өзге де құқықтарды
мемлекеттік тіркеу объектілерін анықтау, олардың анықтамаларына құқықтық-
теориялық талдау жасау;
- мүліктік және өзге де құқықтарды мемлекеттік тіркеу, олармен жасалатын
мәмілелердің ерекшелігін ашып, тіркеу қатынастарының тәртібін анықтап және
мемлекеттік тіркеуді жүзеге асыратын органдардың жұмыс жүйесін саралау;
- жылжымайтын мүлікке құқықтарды тіркеудің тәртібін, ерекшелігін және
маңыздылығын ашу;
- жылжымайтын мүлікке құқықтар мен онымен жасалатын мәмілелердің
бірыңғай мемлекеттік реестрінің түсінігі мен тәртібін және маңызын ашу;
- меншік құқығының мазмұнына талдау жасау және меншік құқығын тіркеудің
тәртібі мен маңызына талдау жасау арқылы олардың құқықтық негіздерін ашу;
- мүліктік және өзге де құқықтарды мемлекеттік тіркеу барысындағы
ақпараттық қызмет көрсетудің тәртібі мен құқықтық негізіне талдау жасау.
Зерттеудің объектісі және пәні. Қазақстан Республикасының заңдарына
сәйкес мүліктік және өзге де құқықтарды мемлекеттік тіркеуге байланысты
туындайтын қоғамдық қатынастарды азаматтық-құқықтық тұрғыдан реттелуі осы
диссертациялық зерттеудің объектісі және пәні болып табылады.
Зерттеудің әдістемелік негіздері. Магистрлік диссертациялық жұмыстың
әдістемелік негізін жалпы ғылыми диалектикалық танымдық әдістермен қатар,
арнайы логикалық, нақты тарихи, салыстырмалы-құқықтық талдау, әлеуметтік
зерттеу сияқты әдістері құрайды. Зерттеудің теориялық негізін отандық және
жақын, алыс шетелдік заңгер ғалымдардың теориялық және тәжірибелік мәнін
жоғалтпаған ғылыми еңбектері қалайды. Зерттеу барысында, сонымен қатар,
азаматтық-құқықтық әдебиеттер мен өзге де арнайы әдебиеттер, заңдар және
басқа да нормативтік актілер, халықаралық-құқықтық құжаттар пайдаланылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Бұл зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы болып
мыналар табылады, яғни, мұнда азаматтық құқықтың объектісі ретінде мүліктік
және өзге де құқықтарды мемлекеттік тіркеудің құқықтық жағдайы қолданыстағы
заңнамаға қатысты өзекті мәселелері теориялық және тәжірибелік тұрғыдан
кешенді түрде сараланып отыр.
Зерттеу барысында Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінде және
арнайы заңда негізделген мүліктік және өзге де құқықтарды мемлекеттік
тіркеудің қазіргі кездегі құқықтық және теориялық өлшемдері автор
тарапынан сыни тұрғыда сараланып, осы өлшемдердің кейбір кемшіл тұстарын
жоюдың жолдары мен оны жетілдірудің амалдары ұсынылды. Сондай-ақ автор,
қазіргі кезде Қазақстанның құқықтық кеңістігінде кең қолданыс тауып жүрген
басым мүдделер, кадастрлық нөмір, заңдық талаптар, құқықтық
кадастр, жылжымайтын мүлікке құқық ауыртпалығы және жылжымайтын мүлікке
құқықтарды және онымен жасалатын мәмілелерді мемлекеттік тіркеу деген
анықтамаларға нақты құқықтық және теориялық негіздемелер келтіру арқылы
мәндерін ашып, осы мәселеге қатысты өз ұстанымдары мен ұсыныстарын жан-
жақты негіздеді.
Зерттеудің қорғауға ұсынылатын ғылыми негізгі нәтижелері мен
қорытындылары: Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар
Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және онымен жасалатын мәмілелерді
мемлекеттік тіркеу туралы Жарлығына сәйкес шарттардан туындайтын
құқықтарды тіркеу шарттың кез келген тарабының өтініші бойынша жүзеге
асырылады, бірақ та Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және онымен жасалатын
мәмілелерді мемлекеттік тіркеу тәртібі туралы Ережеге сәйкес кепіл шартын
тіркеу кепіл ұстаушының өтініші бойынша жүзеге асырылады. Заңдылықтың
қарама-қайшылығы міне осы. Қазіргі уақытта көрсетілген аядағы заңдылықты
жетілдіру және ондағы қарама-қайшылықтарды жою мақсатында бірқатар заң
актілері және өзге де нормативтік-құқықтық актілер қабылданды. Бұл
актілердің ең маңыздысы Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және онымен
жасалатын мәмілелерді мемлекеттік тіркеу туралы туралы Қазақстан
Республикасының 2007 жылғы 26 шілдедегі № 310 Заңы.
Қазір жылжымайтын мүлік объектілерін тіркеудің ескі жүйесінен
жылжымайтын мүлікке құқықтарды тіркеудің жаңа жүйесіне ауысудың құқықтық
аспектілеріне ерекше көңіл аудару қажеттілігі туындады. Мысалы, көптеген
азаматтар жер учаскесінің меншік құқығына Актінің бар екендігін білмейді,
ескі үлгідегі тұрақты жер пайдалану құқығы меншік иесінің құққығына
кепілдік бермейді, себебі ол құжаттама болып табылмайды. Сондай-ақ тұрғын
үйді немесе пәтерді сатып алу сату мәмілесін нотариалдық куәландыру
иеленушінің құқықтарын әлі де бекітпейді, себебі заң актілеріне сәйкес
жылжымайтын мүлікке құқықтар олар әділет органдары жүйесінің жылжымайтын
мүлік жөніндегі Орталығында тіркеуден өткен кезден бастап пайда болады.
Жылжымайтын мүлік нарығының дамуын тежейтін көптеген нормативтік-
құқықтық актілерді әлі де қарастыру қажет. Қазіргі кезде жылжымайтын
мүлікке құқықтарды мемлекеттік тіркеу аясында көптеген шешілмеген мәселелер
бар:
1) жылжымайтын мүлікке құқықтарды және онымен жасалатын мәмілелерді
мемлекеттік тіркеу үшін алым алынады, ол меншік иелеріне
жылжымайтын мүлікке өз құқықтарын толық көлемде жүзеге асыруға
мүмкіндік бермейді. Мысалы, құны 10000 теңге тұратын жер учаскесіне
меншік құқығын тіркеу үшін заңды тұлға 20 есептік көрсеткіш
көлемінде төлем еңгізуі тиіс, ал құны миллион теңге тұратын
мүліктік кешенді сатып алушы жеке тұлға тіркеу үшін 1 есептік
көрсеткіш төлейді;
2) заңдылықтың, жекелеп қарағанда банкроттық туралы заңдылықтың
жетілдірілмеуі. Қазақстан Республикасының Банкроттық туралы
Заңына еңгізілген соңғы өзгертулер банкроттық процедурасын
қиындатты және сәйкесінше мүлікті, соның ішінде жылжымайтын мүлікті
иеліктен шығару процедурасын қиындатты;
3) жылжымайтын мүлікке құқықтарды және онымен жасалатын мәмілелерді
тіркеу қажеттілігі туралы тұрғындармен, әсіресе пәтерлер меншік
иелерінің кооперативтерімен құқықтық жұмыс жүргізілмейді. Бірақ та,
жұмыс қажетті деңгейде жүргізілмейді, өкілдері көп жағдайда
кондоминимум объектісі және оны не үшін тіркеу керек екендігін
білмейді.
Әрине, бұл қазіргі кездегі мәселелердің барлығы емес, бірақ та жоғарыда
көрсетілген мәселелер бүгінгі күні өзекті болып табылады. Бұл мәселелерді
шешу үшін оларды шешудің түрлі жолдары қарастырылған:
- Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және онымен жасалатын мәмілелерді
мемлекеттік тіркеу туралы туралы Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 26
шілдедегі N 310 Заңы қабылданған. Бұл заңда жылжымайтын мүлікке құқықтарды
және онымен жасалатын мәмілелерді тіркеудің мерзімдеріне, жалпы мемлекттік
тіркеу тәртібіне және т.б. қатысты өзгертулер қарастырылады;
- жылжымайтын мүлікке құқықтарды және онымен жасалатын мәмілерді
мемлекеттік тіркеу үшін алым алу тәртібі туралы жаңа Ереже бекітілді. Бұл
ережеде алым алудың түрлі варианттары қарастырылады: Жылжымайтын мүліктің
нарықтық құндылығынан шыға отырып, не иеленген объектінің ауданына
байланысты;
- әрі қарай тіркеуші органда риэлторлық қызмет құру қарастырылған.
Қазір Жылжымайтын мүлік жөніндегі Орталық жылжымайтын мүлікті иеліктен
шығару туралы шарттарды рәсімдеу бойынша қызметті жүзеге асырады. Бұл
жылжымайтын мүлікке құқықтарды тіркеу процедурасын жеделдетеді;
- тіркеудің ұзаққа созылған мерзімі 15 күн көптеген клиенттерге ұнамды.
Қосымша төлем еңгізу арқылы клиенттің қалауы бойынша тіркеу 3 күн немесе
тәулік ішінде жүргізілуі мүмкін. Келешекте Жылжымайтын мүлік жөніндегі
Орталықтармен жылжитын мүлік кепілін тіркеу қарастырылуда. 1998 жылы 8
шілдеде Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 30 маусымындағы Жылжимайтын
мүлік кепілін тіркеу туралы Заңы жарияланды, оған сәйкес жылжитын мүлік
кепілін тіркеуді Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің тіркеуші
органдарымен жүзеге асырылады. Ал, 1998 жылдың қыркүйегінде Қазақстан
Республикасы Үкіметінің Жылжитын мүлік кепілін тіркеу бойынша шаралар
туралы қаулысы шықты, онда жылжитын мүлікке кепілді тіркеу бойынша
қызметті жылжымайтын мүлік жөніндегі жылжитын мүлік кепілін тіркеудің
анықталған механизмі жоқ, тіркеу процедурасының тәртібі анықталған жоқ.
Келешекте Қазақстан Республикасы Әділет министрлігімен нормативтік актілер
жасалып шығарылмақшы.
Еліміздің Ата заңында оның ең қымбат қазынасы-адам және адамның өмірі,
құқықтары мен бостандықтары делінген. Сонымен бірге Қазақстан
Республикасының азаматтары заңды түрде алған қандай да болсын мүлкін жеке
меншігінде ұстай алатындығы, меншік құқығына заңмен кепілдік берілетіндігі
айтылған.
Таяу арада қабылданғын Құқықтық саясат Тұжырымдамасында да адам
құқықтары, соның ішінде меншік құқығын қорғауды жетілдіру негізделген.
Мемлекеттің өркениеттілігінің бір айғағы - ол сондағы азаматтардың меншік
құқығының қаншалықты деңгейде қорғалатындығымен де сипатталады. Бұл бағытта
Елбасының өзі бастау болып, ресми де қоғамдық та сипаттағы шаралардың
ұйтқысы болып жүр.
Меншік құқығын одан ары жетілдіру тұрғысында соңғы кездері қабылданған
нормативтік құқықтық актілерде де негіз тапқан, мұнда негізгі кепілдіктер
меншік құқығын мемлекеттік тіркеумен сипатталады.
Азаматтардың меншік құқығын қорғау тек ғана ол бұзылған жағдайда ғана
пайда болады, соның арқасында ол мәжбүр ету ерекшелігіне ие болады. Егерде
құқық осындай ерекшелікке ие болмаса, онда оларды субъективтік құқықтар
қатарына жатқызуға болмайды. Өйткені ол бұзылған реттерде қорғанудан
айрылғандықтан. Азаматтардың меншік құқығын қорғауға шарттар мен көптеген
факторлар қажет, олардың жиынтығы өзінше осы құқықты қорғау механизмін
көрсетеді.
Азаматтардың меншік құқығын қорғауды заңды кепілдіктің аумағын кеңейту
және нығайту мақсатында азаматтардың меншік құқығына шексіз виндикацияны
қолдану негізгі жол болар еді.
Азаматтардың меншік құқығы – нарықтық қатынастардағы экономиканың ең
өзекті мәселесі. Меншік құқығынсыз күнделікті құқықтық қатынастардың болуы
да мүмкін емес. Сондықтан да мемлекет құқықтық құрал арқылы азаматтардың
меншік құқығын қорғауды қамтамасыз етеді. Осыған байланысты мемлекеттік
деңгейде жүйелі түрде әлеуметтік, саяси, экономикалық және құқықтық шаралар
қолға алынып отырады.
Экономиканың ырықтандырылған нарықтық жүйеде дамуы мүліктік
қатынастардың маңыздылығымен және басымдылығымен сипатталады. Демек, меншік
құқығының сақталуы мен оның кепілдігінің тұрақтылығы заңнамалық жүйенің
сапалылығы мен қоғам өзгерісінің мазмұнына сай уақытылы жетілдіріліп
отыруын талап етеді. Бұл жұмыста адам құқықтарының оның ішінде меншік
құқығының сақталуына байланысты мүліктік және өзге де құқықтарды
мемлекеттік тіркеудің маңыздылығы ашылып қолданыстағы заңнамалар жүйесін
жетілдіруге ұсыныстар берілді.
Зерттеу жұмысының тәжірибелік маңызы. Бұл ғылыми жұмыс жалпы азаматтық
айналым сұранысынан, әрі күнделікті тәжірибе қажеттілігінен туындаған.
Бакалаврдың дипломдық зерттеу барысында қол жеткізілген нәтижелер Қазақстан
Республикасының азаматтық құқық саласының Мүліктік және өзге де құқықтарды
мемлекеттік тіркеу институтын дамытып, жалпы мүлік туралы ілімді кеңейтіп,
тереңдетуге және қазақ тіліндегі құқықтық қайнар көздер негіздерін
қалыптастыруға, әрі олардың қорын байытуға өзіндік ықпал болары сөзсіз.
Зерттеудің нәтижелері, сонымен бірге, азаматтық құқықтың объектісі болып
табылатын мүліктік және өзге де құқықтарды мемлекеттік тіркеудің жағдайына
қатысты, болашақта орын алуы мүмкін ғылыми ізденістер үшін әдістемелік,
теориялық негіз бола алады.
Бакалаврдың дипломдық зерттеудің нәтижесі жоғары және орта арнайы заң
оқу орындарында Азаматтық құқық сияқты негізгі пәндерді игеру
барысында, сондай-ақ, осы аталған құқық салалары бойынша оқытылатын арнайы
курстарды өткізу барысында кең қолдануға болады. Сондай-ақ, диссертациялық
зерттеудің негізгі тұжырымдамалары еліміздегі адам құқығының оның ішінде
меншік құқығының қорғалуы мен сақталуын реттейтін азаматтық заңдарды
сапалық тұрғыдан дамытуға, жетілдіруге маңызды серпіліс береді деп
үміттенеміз.
Зерттеу нәтижелерінің сыннан өтуі. Зерттеу нәтижесінің негізін қалаушы
басты ғылыми тұжырымдар мен тәжірибелік ұсыныстары әртүрлі ғылыми-
тәжірибелік конференцияларда, ғылыми хабарламаларда баяндалды.
Зерттеу жұмысының құрылымы және көлемі. Жұмыстың көлемі 79 бетті
құрайды және құрылымы зерттеудің негізгі мақсат міндеттеріне сай. Зерттеу
жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен және жеті бөлімшеден, қорытынды мен
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Мемлекеттік тіркеу туралы жалпы ережелер
1.1 Мемлекеттік тіркеу: даму тарихы, мақсаты мен мазмұны
Кеңес Одағы кезінде меншік құқығын тіркеу есептік сипатта болған, яғни
нотариалдық кеңселер жылжымайтын мүлік бойынша мәмілелерді рәсімдеген, ал
техникалық инвентаризация органдары осы жылжымайтын мүлік иелерінің есепке
алынуын жүргізген, меншік құқығының қозғалысын бақылап отырған. Дәл осы
мақсатпен қалаларда жергілікті атқарушы органдарда техникалық
инвентаризация сектарлары құрылған болатын. 1968 жылғы қалаларда жұмысшы,
саябақ, курорттық елді - мекендерде тіркеу тәртібі туралы Инструкцияға сай
қалаларда, жұмысшы, саябақ, курорттық елді-мекендерде құрылыстардың
жабдықталуын есепке алу мақсатында жергілікті еңбекшілердің халық
депутаттары Кеңесінің атқарушы комитеттерінің техникалық инвентаризация
бюросы реестрлер жүргізуді және құрылыстарды:
1) жергілікті халық депутаттары Кеңесінің қарамағындағы мемлекеттік
меншік құқығы бойынша;
2) мемлекеттік мекемелер, ұйымдар мен кәсіпорындар қарамағындағы
мемлекеттік меншік құқығы бойынша;
3) кооперативтік және тағы басқа қоғамдық ұйымдарды;
4) азаматтардың жеке меншігіндегі тұрғын үйлерді тіркеуді жүзеге
асырады.
Тіркеу объектісі болып құқықтар емес құрылыстардың өзі табылады.
Есептік тіркеудің осы нысаны өзінің негізгі мақсаты ретінде меншік
иелерінің құқықтарын қорғау емес, жылжымайтын мүлікті есепке және тізімге
алуды қойды, себебі Кеңес Одағында тұрғын үй азаматтың қажеттілігін
қанағаттандыру үшін қызмет етті және заңмен бекітілген шектерден шыға
алмады.
Конституцияның 26-бабына сәйкес Қазақстан Республикасының азаматтары
заңды түрде алған қандай да болсын мүлкін жеке меншігінде ұстай алады [2].
Жеке меншік институты - Қазақстан Республикасының 1993 жылы 28
қаңтарында қабылданған Конституциясында бекітілді, сонымен бірге
жылжымайтын мүлік объектілерінің жекешелендіруі басталды [2].
Осымен байланысты мүліктің меншік иелерінің құқықтарын мемлекеттік
қорғау қажеттіліктері туындады. Сондықтан 1994 жылы Қазақстан
Республикасының Азаматтық Кодексінің Жалпы бөлімі күшіне енгізілді, онда
жылжымайтын мүлікке құқықтарды тіркеудің міндеттілігі туралы ережелер
бекітілді. Осымен байланысты мүліктің меншік иелерінің құқықтарын
мемлекеттік қорғау қажеттіліктері туындады. Сондықтан Қазақстан
Республикасының Азаматтық Кодексінің Жалпы бөлімі күшіне енгізілді, онда
жылжымайтын мүлікке құқықтарды тіркеудің міндеттілігі туралы ережелер
бекітілді [3,193 б.].
Қазіргі кездегі жылжымайтын мүлікті мемлекеттік тіркеу жүйесінің
негізгі мақсаты - жылжымайтын мүлікке құқықтарға кепілдемені қамтамасыз ету
болып табылады, яғни құқық иесін заңда көзделген негіздер бойынша мәжбүрлеу
арқылы құқықтан айрылу жағдайларын, мысалы: реквизициялау, тәркілеу,
қоспағанда негізсіз түрде құқықтарынан айырылудан қорғауы тиіс. Басқа да
мақсаты болып жылжымайтын мүлікпен мәмілелер жасауға мүмкіндік туғызу
саналады, яғни кез келген тұлғаға жылжымайтын мүлікке құқықтарды тез, оңай,
арзан және қауіпсіз түрде алу мүмкіндігін беру. Тез және арзан болатын,
жылжымайтын мүлікті тіркеу процедурасының жетілдетілген және
бірыңғайландырылған нысаны Қазақстанның нарықтық экономикасы үшін маңызды
болып табылатын капитал өсімі үшін жылжымайтын мүлікті пайдалануды және
мәмілелер жасауды ынталандыра алады.
1995 жылға дейін жылжымайтын мүлікті тіркеу реестрлік кітаптар жүргізу
жолымен жүзеге асырылған болатын. Реестрлік кітаптарда құрылыстардың және
басқа да объектілердің меншік иелері туралы жазылып отырған және де ие
болудың әр түріне (халық депутаттары Кеңесінің меншігі, мемлекеттік
мекемелер мен кәсіпорындар меншігі, кооперативтік және басқа да қоғамдық
ұйымдардың меншігі, азаматтардың меншігі) жеке реестрлік кітаптар
жүргізілуі тиіс болды. Реестрлік кітаптарға жазбалар көшелер бойынша
(алфавиттік тәртіппен) жүргізілді; сонымен бірге әрбір меншік иесіне алдағы
болатын өзгерістерді тіркеу үшін 10 қатар жол қалдырылып отырды. Реестрлік
кітапқа жазбалар еңгізілгеннен кейін алфавиттік карточка толтырылады, содан
кейін құқықты бекітуші құжатқа жүргізілген тіркеу туралы жазба еңгізіледі.
Ресттерді тіркеу оларды инвентаризациялық және алфавиттік каточкаларға
еңгізу арқылы жүзеге асырылады. Тіркеудің бұл жүйесі қолайсыз және ыңғайсыз
болды. Объектінің тарихын, оның барлық меншік иелерін және тағы басқа
зерттеп шығу үшін көптеген қағаздарды қарастырып шығу қажет болды [4,376
б.].
Сондықтан 1996 жылы Қазақстан Республикасының Әділет Министрлігінде
тіркеуші органдардың жұмысын жеңілдететін және жылжымайтын мүлік нарығының
дамуына көмегін тигізетін тіркеудің жаңа жүйесін жасап шығару үшін арнайы
топ құрылды. Әлемнің 20 консолтингтік фирмаларының арасында консолтингтік
қызмет көрсету бойынша тендер жүргізілген болатын, оның қорытындысы бойынша
Америка Құрама Штаты басымдылыққа ие болды. Американдық тіркеу жүйесін
толығырақ зерттеу үшін Америка Құрама Штаты Америкэн кадастр
компаниясымен консультант шақырылды, қазіргі кезде ол Қазақстан
Республикасындағы жобаны жүзеге асыру бойынша құрылған топқа кіреді. Осы
жобаны жүзеге асыруды қамтамасыз ету үшін 1997 жылы 16 мамырда Вашингтонда
Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Халықаралық Қайта құру мен Даму
Банкі арасында 10 млн. Америка Құрама Штаты доллары көлеміндегі заем туралы
келісімге қол қойылды, ол келісім 1997 жылы 11 шілдеде Қазақстан
Республикасы Парламентімен ратификацияланды. Осының нәтижесінде,
Қазақстанда жылжымайтын мүлікке құқықтарды тіркеудің тиімді жүйесін еңгізу
әлемдік Банктің бағдарламасына кірді. Осы қаржыға жобаны жүзеге асыру
басталған аймақтар үшін тіркеушілерді оқыту, жылжымайтын мүлікке құқытарды
тіркеу кезінде жетекшілікке алынатын нормативтік актілер, құжаттар жасап
шығару, кеңселерді керек-жабдықтармен қамтамасыз ету жүзеге асырылады, жаңа
тиімді компьютерлік бағдарламалар құрылады. Қазір Қазақстанда Ақмола және
Алматы облыстары болып екі аймақ саналады.
Тіркеудің жаңа жүйесі тіркеуші органдардың жер қатынастары мен жерге
орналастыру бойынша комитеттермен өзара тығыз байланысы негізінде құрылған,
себебі жылжымайтын мүлік жермен тығыз байланысты болып табылады.
Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және онымен жасалатын мәмілелерді тіркеу
жүйесі құқықтық кадастрда объектілік қағида бойынша жүзеге асырылады, жер
учаскелеріне төленеді және жердің барлық сипаттары мен оларда орналасқан
басқа да жылжымайтын мүлік объектілері үшін бірыңғай жүйе болып табылады.
Қазақстан Республикасының жылжымайтын заттарға үйлер, ғимараттар, көп
жылдық екпелер және жермен тығыз байланысты өзге де мүлік, орын ауыстыру
олардың мақсатына сыйыспайтын шығын жұмсамайынша мүмкін болмайтын
объектілер жатады. Жылжымайтын мүлік объектілері заңда белгіленген
тәртіппен кадастрлық нөмір берілу арқылы бір ізге салынады, ол жылжымайтын
мүлікке құқықтарды және онымен жасалатын мәмілелерді мемлекеттік тіркеу
үшін қолданылады [5,219 б.].
Кадастрлық нөмір – заңдарда белгіленген рәсімге сәйкес берілетін және
жер учаскесі бөлінбейтін біртұтас ретінде болғанға дейін сақталатын
Қазақстан Республикасының аумағындағы жеке, қайталанбайтын жер учаскесінің
коды. Ол 4 топ сандардан тұрады, мысалы: 09:142:015:234, мұндағы
09 – облыс коды;
142 – облыстық маңызы бар қаланың немесе районның коды;
015 – есептік квартал коды;
234 – есептік кварталдағы жер учаскесінің реттік нөмірі.
Мемлекеттік жер кадастрын жүргізу және жер учаскелеріне кадастрлық
нөмірлер беру жер қатынастары мен жерге орналастыру бойынша комитеттермен
жүзеге асырылады. Жер кадастры Қазақстан Республикасы жерлерінің табиғи
және шаруашылық жағдайы туралы, олардың сапалық сипаттамасы, жер
учаскелерін есепке алу мен бағалау туралы және басқа да қажетті мәліметтер
жүйесі болып табылады.
Тіркеуші органдар Құқықтық Кадастрды жүргізеді. Құқықтық Кадастр
жылжымайтын мүлікке құқықтарды және онымен жасалатын мәмілелерді
мемлекеттік тіркеу жүйесінің негізгі құжаты болып табылады және осы
құқықтарға қатысты заңдық, экономикалық, техникалық сипаттағы мәліметтерді
құрайды. Оны формальды және жылжымайтын мүлік – жер, ғимараттар, құрылыстар
және оларды құраушылар туралы ақпаратты басқарудың жүйелік процесі деп
анықтауға болады. Құқықтық Кадастр жылжымайтын мүлікке құқықтарды бірден
анықтау үшін қажетті барлық мәліметтерді құрайды және Құқықтық Кадастрде
тіркелген немесе Әділет органдарының базасында болатын жылжымайтын мүлікке
құқықтарды және онымен жасалатын мәмілелерді анықтау үшін қажетті заңдық
мәні бар ақпараттың жалғыз қайнар көзі болып табылады [6,456 б.].
Құқықтық Кадастр 3 бөлімнен тұрады: жер кадастр картасы; тіркеу кітабы;
тіркеу ісі.
Жер кадастр картасы есептік кварталдардың кодтары көрсетілген әкімшілік
ауданның немесе облыстық (аудандық) маңызы бар қаланың картасы болып
табылады. Жер кадастр картасы жер қатынастары мен жерге орналастыру бойынша
комитеттермен жүргізіледі, олар тіркеуші органды жер кадастр карталарымен
қамтамасыз етуі тиіс.
Тіркеу кітабы әрбір жер учаскесіне арналған тіркеу қағаздарынан
тұрады. Тіркеу қағазы келесі бөлімдерден тұрады:жер учаскесінің теңестіру
сипаттамалары; жылжымайтын мүлікке құқықтар тізбесі; кепіл бөліне отырып,
ауыртпалықтар тізбесі.
Тіркеу ісі әрбір жер учаскесіне жүргізіледі және тіркеу қағазында
көрсетілген құжаттардың көшірмелерінен тұрады.
Жылжымайтын мүлікке құқықтарды мемлекеттік тіркеу құқықтық кадастрдың
тіркеу парағына жылжымайтын мүліктің әрбір объектісі бойынша жазбалардың
бекітілген жүйесін енгізу арқылы жүзеге асырылады. Тіркеу парағының
қалыптастырылуы мен толтырылуы жылжымайтын мүлік объектілерін тіркеу
шегінде жүргізіледі. Тіркеу парағының нысаны Қазақстан Республикасының
Үкіметінің 1997 жылғы 20 ақпанындағы №236 қаулысымен бекітілген. Тіркеу
қағаз және электронды сақтаушы құралдар арқылы жүзеге асырылады. Тіркеудің
автоматтандырылған жүйесі тіркеуші органдардың жұмысын жеңілдетеді, тіркеу
процесін жеделдетеді, компьютердің көмегімен жылжымайтын мүліктің иесін тез
арада тауып алуға болады, жылжымайтын мүлік объектісіне ауыртпалықтар бар
екенін және тағы басқа білуге болады. Қазіргі кезде облыстық Жылжымайтын
мүлік орталықтарында тіркеудің бірыңғай компьютерлік жүйесі жоқ және әрбір
Орталық өз бағдарламасын жасап шығарады. Сондықтан мәліметтердің қарама-
қайшылығы жағдайында тіркеудің автоматтандырылған жүйесіне толық көшкенге
дейін қағаз түріндегі сақтаушыға тіркеу басымдыққа ие болады. Тіркеуші
органның тіркеудің автоматтандырылған жүйесіне көшуі қазақстан
Республикасының Әділет министрлігінің шешімімен жүзеге асырылады [7,389
б.].
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1997 жылы 20 ақпанындағы №236
Қаулысымен бекітілген, жылжымайтын мүлікке құқықтарды және онымен жасалатын
мәмілелерді мемлекеттік тіркеу тәртібі туралы уақытша ереженің 6-пунктіне
сәйкес мемлекеттік тіркеу жылжымайтын мүлікке құқықтардың пайда болу,
ауысу, шектеу немесе тоқтатылуы негіздерін мемлекеттің тануы мен бекітуі
есепке алуы мақсаттарында жүзеге асырылады. Жылжымайтын мүлікке құқықтарды
мемлекеттік тіркеудің мақсаты жылжымайтын мүлікке құқықтарды мемлекеттік
қорғауды, жылжымайтын мүлік нарығының тиімді дамуын қамтамасыз ету болып
табылады.
Мемлекеттік тікеудің құқықтық мәніне Қазақстан Республикасының
шаруашылық жүргізу құқығы, оралымды басқару құқығы, бір жылдан астам
мерзімге жер пайдалану құқығы, бір жылдан аса мерзімге пайдалану құқығы,
бір жылдан аса мерзімге сенім білдірілген басқару құқығы, кепіл, рентаның
тіркеуші органда тіркеуден өткен кезеңінен бастап пайда болуы жатады.
Қазақстан Республикасын құқықтардың пайда болуына, ауысуына немесе
тоқтатылуына бағытталған мәмілелер мемлекеттік тіркеуден өткеннен кейін
жасалған болып есептеледі. Мәмілелерді тіркеу бірнеше мәселелерді шешеді:
- мәмілелер толық заңды күшке ие болады;
-тіркеу туралы құжаттар субъектісінің мәміле бойынша алынған құқықтарын
бекітеді;
-тіркеудің бірыңғай жүйесі мәмілелердің толық есепке алынуын жөнге
келтіруге мүмкіндік береді;
-тіркеу мүдделі тұлғаларға мәмілелермен танысуға мүмкіндік береді,
егер мұндай танысуға заңмен тыйым салынбаса.
Жоғарыда айтылғанның барлығынан келесідей қорытынды шығаруға болады:
жылжымайтын мүлікке құқықтар мемлекеттік тіркеуден өтпесе көрсетілген
құқықтар пайда болды деп есептелмейді. Одан басқа, заңға сәйкес өзге де
құқықтар мәміле жасалған кезден немесе басқа да заңдық фактінің нәтижесінде
пайда болады, бірақ бұл жағдайда тіркелген құқықтар тіркелмегенге қарағанда
басымдылыққа ие болады және дау туындаған жағдайда әрдайым тіркелген құқық
жеңіп шығады [8,192 б.].
Бірақ та тіркеу актісі жылжымайтын мүлікке байланысты туындауы мүмкін
барлық мүдделер мен талаптардан қорғай алмайды. Мұндай құқықтар мен
мүдделерге келесілер жатады:
- тіркеудің мемлекеттік жүйесі құрылғанға дейін пайда болған кез келген
танылған құқық, егер де құқықтың пайда болуы кезіндегі заңдылық сақталған
болса;
- әрекет ету мерзімі өтпеген кез келген әр теректе тіркелген құқық;
- алаяқтық немесе басқа да заңға қайшы әрекет фактісі бойынша кез
келген наразылық, ол туралы тіркелген құқыты қолданушы білуі керек немесе
оның өзі қатысты болуы керек.
Бұл жағдайда азаматтық заңдылық жылжымайтын мүлікке тіркелген
құқықтарға наразылықтың заңды екендігін анықтауы қажет.
Сонымен қатар жылжымайтын мүлікке қатысты құқықтар мен мүдделердің
белгілі бір тобы бар, олардың басымдылығы тіркелгені немесе
тіркелмегендігіне қарамастан танылады. Бұл топқа келесілер жатады:
- заң бойынша мемлекетке тиісті құықтар, мысалы: жер қойнауындағы
пайдалы қазбаларға меншік құқығы;
- басқа біреудің иелігіндегі жылжымайтын мүлікпен 1 жылдан кем мерзімде
пайдалану құқығы;
- заңмен бекітілген жалпы ережелер немесе тыйым салу ретіндегі, сонымен
қатар қоғамдық қажеттіліктермен ерекшеленетін ауыртпалықтар, мысалы: табиғи
объект ретіндегі жерге зиян келтіруге тыйым салу, электр беру, телефон және
телеграф желілеріне, құбыларға қосылу құқығы;
- жұбайларының бірінде тіркелген ортақ бірлескен меншікке екінші
жұбайының құқығы .
1.2 Мемлекеттік тіркеу объектілері
Мемлекеттік тіркеу объектілеріне байланысты мәселені талдау алдында,
менің ойымша, ең алдымен жалпы құқық объектілеріне, олардың ұғымы мен
ерекше белгілеріне, сондай-ақ осы құқық объектілерінің құқық жүйесіндегі,
соның ішінде құқықтық қарым-қатынастардағы орны туралы мәселеге көңіл
бөлген дұрыс сияқты.
Сонымен, осы мәселені аталған тұрғыдан қарастыратын болсақ, біз құқық
теориясына сүйенуіміз керек. Құқық теориясына қатысты әдебиеттерде құқық
объектілеріне қатысты мәселелер құқықтық қарым-қатынастар жөніндегі
тарауларда қарастырылады. Яғни, құқық объектісі құқықтық қарым-
қатынастардың бір бөлігі деп айтуға болады.
Шынымен де, құқық теориясы бойынша әдебиеттерде құқықтық қарым-
қатынасқа анықтама берген кезде оны "мемлекетпен қорғалатын заңды құқықтар
мен міндеттер арқылы өзара байланысты субъектілердің қоғамдық қарым-
қатынасы", - деп анықтайды [9,312 б.].
Басқа әдебиеттерде де осыған ұқсас анықтама берілген. Мысалы, профессор
М.Н.Марченконың редакциясымен 1998 жылы Мәскеуде шыққан "Общая теория
государства и права" деген оқулықта "құқықтық қарым-қатынас заңмен
белгіленген немесе заңға, сондай-ақ құқықтың басқа да қайнар көздеріне
қайшы келмейтін мүдделерді жүзеге асыру және нәтижеге жету мақсатында құқық
субъектілерінің әлеуметтік өзара қарым-қатынастарының айрықша нысаны болып
табылады", - делінген [10,132 б.].
Ал, құқықтық қарым-қатынастың қандай белгілері болады деген сұраққа
жауап іздесек, олардың қатарына келесілерді жатқызуға болады: 1) құқықтық
қарым-қатынас – пайда болуы мен жүзеге асу механизмі әлеуметтік қарым-
қатынастың орнатылуы мен жүзеге асуының жалпы заңдылықтарына бағынышты
қоғамда қалыптасқан қарым-қатынастардың бір түрі; 2) құқықтық қарым-
қатынастың тараптары ретінде құқық субъектісіне тән сипаттарды иелене
алатын тұлғалар ғана табыла алады; 3) құқықтық қарым-қатынастың мазмұны
ретінде нысаны әдетте құқықтық нормативпен реттелген осы қарым-қатынасқа
қатысушы тараптардың өзара әрекеті көрініс табады; ал, мұның мақсаты болса
тараптармен көзделіп отырған және заңға сәйкес келетін нәтижеге жету болып
табылады; 4) қоғамдық қарым-қатынастардың тек осы түрінің шегінде ғана
субъективтік құқықтар мен бостандықтардың қорғалуы мен қолдануы, құқықтық
міндеттердің орындалуы жүзеге асырылады; 5) қазіргі қоғамда құқықтық қарым-
қатынастар қалыптасқан құқықтық тәртіп пен заңдылық шеңберінде адамның алға
қойған мақсаттарына жету, мүдделері мен ниеттерін жүзеге асырудың негізгі
заңды жолдарының бірі болып табылады; 6) әлеуметтік қарым-қатынастардың
басқа түрлеріне қарағанда құқықтық қарым-қатынастардың өзара құқықтық
қатынастың үлгісін қамтып ғана қоймай, яғни құқықтық қарым-қатынастың
мазмұнын, осы үлгінің бұзылуынан қорғайтын әдістер мен шараларға көрсететін
құқықтық нормативпен тығыз байланысы бар.
Осыған ұқсас белгілерді профессор В.Н.Хропанюк та атайды. Оның ойы
бойынша құқықтық қарым-қатынастардың негізгі белгілеріне жататындар
келесілер: 1) құқықтық қарым-қатынас құқықтық нормалардың негізінде
қалыптасатын іс жүзіндегі қоғамдық қарым-қатынастың нысаны болып табылады;
2) құқықтық қарым-қатынастарға қатысушылар өзара заңды құқықтар мен
міндеттерге ие болады (яғни, міндетсіз құқық болмайды, құқықсыз міндет
болмайды); 3) құқықтық қарым-қатынастар ерікті-саналық сипатқа ие (мысалы,
экономикалық қарым-қатынастар адамның санасына не еркіне байланысты емес);
4) қажетті жағдайларда құқықтық қарым-қатынастарға мемлекет кепілдік береді
және қажетті жағдайларда оларды мәжбүрлеу күш арқылы қорғайды [11].
Сонымен, құқық объектісі құқықтық қарым-қатынас ұғымына тікелей қатысты
және оның бөліктерінің бірі десек те болады. Бұл ойды дәлелдеу үшін
құқықтық қарым-қатынас ұғымын құрайтын элементтерді атап өтуіміз керек.
Әдебиеттерде осындай элементтер ретінде құқықтық қарым-қатынастың: 1)
субъектісін; 2) объектісін; 3) құқығы мен 4) міндетін, - нақты көрсетіледі.
Ресейдің белгілі ғалымы С.С.Алексеевтің көзқарасына сүйенсек, ол
құқықтық қарым-қатынас ұғымының үш эелементін бөліп көрсетеді. Олар: 1)
құқықтық қарым-қатынастың субъектілері; 2) құқықтық қарым-қатынастың
мазмұны, яғни субъективтік құқықтар мен заңды міндеттердің өзі; 3) құқықтық
қарым-қатынастың объектісі [12,129 б.].
Біз келтірген екі көзқарастың үлкен айырмашылығы жоқ, өйткені
В.Н.Хропанюк құқықтар мен міндеттерді бөліп көрсетсе, С.С.Алексеев оларды
құқықтық қарым-қатынастың мазмұны деп біріктіріп қарастырады. Ал, құқықтық
қарым-қатынастарды құрайтын аталған элементтердің барлығы екі жіктеу
бойынша да өз көрінісін тауып отыр. Мұны профессор С.С.Алексеевтің өзі де
растайды. Ол, 1999 жылы Мәскеуде шыққан өзінің "Право: азбука – теория –
философия: Опыт комплексного исследования" деген еңбегінде: "Құқықтық қарым-
қатынас – төмендегі элементтермен: 1) субъективтік құқықтар мен заңды
міндеттер - құқықтық қарым-қатынастың мазмұны; 2) субъектілер: біреуі -
құқыққа ие тұлға (құқық берілген тұлға), екіншісі – міндетке ие тұлға
(құқық міндеттелген тұлға); 3) құқық объектілері; - сипатталатын күрделі,
қоғамдық қарым-қатынас", - дейді [13,304 б.].
Сонымен, құқық объектісі кез-келген құқықтық қарым-қатынастың
ажырамайтын, құрамдас бөлігі болып табылады.
Ал, енді құқықтың, құқықтық қарым-қатынастың объектісі дегеніміз не
екенін анықтауымыз керек. Бұл күрделі мәселе.
Құқық ғылымында құқықтық қарым-қатынастың объектісіне байланысты
әртүрлі көзқарастар бар.
Бірінші көзқарас бойынша құқықтық қарым-қатынастың объектісі осы
қатынастарға қатысушы субъектілер мүдделерінің аясында жататын әртүрлі
материалдық және материалдық емес игіліктердің жиынтығы болып табылады.
Белгілі ғалымдар ішінен профессор С.С.Алексеев бұл көзқарасты ұстанған.
Оның айтуы бойынша құқықтық қарым-қатынастардың (құқықтың) объектісі
дегеніміз "субъективтік заңды құқықтар мен міндеттердің бағыт алған
айналадағы құбылыстары (заттары)" [14,86 б.]. Кейінгі еңбектерінде де
профессор С.С.Алексеев құқықтық қарым-қатынастардың объектісін осылайшы
анықтайды. Мысалы, ол былай дейді: құқықтық қарым-қатынастың объектісі
дегеніміз "құқықтық қарым-қатынастың пайда болуына себеп болған материалдық
не материалдық емес игілік, айналадағы өмірдің заты" [9. 312б].
Құқықтық қарым-қатынастың объектісіне деген екінші көз қарас кеңірек
тараған. Осы, екінші көзқарас бойынша құқықтық қарым-қатынастың объектісі
дегеніміз осы қатынастың әсер ететін нәрсесі. Мысалы, профессор
В.Н.Хропанюктің айтуы бойынша құқықтық қарым-қатынастың әсер жасайтын
нәрсесін айқындау үшін, басында құқықтық норманың объектісін анықтап алу
қажет. Бәрі білетіндей құқықтық нормалар қоғамдық қарым-қатынастарды
реттейді. Олардың әсер жасайтын нәрсесі – адамдардың ерікті жүріс-тұрысы.
Ал, құқықтық қарым-қатынасқа келетін болсақ, ол - құқықтық нормалармен
қарастырылған жалпы құқықтар мен міндеттерді жекелеген субъектілерге
қатысты нақтылайды. Демек, құқықтық қарым-қатынастың объектісі ретінде оған
қатысушылардың іс жүзіндегі жүріс-тұрысы болып табылады деуге болады.
Субъективтік құқық пен заңды міндеттің мазмұнына сәйкес құқықтық қарым-
қатынастарға қатысушылар өз жүріс-тұрысын түзейді.
Құқықтық қарым-қатынастарға қатысушылардың жүріс-тұрысы әрқашан
қоғамдық маңыздылыққа ие. Ол қоғамның, мемлекеттің, тұлғаның әртүрлі заңды
мүдделерін қанағаттандыру мақсатында жүзеге асырылады. Құқықтық қарым-
қатынастарға қатыса отырып, субъектілер өздерінің белгілі бір материалдық,
рухани және өзге де қажеттіліктерін қанағаттандырады (тұтыну тауарларын
сатып алады, авторлық құқықтарды иеленеді және т.б.).
Құқықтық қарым-қатынастың объектісі ретінде мазмұны бойынша әртүрлі
орын ала-алатын адамдардың жүріс-тұрысы қарастырылады. Мүліктік қарым-
қатынастарда құқықтың объектісі ретінде белгілі бір өмірлік игіліктерді
қанағаттандыруға бағытталған адамдардың жүріс-тұрысы көрініс табылады.
Мысалы, сатып алу – сату қарым-қатынастарының объектісі болып осы қарым-
қатынасқа қатысушылардың заттарды сатып алу және сатуға байланысты жүріс-
тұрысы табылады. Екі фирма арасындағы өнімді жеткізу туралы шарт жасасу
негізінде пайда болған құқықтық қарым-қатынастың объектісі болып осындай
өнімді жеткізу бойынша көрініс табатын бұл фирмалардың қызметі табылады
[15,126 б.].
Бірақ-та құқықтық қарым-қатынастардың барлығы мүліктік сипатқа ие бола
бермейді: субъективтік құқықтар мен міндеттер заттарға қатысты пайда бола
бермейді. Мүліктік емес қарым-қатынастарда объекті болып осы қарым-
қатынастарға қатысушылардың іс жүзіндегі жүріс-тұрысы табылады. Мұндай
жағдайларда құқық нормаларымен көзделген белгілі бір әрекеттерді жасай
отырып құқықтық қарым-қатынасқа қатысушылар өздерінің қажеттіліктерін
қанағаттандырады. Басқа сөзбен айтқанда, Мүліктік емес қарым-қатынастарға
қатысушылардың жүріс-тұрысына әсер ете отырып, құқықтар мен міндеттер
құқықтық реттеу мақсатына жетеді. Мысалы, еңбек қарым-қатынастарының
объектісі болып кәсіпорын не мекеме әкімшілігінің жұмысқа қызметкерлерді
қабылдау, олардың еңбегіне ақша төлеу бойынша әрекеттері табылады.
Әкімшіліктің осы әрекеттері еңбек ету құқығын, жалақы алу құқығын
қанағаттандыруға бағытталған.
Сол сияқты қылмыстық процессуалдық қарым-қатынастардың объектісі болып
мақсаты әділ де заңды үкім шығару болып табылатын қылмыстық істерді алдын
ала және сотта қарау бойынша процеске қатысушылардың әрекеттері табылады.
Мемлекеттік-құқықтық және әкімшілік-құқықтық қарым-қатынастарға
қатысушылардың мүдделері әртүрлі іс жүзіндегі әрекеттер арқылы
қанағаттандырылады.
В.Н.Хропанюктің айтуы бойынша мұндай көзқарасты ұстансақ құқықтық қарым-
қатынастың объектісі осы қарым-қатынас мазмұнының сыртына шығып кетеді,
яғни объекті субъективтік құқықтар мен міндеттерден тыс орналасады. Өзін
ойын одан ары дамыта келе, бұл ғалым құқық объектісі ретінде заттарды
қарастыруға қарсылық білдіреді. Оның ойы бойынша материалдық және
материалдық емес игіліктер жеке тұлғалардың қарым-қатынасқа түсуінің
мақсаты болып табылады. Мысалы, билет сатып алу негізінде театрдағы операны
тыңдау құқықтық қарым-қатынастың объектісі деп айту қиын. Бұл жағдайда
құқықтық қарым-қатынастың әрекеті билет алынғаннан кейін тоқтайды. Осы
қарым-қатынас негізінде адамның белгілі бір рухани қажеттіліктері
қанағаттандырылады. Ал, осындай қажеттіктердің қанағаттандырылуы болса
құқықтық қарым-қатынастан тыс болатыны сөзсіз, - дейді В.Н.Хропанюк.
Құқықтану ғылымының мақсаты құқықтық қарым-қатынастарға қатысушылардың
әрекеттерін талдау болып табылады, ал осы қатынастарға түсушілердің себебі
болған заттар мен өзге де игіліктерді талдау емес. Заттарды зерттейтін
ғылымдар философия, социология, экономикалық ғылым, өндірістік практика, ал
құқық теориясы болса құқықтық қарым-қатынастар субъектілерінің мүдделері
аясындағы заттардың құқықтық қасиеттерін айқындауы тиіс.
Бұл көзқарас азаматтық құқық ғылымында кеңірек танылғанын айталық.
Мысалы, профессор А.П.Сергеев және профессор Ю.К.Толстойдың редакциясымен
1998 жылы Мәскеуде орыс тілінде шыққан "Гражданское право" оқулығында
әртүрлі материалдық және материалдық емес құндылықтарға бағытталған
азаматтық-құқықтық қарым-қатынас субъектісінің жүріс-тұрысы ғана азаматтық-
құқықтық қарым-қатынастың объектісі бола алады, - делінген [16, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Мемлекеттік тіркеу туралы жалпы ережелер
1.1 Мемлекеттік тіркеу: даму тарихы, мақсаты мен
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.2 Мемлекеттік тіркеудің
объектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...16
1.3 Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және онымен жасалатын
мәмілелерді мемлекеттік тіркеуді жүзеге асыратын
органдар ... ... ... ... ... ... ... ..23
2 Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және онымен жасалатын мәмілелерді
мемлекеттік тіркеу тәртібі
2.1 Жылжымайтын мүлікке құқықтарды тіркеудің
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... .35
2.2 Жылжымайтын мүлікке құқықтар мен онымен жасалатын
мәмілелердің бірыңғай мемлекеттік
реестрі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
2.3 Меншік құқығын
тіркеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 56
2.4 Жекелеген құқық түрлерін мемлекеттік тіркеу
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. 65
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 72
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..76
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақстан Республикасында нарықтық
экономикалық саясаттың жариялануымен, жылжымайтын мүлік нарығының
кеңеюімен, жылжымайтын мүлік объектілеріне, соның ішінде жер учаскелеріне
жеке меншік институтының енгізілуі мен белсенді түрде дамуымен, әрі қарай
жекешелендіру бағдарламасын жүзеге асырумен байланысты меншік
субъектілерінің құқықтары мен мүдделерін жылжымайтын мүлікке құқықтарды
тіркеу жолымен мемлекеттік қорғауға қажеттілік туындап отыр.
Мемлекет басшысының халыққа арналған жолдауында тұрғын үй құрлысы мен
қатар жылжымайтын мүлік нарығын дамыту мәселелері сөз болды. Президент
еліміздің өңірлеріндегі жылжымайтын мүлік жөніндігі орталықтардың жұмысын
жандандыру мақсатында нақты мідеттер қойды.
Елбасы 2005 жылғы дәстүрлі Жолдауында да бір жерде ғана төлқұжат
рәсімдеп, салық төлеушінің есептік нөмірі, жүргізуші куәлігі және тағы
басқа құжат ала алатын, бір терезе қағидаты бойынша тұрғындарға қызмет
көрсететін орталықтар құру жайлы айтқан-ды. Бүгінгі күні Елбасы талаптары
біздің елімізде жүзеге асырылуда.
Осыған байланысты Қазақстан ТМД елдерінің ішінде бірінші болып
жылжымайтын мүлікке құқықтарды және онымен жасалатын мәмілелерді
мемлекеттік тіркеу аясындағы құқықтық қатынастарды реттеуге бағытталған
заң базасын құрды.
XX ғасырдан XXI ғасырға аяқ басар алдында Қазақстанда орын алған
демократиялық тың өзгерістер қоғамның барлық саласын, соның ішінде,
экономика, саясат саласын және сонымен бірге тұңғыш рет құқық саласын да
қоса қамтығаны бәрімізге белгілі. Бұл реформалардың ең басты бағыттары
ретінде мыналарды: жеке меншікке құқықты тану мен оны қорғау, Қазақстан
азаматтарының кәсіпкерлікпен айналысу еркіндігінің құқықтық негіздерін
қалыптастыру, озық үлгідегі азаматтық қоғамның жаңа маңызды институттарын
қоғамымызға ендіру, оларды одан әрі қарай дамытуға және нығайтуға
бағытталған шараларды т.б. айтуға болады.
Жоғарыда аталып өткен кезеңдер аралығында, әсіресе, Қазақстанның ұлттық
цивилистика саласында тарихи маңызы бар жаңа сапалық мазмұнға ие оң
өзгерістер орын алды, мәселен, мүліктік қатынастардың субъектілер құрамы
өзгеріп, дәстүрлі заңды тұлғалар институты елеулі өзгерістерге ұшырады.
Осы дипломдық жұмыс жылжымайтын мүлікке құқықтарды мемлекеттік тіркеу
бойынша тақырыпты жан-жақты ашып көрсетуді өзіне мақсат етпейді, себебі бұл
тақырып әлі де толығымен талқыланып зерттелмеген және тереңірек оқып
зерттеуді талап етеді. Бұл жұмыста жылжымайтын мүлікке құқықтарды және
онымен жасалатын мәмілелерді мемлекеттік тіркеу туралы Қазақстан
Республикасының 2007 жылғы 26 шілдедегі N 310 Заңының және сәйкесінше заңға
бағынышты актілердің ережелерінің орындалуы бойынша тіркеуші органдардың
қызметі көрініс тапқан, сонымен қатар жылжымайтын мүлікке (тұрғын үй
құрылыстары, мүліктік кешен және т.б.) құқықтарды тіркеудің тәртібі,
жылжымайтын мүлікті тіркеу Орталығының ақпараттық қызмет көрсету тәртібі
айқындалып, осылармен байланысты туындайтын құқықтық қатынастардың мазмұны
зерттеледі.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы Президентінің
2009 жылдың 6 наурызында халыққа арналған Дағдарыстан жаңару мен дамуға
атты Жолдауында Қазір бүкіл әлем жұртшылығы экономикалық дағдарыстың
қиындықтарын бастан өткеруде. Жаһандық дағдарыс дауылы алпауыт
мемлекеттерді де шайқалта бастағанын бәріңіз көріп, біліп отырсыздар.
Дағдарыс салқыны бізді де айналып өткен жоқ. Барлық мемлекеттік
қызметшілерге сөз арнаймын. Қазір біз бәріміз қызмет ететін халықтың
алдындағы әрбір басқарушының жауапкершілігі еселеп арта түседі. Біздің
алдымызда дағдарыс салдарын еңсеру және келесі экономикалық өсуге әзірлену
жөнінде үлкен міндеттер тұр. Осы қиын кезде біздің азаматтардың, бүкіл
қоғамның қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін бәрін де істеу керек [1] деген.
Президенттің сөзін қолдай отырып, меншік субъектілерінің құқықтары мен
мүдделерін жылжымайтын мүлікке құқықтарды тіркеу жолымен мемлекеттік
қорғауды одан әрі дамыту қажеттілігін маңызды мәселеле ретінде қарастыруды
алдағы міндет етіп қойдық.
1995 жылдың қараша желтоқсан айларында құқықтық жүйені реформалауға
бағытталған нормативтік актілер қабылданған болатын. Оның ішінде 1995 жылы
25 желтоқсанда қабылданған №2727 заң күші бар Жылжымайтын мүлікке
құқықтарды және онымен жасалатын мәмілелерді мемлекеттік тіркеу туралы
Қазақстан Республикасының Президентінің Жарлығы кіреді. Бұл Жарлықтың
қабылдануы Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің 118 бабында
көзделген жылжымайтын мүлікке меншік құқығы мен басқа да заттық құқықтар,
олардың пайда болу, ауысуы мен тоқтатылуының бірыңғай мемлекеттік реестрде
тіркелу қажеттілігімен байланысты талаптармен ерекшеленеді. Осы Жарлық
жылжымайтын мүлік нарығының әрі қарай дамуы мен тұрақтандырылуына және
жылжымайтын мүлікпен мәмілелер бойынша кең етек алған негативті процестерді
төмендетуге бағытталған бірінші базалық заң актісі болды.
Бұл Жарлықтың жасалуы кезінде жылжымайтын мүлікке құқықтарды тіркеудегі
әлемдік тәжірибеге, жекелеп қарасақ, АҚШ, Автралия және тағы басқа елдеріне
көп көңіл бөлінді. Олар жылжымайтын мүлікті тіркеу бойынша белгілі бір
ережелер шығарған болатын және Қазақстанда жылжымайтын мүлікке құқықтарды
тіркеудің мемлекеттік жүйесін құруда осы ережелер басшылыққа алынған
болатын, яғни олар:
- жылжымайтын мүлікке құқықтарды тіркеу жерге құқықтарды және онымен
жасалатын мәмілелерді тіркеуді қоса алғанда бірыңғай жүйеде жүзеге
асырылады. Бұл меншік иелерінің жылжымайтын мүлікке құқықтары туралы
барлық мәліметтерді бір органға шоғырландыруға мүмкіндік береді және
азаматтарды әр түрлі органдарға бару қажеттілігі мен олардың жылжымайтын
мүлікке құқықтарын куәландыратын құжаттарды бірыңғай тұтас етіп жинаудан
құтқарады;
- мемлекеттік тіркеу жүйесі жылжымайтын мүлікке құқықтары тіркелген
иелерді заңдық қорғауға кепілдік береді. Жылжымайтын мүлікке құқықтардың
тіркелгені тіркелмегендерге қарағанда басымдыққа ие;
- жылжымайтын мүлікке құқықтарды мемлекеттік тіркеу бойынша қызметті
жүзеге асыратын орган әкімшілік-бақылау өкілеттіктеріне ие болмайды және
нарықтық мәмілелердің жасалуының мақсатқа лайықтылық мотиві бойынша
шешімдер қабылдауға құқығы жоқ. Бұл орган бақылау бойынша қандай да бослын
міндеттемелерден тәуелсіздігімен және пайдаланушыларға деген
құмарсыздығымен ерекшеленеді;
- бекітілген тәртіпте Құқықтық Кадастрға (тіркеу тізбесі) еңгізілген
мәліметтер құқық субъектісінің (меншік иесінің) қолына берілетін құжаттарға
қарағанда басымдыққа ие болады. Бұл құжаттардың жасанды болу мүмкіндігін
ескертеді, яғни Құқықтық Кадастр жүргізуші орган мемлекеттің мүддесін
қолдайды және оның Құқықтық Кадастрде көрсетілген мәліметтердің
бұрмалануына қызығушылығы жоқ, сонымен қатар ол заң бойынша құжаттардың
дұрыстығы үшін жауапты болады;
- жылжымайтын мүлік объектілеріне жүргізілген Құқықтық Кадастр ақпараты
тұрғындардың қолы жететіндей болады, яғни құқық субъектілері үшін де,
жылжымайтын мүлікпен мәміле жасамастан бұрын оның объектісі туралы дәл
ақпатар алуды қалайтын мүдделі тұлғалар үшін де тіркеудің пайдалы екенін
көрсету үшін ақпараттың жариялылығы қажет. Заң бойынша мемлекеттік және
мемлекеттік емес құпияларға жататын ақпаратқа бұл ереже тиісті емес.
Жоғарыда көрсетілген ереже пайдаланушыларды олардың жылжымайтын мүлікке
құқықтарын куәландыратын мәліметтерді іздеу үшін түрлі инстанцияларға
барудан құтқарады, шаруашылық субъектілерінің нарықтық белсенділігіне
мүмкіндік туғызады және азаматтық-құқықтық қатынастар аясында жеке және
заңды тұлғалардың мүдделеріне жауап береді.
Міне, жоғарыда көрсетілген негіздер бұл тақырыптың адам құқықтарын
қорғауда қаншалықты маңызды екендігін көрсетеді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Мүліктік және өзге де құқықтарды
мемлекеттік тіркеуді құқықтық реттеу жалпы азаматтық құқықтың тың әрі
күрделі, маңызды мәселелерінің бірі деп қарастыруға болады. Қазақстан
Республикасында бұл құқықтық қатынастар құқықтық-теориялық тұрғыдан кешенді
түрде әлі күнге дейін толыққанды зерттелген емес, сол себептен де бұл сала
бойынша кешенді монографиялық еңбектер мен зерттеулер жоқ.
Қазақстан Республикасында мүліктік және өзге де құқықтарды мемлекеттік
тіркеудің құқықтық жағдайын зерттеумен отандық авторлардан: Ю.Г.Басин, М.Т.
Балкен, А.Г. Диденко, М.А. Естеміров, Д.М. Еспаева, И.У. Жанайдаров, А.Т.
Жусупов, К.М. Ильясова, С.И. Климкин, Т.Г.Квятковская, Ө.С.Қыстаубай, А.К.
Кусаинова, Қ.С. Мәуленов, М.К. Сүлейменов, С.В. Скрябин, Ғ.И. Төлеуғалиев
т.б. бар.
Ал, Ресейлік және ТМД авторларынан, С.С. Алексеев, В.В. Бородин, М.
Брагинский, В.В. Бараненков, Е.В. Богданов, Н.Ю. Беляева, С.Н. Братусь,
Н.Д. Егоров, И.В. Елисеев, О.С. Иоффе, А.А. Игнатенко, С.В. Изотова, О.А.
Красавчиков, В.В. Лапаева, Т.Д. Матвеев, Д.И. Мейер, Б.В. Муравьев, Д.В.
Е.А. Суханов, А.П. Сергеев т.б.
Осы және өзге де авторлардың ғылыми еңбектерін теориялық негіз ретінде
алып, оларды талдау, саралау, тұжырымдау арқылы мүліктік және өзге де
құқықтарды мемлекеттік тіркеудің құқықтық жағдайына, сондай-ақ, осы
қатынастарға байланысты өзекті құқықтық-теориялық мәселелерге кешенді
зерттеулер жасалды. Сондай-ақ, дипломдық зерттеуді жүзеге асыру барысында
алыс шетелдік авторлардың да ғылыми жұмыстары қолданыс тапты. Бұл осы
елдердегі мүліктік және өзге де құқықтарды мемлекеттік тіркеу жағдайының
ерекшеліктерін қарапайым салыстыру сипатында ғана көрініс тапқан жоқ,
керісінше, шет елдердегі нысандардың осы күнгі озық үлгідегі, ең ұтымды
нысандарын Қазақстанның құқықтық кеңістігіне бейімдеп, оларды тәжірибелік
мақсаттар үшін игеруді көздейді.
Дипломдық зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты –
мүліктік және өзге де құқықтарды мемлекеттік тіркеудің мәні мен маңызын
ашу, оның орындалуын қамтамасыз ету әдістерінің түсінігі, түрлері мен
ерекшелігі, сонымен қатар қандай да болмасын құқықтарды тіркеу барысындағы
адам құқықтарының бұзылуының алдын алу, ол қатынастарды құқықтық реттеуді
жетілдіру әдістерін талдау болып табылады.
Осы мақсаттарға қол жеткізу үшін төмендегідей міндеттер белгіленді:
- мүліктік және өзге де құқықтарды мемлекеттік тіркеудің құқықтық
табиғатының ерекшеліктерін және оның құқық институты ретіндегі даму тарихын
заңнамалық мақсаты мен міндеттерін анықтап, оларды саралау;
- азаматтық құқықтық қатынастардағы мүліктік және өзге де құқықтарды
мемлекеттік тіркеу объектілерін анықтау, олардың анықтамаларына құқықтық-
теориялық талдау жасау;
- мүліктік және өзге де құқықтарды мемлекеттік тіркеу, олармен жасалатын
мәмілелердің ерекшелігін ашып, тіркеу қатынастарының тәртібін анықтап және
мемлекеттік тіркеуді жүзеге асыратын органдардың жұмыс жүйесін саралау;
- жылжымайтын мүлікке құқықтарды тіркеудің тәртібін, ерекшелігін және
маңыздылығын ашу;
- жылжымайтын мүлікке құқықтар мен онымен жасалатын мәмілелердің
бірыңғай мемлекеттік реестрінің түсінігі мен тәртібін және маңызын ашу;
- меншік құқығының мазмұнына талдау жасау және меншік құқығын тіркеудің
тәртібі мен маңызына талдау жасау арқылы олардың құқықтық негіздерін ашу;
- мүліктік және өзге де құқықтарды мемлекеттік тіркеу барысындағы
ақпараттық қызмет көрсетудің тәртібі мен құқықтық негізіне талдау жасау.
Зерттеудің объектісі және пәні. Қазақстан Республикасының заңдарына
сәйкес мүліктік және өзге де құқықтарды мемлекеттік тіркеуге байланысты
туындайтын қоғамдық қатынастарды азаматтық-құқықтық тұрғыдан реттелуі осы
диссертациялық зерттеудің объектісі және пәні болып табылады.
Зерттеудің әдістемелік негіздері. Магистрлік диссертациялық жұмыстың
әдістемелік негізін жалпы ғылыми диалектикалық танымдық әдістермен қатар,
арнайы логикалық, нақты тарихи, салыстырмалы-құқықтық талдау, әлеуметтік
зерттеу сияқты әдістері құрайды. Зерттеудің теориялық негізін отандық және
жақын, алыс шетелдік заңгер ғалымдардың теориялық және тәжірибелік мәнін
жоғалтпаған ғылыми еңбектері қалайды. Зерттеу барысында, сонымен қатар,
азаматтық-құқықтық әдебиеттер мен өзге де арнайы әдебиеттер, заңдар және
басқа да нормативтік актілер, халықаралық-құқықтық құжаттар пайдаланылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Бұл зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы болып
мыналар табылады, яғни, мұнда азаматтық құқықтың объектісі ретінде мүліктік
және өзге де құқықтарды мемлекеттік тіркеудің құқықтық жағдайы қолданыстағы
заңнамаға қатысты өзекті мәселелері теориялық және тәжірибелік тұрғыдан
кешенді түрде сараланып отыр.
Зерттеу барысында Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінде және
арнайы заңда негізделген мүліктік және өзге де құқықтарды мемлекеттік
тіркеудің қазіргі кездегі құқықтық және теориялық өлшемдері автор
тарапынан сыни тұрғыда сараланып, осы өлшемдердің кейбір кемшіл тұстарын
жоюдың жолдары мен оны жетілдірудің амалдары ұсынылды. Сондай-ақ автор,
қазіргі кезде Қазақстанның құқықтық кеңістігінде кең қолданыс тауып жүрген
басым мүдделер, кадастрлық нөмір, заңдық талаптар, құқықтық
кадастр, жылжымайтын мүлікке құқық ауыртпалығы және жылжымайтын мүлікке
құқықтарды және онымен жасалатын мәмілелерді мемлекеттік тіркеу деген
анықтамаларға нақты құқықтық және теориялық негіздемелер келтіру арқылы
мәндерін ашып, осы мәселеге қатысты өз ұстанымдары мен ұсыныстарын жан-
жақты негіздеді.
Зерттеудің қорғауға ұсынылатын ғылыми негізгі нәтижелері мен
қорытындылары: Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар
Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және онымен жасалатын мәмілелерді
мемлекеттік тіркеу туралы Жарлығына сәйкес шарттардан туындайтын
құқықтарды тіркеу шарттың кез келген тарабының өтініші бойынша жүзеге
асырылады, бірақ та Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және онымен жасалатын
мәмілелерді мемлекеттік тіркеу тәртібі туралы Ережеге сәйкес кепіл шартын
тіркеу кепіл ұстаушының өтініші бойынша жүзеге асырылады. Заңдылықтың
қарама-қайшылығы міне осы. Қазіргі уақытта көрсетілген аядағы заңдылықты
жетілдіру және ондағы қарама-қайшылықтарды жою мақсатында бірқатар заң
актілері және өзге де нормативтік-құқықтық актілер қабылданды. Бұл
актілердің ең маңыздысы Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және онымен
жасалатын мәмілелерді мемлекеттік тіркеу туралы туралы Қазақстан
Республикасының 2007 жылғы 26 шілдедегі № 310 Заңы.
Қазір жылжымайтын мүлік объектілерін тіркеудің ескі жүйесінен
жылжымайтын мүлікке құқықтарды тіркеудің жаңа жүйесіне ауысудың құқықтық
аспектілеріне ерекше көңіл аудару қажеттілігі туындады. Мысалы, көптеген
азаматтар жер учаскесінің меншік құқығына Актінің бар екендігін білмейді,
ескі үлгідегі тұрақты жер пайдалану құқығы меншік иесінің құққығына
кепілдік бермейді, себебі ол құжаттама болып табылмайды. Сондай-ақ тұрғын
үйді немесе пәтерді сатып алу сату мәмілесін нотариалдық куәландыру
иеленушінің құқықтарын әлі де бекітпейді, себебі заң актілеріне сәйкес
жылжымайтын мүлікке құқықтар олар әділет органдары жүйесінің жылжымайтын
мүлік жөніндегі Орталығында тіркеуден өткен кезден бастап пайда болады.
Жылжымайтын мүлік нарығының дамуын тежейтін көптеген нормативтік-
құқықтық актілерді әлі де қарастыру қажет. Қазіргі кезде жылжымайтын
мүлікке құқықтарды мемлекеттік тіркеу аясында көптеген шешілмеген мәселелер
бар:
1) жылжымайтын мүлікке құқықтарды және онымен жасалатын мәмілелерді
мемлекеттік тіркеу үшін алым алынады, ол меншік иелеріне
жылжымайтын мүлікке өз құқықтарын толық көлемде жүзеге асыруға
мүмкіндік бермейді. Мысалы, құны 10000 теңге тұратын жер учаскесіне
меншік құқығын тіркеу үшін заңды тұлға 20 есептік көрсеткіш
көлемінде төлем еңгізуі тиіс, ал құны миллион теңге тұратын
мүліктік кешенді сатып алушы жеке тұлға тіркеу үшін 1 есептік
көрсеткіш төлейді;
2) заңдылықтың, жекелеп қарағанда банкроттық туралы заңдылықтың
жетілдірілмеуі. Қазақстан Республикасының Банкроттық туралы
Заңына еңгізілген соңғы өзгертулер банкроттық процедурасын
қиындатты және сәйкесінше мүлікті, соның ішінде жылжымайтын мүлікті
иеліктен шығару процедурасын қиындатты;
3) жылжымайтын мүлікке құқықтарды және онымен жасалатын мәмілелерді
тіркеу қажеттілігі туралы тұрғындармен, әсіресе пәтерлер меншік
иелерінің кооперативтерімен құқықтық жұмыс жүргізілмейді. Бірақ та,
жұмыс қажетті деңгейде жүргізілмейді, өкілдері көп жағдайда
кондоминимум объектісі және оны не үшін тіркеу керек екендігін
білмейді.
Әрине, бұл қазіргі кездегі мәселелердің барлығы емес, бірақ та жоғарыда
көрсетілген мәселелер бүгінгі күні өзекті болып табылады. Бұл мәселелерді
шешу үшін оларды шешудің түрлі жолдары қарастырылған:
- Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және онымен жасалатын мәмілелерді
мемлекеттік тіркеу туралы туралы Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 26
шілдедегі N 310 Заңы қабылданған. Бұл заңда жылжымайтын мүлікке құқықтарды
және онымен жасалатын мәмілелерді тіркеудің мерзімдеріне, жалпы мемлекттік
тіркеу тәртібіне және т.б. қатысты өзгертулер қарастырылады;
- жылжымайтын мүлікке құқықтарды және онымен жасалатын мәмілерді
мемлекеттік тіркеу үшін алым алу тәртібі туралы жаңа Ереже бекітілді. Бұл
ережеде алым алудың түрлі варианттары қарастырылады: Жылжымайтын мүліктің
нарықтық құндылығынан шыға отырып, не иеленген объектінің ауданына
байланысты;
- әрі қарай тіркеуші органда риэлторлық қызмет құру қарастырылған.
Қазір Жылжымайтын мүлік жөніндегі Орталық жылжымайтын мүлікті иеліктен
шығару туралы шарттарды рәсімдеу бойынша қызметті жүзеге асырады. Бұл
жылжымайтын мүлікке құқықтарды тіркеу процедурасын жеделдетеді;
- тіркеудің ұзаққа созылған мерзімі 15 күн көптеген клиенттерге ұнамды.
Қосымша төлем еңгізу арқылы клиенттің қалауы бойынша тіркеу 3 күн немесе
тәулік ішінде жүргізілуі мүмкін. Келешекте Жылжымайтын мүлік жөніндегі
Орталықтармен жылжитын мүлік кепілін тіркеу қарастырылуда. 1998 жылы 8
шілдеде Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 30 маусымындағы Жылжимайтын
мүлік кепілін тіркеу туралы Заңы жарияланды, оған сәйкес жылжитын мүлік
кепілін тіркеуді Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің тіркеуші
органдарымен жүзеге асырылады. Ал, 1998 жылдың қыркүйегінде Қазақстан
Республикасы Үкіметінің Жылжитын мүлік кепілін тіркеу бойынша шаралар
туралы қаулысы шықты, онда жылжитын мүлікке кепілді тіркеу бойынша
қызметті жылжымайтын мүлік жөніндегі жылжитын мүлік кепілін тіркеудің
анықталған механизмі жоқ, тіркеу процедурасының тәртібі анықталған жоқ.
Келешекте Қазақстан Республикасы Әділет министрлігімен нормативтік актілер
жасалып шығарылмақшы.
Еліміздің Ата заңында оның ең қымбат қазынасы-адам және адамның өмірі,
құқықтары мен бостандықтары делінген. Сонымен бірге Қазақстан
Республикасының азаматтары заңды түрде алған қандай да болсын мүлкін жеке
меншігінде ұстай алатындығы, меншік құқығына заңмен кепілдік берілетіндігі
айтылған.
Таяу арада қабылданғын Құқықтық саясат Тұжырымдамасында да адам
құқықтары, соның ішінде меншік құқығын қорғауды жетілдіру негізделген.
Мемлекеттің өркениеттілігінің бір айғағы - ол сондағы азаматтардың меншік
құқығының қаншалықты деңгейде қорғалатындығымен де сипатталады. Бұл бағытта
Елбасының өзі бастау болып, ресми де қоғамдық та сипаттағы шаралардың
ұйтқысы болып жүр.
Меншік құқығын одан ары жетілдіру тұрғысында соңғы кездері қабылданған
нормативтік құқықтық актілерде де негіз тапқан, мұнда негізгі кепілдіктер
меншік құқығын мемлекеттік тіркеумен сипатталады.
Азаматтардың меншік құқығын қорғау тек ғана ол бұзылған жағдайда ғана
пайда болады, соның арқасында ол мәжбүр ету ерекшелігіне ие болады. Егерде
құқық осындай ерекшелікке ие болмаса, онда оларды субъективтік құқықтар
қатарына жатқызуға болмайды. Өйткені ол бұзылған реттерде қорғанудан
айрылғандықтан. Азаматтардың меншік құқығын қорғауға шарттар мен көптеген
факторлар қажет, олардың жиынтығы өзінше осы құқықты қорғау механизмін
көрсетеді.
Азаматтардың меншік құқығын қорғауды заңды кепілдіктің аумағын кеңейту
және нығайту мақсатында азаматтардың меншік құқығына шексіз виндикацияны
қолдану негізгі жол болар еді.
Азаматтардың меншік құқығы – нарықтық қатынастардағы экономиканың ең
өзекті мәселесі. Меншік құқығынсыз күнделікті құқықтық қатынастардың болуы
да мүмкін емес. Сондықтан да мемлекет құқықтық құрал арқылы азаматтардың
меншік құқығын қорғауды қамтамасыз етеді. Осыған байланысты мемлекеттік
деңгейде жүйелі түрде әлеуметтік, саяси, экономикалық және құқықтық шаралар
қолға алынып отырады.
Экономиканың ырықтандырылған нарықтық жүйеде дамуы мүліктік
қатынастардың маңыздылығымен және басымдылығымен сипатталады. Демек, меншік
құқығының сақталуы мен оның кепілдігінің тұрақтылығы заңнамалық жүйенің
сапалылығы мен қоғам өзгерісінің мазмұнына сай уақытылы жетілдіріліп
отыруын талап етеді. Бұл жұмыста адам құқықтарының оның ішінде меншік
құқығының сақталуына байланысты мүліктік және өзге де құқықтарды
мемлекеттік тіркеудің маңыздылығы ашылып қолданыстағы заңнамалар жүйесін
жетілдіруге ұсыныстар берілді.
Зерттеу жұмысының тәжірибелік маңызы. Бұл ғылыми жұмыс жалпы азаматтық
айналым сұранысынан, әрі күнделікті тәжірибе қажеттілігінен туындаған.
Бакалаврдың дипломдық зерттеу барысында қол жеткізілген нәтижелер Қазақстан
Республикасының азаматтық құқық саласының Мүліктік және өзге де құқықтарды
мемлекеттік тіркеу институтын дамытып, жалпы мүлік туралы ілімді кеңейтіп,
тереңдетуге және қазақ тіліндегі құқықтық қайнар көздер негіздерін
қалыптастыруға, әрі олардың қорын байытуға өзіндік ықпал болары сөзсіз.
Зерттеудің нәтижелері, сонымен бірге, азаматтық құқықтың объектісі болып
табылатын мүліктік және өзге де құқықтарды мемлекеттік тіркеудің жағдайына
қатысты, болашақта орын алуы мүмкін ғылыми ізденістер үшін әдістемелік,
теориялық негіз бола алады.
Бакалаврдың дипломдық зерттеудің нәтижесі жоғары және орта арнайы заң
оқу орындарында Азаматтық құқық сияқты негізгі пәндерді игеру
барысында, сондай-ақ, осы аталған құқық салалары бойынша оқытылатын арнайы
курстарды өткізу барысында кең қолдануға болады. Сондай-ақ, диссертациялық
зерттеудің негізгі тұжырымдамалары еліміздегі адам құқығының оның ішінде
меншік құқығының қорғалуы мен сақталуын реттейтін азаматтық заңдарды
сапалық тұрғыдан дамытуға, жетілдіруге маңызды серпіліс береді деп
үміттенеміз.
Зерттеу нәтижелерінің сыннан өтуі. Зерттеу нәтижесінің негізін қалаушы
басты ғылыми тұжырымдар мен тәжірибелік ұсыныстары әртүрлі ғылыми-
тәжірибелік конференцияларда, ғылыми хабарламаларда баяндалды.
Зерттеу жұмысының құрылымы және көлемі. Жұмыстың көлемі 79 бетті
құрайды және құрылымы зерттеудің негізгі мақсат міндеттеріне сай. Зерттеу
жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен және жеті бөлімшеден, қорытынды мен
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Мемлекеттік тіркеу туралы жалпы ережелер
1.1 Мемлекеттік тіркеу: даму тарихы, мақсаты мен мазмұны
Кеңес Одағы кезінде меншік құқығын тіркеу есептік сипатта болған, яғни
нотариалдық кеңселер жылжымайтын мүлік бойынша мәмілелерді рәсімдеген, ал
техникалық инвентаризация органдары осы жылжымайтын мүлік иелерінің есепке
алынуын жүргізген, меншік құқығының қозғалысын бақылап отырған. Дәл осы
мақсатпен қалаларда жергілікті атқарушы органдарда техникалық
инвентаризация сектарлары құрылған болатын. 1968 жылғы қалаларда жұмысшы,
саябақ, курорттық елді - мекендерде тіркеу тәртібі туралы Инструкцияға сай
қалаларда, жұмысшы, саябақ, курорттық елді-мекендерде құрылыстардың
жабдықталуын есепке алу мақсатында жергілікті еңбекшілердің халық
депутаттары Кеңесінің атқарушы комитеттерінің техникалық инвентаризация
бюросы реестрлер жүргізуді және құрылыстарды:
1) жергілікті халық депутаттары Кеңесінің қарамағындағы мемлекеттік
меншік құқығы бойынша;
2) мемлекеттік мекемелер, ұйымдар мен кәсіпорындар қарамағындағы
мемлекеттік меншік құқығы бойынша;
3) кооперативтік және тағы басқа қоғамдық ұйымдарды;
4) азаматтардың жеке меншігіндегі тұрғын үйлерді тіркеуді жүзеге
асырады.
Тіркеу объектісі болып құқықтар емес құрылыстардың өзі табылады.
Есептік тіркеудің осы нысаны өзінің негізгі мақсаты ретінде меншік
иелерінің құқықтарын қорғау емес, жылжымайтын мүлікті есепке және тізімге
алуды қойды, себебі Кеңес Одағында тұрғын үй азаматтың қажеттілігін
қанағаттандыру үшін қызмет етті және заңмен бекітілген шектерден шыға
алмады.
Конституцияның 26-бабына сәйкес Қазақстан Республикасының азаматтары
заңды түрде алған қандай да болсын мүлкін жеке меншігінде ұстай алады [2].
Жеке меншік институты - Қазақстан Республикасының 1993 жылы 28
қаңтарында қабылданған Конституциясында бекітілді, сонымен бірге
жылжымайтын мүлік объектілерінің жекешелендіруі басталды [2].
Осымен байланысты мүліктің меншік иелерінің құқықтарын мемлекеттік
қорғау қажеттіліктері туындады. Сондықтан 1994 жылы Қазақстан
Республикасының Азаматтық Кодексінің Жалпы бөлімі күшіне енгізілді, онда
жылжымайтын мүлікке құқықтарды тіркеудің міндеттілігі туралы ережелер
бекітілді. Осымен байланысты мүліктің меншік иелерінің құқықтарын
мемлекеттік қорғау қажеттіліктері туындады. Сондықтан Қазақстан
Республикасының Азаматтық Кодексінің Жалпы бөлімі күшіне енгізілді, онда
жылжымайтын мүлікке құқықтарды тіркеудің міндеттілігі туралы ережелер
бекітілді [3,193 б.].
Қазіргі кездегі жылжымайтын мүлікті мемлекеттік тіркеу жүйесінің
негізгі мақсаты - жылжымайтын мүлікке құқықтарға кепілдемені қамтамасыз ету
болып табылады, яғни құқық иесін заңда көзделген негіздер бойынша мәжбүрлеу
арқылы құқықтан айрылу жағдайларын, мысалы: реквизициялау, тәркілеу,
қоспағанда негізсіз түрде құқықтарынан айырылудан қорғауы тиіс. Басқа да
мақсаты болып жылжымайтын мүлікпен мәмілелер жасауға мүмкіндік туғызу
саналады, яғни кез келген тұлғаға жылжымайтын мүлікке құқықтарды тез, оңай,
арзан және қауіпсіз түрде алу мүмкіндігін беру. Тез және арзан болатын,
жылжымайтын мүлікті тіркеу процедурасының жетілдетілген және
бірыңғайландырылған нысаны Қазақстанның нарықтық экономикасы үшін маңызды
болып табылатын капитал өсімі үшін жылжымайтын мүлікті пайдалануды және
мәмілелер жасауды ынталандыра алады.
1995 жылға дейін жылжымайтын мүлікті тіркеу реестрлік кітаптар жүргізу
жолымен жүзеге асырылған болатын. Реестрлік кітаптарда құрылыстардың және
басқа да объектілердің меншік иелері туралы жазылып отырған және де ие
болудың әр түріне (халық депутаттары Кеңесінің меншігі, мемлекеттік
мекемелер мен кәсіпорындар меншігі, кооперативтік және басқа да қоғамдық
ұйымдардың меншігі, азаматтардың меншігі) жеке реестрлік кітаптар
жүргізілуі тиіс болды. Реестрлік кітаптарға жазбалар көшелер бойынша
(алфавиттік тәртіппен) жүргізілді; сонымен бірге әрбір меншік иесіне алдағы
болатын өзгерістерді тіркеу үшін 10 қатар жол қалдырылып отырды. Реестрлік
кітапқа жазбалар еңгізілгеннен кейін алфавиттік карточка толтырылады, содан
кейін құқықты бекітуші құжатқа жүргізілген тіркеу туралы жазба еңгізіледі.
Ресттерді тіркеу оларды инвентаризациялық және алфавиттік каточкаларға
еңгізу арқылы жүзеге асырылады. Тіркеудің бұл жүйесі қолайсыз және ыңғайсыз
болды. Объектінің тарихын, оның барлық меншік иелерін және тағы басқа
зерттеп шығу үшін көптеген қағаздарды қарастырып шығу қажет болды [4,376
б.].
Сондықтан 1996 жылы Қазақстан Республикасының Әділет Министрлігінде
тіркеуші органдардың жұмысын жеңілдететін және жылжымайтын мүлік нарығының
дамуына көмегін тигізетін тіркеудің жаңа жүйесін жасап шығару үшін арнайы
топ құрылды. Әлемнің 20 консолтингтік фирмаларының арасында консолтингтік
қызмет көрсету бойынша тендер жүргізілген болатын, оның қорытындысы бойынша
Америка Құрама Штаты басымдылыққа ие болды. Американдық тіркеу жүйесін
толығырақ зерттеу үшін Америка Құрама Штаты Америкэн кадастр
компаниясымен консультант шақырылды, қазіргі кезде ол Қазақстан
Республикасындағы жобаны жүзеге асыру бойынша құрылған топқа кіреді. Осы
жобаны жүзеге асыруды қамтамасыз ету үшін 1997 жылы 16 мамырда Вашингтонда
Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Халықаралық Қайта құру мен Даму
Банкі арасында 10 млн. Америка Құрама Штаты доллары көлеміндегі заем туралы
келісімге қол қойылды, ол келісім 1997 жылы 11 шілдеде Қазақстан
Республикасы Парламентімен ратификацияланды. Осының нәтижесінде,
Қазақстанда жылжымайтын мүлікке құқықтарды тіркеудің тиімді жүйесін еңгізу
әлемдік Банктің бағдарламасына кірді. Осы қаржыға жобаны жүзеге асыру
басталған аймақтар үшін тіркеушілерді оқыту, жылжымайтын мүлікке құқытарды
тіркеу кезінде жетекшілікке алынатын нормативтік актілер, құжаттар жасап
шығару, кеңселерді керек-жабдықтармен қамтамасыз ету жүзеге асырылады, жаңа
тиімді компьютерлік бағдарламалар құрылады. Қазір Қазақстанда Ақмола және
Алматы облыстары болып екі аймақ саналады.
Тіркеудің жаңа жүйесі тіркеуші органдардың жер қатынастары мен жерге
орналастыру бойынша комитеттермен өзара тығыз байланысы негізінде құрылған,
себебі жылжымайтын мүлік жермен тығыз байланысты болып табылады.
Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және онымен жасалатын мәмілелерді тіркеу
жүйесі құқықтық кадастрда объектілік қағида бойынша жүзеге асырылады, жер
учаскелеріне төленеді және жердің барлық сипаттары мен оларда орналасқан
басқа да жылжымайтын мүлік объектілері үшін бірыңғай жүйе болып табылады.
Қазақстан Республикасының жылжымайтын заттарға үйлер, ғимараттар, көп
жылдық екпелер және жермен тығыз байланысты өзге де мүлік, орын ауыстыру
олардың мақсатына сыйыспайтын шығын жұмсамайынша мүмкін болмайтын
объектілер жатады. Жылжымайтын мүлік объектілері заңда белгіленген
тәртіппен кадастрлық нөмір берілу арқылы бір ізге салынады, ол жылжымайтын
мүлікке құқықтарды және онымен жасалатын мәмілелерді мемлекеттік тіркеу
үшін қолданылады [5,219 б.].
Кадастрлық нөмір – заңдарда белгіленген рәсімге сәйкес берілетін және
жер учаскесі бөлінбейтін біртұтас ретінде болғанға дейін сақталатын
Қазақстан Республикасының аумағындағы жеке, қайталанбайтын жер учаскесінің
коды. Ол 4 топ сандардан тұрады, мысалы: 09:142:015:234, мұндағы
09 – облыс коды;
142 – облыстық маңызы бар қаланың немесе районның коды;
015 – есептік квартал коды;
234 – есептік кварталдағы жер учаскесінің реттік нөмірі.
Мемлекеттік жер кадастрын жүргізу және жер учаскелеріне кадастрлық
нөмірлер беру жер қатынастары мен жерге орналастыру бойынша комитеттермен
жүзеге асырылады. Жер кадастры Қазақстан Республикасы жерлерінің табиғи
және шаруашылық жағдайы туралы, олардың сапалық сипаттамасы, жер
учаскелерін есепке алу мен бағалау туралы және басқа да қажетті мәліметтер
жүйесі болып табылады.
Тіркеуші органдар Құқықтық Кадастрды жүргізеді. Құқықтық Кадастр
жылжымайтын мүлікке құқықтарды және онымен жасалатын мәмілелерді
мемлекеттік тіркеу жүйесінің негізгі құжаты болып табылады және осы
құқықтарға қатысты заңдық, экономикалық, техникалық сипаттағы мәліметтерді
құрайды. Оны формальды және жылжымайтын мүлік – жер, ғимараттар, құрылыстар
және оларды құраушылар туралы ақпаратты басқарудың жүйелік процесі деп
анықтауға болады. Құқықтық Кадастр жылжымайтын мүлікке құқықтарды бірден
анықтау үшін қажетті барлық мәліметтерді құрайды және Құқықтық Кадастрде
тіркелген немесе Әділет органдарының базасында болатын жылжымайтын мүлікке
құқықтарды және онымен жасалатын мәмілелерді анықтау үшін қажетті заңдық
мәні бар ақпараттың жалғыз қайнар көзі болып табылады [6,456 б.].
Құқықтық Кадастр 3 бөлімнен тұрады: жер кадастр картасы; тіркеу кітабы;
тіркеу ісі.
Жер кадастр картасы есептік кварталдардың кодтары көрсетілген әкімшілік
ауданның немесе облыстық (аудандық) маңызы бар қаланың картасы болып
табылады. Жер кадастр картасы жер қатынастары мен жерге орналастыру бойынша
комитеттермен жүргізіледі, олар тіркеуші органды жер кадастр карталарымен
қамтамасыз етуі тиіс.
Тіркеу кітабы әрбір жер учаскесіне арналған тіркеу қағаздарынан
тұрады. Тіркеу қағазы келесі бөлімдерден тұрады:жер учаскесінің теңестіру
сипаттамалары; жылжымайтын мүлікке құқықтар тізбесі; кепіл бөліне отырып,
ауыртпалықтар тізбесі.
Тіркеу ісі әрбір жер учаскесіне жүргізіледі және тіркеу қағазында
көрсетілген құжаттардың көшірмелерінен тұрады.
Жылжымайтын мүлікке құқықтарды мемлекеттік тіркеу құқықтық кадастрдың
тіркеу парағына жылжымайтын мүліктің әрбір объектісі бойынша жазбалардың
бекітілген жүйесін енгізу арқылы жүзеге асырылады. Тіркеу парағының
қалыптастырылуы мен толтырылуы жылжымайтын мүлік объектілерін тіркеу
шегінде жүргізіледі. Тіркеу парағының нысаны Қазақстан Республикасының
Үкіметінің 1997 жылғы 20 ақпанындағы №236 қаулысымен бекітілген. Тіркеу
қағаз және электронды сақтаушы құралдар арқылы жүзеге асырылады. Тіркеудің
автоматтандырылған жүйесі тіркеуші органдардың жұмысын жеңілдетеді, тіркеу
процесін жеделдетеді, компьютердің көмегімен жылжымайтын мүліктің иесін тез
арада тауып алуға болады, жылжымайтын мүлік объектісіне ауыртпалықтар бар
екенін және тағы басқа білуге болады. Қазіргі кезде облыстық Жылжымайтын
мүлік орталықтарында тіркеудің бірыңғай компьютерлік жүйесі жоқ және әрбір
Орталық өз бағдарламасын жасап шығарады. Сондықтан мәліметтердің қарама-
қайшылығы жағдайында тіркеудің автоматтандырылған жүйесіне толық көшкенге
дейін қағаз түріндегі сақтаушыға тіркеу басымдыққа ие болады. Тіркеуші
органның тіркеудің автоматтандырылған жүйесіне көшуі қазақстан
Республикасының Әділет министрлігінің шешімімен жүзеге асырылады [7,389
б.].
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1997 жылы 20 ақпанындағы №236
Қаулысымен бекітілген, жылжымайтын мүлікке құқықтарды және онымен жасалатын
мәмілелерді мемлекеттік тіркеу тәртібі туралы уақытша ереженің 6-пунктіне
сәйкес мемлекеттік тіркеу жылжымайтын мүлікке құқықтардың пайда болу,
ауысу, шектеу немесе тоқтатылуы негіздерін мемлекеттің тануы мен бекітуі
есепке алуы мақсаттарында жүзеге асырылады. Жылжымайтын мүлікке құқықтарды
мемлекеттік тіркеудің мақсаты жылжымайтын мүлікке құқықтарды мемлекеттік
қорғауды, жылжымайтын мүлік нарығының тиімді дамуын қамтамасыз ету болып
табылады.
Мемлекеттік тікеудің құқықтық мәніне Қазақстан Республикасының
шаруашылық жүргізу құқығы, оралымды басқару құқығы, бір жылдан астам
мерзімге жер пайдалану құқығы, бір жылдан аса мерзімге пайдалану құқығы,
бір жылдан аса мерзімге сенім білдірілген басқару құқығы, кепіл, рентаның
тіркеуші органда тіркеуден өткен кезеңінен бастап пайда болуы жатады.
Қазақстан Республикасын құқықтардың пайда болуына, ауысуына немесе
тоқтатылуына бағытталған мәмілелер мемлекеттік тіркеуден өткеннен кейін
жасалған болып есептеледі. Мәмілелерді тіркеу бірнеше мәселелерді шешеді:
- мәмілелер толық заңды күшке ие болады;
-тіркеу туралы құжаттар субъектісінің мәміле бойынша алынған құқықтарын
бекітеді;
-тіркеудің бірыңғай жүйесі мәмілелердің толық есепке алынуын жөнге
келтіруге мүмкіндік береді;
-тіркеу мүдделі тұлғаларға мәмілелермен танысуға мүмкіндік береді,
егер мұндай танысуға заңмен тыйым салынбаса.
Жоғарыда айтылғанның барлығынан келесідей қорытынды шығаруға болады:
жылжымайтын мүлікке құқықтар мемлекеттік тіркеуден өтпесе көрсетілген
құқықтар пайда болды деп есептелмейді. Одан басқа, заңға сәйкес өзге де
құқықтар мәміле жасалған кезден немесе басқа да заңдық фактінің нәтижесінде
пайда болады, бірақ бұл жағдайда тіркелген құқықтар тіркелмегенге қарағанда
басымдылыққа ие болады және дау туындаған жағдайда әрдайым тіркелген құқық
жеңіп шығады [8,192 б.].
Бірақ та тіркеу актісі жылжымайтын мүлікке байланысты туындауы мүмкін
барлық мүдделер мен талаптардан қорғай алмайды. Мұндай құқықтар мен
мүдделерге келесілер жатады:
- тіркеудің мемлекеттік жүйесі құрылғанға дейін пайда болған кез келген
танылған құқық, егер де құқықтың пайда болуы кезіндегі заңдылық сақталған
болса;
- әрекет ету мерзімі өтпеген кез келген әр теректе тіркелген құқық;
- алаяқтық немесе басқа да заңға қайшы әрекет фактісі бойынша кез
келген наразылық, ол туралы тіркелген құқыты қолданушы білуі керек немесе
оның өзі қатысты болуы керек.
Бұл жағдайда азаматтық заңдылық жылжымайтын мүлікке тіркелген
құқықтарға наразылықтың заңды екендігін анықтауы қажет.
Сонымен қатар жылжымайтын мүлікке қатысты құқықтар мен мүдделердің
белгілі бір тобы бар, олардың басымдылығы тіркелгені немесе
тіркелмегендігіне қарамастан танылады. Бұл топқа келесілер жатады:
- заң бойынша мемлекетке тиісті құықтар, мысалы: жер қойнауындағы
пайдалы қазбаларға меншік құқығы;
- басқа біреудің иелігіндегі жылжымайтын мүлікпен 1 жылдан кем мерзімде
пайдалану құқығы;
- заңмен бекітілген жалпы ережелер немесе тыйым салу ретіндегі, сонымен
қатар қоғамдық қажеттіліктермен ерекшеленетін ауыртпалықтар, мысалы: табиғи
объект ретіндегі жерге зиян келтіруге тыйым салу, электр беру, телефон және
телеграф желілеріне, құбыларға қосылу құқығы;
- жұбайларының бірінде тіркелген ортақ бірлескен меншікке екінші
жұбайының құқығы .
1.2 Мемлекеттік тіркеу объектілері
Мемлекеттік тіркеу объектілеріне байланысты мәселені талдау алдында,
менің ойымша, ең алдымен жалпы құқық объектілеріне, олардың ұғымы мен
ерекше белгілеріне, сондай-ақ осы құқық объектілерінің құқық жүйесіндегі,
соның ішінде құқықтық қарым-қатынастардағы орны туралы мәселеге көңіл
бөлген дұрыс сияқты.
Сонымен, осы мәселені аталған тұрғыдан қарастыратын болсақ, біз құқық
теориясына сүйенуіміз керек. Құқық теориясына қатысты әдебиеттерде құқық
объектілеріне қатысты мәселелер құқықтық қарым-қатынастар жөніндегі
тарауларда қарастырылады. Яғни, құқық объектісі құқықтық қарым-
қатынастардың бір бөлігі деп айтуға болады.
Шынымен де, құқық теориясы бойынша әдебиеттерде құқықтық қарым-
қатынасқа анықтама берген кезде оны "мемлекетпен қорғалатын заңды құқықтар
мен міндеттер арқылы өзара байланысты субъектілердің қоғамдық қарым-
қатынасы", - деп анықтайды [9,312 б.].
Басқа әдебиеттерде де осыған ұқсас анықтама берілген. Мысалы, профессор
М.Н.Марченконың редакциясымен 1998 жылы Мәскеуде шыққан "Общая теория
государства и права" деген оқулықта "құқықтық қарым-қатынас заңмен
белгіленген немесе заңға, сондай-ақ құқықтың басқа да қайнар көздеріне
қайшы келмейтін мүдделерді жүзеге асыру және нәтижеге жету мақсатында құқық
субъектілерінің әлеуметтік өзара қарым-қатынастарының айрықша нысаны болып
табылады", - делінген [10,132 б.].
Ал, құқықтық қарым-қатынастың қандай белгілері болады деген сұраққа
жауап іздесек, олардың қатарына келесілерді жатқызуға болады: 1) құқықтық
қарым-қатынас – пайда болуы мен жүзеге асу механизмі әлеуметтік қарым-
қатынастың орнатылуы мен жүзеге асуының жалпы заңдылықтарына бағынышты
қоғамда қалыптасқан қарым-қатынастардың бір түрі; 2) құқықтық қарым-
қатынастың тараптары ретінде құқық субъектісіне тән сипаттарды иелене
алатын тұлғалар ғана табыла алады; 3) құқықтық қарым-қатынастың мазмұны
ретінде нысаны әдетте құқықтық нормативпен реттелген осы қарым-қатынасқа
қатысушы тараптардың өзара әрекеті көрініс табады; ал, мұның мақсаты болса
тараптармен көзделіп отырған және заңға сәйкес келетін нәтижеге жету болып
табылады; 4) қоғамдық қарым-қатынастардың тек осы түрінің шегінде ғана
субъективтік құқықтар мен бостандықтардың қорғалуы мен қолдануы, құқықтық
міндеттердің орындалуы жүзеге асырылады; 5) қазіргі қоғамда құқықтық қарым-
қатынастар қалыптасқан құқықтық тәртіп пен заңдылық шеңберінде адамның алға
қойған мақсаттарына жету, мүдделері мен ниеттерін жүзеге асырудың негізгі
заңды жолдарының бірі болып табылады; 6) әлеуметтік қарым-қатынастардың
басқа түрлеріне қарағанда құқықтық қарым-қатынастардың өзара құқықтық
қатынастың үлгісін қамтып ғана қоймай, яғни құқықтық қарым-қатынастың
мазмұнын, осы үлгінің бұзылуынан қорғайтын әдістер мен шараларға көрсететін
құқықтық нормативпен тығыз байланысы бар.
Осыған ұқсас белгілерді профессор В.Н.Хропанюк та атайды. Оның ойы
бойынша құқықтық қарым-қатынастардың негізгі белгілеріне жататындар
келесілер: 1) құқықтық қарым-қатынас құқықтық нормалардың негізінде
қалыптасатын іс жүзіндегі қоғамдық қарым-қатынастың нысаны болып табылады;
2) құқықтық қарым-қатынастарға қатысушылар өзара заңды құқықтар мен
міндеттерге ие болады (яғни, міндетсіз құқық болмайды, құқықсыз міндет
болмайды); 3) құқықтық қарым-қатынастар ерікті-саналық сипатқа ие (мысалы,
экономикалық қарым-қатынастар адамның санасына не еркіне байланысты емес);
4) қажетті жағдайларда құқықтық қарым-қатынастарға мемлекет кепілдік береді
және қажетті жағдайларда оларды мәжбүрлеу күш арқылы қорғайды [11].
Сонымен, құқық объектісі құқықтық қарым-қатынас ұғымына тікелей қатысты
және оның бөліктерінің бірі десек те болады. Бұл ойды дәлелдеу үшін
құқықтық қарым-қатынас ұғымын құрайтын элементтерді атап өтуіміз керек.
Әдебиеттерде осындай элементтер ретінде құқықтық қарым-қатынастың: 1)
субъектісін; 2) объектісін; 3) құқығы мен 4) міндетін, - нақты көрсетіледі.
Ресейдің белгілі ғалымы С.С.Алексеевтің көзқарасына сүйенсек, ол
құқықтық қарым-қатынас ұғымының үш эелементін бөліп көрсетеді. Олар: 1)
құқықтық қарым-қатынастың субъектілері; 2) құқықтық қарым-қатынастың
мазмұны, яғни субъективтік құқықтар мен заңды міндеттердің өзі; 3) құқықтық
қарым-қатынастың объектісі [12,129 б.].
Біз келтірген екі көзқарастың үлкен айырмашылығы жоқ, өйткені
В.Н.Хропанюк құқықтар мен міндеттерді бөліп көрсетсе, С.С.Алексеев оларды
құқықтық қарым-қатынастың мазмұны деп біріктіріп қарастырады. Ал, құқықтық
қарым-қатынастарды құрайтын аталған элементтердің барлығы екі жіктеу
бойынша да өз көрінісін тауып отыр. Мұны профессор С.С.Алексеевтің өзі де
растайды. Ол, 1999 жылы Мәскеуде шыққан өзінің "Право: азбука – теория –
философия: Опыт комплексного исследования" деген еңбегінде: "Құқықтық қарым-
қатынас – төмендегі элементтермен: 1) субъективтік құқықтар мен заңды
міндеттер - құқықтық қарым-қатынастың мазмұны; 2) субъектілер: біреуі -
құқыққа ие тұлға (құқық берілген тұлға), екіншісі – міндетке ие тұлға
(құқық міндеттелген тұлға); 3) құқық объектілері; - сипатталатын күрделі,
қоғамдық қарым-қатынас", - дейді [13,304 б.].
Сонымен, құқық объектісі кез-келген құқықтық қарым-қатынастың
ажырамайтын, құрамдас бөлігі болып табылады.
Ал, енді құқықтың, құқықтық қарым-қатынастың объектісі дегеніміз не
екенін анықтауымыз керек. Бұл күрделі мәселе.
Құқық ғылымында құқықтық қарым-қатынастың объектісіне байланысты
әртүрлі көзқарастар бар.
Бірінші көзқарас бойынша құқықтық қарым-қатынастың объектісі осы
қатынастарға қатысушы субъектілер мүдделерінің аясында жататын әртүрлі
материалдық және материалдық емес игіліктердің жиынтығы болып табылады.
Белгілі ғалымдар ішінен профессор С.С.Алексеев бұл көзқарасты ұстанған.
Оның айтуы бойынша құқықтық қарым-қатынастардың (құқықтың) объектісі
дегеніміз "субъективтік заңды құқықтар мен міндеттердің бағыт алған
айналадағы құбылыстары (заттары)" [14,86 б.]. Кейінгі еңбектерінде де
профессор С.С.Алексеев құқықтық қарым-қатынастардың объектісін осылайшы
анықтайды. Мысалы, ол былай дейді: құқықтық қарым-қатынастың объектісі
дегеніміз "құқықтық қарым-қатынастың пайда болуына себеп болған материалдық
не материалдық емес игілік, айналадағы өмірдің заты" [9. 312б].
Құқықтық қарым-қатынастың объектісіне деген екінші көз қарас кеңірек
тараған. Осы, екінші көзқарас бойынша құқықтық қарым-қатынастың объектісі
дегеніміз осы қатынастың әсер ететін нәрсесі. Мысалы, профессор
В.Н.Хропанюктің айтуы бойынша құқықтық қарым-қатынастың әсер жасайтын
нәрсесін айқындау үшін, басында құқықтық норманың объектісін анықтап алу
қажет. Бәрі білетіндей құқықтық нормалар қоғамдық қарым-қатынастарды
реттейді. Олардың әсер жасайтын нәрсесі – адамдардың ерікті жүріс-тұрысы.
Ал, құқықтық қарым-қатынасқа келетін болсақ, ол - құқықтық нормалармен
қарастырылған жалпы құқықтар мен міндеттерді жекелеген субъектілерге
қатысты нақтылайды. Демек, құқықтық қарым-қатынастың объектісі ретінде оған
қатысушылардың іс жүзіндегі жүріс-тұрысы болып табылады деуге болады.
Субъективтік құқық пен заңды міндеттің мазмұнына сәйкес құқықтық қарым-
қатынастарға қатысушылар өз жүріс-тұрысын түзейді.
Құқықтық қарым-қатынастарға қатысушылардың жүріс-тұрысы әрқашан
қоғамдық маңыздылыққа ие. Ол қоғамның, мемлекеттің, тұлғаның әртүрлі заңды
мүдделерін қанағаттандыру мақсатында жүзеге асырылады. Құқықтық қарым-
қатынастарға қатыса отырып, субъектілер өздерінің белгілі бір материалдық,
рухани және өзге де қажеттіліктерін қанағаттандырады (тұтыну тауарларын
сатып алады, авторлық құқықтарды иеленеді және т.б.).
Құқықтық қарым-қатынастың объектісі ретінде мазмұны бойынша әртүрлі
орын ала-алатын адамдардың жүріс-тұрысы қарастырылады. Мүліктік қарым-
қатынастарда құқықтың объектісі ретінде белгілі бір өмірлік игіліктерді
қанағаттандыруға бағытталған адамдардың жүріс-тұрысы көрініс табылады.
Мысалы, сатып алу – сату қарым-қатынастарының объектісі болып осы қарым-
қатынасқа қатысушылардың заттарды сатып алу және сатуға байланысты жүріс-
тұрысы табылады. Екі фирма арасындағы өнімді жеткізу туралы шарт жасасу
негізінде пайда болған құқықтық қарым-қатынастың объектісі болып осындай
өнімді жеткізу бойынша көрініс табатын бұл фирмалардың қызметі табылады
[15,126 б.].
Бірақ-та құқықтық қарым-қатынастардың барлығы мүліктік сипатқа ие бола
бермейді: субъективтік құқықтар мен міндеттер заттарға қатысты пайда бола
бермейді. Мүліктік емес қарым-қатынастарда объекті болып осы қарым-
қатынастарға қатысушылардың іс жүзіндегі жүріс-тұрысы табылады. Мұндай
жағдайларда құқық нормаларымен көзделген белгілі бір әрекеттерді жасай
отырып құқықтық қарым-қатынасқа қатысушылар өздерінің қажеттіліктерін
қанағаттандырады. Басқа сөзбен айтқанда, Мүліктік емес қарым-қатынастарға
қатысушылардың жүріс-тұрысына әсер ете отырып, құқықтар мен міндеттер
құқықтық реттеу мақсатына жетеді. Мысалы, еңбек қарым-қатынастарының
объектісі болып кәсіпорын не мекеме әкімшілігінің жұмысқа қызметкерлерді
қабылдау, олардың еңбегіне ақша төлеу бойынша әрекеттері табылады.
Әкімшіліктің осы әрекеттері еңбек ету құқығын, жалақы алу құқығын
қанағаттандыруға бағытталған.
Сол сияқты қылмыстық процессуалдық қарым-қатынастардың объектісі болып
мақсаты әділ де заңды үкім шығару болып табылатын қылмыстық істерді алдын
ала және сотта қарау бойынша процеске қатысушылардың әрекеттері табылады.
Мемлекеттік-құқықтық және әкімшілік-құқықтық қарым-қатынастарға
қатысушылардың мүдделері әртүрлі іс жүзіндегі әрекеттер арқылы
қанағаттандырылады.
В.Н.Хропанюктің айтуы бойынша мұндай көзқарасты ұстансақ құқықтық қарым-
қатынастың объектісі осы қарым-қатынас мазмұнының сыртына шығып кетеді,
яғни объекті субъективтік құқықтар мен міндеттерден тыс орналасады. Өзін
ойын одан ары дамыта келе, бұл ғалым құқық объектісі ретінде заттарды
қарастыруға қарсылық білдіреді. Оның ойы бойынша материалдық және
материалдық емес игіліктер жеке тұлғалардың қарым-қатынасқа түсуінің
мақсаты болып табылады. Мысалы, билет сатып алу негізінде театрдағы операны
тыңдау құқықтық қарым-қатынастың объектісі деп айту қиын. Бұл жағдайда
құқықтық қарым-қатынастың әрекеті билет алынғаннан кейін тоқтайды. Осы
қарым-қатынас негізінде адамның белгілі бір рухани қажеттіліктері
қанағаттандырылады. Ал, осындай қажеттіктердің қанағаттандырылуы болса
құқықтық қарым-қатынастан тыс болатыны сөзсіз, - дейді В.Н.Хропанюк.
Құқықтану ғылымының мақсаты құқықтық қарым-қатынастарға қатысушылардың
әрекеттерін талдау болып табылады, ал осы қатынастарға түсушілердің себебі
болған заттар мен өзге де игіліктерді талдау емес. Заттарды зерттейтін
ғылымдар философия, социология, экономикалық ғылым, өндірістік практика, ал
құқық теориясы болса құқықтық қарым-қатынастар субъектілерінің мүдделері
аясындағы заттардың құқықтық қасиеттерін айқындауы тиіс.
Бұл көзқарас азаматтық құқық ғылымында кеңірек танылғанын айталық.
Мысалы, профессор А.П.Сергеев және профессор Ю.К.Толстойдың редакциясымен
1998 жылы Мәскеуде орыс тілінде шыққан "Гражданское право" оқулығында
әртүрлі материалдық және материалдық емес құндылықтарға бағытталған
азаматтық-құқықтық қарым-қатынас субъектісінің жүріс-тұрысы ғана азаматтық-
құқықтық қарым-қатынастың объектісі бола алады, - делінген [16, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz