Қазақстан Республикасындағы сот билігі жүйесі
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1 Қазақстан республикасындағы сот билігінің құқықтық негіздері
1.1 Қазақстандағы сот билігінің қалыптасуы және шетел тәжірибелерімен салыстырмалы талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2 Сот билігінің тәуелсіздігі . құқықтық мемлекетті нығайдың негізгі принципі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
1.3 Қазақстандағы Сот билігінің жүйесі және судъялардың құқықтық мәртебесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
2 Қазақстан республикасындағы сот билігі жүйесін жетілдірудің өзекті мәселелері
2.1 Сот және заң шығарушы биліктер арасындағы өзара қатынастары ... ... ... ...51
2.2 Мемлекеттік биліктің сот және атқарушы тармақтарына арасында өкілеттіктерді бөлу мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
2.3 Қазіргі Қазақстандағы сот жүйесін жетілдірудің демократияландыру мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..68
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 70
1 Қазақстан республикасындағы сот билігінің құқықтық негіздері
1.1 Қазақстандағы сот билігінің қалыптасуы және шетел тәжірибелерімен салыстырмалы талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2 Сот билігінің тәуелсіздігі . құқықтық мемлекетті нығайдың негізгі принципі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
1.3 Қазақстандағы Сот билігінің жүйесі және судъялардың құқықтық мәртебесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
2 Қазақстан республикасындағы сот билігі жүйесін жетілдірудің өзекті мәселелері
2.1 Сот және заң шығарушы биліктер арасындағы өзара қатынастары ... ... ... ...51
2.2 Мемлекеттік биліктің сот және атқарушы тармақтарына арасында өкілеттіктерді бөлу мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
2.3 Қазіргі Қазақстандағы сот жүйесін жетілдірудің демократияландыру мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..68
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 70
Дипломдық жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыста ҚР Конституциялық құқық саласының негізгі құқықтық институттарының бірі - Қазақстандағы Сот билігі және оны жетілдірудің құқықтық негіздері қарастырылған.
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес, республикада мемлекеттiк билiк бiртұтас, ол Конституция мен заңдар негiзiнде заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөлiну, олардың тежемелiк әрі тепе-теңдiк жүйесiн пайдалану арқылы, өзара iс-қимыл жасау принципiне сәйкес жүзеге асырылады, делінген.
Сондықтан, заң ғылымының кезек күттірмес мәселелерінің бірі — сот құрылысы, Қазақстан мемлекетіндегі әділ сот ісінін, даму принциптерінің ғылыми-құқықтық, теориялық-тәжірибелік өзекті мәселелері мен мән-мағынасын зерттеу болып табылады.
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес, республикада мемлекеттiк билiк бiртұтас, ол Конституция мен заңдар негiзiнде заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөлiну, олардың тежемелiк әрі тепе-теңдiк жүйесiн пайдалану арқылы, өзара iс-қимыл жасау принципiне сәйкес жүзеге асырылады, делінген.
Сондықтан, заң ғылымының кезек күттірмес мәселелерінің бірі — сот құрылысы, Қазақстан мемлекетіндегі әділ сот ісінін, даму принциптерінің ғылыми-құқықтық, теориялық-тәжірибелік өзекті мәселелері мен мән-мағынасын зерттеу болып табылады.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. 30 тамыз 1995 жыл. Алматы, 2002 жыл.
2. Назарбаев Н. Казахстанская правда, 1998.1 қазан.
3. Алиев М. Деятельность суда биев и казиев в Казахстане. / В кн. «Суды и их роль в укреплении государственной независимости». 284-285 бет.
4. Валиханов Ч. Собр. соч. Алма-Ата. 1985. 87, 93 бет.
5. Халиков К.Х. Проблемы судебной власти в Республике Казахстан. Автореф. дисс. на соиск. уч. степени докт. юр. наук. Алматы, 1998.
6. Касимов А. Роль уголовно-процессуального законодательства в укреплении независимости и суверенитета Республики Казахстан //в кн. «Суды и их роль в укреплении государственной независимости». 204-205 бет.
7. Минюст становится средоточием правовой политики государства. Интервью с Министром юстиции Б. Мухамеджановым //Казахстанская правда, 1998.10 июня.
8. Шайкенов Н.А. Строительство правового государства и развитие демократических процессов в стране в свете новой Конституции. Материалы Республиканской научно-практической конференции. Алматы, 26 августа 1996 г. Алматы, 1996. 9 бет.
9. Судебная реформа - важнейшая общегосударственная задача //Вестник Министерства юстиции РК 1996. № 6. 17 бет.
10. Бусурманов Ж. Судебная система и защита прав человека //Вестник Министерства юстиции РК. 1996. № 7, 20 бет.
11. Соединенные Штаты Америки: Конституция и законодательные акты. М., 1993. 198, 199, 201 бет.
12. Мәми Қ. Қазақстандағы сот билігінің қалыптасуы. «Заң» журналы, 2003. №5, 24-25 бет.
13. Ашитов З. Важный орган военного правосудия. // Вестник Министерства юстиции. 1996 № 2. 38-41 бет.
14. Токвил А. Де. Демократия в Америке. – М.Прогресс, 1992. – С.120.
15. Чиркин В.Е. Конституционное право зарубежных стран. – М.: Юристь,1997. 301-304 беттер.
16. Халиков К. Судебная власть на переходном этапе развития государства // Тураби. 2001. №3. 77-78 бет.
2. Назарбаев Н. Казахстанская правда, 1998.1 қазан.
3. Алиев М. Деятельность суда биев и казиев в Казахстане. / В кн. «Суды и их роль в укреплении государственной независимости». 284-285 бет.
4. Валиханов Ч. Собр. соч. Алма-Ата. 1985. 87, 93 бет.
5. Халиков К.Х. Проблемы судебной власти в Республике Казахстан. Автореф. дисс. на соиск. уч. степени докт. юр. наук. Алматы, 1998.
6. Касимов А. Роль уголовно-процессуального законодательства в укреплении независимости и суверенитета Республики Казахстан //в кн. «Суды и их роль в укреплении государственной независимости». 204-205 бет.
7. Минюст становится средоточием правовой политики государства. Интервью с Министром юстиции Б. Мухамеджановым //Казахстанская правда, 1998.10 июня.
8. Шайкенов Н.А. Строительство правового государства и развитие демократических процессов в стране в свете новой Конституции. Материалы Республиканской научно-практической конференции. Алматы, 26 августа 1996 г. Алматы, 1996. 9 бет.
9. Судебная реформа - важнейшая общегосударственная задача //Вестник Министерства юстиции РК 1996. № 6. 17 бет.
10. Бусурманов Ж. Судебная система и защита прав человека //Вестник Министерства юстиции РК. 1996. № 7, 20 бет.
11. Соединенные Штаты Америки: Конституция и законодательные акты. М., 1993. 198, 199, 201 бет.
12. Мәми Қ. Қазақстандағы сот билігінің қалыптасуы. «Заң» журналы, 2003. №5, 24-25 бет.
13. Ашитов З. Важный орган военного правосудия. // Вестник Министерства юстиции. 1996 № 2. 38-41 бет.
14. Токвил А. Де. Демократия в Америке. – М.Прогресс, 1992. – С.120.
15. Чиркин В.Е. Конституционное право зарубежных стран. – М.: Юристь,1997. 301-304 беттер.
16. Халиков К. Судебная власть на переходном этапе развития государства // Тураби. 2001. №3. 77-78 бет.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 81 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 81 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1 Қазақстан республикасындағы сот билігінің құқықтық негіздері
1.1 Қазақстандағы сот билігінің қалыптасуы және шетел тәжірибелерімен
салыстырмалы
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...8
1.2 Сот билігінің тәуелсіздігі – құқықтық мемлекетті нығайдың негізгі
принципі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
1.3 Қазақстандағы Сот билігінің жүйесі және судъялардың құқықтық
мәртебесі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
2 Қазақстан республикасындағы сот билігі жүйесін жетілдірудің өзекті
мәселелері
2.1 Сот және заң шығарушы биліктер арасындағы өзара
қатынастары ... ... ... ...51
2.2 Мемлекеттік биліктің сот және атқарушы тармақтарына арасында
өкілеттіктерді бөлу
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...57
2.3 Қазіргі Қазақстандағы сот жүйесін жетілдірудің демократияландыру
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..70
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыста ҚР
Конституциялық құқық саласының негізгі құқықтық институттарының бірі -
Қазақстандағы Сот билігі және оны жетілдірудің құқықтық негіздері
қарастырылған.
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес, республикада
мемлекеттiк билiк бiртұтас, ол Конституция мен заңдар негiзiнде заң
шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөлiну, олардың тежемелiк әрі тепе-
теңдiк жүйесiн пайдалану арқылы, өзара iс-қимыл жасау принципiне сәйкес
жүзеге асырылады, делінген.
Сондықтан, заң ғылымының кезек күттірмес мәселелерінің бірі — сот
құрылысы, Қазақстан мемлекетіндегі әділ сот ісінін, даму принциптерінің
ғылыми-құқықтық, теориялық-тәжірибелік өзекті мәселелері мен мән-мағынасын
зерттеу болып табылады.
Зерттеу жұмысының бірінші тарауында Қазақстандағы сот билігінің
қалыптасуы мен сот билігінің шетел тәжірибелеріне салыстырмалы талдау
жасалып, құқықтық мемлекетті нығайтуда ерекше орын алатын Сот билігінің
тәуелсіздігі принципі және Қазақстандағы Сот билігінің жүйесі мен
судъялардың құқықтық мәртебесі қарастырылады. Ал екінші тарауда Сот билігін
жетілдірудің мемлекеттік билік арасындағы құзыреттерін бөлу мен
демократияландырудағы өзекті мәселелері зерттеледі.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы Президенті,
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Қазақстан өз дамуындағы жаңа
серпіліс жасау қарсаңында атты жолдауында Қазақстан бүгінгі таңда
әлеуметтік-экономикалық жаңару мен саяси демократияландырудың жаңа кезеңіне
қадам басқалы тұр.
Біз еркін, ашық әрі демократиялық қоғам орнатудамыз.
Біз дәйікті түрде саяси тежемелік пен тепе-теңдіктің үйлестірілген
жүйесіне негізделген құқықтық мемлекет құрып, оны нығайта береміз - деп
атап көретті.
2013 жылдың 20 қ арашасында өткен Қазақстан Республикасы судьяларының
VI съезінде Н.Назарбаев былай деді: Бүгінгі Қазақстан кәсіби судьялық
корпусы бар заманауи әділсот жүйесіне ие. Елімізде жалпы әкімшілік,
экономикалық, қылмыстық, ювеналды және қаржылық құзіреттегі 378 сот бар.
Онда 2 мың 214 судья қызмет етеді. Бұлардың бәрі қатаң біліктілік
талаптарынан өтті. Аса ауыр қылмыстық істер алқа билердің қатысуымен
қаралады. Азаматтардың құқы мен бостандығын қорғау мақсатында соттардың
бұлтартпау санкциясы қолданылады. Жалпы алғанда, Қазақстандағы сот
реформасы біздің әділсотымызды азаматтардың мүддесіне барынша жақындатып
келе жатқанын көрсетеді.
Ендеше, сот саласындағы реформаларда біраз табыстарға қол жеткізген
Қазақстанның әлем елдерінің тәжірибелерімен алмасып, еліміздегі соттың
неғұрлым әділдігі мен ашық өткізілуіне деген ұмтылыс сот жүйесін
жетілдіруге дегін игі қадам екендігі анық. Қазақстанның сот жүйесіндегі
жақсы жетістіктерін шетелдік ғалымдар мен сот саласының білікті мамандары
да мойындауда.
Сондықтан да, Қазақстанның әлемдік бәсекеге барынша қабілетті әрі
серпінді дамып келе жатқан мемлекеттерінің қатарына қарай қадам басуы
жолындағы негізгі басымдықтарды ұстануымыз қажет. Бүгінгі күннің басты
міндеті соңғы жылдардағы сот реформасының жетістіктерін бекіту және
реформаны одан әрі жүргізу болып отыр.
Ұсынылып отырған зерттеу жұмысының өзектілігі, ғылыми және практикалық
пайдалылығы екі маңызды объективті факторлармен байланысты. Біріншіден,
Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы
Конституциялық заңның қабылдануына байланысты демократиялық үрдістерді
дамытуда, құқықтық мемлекет құруда соттар мен судьялардың ролі арта түсті.
Судьялардың III съезінде Қазақстан Республикасының Президенті Н. Назарбаев
атап өткендей Адамдардың сотқа сенуі және қорғау үшін, судьяларға,
өркениетті елдердегідей жиі жүгіне бастауы - сот-құқықтық реформаның басты
нәтижесі болды. Екіншіден, сот билігін реформалауға толық және жүйелі
талдау жүргізілген Жүргізілген сот-құқықтық реформасына байланысты сот
органдарының қызметі сот төрелігін жүзеге асырудың барлық бағыттарында
сапасына әсер еткен маңызды өзгерістерді бастан кешті. Зерттеу сот жүйесі
қызметінің қағидаттары мен сипаттарын тұжырымды түрде өзгерткен жаңа
заңдарды қолдану мәселелері бойынша жемісті талдау жұмысы. Сонымен қатар,
оқу сот билігін жүзеге асырудың өзекті мәселелері бойынша нақты айқындалған
әрі негізделген ұстанымдар қамтылған.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Еліміз егемендік алғаннан кейін
Қазақстанның бірқатар заңгер-ғалымдары өздерінің еңбектерінде мемлекеттік
билік жайлы көптеген ой-пікірлер жазды. Атап айтатын болсақ олар: С.С.
Сартаев, М.Т. Баймаханов, Л.М. Вайсберг, А.К. Котов, А.А. Таранов, Е.К.
Нурпеисов, С. Зиманов, Г.С. Сапаргалиев және т.б.
Жұмысты жазу барысында сот билігін зерттеген көптеген әдебиеттер мен
ғылыми еңбектер пайдаланылды. Соның қатарында ресей және еліміздің құқық
саласындағы ғалымдардың: М.М. Алиев Қазақстан Республикасының сот және
құқық қорғау органдары., Нарикбаев М.С. Основные этапы становления
судебной системы суверенного Казахстана., Халиков К.Х. Проблемы судебной
власти в РК., Сулейменова Г.Ж. Суд и судебная власть В Республике
Казахстан., Савицкий В.М. Организация судебной власти в РФ., Чиркин В.Е.
Конституционное право зарубежных стран., Гуценко К.Ф., Ковалев М.А.
Правоохранительные органы еңбектері пайдаланылды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Конституцияда бекітілген
Қазақстандағы Сот билігінің құқықтық мәртебесінің теориялық-құқықтық
негіздерін айқындау және Қазақстандағы сот билігі жүйесін жетілдіру
мәселелерін талдау болып табылады.
Аталған мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттерді шешуді қажет етеді:
- Қазақстанда сот билігінің қалыптасуы және оған шетел
тәжірибелерімен салыстырмалы талдау жүргізу;
- Сот билігінің тәуелсіздігі принципінің құқықтық мемлекетті
нығайтудағы ролін айқындау;
- Қазақстандағы сот билігі жүйесі мен судъялардың мәртебесін
құқықтық негіздеу;
- Қазақстан Республикасындағы сот билігін жетілдіруде мемлекеттік
биліктің басқа тармақтарымен (заң шығару, атқару) өзара қарым-
қатынастарын және оны демократияландырудың құқықтық мәселелерін
қарастыру.
Зерттеудің құзыреттілігі. Ұсынылып отырған дипломдық жұмыста сот
билігінің құқықтық негіздері мен оны жетілдірудің маңызына теориялық
тұжырымдар жасалды. Бітірушілердің болашақ заңгер маман ретінде білікті
судъя ретінде қалыптасып, әділетті шешім шығаруына және қылмыс пен теріс
қылықтар туындаған жағдайда сот органдарында жеке және заңды тұлғалардың
құқықтары мен бостандықтарын қорғау функциясын мінсіз атқаруға бағыттау
және мемлекетте сот билігінің құқықтық проблемаларын шешуге өзіндік
көзқарастарын қалыптастыруға жәрдемдеседі.
Жұмыс құрылымы мен көлемі – дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен,
алты бөлімшеден, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Қазақстан республикасындағы сот билігінің құқықтық негіздері
1.1 Қазақстандағы сот билігінің қалыптасуы және шетел тәжірибелерімен
салыстырмалы талдау
Қазақстан Республикасында сот билігі мемлекеттік билік тармақтарының
бірі болып табылады және заңнаманы бұзуға байланысты қоғамда туындайтын
қақтығыстарды Конституцияны, заңдарды, басқа нормативтік кесімдерді негізге
ала отырып, шешуді мақсат тұтады.
Әділ сотты сот тек республиканың атынан, қандай да бір басқа
мемлекеттік органның, лауазымды адамдардың, қоғамдық бірлестіктердің,
әлеуметтік топтардың, азаматтардың еркінен тәуелсіз жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасының Президенті 2000 жылғы 1 қыркүйекте Қазақстан
Республикасының сот жүйесінің тәуелсіздігін күшейту бойынша шаралар туралы
Жарлық қабылдады.
Президентке облыстық және ондайларға теңестірілген соттардың
төрағаларын тағайындау бойынша конституииялык өкілеттік берілген.
Парламент, заң шығарушы билік ретінде заңдар қабылдау арқылы сот жүйесін,
оның қызмет принциптерін, сот органдарының құзыретін, судьялардың
мәртебесін, олардың істерді қарастыру тәртібін және т.б. белгілейді.
Мемлекеттік биліктің бір тармағы ретінде сот билігінде біртұтас
мемлекет құрылысына тән барлық ортақ белгілер бар:
1) оның қызметі мемлекеттің бүкіл кеңістігінде әрекет ететін Қазақстан
Республикасының Конституциясына негізделеді;
2) оның қызметі елдін бүкіл аумағына таралады;
3) сот органдарының шешімдері тек олардың құзыреті шеңберінде
қабылдануға тиіс;
4) сот органдарының шешімдері мемлекеттік органдар, лауазымды тұлғалар,
азаматтар, олардың бірлестіктері үшін міндетті;
5) сот органдары заңдылық пен құқық тәртібін нығайтуға жәрдемдеседі.
Биліктің ерекше тармағы ретінде сот билігінде белгілі бір өзіндік
ерекшелікті белгілері бар.
Сот билігінің маңызды өзіндік белгісі оның айртықшылығы болып табылады.
Ешбір басқа билік тармағының — заң шығарушы, атқарушы, сондай-ақ Қазақстан
Республикасы Президенті де сот өкілеттіктерін иеленбейді. Тек сотгар ғана
әділ сотты жүзеге асырады, бұл Конституцияда ерекше ескерілген.
Конституцияның 75-бабында Қазақстан Республикасында әділ төрелігін тек сот
қана жүзеге асырады деп жазылған [1].
Әділ сот - мемлекет қызметінің ерекше саласы, мұнда мемлекеттік
институттардың құқық қорғау әлеуеті іске асырылады, барлық азаматтардың
және әрбір жеке тұлғаның заң мен сот алдындағы заң жүзіндегі теңдігінің
негіздері белгіленеді.
Құқықтық заңдар (жарғылар) кез келген адамның, әрбір шенеуніктің немесе
кәсіпкердің ішкі нанымына айналуы қажет. Егер құқықтары бұзылған жағдайда,
сот қорғауына жүгіне алатынын әр адамның білгені және сезінгені, ең бастысы
- осындай қорғаудың пәрменділігіне сенім артқаны маңызды. Әрбір жеке
адамның осындай құнды бағдарында ғана құқықтық мемлекет құрудың нақты
әлеуметтік алғы шарттары туралы әңгіме қозғауға болады.
Сондықтан да сонау 1998 жылы-ақ, қоғамды кеңінен демократияландыру
бағдарламасын мазмұндайтын Қазақстан халқына арнауында, мемлекет басшысы
осы мәселеге ерекше көңіл бөлді. Ол тәуелсіз соттың демократиялық,
қоғамдағы ең маңызды негіз болып табылатынын атап көсетті [2].
Әділ сот жүйесін реформалау - заң шығару, ұйымдық және материалдық-
техникалық сипаттағы көп жақты іс-шаралардың өзара байланысты, келісілген
жүйесі ретінде жүргізілуі қажет.
Сот реформасы анағүрлым ауқымды контексте құқықтық реформаның құрамдас
бөлігі болып табылады. Сондықтан сот-құқықтық реформаны заң шығару
процесінен және тұтас алғандағы құқық қорғау жүйесінің реформасынан бөлек
қарауға болмайды.
Біздің ойымызша, сот-құқықтық реформаны жүзеге асыру:
- соттар мен сотта іс қарауда істердің соттау құзырын өзгертуге;
- құзыреттегі, істердің тергеу құзырындағы, құқық қорғау органдарының
ұйымдық жасалуы мен құрылымындағы өзгеріске;
- іс жүргізу және құқық қорғау заңдарын жетілдіруге;
- сот процесіндегі қорғаушы мен прокурордың рөлін қайта қарауға
жеткізуі тиіс.
Қысқасы, барлық жұмыс мемлекеттің заңтану жүйесіндегі соттардың рөлін
арттыруға бағытталуы тиіс. Бірақ, осы мақсатқа жету үшін алдымен соттың
беделін көтеру қажет. Әсіресе, соттарды кадр жөнінен қамтамасыз ету аса
өзекті мәселе. Судьяларға үміткерлер үшін талаптарды қайта қарау және
қатайту, солар үшін тағлымдамадан етуді енгізу қажет. Сондай-ақ, жоғарыда
тұрған соттардың судьяларына үміткерлерге анағұрлым қатаң талаптарды заң
жүзінде бекіту керек. Осы ретте негізгі шарттардың бірі, тиісті жас шамасы
мен кәсіби (біліктілік) дәрежеге байланысты шек болуы тиіс.
Осыған байланысты шет елдердің тәжірибелерін зерделеу теріс болмас еді.
Мысалы, АҚШ-та судья лауазымына тағайындау кезінде үміткердің сот
философиясы, атақ-беделі, бұрынғы жұмыс істеген орындары, судьялық
тәжірибесі, жеке таныстықтары мен әуестіктері сияқты жағдайлар да
ескеріледі. Әрине, АҚШ-та сот жүйесі өз алдына ерекше және іс жүзінде оның
элементтері Қазақстан жағдайларында қалай жұмыс істейтінін жай елестетудің
өзі мүмкін емес. Бірақ, баспасөз беттерінде дұрыс көрсетіліп жүргендей,
қалай болғанда да өзгенің оң, сондай-ақ теріс тәжірибелерін зерделеу біз
үшін зиян болмас еді.
Герман соттары тәжірибесін талдау мынаны көрсетті, сот тәуелсіздігінің
әрекеттегі кепілдіктерінің көптігі соншалық, барлық судьяларды қызметке
әділет министрі тағайындайтын ереже олардың тіпті қаперлеріне де кірмейді.
Өйткені, оқу мен кәсіби дайындықтың бүкіл сатысынан, сынақ мерзімінен
өткен, органның арнайы сайланған судьяларының бірінен жағымды кепілдеме
алған азаматты тағайындамау мүмкін емес. Осыған орай, судьяларға үміткерлер
іріктеуге жәрдемдесетін органдардың проблемасына тоқталғымыз келеді, яғни
сөз Жоғарғы Сот Кеңесі мен Әділет біліктілік алқасы туралы.
Баспасөз беттерінде солардың атына айтылған сын кебіне әділ сын. Жоғары
Сот Кеңесі мен Әділет біліктілік алқасын (ӘБА) ұйымдастыру және қызмет
тәртібін белгілейтін заңдар дер кезінде қабылданды деп ойлаймыз. Осыған
байланысты ӘБА рөлін күшейту қажет, ол бүгінгі таңда шын мәнінде Әділет
министрлігінің құрылымы болып табылмайды, дұрысы дербес орган, өйткені
Конституцияда осылай жарияланған.
Тәуелсіз әділ сотты жүзеге асыру үшін бұрыннан белгілісі, ең алдымен
материалдық жағдайлар қажет. Бұл мәселе қаржылық ресурстарды бөлетін
органға байланысты. Жоғарыда мазмұндалғандарға байланысты, проблеманы шешу
әдістерінің бірі ретінде, өз кезінде мемлекет басшысының жанынан сот
комитеті түрінде дербес мемлекеттік құрылым жасау ұсынылды. Осындай әдістің
пайдалы екендігіне дәлелдер, әрине, баршылық. Алайда, аталмыш ұсынысты іске
асыру Конституцияға түзетулер енгізуді қажет етер еді.
Бұл жерде мынаны ескеру қажет, біздің мемлекеттігіміздің қазіргі даму
сатысында оның барлық саяси-құқықтық институттарының және ең алдымен
Конституцияның тұрақтылығы қамтамасыз етілуі тиіс. Сондықтан Конституцияның
сот билігіне қатысты негізгі ережелерін бұзбай сақтаған жөн. Сонымен бірге
соттардың өзінің, олардың төрағаларының және судьялық өзін-өзі басқару
органдарының соттардың кадрлық мәселелерін шешуге қатысуы жөніндегі рөлдері
күшейтілуі тиіс.
Жоғарғы Сотқа түсетін азаматтардың арыздарының дені-жергілікті
соттардың жұмыстары туралы арыздар. Яғни, қолданыстағы заңдар аясында
аудандық (қалалық) соттардың жұмысын жақсарту қажет.
Егер әлемдік тәжірибеге жүгінетін болсақ, әдетте дербес орган ретінде,
конституциялық, төрелік, әкімшілік, сондай-ақ мамандандырылған соттар
құрылған. Мысалы, Германияда жалпы, әкімшілік, қаржылық, еңбек және
әлеуметтік құқықтар құзыр саласында сот төрелігін жүзеге асыру үшін Жоғарғы
Сот инстанциялары ретінде: Федералдық сот палатасы, Федералдық әкімшілік,
Федералдық қаржылық, Федералдық еңбек және Федералдық әлеуметтік соттар
құрылған. Осылардың әрқайсысы соттардың тиісті жүйесіне басшылық етеді.
Түркияда - мемлекеттік қауіпсіздік соттары, әскери және әскери-тәртіптік,
әкімшілік соттар, алауыздықтарды реттеу жөніндегі сот жұмыс істейді. Сондай-
ақ мемлекеттің жоғары лауазымды адамдарының конституиялық жауапкершілігі
жөніндегі істерді қарауға арналған соттар да қурылады. (Франциядағы сот
төрелігінің Жоғарғы Соты, Польшадағы Мемлекеттік трибунал).
Роман құқығы жүйесіндегі елдерде сот билігіне Есеп палаталары мен өзге
де ұқсас ұйымдардың жатқызылуы сирек жәйт емес (Италия). Кейбір мұсылман
елдерінде мемлекеттік соттармен қатар шариғат соттары жұмыс істейді.
Көптеген мемлекеттерде сот жүйесінің бастауыш буыны бітістіруші соттар
болып табылады. Олар халыққа барынша жақын, өйткені осы соттар коммуналарда
және өзге де аумақтық төменгі бірліктерде құрылады. Олар азаматтық-құқықтық
дауларда тараптарды бітістіру міндетін жүзеге асырады, күрделі емес
қылмыстық және азаматтық істерді қарайды. Әдетте, бітістіруші судьяның
қызметі ақысыз болады.
Бұдан басқа, кейбір елдерде сот міндеттерін қоғамдық бастама негізінде
орындайтын соттар бар, олар шын мәнінде сотқа дейін істі қарайтын органдар:
Қырғызстандағы ақсақалдар соты, Ресей Федерациясындағы бітістіруші және
аралық соттар, Франциядағы медиаторлар, Италиядағы консилиаторлар.
Құқықтық реформаның Бірінші кезеңінде республикада билер сотын жаңғырту
қызу талқыланды. Іс жүргізу қуқығының аталмыш институтының пайдасына
көптеген авторлардың дәлелдерін біріктірген М. Әлиев былай деп ойлайды.
Билер сотын жаңғырту мүмкіндігі:
а) халықтың сауатын және өзін-өзі басқару институтының құқықтық сауатын
арттыру, белсенді азаматтық позиция (ұстаным) жасау, сот төрелігін іске
асыру жөніндегі қызметке азаматтарды тарту қажеттілігімен;
б) қазақ әділ сотының ұлттық ерекшеліктері мен дәстүрлерін есепке алу
қажеттілігімен, туындайтын дауларды қылмыстық-түзету сипатындағы шараларды
қолданбай-ақ шешу мүмкіндігімен (құн, айыппұл, көпшілік алдында кешірім
сұрау міндеті, көпшілік алдында айыптау);
в) жекелеген ұлыстық топтардың оқшаулығы, ортақ менталитет, діни және
дәстүрлік байланыстардың ортақтығы, соның ішінде айыптыларды жазалау
мәселесінде де;
г) мемлекеттің азаматтар арасындағы қатынастарға құқықтық ықпал ету
өрісін азайтумен, бір мезгілде қатар заң бұзушыға моральдық-этикалық
адамгершілік ықпал ету императивтерін күшейту арқылы;
д) билер сотының шешімдерін орындауды мәжбүрлеп орындату күшімен емес,
ұжымдық ықпал ету мен айыптау мүмкіндігі арқылы қамтамасыз ету
сабақтастырылады [3, 284-285 б.б.].
Аталған институт Қазақстан үшін дәстүрлі және ол революцияға дейін
ойдағыдай жұмыс істеген. Би төрелігін енгізу қырғыздарда халық тарапынан
қайсыбір ресми сайлаумен және халықты басқаратын билік тарапынан бекітумен
сабақтаспаған, тек шешендік өнермен ұштасқан сот ғұрыптарындағы терең білім
ғана осындай құрметті атақты қырғыздарға берген. Бидің мағынасы беделге
негізделген және осы атақ сот практикасына берілген патент іспеттес [4, 87
б.], - деп атап көрсетті Шоқан Уәлиханов (қырғыз деп қазақты айтқан
автор).
Билер сотын құру бітістіру соттарының тәжірибесі бойынша, бір жағынан
оның көптеген жақтаушылары мазмұндағандай, ресми соттарды ұсақ-түйек істер
мен құқық бұзушылықтардан жеңілдетер еді, ал екінші жағынан - қылмыстан
және басқа да заңдылықты бұзушылықтан сақтандыруда олардың профилактикалық
рөлін нығайтар еді. Аға буынның ең беделді өкілдерінен тұратын осындай
санаттағы соттар, әсіресе, жастарға тәрбиелік әсерін күшейте түсер еді.
Билер соты түпкі нәтижеде мемлекет қызметтерін халық элементінің
өкілдеріне көшіруге мүмкіндік жасар еді [5].
Біздің ойымызша, тарихи шындық контексінде, билер сотының жақтастарының
да, сондай-ақ қарсыластарының да пікірлерін толық зерттеу керек, бүгінгі
күннің құқықтық нақтылығын есепке алу арқылы ғылыми және практикалық
аспектте оларды талқыдан өткізу керек.
Бұл ретте Қазақстан Республикасының қолданыстағы Конституция
нормаларына сүйену керек. Конституция нормалары бойынша сот жүйесі бірыңғай
(біртұтас) және соттар тұрақты судьялардан тұрады. Міне, дәл осы себептен
Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы
заңды талқылау кезінде билер соты республика соттарының бірыңғай жүйесіне
кірмей қалды.
Жеңіл-желпі қылмыстар туралы қылмыстық істерді қарауға
мамандандырылатын кәсіби учаскелік соттар да назар аударуға тұрады
(істердің осы санат-тары бойынша үш айға дейін түтқындаудың қылмыстық-
құқықтық санкцияларының ең жоғары шектерін бір мезгілде төмендету арқылы).
Осыған байланысты істердің осындай санаты бойынша сотта істі қараудың
жеделдетілген тәртібін реттейтін жеке тараумен Қазақстан Республикасының
ҚІЖК-ін толықтыруды ұсынған А. Қасымов, сонымен бірге алдын ала шарттарды
көрсетеді, оларды сақтаған жағдайда осындай қылмыстық істер қаралуы мүмкін
[6, 204-205 б.б.].
Республика заңдары арқылы Қазақстанда мамандандырылған (арнайы) соттар
құру мүмкіндігі қарастырылды, олар: әскери, экономикалық, әкімшілік,
кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі және т.б. соттар. Сонымен бірге,
кейбір шаруашылық істерді, аудандық соттардың сот құзырына өткізу және
соларды қарау ерекшеліктері мамандандырылған (арнайы) соттар құруды
міндеттейді.
Баспасөзде, сондай-ақ Қазақстанда салықтық соттарды кезең бойынша құру
қажеттілігі атап көрсетілді. Бірінші кезеңде судьялардың мамандандырылуын
аудандық соттарда енгізу ұсынылды: әрбір осындай сотта салық істері жөнінде
бір судьядан, екінші кезеңде - төрт аймақта мамандандырылған салықтық
соттарды құру. Солардың жұмысының практикасына қатысты осындай соттарды
жаппай құру туралы кейінірек шешім қабылдау ұйғарылды. Осындай әдіс
облыстық және аудандық соттардың көптеген өкілдері арқылы қолдау тапты [7].
Экономикалық дауларды қарау үшін шаруашылық экономикалық соттар құруға
қатысты осыған ұқсас пікірлер айтылды [12]. Даулардың санаттары бойынша
судьялардың мамандануы - қазіргі уақыттағы өзекті, қажетті және өте тиімді
құбылыс, өйткені оның төмендегідей көп жағымды жақтары бар:
а) даулардың нақты санатын терең зерделеу;
б) осындай істер бойынша сот практикасын талдау;
в) заңдар мен заңға сәйкес актілердің қайда кіретіні жөнінде нақты
мамандық бойынша әрбір судьяда материалдардың жинақталуы, республика
бойынша Жоғарғы Сот жүргізетін сот практикасын жалпылау (жинақтап, қорыту),
баспасөз бетінде де, сондай-ақ соттар мен судьялардың өздері арқылы да
осындай дауларды қарау барысында туындайтын өзекті проблемаларды талдау;
г) осы санаттағы істерді қарау бойынша судьялардың теориялық білімдері
мен практикапық дайындықтарын арттыру, қолданыстағы заңдардың кемшіліктері
мен олқылықтарына өзінің жеке талдауын жүргізу, оларды жою бойынша нақты
ұсыныстар енгізу;
д) тиісті салада заңдарды бұзуға жол бермеу жөнінде сот жұмыстарының
профилактикасын күшейту.
Сот билігінің тәуелсіздігін қамтамасыз ететін шарттардың бірі ретінде
округтік (аудуандық) сот жүйесін құру идеялары да айтылды [8]. Осындай
соттар көптеген елдерде жұмыс істейді. Мысалы, Құрама Штаттарда
территорияларын қамтитын 13 Федералдық сот округтері құрылған. Олардың
әрқайсысында бір-бір округтық соттан құрылған судьялар саны барлығында
бірдей емес. Мысалы, бірінші округке 4 судья, бесіншіге - 14, тоғызыншыға
-23, Колумбия округіне - 11 судья тағайындалады. Округтік соттар
апелляциялық саты міндетін орындайды [9]. Ресейде Федералдық төрелік соттар
мен 10 округтік сот құрылған.
Республикада округтік сот жүйесін құрудың жақтастары бір мезгілде
соларды апелляциялық соттар рөлінде қарауды ұсынды және олардың пікірінше,
сол арқылы сотта іс қараудың аралығы едәуір қысқартылды, демек, бұзылған
құқықтар мен бостандықтар тезірек қалпына келтірілді. Бұл мәселедегі ең
басты дәлелдердің бірі округтық соттардың территориялық (аумақтық) құқықтық
құзырының әкімшілік-аумақтық бірліктер шекараларымен үйлеспеуі болып
табылады, ол, әрине, олардың жергілікті билік органдарынан тәуелсіздігін
қамтамасыз еткен болар еді.
Округтік соттарды құру мүмкіндігі, Президенттің 1995 жылғы 20
желтоқсандағы заң күші бар Жарлығының бастапқы редакциясы арқылы қамтылған
болатын. Алайда, Жарлыққа 1997 жылы өзгерістер мен толықтыру-лар
енгізілгеннен кейін бюджеттік қаражаттарды үнемдеуге байла-нысты бұл
ережені тізімнен шығарып тастады. Бірақ осындай үнемдеу үнемі өзін-өзі
ақтай бермейді, өйткені Бұл құқықтық және әлеуметтік сипаттағы шығындарға
ұшыратуы мүмкін. Таяу болашақта аталмыш идеяға қайтып оралған дұрыс болар
еді және оны жан-жақты, соның ішінде округтік соттар құрудың конституциялық
негіздері түрғысынан қараған жөн. Округтік соттар жергілікті соттардың
шығарған қаулыларын қарауда қадағалау, ал облыстық соттардың бірінші сатыда
қабылдаған қаулыларын қарауда апелляциялық саты болып танылса, Жоғарғы
Соттың жұмыс салмағы анағұрлым жеңілдер еді.
Республиканың 1998 жылғы істерді жүргізу заңдары арқылы сот қаулыларына
шағым берудің апелляциялық тәртібіне рұқсат етілді, әйтсе де, апелляцияның
өзі де өздігінен қысқартылған сияқты болып көрінеді. Мысалы, апелляциялық
тәртіпте бес мыңға дейінгі талап-арыздар бағасындағы айлық көрсеткіштер
бойынша шаруашылық даулар жөніндегі талап-қуынымдар қаралды (мұндай істер
біреңсаран ғана). Ал қылмыстық сотта іс қарауда апелляция тек қысқартылған
өндіріс жүргізілетін істер бойынша ғана көзделген. Заң бойынша, судья
қысқартылған өндірісті тек өз білуінше және тек іс бойынша ерекше
алауыздықтар болмаған жағдайларда ғана жүргізе алады, сотқа тартылушының
кінәсі толық мойындалады, ал жағдайларды анықтау тек жауап алумен (алдын
ала тергеумен) ғана шектеледі. Мұндай жағдайда сот шешімі процестің барлық
қатысушыларын қанағаттандыратын еді, оны прокурор да таласқа салмайды.
Осыдан келіп, қазақстандық нұсқадағы апелляция іс жүзінде қажетсіз болып
шықты.
1998 жылдың 8 қазанынан алқалы сот (суд присяжных) институтын енгізу
Конституция жүзінде танылды. Мұны өндіру ең алдымен сот әділдігін жүзеге
асырудың демократиялық бастамаларымен байланысты. Осы институтты енгізудің
мәні мынамен тұжырымдалады. Сотқа тартылушының өзі жөніндегі істі присяждық
(сенімді) мәжіліскерлердің немесе сот алқасының қатысуымен қаралу құқығы
туындайды. Осындай таңдау сот рәсімінде адам құқықтарын қорғаудың қосымша
кепілдіктерін көрсетеді.
Қазіргі кезде соттар мен сотта іс жүргізу туралы заңдарға алқалы сот
институтына қатысты толықтырулар енгізу күтіп тұр. Алайда, бұл ретте
мәселенің экономикалық жағын ескеру керек, өйткені олардың еңбек төлемдері
мемлекеттік бюджет қаражатының есебінен жүргізілуі тиіс. Сондықтан аталмыш
институттың кезең-кезеңімен енгізілу тәртібін ұстанған жөн [10, 24-25
б.б.].
Еліміздің сот жүйесінде қалыптасқан жағдайлардың талдау барысы, сот
реформалауынын, қарқынды дамып келе жатқанын көрсетіп отыр. Сот-құқықтық
реформа аясындағы сот құрылымын жетілдіру жөніндегі көптеген ұсыныстар
өмірде нақты шешімдерін табуда. Сонымен бірге, соңғы 5 жыл ішінде, сот
жүйесінің жұмыс істеуі мынаны көрсетті, жүйе одан арғы реформалау мен
қазіргі бар құқықіық институттарды жетілдіруге мүқтаж, сондай-ақ соттарды
ұйымдық және құқықтық жағынан нығайтуды қажетсінеді.
Бұдан басқа, Әділет министрлігі жүзеге асырып келген судьяларға
үміткерлер іріктеу рәсімі мен соларды тағайындау үшін берілген ұсыныстарда
соттарды қаржылық, материалдық-техникалық және өзге де ұйымдық мәселелермен
қамтамасыз етуде көптеген олқылықтар ашылды.
Аталмыш салада қалыптасқан жағдай, сондай-ақ кәсіпкерліктің қарқынды
дамуы, азаматтардың саяси белсенділігі мен құқықтық саналарының өсуі
олардың құқықтары мен әрекеттегі сот қорғауының заңды мүдделерін қамтамасыз
ету жөнінде баламалы мемлекеттік шаралар қабылдау қажеттілігін негіздеді.
Осыған байланысты 2000 жылдың қыркүйек айында еліміздің Президенті
Қазақстан Республикасындағы сот жүйесінің тәуелсіздігін күшейту жөніндегі
шаралар туралы Жарлық шығарды әрі осы Жарлық еліміздің соттарын реформалау
тарихындағы жаңа белесті паш етті. Яғни, Жоғарғы соттың жанынан Сот
әкімшілігі жөніндегі комитет құрылды. Әділет министрлігінің қарауынан осы
комитетке сот қызметтерін қамтамасыз ету міндеті, ал Қазақстан Республикасы
Президентінің келесі осыған ұқсас 2000 жылғы 12 қазандағы Жарлығымен атқару
өндірісі (іс жүргізу) органдары берілді. Жоғарғы Сот жанындағы Сот
әкімшілігі жөніндегі комитет туралы Ережеде былай атап көрсетілді. Аталған
Комитет уәкілетті мемлекеттік орган болып табылады, ол облыстық, аудандық
және солармен теңестірілген соттар қызметтерін материал-дық-техникалык
жағынан және езгедей қамтамасыз етулерді жүзеге асырады, сондай-ақ атқару
қүжаттарының орындалуын дер кезінде қамтамасыз етеді. Өнеркәсіптік дамыған
екі қалада (Алматы мен Қарағанды) мамандандырылған (арнайы) ауданаралық
экономикалық соттар құрылды. Қазір бұндай соттар барлық облыстарда құрылып,
жақсы деңгейде жұмыс жасауда. Бұл соттар ауданаралық соттар болғандықтан
жергілікті атқару билігінің құқықтық құзырынан босату мәселесі оң шешімін
тапты.
Экономикалық соттар тек сот шешімдерінің сапасын жақсарту үшін ғана
емес, осымен бірге республика экономикасына оң ықпал етуге тиіс болды.
Мамандандырылған соттардың тағы да бір ерекшелігі - олардың қазіргі бар
әкімшілік-аумақтық бірлік құрылымдарымен үйлеспеуі. Осы көрсетілген
соттардың жұмысын, қоғам, бірінші кезекте кәсіпкерлер осы жаңалықты бағалай
алатындай, осындай мамандандырудың мақсатқа сай екендігін тани алатындай
етіп жолға қою керек.
Республика сот жүйесіндегі тағы бір тарихи оқиға 2000 жылы желтоқсанда
Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы
конституциялық заңның қабылдануы болды. Осы заң сот беделін анағұрлым
арттырды, судьялардың ауыспаушылығы мен оларға тиіспеушілік бекітілді,
судья лауазымына тағайындау рәсімі өзгертілді.
Қазақстан Республикасындағы сот жүйесін Қазақстан Республикасының
Конституциясына және Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының
мәртебесі туралы конституциялық заңға сәйкес құрылатын Жоғарғы Сот пен
жергілікті соттар құрайды. Жергілікті соттарға облыстық және солармен
теңестірілген соттар, яғни Республика астанасының қалалық соты,
республикалық дәрежедегі қалалардың қалалық соттары, ма-мандандырылған сот
- Қазақстан Республикасы әскерлерінің Әскери соты және басқалары; аудандық
және солармен теңестірілген соттар, яғни қалалық, ауданаралық,
мамандандырылған сот - гарнизонның әскери соты және басқалары жатады.
Біздің сот жүйемізде мамандандырылған әскери соттарды сақтау олардың
қажеттілігімен және армия үшін маңызымен түсіндіріледі. Әскери қылмыстармен
күрес жүргізу тек қылмыстық істерді қараумен ғана шектелмейді, сонымен
бірге ол жасалатын қылмыстардың себептері мен жағдайларын анықтауға
бағытталады. Ең ақыры, мемлекеттік және әскери қүпияны қатаң сақтау
қамтамасыз етілуі тиіс [11, 38-41 б.б.].
Егер 1995 жылғы Қазақстан Республикасының сот жүйесі және судьялардың
мәртебесі туралы Жарлыққа сәйкес, әскери судьялардың әскери қызметкерлер
болуы міндетті болса, ал 2000 жылғы Қазақстан Республикасының сот жүйесі
мен судьяларының мәртебесі туралы заң бойынша мамандандырылған әскери
соттардың судьялары әскери қызметкер бола алмайды.
Заң арқылы сот қарауының ауқымдары кеңейтілді, мұндай шара сот
төрелігін іске асыру кезінде тек қолданыстағы заңдарды ғана емес, сонымен
бірге әділдік сияқты моральдық-адамгершілік санатты да қолдану
мүмкіндігімен байланысты.
Сот билігі барлық өркениетті мемлекеттерде тұтас сот органдарына
жүктелген белгілі, олардың әрқайсысы жүйедегі орнына қарамастан нақты
істерді дербес шешеді.
Демократиялық қоғамда сот билігінің әлеуметтік ролі түрлі заң
тартыстарда құқық үстемдігін қамтамасыз етуде көрінеді. АҚШ-тың француз
зерттеушісі Алексиса де Токвила Демократия в Америке кітабында әлеуметтік
ролін өте дәл келтірген: Сот төрелігінің ұлы мақсаты зорлық мұратын құқық
мұратына өзгертуден, үкімет пен олар пайдаланатын күш арасында құқықтық
бөгет орнатудан тұрады [12].
Сот төрелігі мемлекеттік зорлықты өркениет шеңберіне шығарып қана
қоймай, құқық негізінде жеке субьектілер арасындағы тартыстарды да шешеді.
Осылайша, сот билігі қоғамдық қарым-қатынасқа әсер ететін пәрменді құрал
болып табылады. Қоғамның құқық танымы деңгейі жоғары батыс мемлекеттер үшін
сот шешімінің орындалмауына жол беру мүмкін емес әрі кешірілмейді.
Шет мемлекеттердің басым көпшілігінің сот жүйесі неғұрлым кең тараған
екі модельдің біреуіне жатады: англосаксондық( англо-американ) немесе роман-
германдық( еуропа континенті). Соңғы кездері екі модельдің жақындасу үрдісі
байқалғанын атап өткен жөн. Англосаксондық елдерінде құқық барған сайын сот
құрылысы мен сот ісін жүргізуді заңнамалық реттеуге айналуда, ал
континентальды жүйедегі елдерде судьяларға қоғамдық қатынастарды заңнамалық
реттеудегі проблемаларды өз шешімдерімен толықтыру құқығы беріледі, яғни
соттарға кейбір шамада құқық шығару функциясы берілгенін білдіреді.
Әлемдегі барлық елдердің дерлік Конституциясы сот жүйесінің немесе
соттардың түрлерін белгілейді, қандай арнайы соттар жалпы заң құзырындағы
соттармен қатар құрыла алатыны көрсетеді.
Сот билігі басшылыққа алатын басты ұйымдастыру қағидаты барлық жерде
бірдей тек заңға бағынатын судьялардың тәуелсіздігі, оның кепілдіктерінен
ажырамас тұтастығында; қызмет атқарған уақытында ауыстырылмайтындығы,
иммунитеті, көтермелеудің азаймайтындығы болып табылады.
Бірқатар елдердің Конституциясы халықтың ең алдымен, алқа биі ретінде
сот төрелігін атқаруға қатысуын көздейді.
Сот төрелігін атқаруды сапалы ұйымдастыру үшін сот шешімдеріне шағым
беру құқығы түрінде көрінетін сатылық қағидатының маңызы зор.
Төтенше соттарға тыйым сала отырып, заңды түрде белгіленген соттардың
ғана сот төрелігін атқаруының конституциялық қағидаты кең таралған.
Сот процесінің негізгі қағидаты ретінде сот жүйесі қызметі қағидатын
бөліп көрсеткен жөн. Сот процесінің кең таралған конституциялық қағидатын
жариялылық болып табылады. Бұл қағидат АҚШ, Жапония, Италия, Испания сияқты
көптеген демократиялық мемлекеттердің констиуцияларында бекітілген.
Судьялардың тек заңмен байланыстылық қағидаты өте кең таралған. Осы қағида
судьяның істі шешу кезінде кімнен болсын ешқандай нұсқау алуға тиіс
еместігін білдіреді, заңға қатысы бойынша төменгі тұрған нормативтік
актілердің қаншалықты заңға сәйкес келгенінше маңызы бар.
Сот билігінің континентальды үлгісінің негізгі белгілері: соттарды
ұйымдастыру мен оның қызметін айқындайтын күшті дамыған заңнамалық база;
құқық көзі ретінде сот прецендентін шартты түрде мойындамау. Сот
шешімдеріне шағым берудің аппеляциялық нысанымен қатар кассациялық және
телидарлық нысандарын пайдалану; процесте судьяның белсенді ролі; алқа
билері мен әлемдік судьялар институттарының аз таралуы; төмен деңгейдегі
кәсіпқой судьяларды ерекше тағайындау; кадрлық функциялар мен
өкілеттіктермен бірге толық немесе ішінара судьялық өзін-өзі басқару
органдарын құру болып табылады.
Белгілі Ресей ғалымы В.Е.Чиркин шет елдердегі сот органдарының мынадай
түрлерін бөліп көрсетеді.
1) Сотқа дейін іс қарау органы, мысалы Франциядағы, Италиядағы
медиаторлар, консилиаторлар( делдалдар,бітімшілер). Оларды әдетте
муниципалитет-жергілікті өзін-өзі басқару органдары отставкадағы
мемлекеттік қызметшілердің ішінен құқық негіздерін білетін және
көршілер арасындағы ұсақ дауларды, құқық бұзушылықтарды қарайтын
жолдастық соттар қолданылған. Тараптар келіспеген кезде осы
соттардың шешімдері бірінші сатыдағы сот бекіткеннен кейін ғана
күшіне ие болады. Жолдастық соттардың шешімдеріне сотқа шағым беруге
болады.
Мәнісі бойынша, әсіресе беделді әрі өкілеттіктері жоғары қоғамдық
соттардың ролін АҚШ-та мекемелердегі әкімшілік соттар, ал Ұлыбританияда -
әкімшілік трибуналдар орындайды. Екеуі де әдетте әкімшілік әділетке жатады,
бірақ, мысалы Францияда немесе Италияда әкімшілік әділеттің біріңғай
жүйесін құрамайды. Сонымен қатар, олар тек таза әкімшілік істерді ғана
емес, басқа да мәселелерді қарайды (Ұлыбританияда – еңбек, салық даулары,
пәтерақы туралы даулар, денсаулық сақтауға байланысты мәселелер және т.б.).
Қоғам қайраткерлері, заңгерлер трибунал мүшелері болып табылады, ал
мемлекеттік қызметшілер бола алмайды. Осы санаттағылардан АҚШ-та көбінесе
әкімшілік судьялар іріктеледі, бірақ соңғылары әдетте осы мекеменің
қызметшілері болып табылады. Әкімшілік судьялар мен трибуналдардың
шешімдеріне сотқа шағым берілуі, ал АҚШ-та мекеме бастығымен күші жойылуы
мүмкін.
2) Қылмыстық істерді, азаматтық және еңбек дауларын және т.б. қарайтын
жалпы құзырлы соттар. Әкімшілік соттар жоқ кейбір постсоциалистік
елдерде олар әкімшілік әділеттің кейбір функцияларын орындайды.
Жалпы соттар жүйесі жоғарыды төменгі дейінгі соттардың түрлі
буындарын қамтиды, бірақ оларды құру тәсілдері әртүрлі. Жалпы соттар
төрт үлгі бойынша топтастырылуы мүмкін: англо-американдық, романо-
германдық, әлеуметтік және мұсылмандық.
Англосаксондық үлгіде әдетте жоғары соттардың басқаруымен біріңғай сот
жүйесі қолданылады. Бұл үлгіде сот преценденті кеңінен пайдаланылады,
осыдан заң шығару ролі едәуір төмендейді. Судья сот процесінде бәсең, ол
тек отырысты жүргізеді және қылмыстық істерде судья мен алқа
заседательдерінің өкілеттігі бөлінгендіктен, кінәлілігі туралы мәселені
шешеді.
Романо-германдық үлгіде әдетте сотта бір жүйе жоқ, ол – жартылай жүйе.
Мамандырылған әртүрлі сот жүйесінде өздерінің жоғары органдары болады.
Сондықтан олар толығымен алғанда ғана “жалпы соттарды” білдіреді. Мысалы,
Германияда – бес жоғары федерация соты, Бразилияда да жоғары федералды
соттар бірнеше. Бұл орайда сот қызметінің жүйесі кең дамыған заңнамамен
айқындалады, сот преценденті жиі қолданылады; аппеляциямен қатар
кассациялық және ревизиялық шағым беру тәртібі қолданылады, англосаксондық
үлгіде ол жоқ; процесте судья белсенді, ол баға беріп қоймай,
дәлелдемелерді өзі де жинайды; халықтан шыққан судьялар, кәсіпқой емес
судьялар судьямен бірге жазаны белгілеуге қатысады.
Әлеуметтік үлгіде: барлық судьялар мен халық заседательдерін таңдау;
судьялар мен халық заседательдері құқықтарының теңдігі; әкімшілік-аумақтық
бөліністер мен сот округтері шекараларының сәйкес келуі тән. Жергілікті
кеңес сайлаған сот оның аумағында әреке етеді, осы аумақтық шекараларында
тиісті коммунистік партия органы да әрекет етеді.
Мұсылмандық үлгі дербес сипатқа ие: мұсылмандық сотқа тек діндес немесе
осындай сотқа келіскен адамдар жатады; халық заседательдері, ассистер, алқа
билері болмайды; азаматтық, қылмыстық құқықта да процесс жауапкершіліктің
өзгеше нысандарымен шариғат ережелері бойынша жүзеге асырылады. Кейбір
мұсылман елдерінде сот шешімдеріне шағым беру рәсімі болмайды, тек имамға –
қосымша монарх болып табылатын жоғары дін иесіне жүгінеді, мысалы Нигерияда
жоғары тұрған мұсылман соттары болады.
3) Арнайы соттар: әскери (әскери қызметшілер үшін), жасөспірімдер,
еңбек, жер және су даулары, наразылық, коммерциялық және т.б. істері
жөніндегі соттар. Осы соттардағы судьялардың кейде заңгерлікпен
қатар, басқа да білімдері болады (мысалы, жасөспірімдер істер
жөніндегі соттарда педагогикалық), еңбек даулары бойынша соттарда
судьялар көбінесе кәсіподақ қайраткерлері болып табылады. Осындай
соттарда істер кәсіпқой судьялардың алқасында заседательдерсіз
қаралады, процесс жеделдетілген, оларда әдетте жоғарыда тұрған ұқсас
соттар жүйесі жоқ, кейде жалпы соттар жанындағы бөлімшілер болып
табылады. Алайда кейбір елдерде арнайы соттар жүйесі сатылық
құрылымда болып келеді(мысалы Германияда).
4) Азаматтардың құқықтары бұзылуына байланысты басқару мәселелері
бойынша азаматтың мемлекет шенеуніктері мен органдарымен дауларын
қарайтын өкімшілік соттар (ерекше арнайы соттар). Бұл соттар кейде
министрліктердің, басқару органдары жанынан құрылады, бірақ олар
әдетте тұтас жүйені құрайды: Францияда, Швецияда, басқа елдерде
жоғарғы әкімшілік соттар (Францияда – Мемлекеттік кеңес), ірі
аумақтық округтердің әкімшілік соттары, төменгі әкімшілік соттар.
Әкімшілік соттарға, егер шенеунік заңды бұзбаса, шағым беруге
болмайды, өйткені нақты істерді шешу кезінде шенеунік өз қарауынша
қарайды және заң шегінде дербес әрекет етуге құқығы бар(дискрециялық
өкілеттіктер).
5) Кәдімгі құқық соттары – көсемдер, ақсақалдар қатысатын тайпа
соттары. Олар көршілер арасындағы дауларды, жерді орманды,
жайылымдарды пайдалану туралы дауларды, тайпа дәстүрінің негізінде
кейбір отбасылық құқық мәселелерін қарайды. Қылмыстық істерді мұндай
соттар қарай алмайды. Егер олар заңға қайшы келсе, олардың шешімдері
танылмайды. Тайпа соттарының шешімдеріне жалпы құзырлы соттарға
шағым беруге болады.
6) Конституциялық соттар, сондай-ақ жоғары лауазымды адамдардың
конституциялық жауапкершілігі мәселелерін қарайтын соттар ерекше
орын алады( мысалы, Франциядағы Жоғары сот төрелігі соты, Польшада
Мемлекеттік трибунал).
7) Кебір елдерде шіркеу қызметкерлерінің ісін қарайтын шіркеу соттары
әрекет етеді, бірақ келушілерді жазалай алады.
8) Конституцияда төтенше соттарды, яғни конституцияда және заңдарда
белгіленгеннен өзгеше тәртіппен құрылатын, сот рәсімдері
ережелерінен тыс әрекет ететін, кейде қылмыстық кодексте көзделмеген
жаза қолданатындарды құруға тыйым салынады. Алайда әскери режим
жағдайында мұндай соттар әдетте құрылады [13, 301-304 б.б.].
Сот құрылысы мен сот ісін жүргізу даму үстінде. Шаруашылық және
азаматтық істер жөніндегі сот алқалары біріктірілді, Жоғарғы Соттың әскери
алқасы таратылды.
К. Халықовтың пікірі бойынша, Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен
судьяларының мәртебесі туралы заңды келешекте мына мазмұндағы баппен
толықтыруға болар еді. Сот билігі сотта қарау және шешу арқылы төмендегідей
жүзеге асырылады:
а) азаматтардың, мемлекеттік және өзге де ұйымдардың құқықтары мен
еркіндіктерін қозғайтын даулар жөніндегі азаматтық істер;
б) шаруашылық жүргізуші субъектілер арасындағы олардың заңды құқықтары
мен мүдделерін қорғау жөніндегі шаруашылық даулар;
в) азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерін қозғайтын жағдайларда
мемлекеттік, қоғамдық органдардың және лауазымды адамдардың (лауазым
иелерінің) іс-әрекеттерінің заңдылығы мен негізділігін тексеру бойынша
өзінің құзыретіне жатқызылатын істер;
г) қылмыстық істер және қажет болған жағдайларда қылмыс жасауда айыпты
(кінәлі) адамдарға заң белгілеген жаза қолдану немесе кінәсіздерді ақтау;
д) өзінің құзыретіне берілген тәртіптік теріс қылықтар және қажет
болған жағдайларда қылмыс жасауда айыпты адамдар үшін тәртіптік ықпал ету
шараларын қолдану туралы немесе кінәсіздерді ақтау [14, 77-78 б.б.].
Судья лауазымына тағайындау рәсімнің ашықтығы мен жариялылығын
қамтамасыз ету мақсатында судьялар қызметіне конкурстық негізде үміткерлер
іріктеуді жүзеге асыруды көздейтін нормалар енгізілді, сондай-ақ олар
міндетті тағлымдамадан (сынақ мерзімінен) өтулері тиіс. Бұдан басқа,
судьялар тәуелсіздігі кепілінің принциптері іске асты. Атап айтқанда,
тәртіптік өндірісті (іс жүргізуді) қозғау құқығына ие адамдар тобының саны
азайтылды. Қазір мұндай құқықты тек Жоғарғы Соттың төрағасы мен облыстық
соттардың төрағалары ғана иеленген.
Осы айтылғандармен, әділ сот саласындағы барлық мәселелер шешілді десек
жаңсақтық болар еді, өйткені сот жүйесін одан әрі жетілдіре түсуге
бағытталған конституциялық заң ережелерін іске асыру жөнінде әлі де
бірқатар ұйымдық және шығармашылық құқықтық жұмыстар күтіп тұр. 2030 жылға
дейінгі Қазақстан дамуының стратегиясына сәйкес құқықтық реформаны
тереңдету де алдағы міндет. Сондықтан, жинақталған тәжірибені талқыдан
өткізіп, саралай келгенде, мынаны мойындауымыз керек, осы салада жартыкеш
шаралармен істің бітуі қиын, принципті шешімдер қажет, өйткені биліктің
атқару және сот тармақтары үшін конституциялық негіз бар. Сондай-ақ,
бүгінгімен салыстырғанда әлдеқайда жетілдірілген сотта іс жүргізу мен сот
құрылысын жасауға бағытталған қолданыстағы заңдарды одан әрі реформалау
қажеттілігіне баса назар аудару керек. Ол Қазақстан Республикасының
қолданыстағы Конституциясы аясында сот билігінің тәуелсіздігі мен
дербестігін қамтамасыз етуді жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасы судьяларының III съезінде сөз сөйлеген мемлекет
басшысы: Сот - құқықтық реформаның ең басты нәтижесі, адамдар, түптің
түбінде өз құқықтарын қорғау жөнінде ақыры сіздерге жиі жүгіне бастады,
мұндай жәйт еркениетті қоғамдарға ғана тән. Осындай сот жүйесінің болуы
біздің қоғамымызда жүріп жатқан саяси және экономикалық өзгерістер
түрақтылығының ең озық кепілі болып табылады [15], -деп атап көрсетті.
Бүгінгі күннің міндеті - соңғы жылдардағы сот реформасының
жетістіктерін бекіту және оны ілгері дамыту.
1.2 Сот билігінің тәуелсіздігі – құқықтық мемлекетті нығайтудың негізгі
принципі
Билікті бөлісу қағидаты құқықтық мемлекет құрудың аса маңызды негізі
ретінде тек ақыл-парасатты ғана еншілемейді, сонымен бірге ол біздің
мемлекетімізде өзіне жол ашуда. Бұл сот билігі тереңірек тани түсуден,
соттарға деген сенімнің артуынан, соттардың тәуелсіздігін қамтамасыз етуге
және олардың тек заңға ғана бағынуларына бағытталған іс-шаралардан және
тәуелсіздікке қол сұққаны үшін жауапкершілік белгілеуден көрініс табады.
Заң шығару және атқару тармақтарына тәуелсіз әрекет жасайтын сот билігі
дербестігінің аса маңызды кепілі де, сондай-ақ судьялар тәуелсіздігінің
қағидаты болып табылады. Осы қағидат Конституция жүзінде жарияланған
елдерде, соттардың дербестігін жоятын немесе кемітетін нормативтік құқықтық
актілердің шығуына рұқсат етілмейді.
Орталық Еуропа елдері мен бұрынғы КСРО-ның конституциялық саясаты үшін
еуропалық құқықтық дәстүрлердің жолын қуушылық тән. Шын мәнінде ТМД
елдерінің барлығының, соның ішінде Қазақстанның да Конституциясы
конституциялық әділеттің еуропалық үлгісін алған. Соған сәйкес азаматтық,
қылмыстық және әкімшілік әділ сот органдары тәуелсіз іс-әрекет жүргізеді
және олар әділ соттың ерекше нысанындағы конституциялық соттардан
бөлектенген, мысалы, Қазақстан Республикасындағы Конституциялық Кеңес.
Осындай шек қоюлар кезіндегі сот органдарының дербестігі конституциялық
соттардың ерекше рөліне қайшы келмейді. Тек орталық және Шығыс Еуропа
елдерінің кейбір Конституциялары ғана Прокуратураға тәуелсіз мәртебе
береді, әйтсе де батыс-еуропалық дәстүрге сәйкес прокуратура сот билігінің
тармағына жатады. Бұл прокуратура органдарының лауазымды адамдарына қатысты
сот органдарының лауазымды адамдарының қызметтерін реттейтін дәл сол
нормалардың қолданылатынын білдіреді [16].
Тәуелсіздік жылдары еліміздің сот жүйесінде терең және сапалы
өзгерістер жүргізілді, олар лайықты деңгейде әділ сотты жүзеге асыруға
қабілетті тәуелсіз сот билігінің қалыптасуын қамтамасыз етеді.
Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі
туралы Қазақстан Республикасының 2000 жылғы 25 желтоқсандағы заңының 1-
бабы (3-тармақ) бойынша судьялар сот төрелігін атқару кезінде тәуелсіз және
тек Конституция мен заңға ғана бағынады. Судьялардың мәртебесі мен
тәуелсіздігіне қысымшылық жасайтын заңдарды немесе нормативтік құқықтық
актілерді қабылдауға рұқсат етілмейді. Сот әділдігін атқару жөніндегі сот
қызметіне қандай да болса араласуға рұқсат етілмейді және ол заң бойынша
жауапкершілікке тартылады. Судьялар нақты істер бойынша есеп бермейді.
Демек, ешқандай да мемлекеттік органдар, қоғамдық ұйымдар мен лауазымды
адамдар қайсыбір түрде болса да судьяларға, егер әділ сотты жүзеге асыру
кезінде істерді қарауға алқалы сот шақырылса, оларға да судьялармен парапар
ықпал жасай алмайды.
Қоғамдағы бірде-бір лауазымды адам судья сияқты құрмет пен мәртебеге
ие емес. Осы шаралардың негізінде олардың өз қызметтерін өздері іске
асырудың міндетті және аса маңызды шарты ретіндегі судьялардың
тәуелсіздігін қамтамасыз ету мүдделері, оларды судьяның жігерін және
судьялардың үкімдерінің қоғамдық құндылықтарын бұрмалайтын сырттай залалды
ықпалдардан оқшаулау мүдделері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1 Қазақстан республикасындағы сот билігінің құқықтық негіздері
1.1 Қазақстандағы сот билігінің қалыптасуы және шетел тәжірибелерімен
салыстырмалы
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...8
1.2 Сот билігінің тәуелсіздігі – құқықтық мемлекетті нығайдың негізгі
принципі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
1.3 Қазақстандағы Сот билігінің жүйесі және судъялардың құқықтық
мәртебесі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
2 Қазақстан республикасындағы сот билігі жүйесін жетілдірудің өзекті
мәселелері
2.1 Сот және заң шығарушы биліктер арасындағы өзара
қатынастары ... ... ... ...51
2.2 Мемлекеттік биліктің сот және атқарушы тармақтарына арасында
өкілеттіктерді бөлу
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...57
2.3 Қазіргі Қазақстандағы сот жүйесін жетілдірудің демократияландыру
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..70
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыста ҚР
Конституциялық құқық саласының негізгі құқықтық институттарының бірі -
Қазақстандағы Сот билігі және оны жетілдірудің құқықтық негіздері
қарастырылған.
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес, республикада
мемлекеттiк билiк бiртұтас, ол Конституция мен заңдар негiзiнде заң
шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөлiну, олардың тежемелiк әрі тепе-
теңдiк жүйесiн пайдалану арқылы, өзара iс-қимыл жасау принципiне сәйкес
жүзеге асырылады, делінген.
Сондықтан, заң ғылымының кезек күттірмес мәселелерінің бірі — сот
құрылысы, Қазақстан мемлекетіндегі әділ сот ісінін, даму принциптерінің
ғылыми-құқықтық, теориялық-тәжірибелік өзекті мәселелері мен мән-мағынасын
зерттеу болып табылады.
Зерттеу жұмысының бірінші тарауында Қазақстандағы сот билігінің
қалыптасуы мен сот билігінің шетел тәжірибелеріне салыстырмалы талдау
жасалып, құқықтық мемлекетті нығайтуда ерекше орын алатын Сот билігінің
тәуелсіздігі принципі және Қазақстандағы Сот билігінің жүйесі мен
судъялардың құқықтық мәртебесі қарастырылады. Ал екінші тарауда Сот билігін
жетілдірудің мемлекеттік билік арасындағы құзыреттерін бөлу мен
демократияландырудағы өзекті мәселелері зерттеледі.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы Президенті,
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Қазақстан өз дамуындағы жаңа
серпіліс жасау қарсаңында атты жолдауында Қазақстан бүгінгі таңда
әлеуметтік-экономикалық жаңару мен саяси демократияландырудың жаңа кезеңіне
қадам басқалы тұр.
Біз еркін, ашық әрі демократиялық қоғам орнатудамыз.
Біз дәйікті түрде саяси тежемелік пен тепе-теңдіктің үйлестірілген
жүйесіне негізделген құқықтық мемлекет құрып, оны нығайта береміз - деп
атап көретті.
2013 жылдың 20 қ арашасында өткен Қазақстан Республикасы судьяларының
VI съезінде Н.Назарбаев былай деді: Бүгінгі Қазақстан кәсіби судьялық
корпусы бар заманауи әділсот жүйесіне ие. Елімізде жалпы әкімшілік,
экономикалық, қылмыстық, ювеналды және қаржылық құзіреттегі 378 сот бар.
Онда 2 мың 214 судья қызмет етеді. Бұлардың бәрі қатаң біліктілік
талаптарынан өтті. Аса ауыр қылмыстық істер алқа билердің қатысуымен
қаралады. Азаматтардың құқы мен бостандығын қорғау мақсатында соттардың
бұлтартпау санкциясы қолданылады. Жалпы алғанда, Қазақстандағы сот
реформасы біздің әділсотымызды азаматтардың мүддесіне барынша жақындатып
келе жатқанын көрсетеді.
Ендеше, сот саласындағы реформаларда біраз табыстарға қол жеткізген
Қазақстанның әлем елдерінің тәжірибелерімен алмасып, еліміздегі соттың
неғұрлым әділдігі мен ашық өткізілуіне деген ұмтылыс сот жүйесін
жетілдіруге дегін игі қадам екендігі анық. Қазақстанның сот жүйесіндегі
жақсы жетістіктерін шетелдік ғалымдар мен сот саласының білікті мамандары
да мойындауда.
Сондықтан да, Қазақстанның әлемдік бәсекеге барынша қабілетті әрі
серпінді дамып келе жатқан мемлекеттерінің қатарына қарай қадам басуы
жолындағы негізгі басымдықтарды ұстануымыз қажет. Бүгінгі күннің басты
міндеті соңғы жылдардағы сот реформасының жетістіктерін бекіту және
реформаны одан әрі жүргізу болып отыр.
Ұсынылып отырған зерттеу жұмысының өзектілігі, ғылыми және практикалық
пайдалылығы екі маңызды объективті факторлармен байланысты. Біріншіден,
Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы
Конституциялық заңның қабылдануына байланысты демократиялық үрдістерді
дамытуда, құқықтық мемлекет құруда соттар мен судьялардың ролі арта түсті.
Судьялардың III съезінде Қазақстан Республикасының Президенті Н. Назарбаев
атап өткендей Адамдардың сотқа сенуі және қорғау үшін, судьяларға,
өркениетті елдердегідей жиі жүгіне бастауы - сот-құқықтық реформаның басты
нәтижесі болды. Екіншіден, сот билігін реформалауға толық және жүйелі
талдау жүргізілген Жүргізілген сот-құқықтық реформасына байланысты сот
органдарының қызметі сот төрелігін жүзеге асырудың барлық бағыттарында
сапасына әсер еткен маңызды өзгерістерді бастан кешті. Зерттеу сот жүйесі
қызметінің қағидаттары мен сипаттарын тұжырымды түрде өзгерткен жаңа
заңдарды қолдану мәселелері бойынша жемісті талдау жұмысы. Сонымен қатар,
оқу сот билігін жүзеге асырудың өзекті мәселелері бойынша нақты айқындалған
әрі негізделген ұстанымдар қамтылған.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Еліміз егемендік алғаннан кейін
Қазақстанның бірқатар заңгер-ғалымдары өздерінің еңбектерінде мемлекеттік
билік жайлы көптеген ой-пікірлер жазды. Атап айтатын болсақ олар: С.С.
Сартаев, М.Т. Баймаханов, Л.М. Вайсберг, А.К. Котов, А.А. Таранов, Е.К.
Нурпеисов, С. Зиманов, Г.С. Сапаргалиев және т.б.
Жұмысты жазу барысында сот билігін зерттеген көптеген әдебиеттер мен
ғылыми еңбектер пайдаланылды. Соның қатарында ресей және еліміздің құқық
саласындағы ғалымдардың: М.М. Алиев Қазақстан Республикасының сот және
құқық қорғау органдары., Нарикбаев М.С. Основные этапы становления
судебной системы суверенного Казахстана., Халиков К.Х. Проблемы судебной
власти в РК., Сулейменова Г.Ж. Суд и судебная власть В Республике
Казахстан., Савицкий В.М. Организация судебной власти в РФ., Чиркин В.Е.
Конституционное право зарубежных стран., Гуценко К.Ф., Ковалев М.А.
Правоохранительные органы еңбектері пайдаланылды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Конституцияда бекітілген
Қазақстандағы Сот билігінің құқықтық мәртебесінің теориялық-құқықтық
негіздерін айқындау және Қазақстандағы сот билігі жүйесін жетілдіру
мәселелерін талдау болып табылады.
Аталған мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттерді шешуді қажет етеді:
- Қазақстанда сот билігінің қалыптасуы және оған шетел
тәжірибелерімен салыстырмалы талдау жүргізу;
- Сот билігінің тәуелсіздігі принципінің құқықтық мемлекетті
нығайтудағы ролін айқындау;
- Қазақстандағы сот билігі жүйесі мен судъялардың мәртебесін
құқықтық негіздеу;
- Қазақстан Республикасындағы сот билігін жетілдіруде мемлекеттік
биліктің басқа тармақтарымен (заң шығару, атқару) өзара қарым-
қатынастарын және оны демократияландырудың құқықтық мәселелерін
қарастыру.
Зерттеудің құзыреттілігі. Ұсынылып отырған дипломдық жұмыста сот
билігінің құқықтық негіздері мен оны жетілдірудің маңызына теориялық
тұжырымдар жасалды. Бітірушілердің болашақ заңгер маман ретінде білікті
судъя ретінде қалыптасып, әділетті шешім шығаруына және қылмыс пен теріс
қылықтар туындаған жағдайда сот органдарында жеке және заңды тұлғалардың
құқықтары мен бостандықтарын қорғау функциясын мінсіз атқаруға бағыттау
және мемлекетте сот билігінің құқықтық проблемаларын шешуге өзіндік
көзқарастарын қалыптастыруға жәрдемдеседі.
Жұмыс құрылымы мен көлемі – дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен,
алты бөлімшеден, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Қазақстан республикасындағы сот билігінің құқықтық негіздері
1.1 Қазақстандағы сот билігінің қалыптасуы және шетел тәжірибелерімен
салыстырмалы талдау
Қазақстан Республикасында сот билігі мемлекеттік билік тармақтарының
бірі болып табылады және заңнаманы бұзуға байланысты қоғамда туындайтын
қақтығыстарды Конституцияны, заңдарды, басқа нормативтік кесімдерді негізге
ала отырып, шешуді мақсат тұтады.
Әділ сотты сот тек республиканың атынан, қандай да бір басқа
мемлекеттік органның, лауазымды адамдардың, қоғамдық бірлестіктердің,
әлеуметтік топтардың, азаматтардың еркінен тәуелсіз жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасының Президенті 2000 жылғы 1 қыркүйекте Қазақстан
Республикасының сот жүйесінің тәуелсіздігін күшейту бойынша шаралар туралы
Жарлық қабылдады.
Президентке облыстық және ондайларға теңестірілген соттардың
төрағаларын тағайындау бойынша конституииялык өкілеттік берілген.
Парламент, заң шығарушы билік ретінде заңдар қабылдау арқылы сот жүйесін,
оның қызмет принциптерін, сот органдарының құзыретін, судьялардың
мәртебесін, олардың істерді қарастыру тәртібін және т.б. белгілейді.
Мемлекеттік биліктің бір тармағы ретінде сот билігінде біртұтас
мемлекет құрылысына тән барлық ортақ белгілер бар:
1) оның қызметі мемлекеттің бүкіл кеңістігінде әрекет ететін Қазақстан
Республикасының Конституциясына негізделеді;
2) оның қызметі елдін бүкіл аумағына таралады;
3) сот органдарының шешімдері тек олардың құзыреті шеңберінде
қабылдануға тиіс;
4) сот органдарының шешімдері мемлекеттік органдар, лауазымды тұлғалар,
азаматтар, олардың бірлестіктері үшін міндетті;
5) сот органдары заңдылық пен құқық тәртібін нығайтуға жәрдемдеседі.
Биліктің ерекше тармағы ретінде сот билігінде белгілі бір өзіндік
ерекшелікті белгілері бар.
Сот билігінің маңызды өзіндік белгісі оның айртықшылығы болып табылады.
Ешбір басқа билік тармағының — заң шығарушы, атқарушы, сондай-ақ Қазақстан
Республикасы Президенті де сот өкілеттіктерін иеленбейді. Тек сотгар ғана
әділ сотты жүзеге асырады, бұл Конституцияда ерекше ескерілген.
Конституцияның 75-бабында Қазақстан Республикасында әділ төрелігін тек сот
қана жүзеге асырады деп жазылған [1].
Әділ сот - мемлекет қызметінің ерекше саласы, мұнда мемлекеттік
институттардың құқық қорғау әлеуеті іске асырылады, барлық азаматтардың
және әрбір жеке тұлғаның заң мен сот алдындағы заң жүзіндегі теңдігінің
негіздері белгіленеді.
Құқықтық заңдар (жарғылар) кез келген адамның, әрбір шенеуніктің немесе
кәсіпкердің ішкі нанымына айналуы қажет. Егер құқықтары бұзылған жағдайда,
сот қорғауына жүгіне алатынын әр адамның білгені және сезінгені, ең бастысы
- осындай қорғаудың пәрменділігіне сенім артқаны маңызды. Әрбір жеке
адамның осындай құнды бағдарында ғана құқықтық мемлекет құрудың нақты
әлеуметтік алғы шарттары туралы әңгіме қозғауға болады.
Сондықтан да сонау 1998 жылы-ақ, қоғамды кеңінен демократияландыру
бағдарламасын мазмұндайтын Қазақстан халқына арнауында, мемлекет басшысы
осы мәселеге ерекше көңіл бөлді. Ол тәуелсіз соттың демократиялық,
қоғамдағы ең маңызды негіз болып табылатынын атап көсетті [2].
Әділ сот жүйесін реформалау - заң шығару, ұйымдық және материалдық-
техникалық сипаттағы көп жақты іс-шаралардың өзара байланысты, келісілген
жүйесі ретінде жүргізілуі қажет.
Сот реформасы анағүрлым ауқымды контексте құқықтық реформаның құрамдас
бөлігі болып табылады. Сондықтан сот-құқықтық реформаны заң шығару
процесінен және тұтас алғандағы құқық қорғау жүйесінің реформасынан бөлек
қарауға болмайды.
Біздің ойымызша, сот-құқықтық реформаны жүзеге асыру:
- соттар мен сотта іс қарауда істердің соттау құзырын өзгертуге;
- құзыреттегі, істердің тергеу құзырындағы, құқық қорғау органдарының
ұйымдық жасалуы мен құрылымындағы өзгеріске;
- іс жүргізу және құқық қорғау заңдарын жетілдіруге;
- сот процесіндегі қорғаушы мен прокурордың рөлін қайта қарауға
жеткізуі тиіс.
Қысқасы, барлық жұмыс мемлекеттің заңтану жүйесіндегі соттардың рөлін
арттыруға бағытталуы тиіс. Бірақ, осы мақсатқа жету үшін алдымен соттың
беделін көтеру қажет. Әсіресе, соттарды кадр жөнінен қамтамасыз ету аса
өзекті мәселе. Судьяларға үміткерлер үшін талаптарды қайта қарау және
қатайту, солар үшін тағлымдамадан етуді енгізу қажет. Сондай-ақ, жоғарыда
тұрған соттардың судьяларына үміткерлерге анағұрлым қатаң талаптарды заң
жүзінде бекіту керек. Осы ретте негізгі шарттардың бірі, тиісті жас шамасы
мен кәсіби (біліктілік) дәрежеге байланысты шек болуы тиіс.
Осыған байланысты шет елдердің тәжірибелерін зерделеу теріс болмас еді.
Мысалы, АҚШ-та судья лауазымына тағайындау кезінде үміткердің сот
философиясы, атақ-беделі, бұрынғы жұмыс істеген орындары, судьялық
тәжірибесі, жеке таныстықтары мен әуестіктері сияқты жағдайлар да
ескеріледі. Әрине, АҚШ-та сот жүйесі өз алдына ерекше және іс жүзінде оның
элементтері Қазақстан жағдайларында қалай жұмыс істейтінін жай елестетудің
өзі мүмкін емес. Бірақ, баспасөз беттерінде дұрыс көрсетіліп жүргендей,
қалай болғанда да өзгенің оң, сондай-ақ теріс тәжірибелерін зерделеу біз
үшін зиян болмас еді.
Герман соттары тәжірибесін талдау мынаны көрсетті, сот тәуелсіздігінің
әрекеттегі кепілдіктерінің көптігі соншалық, барлық судьяларды қызметке
әділет министрі тағайындайтын ереже олардың тіпті қаперлеріне де кірмейді.
Өйткені, оқу мен кәсіби дайындықтың бүкіл сатысынан, сынақ мерзімінен
өткен, органның арнайы сайланған судьяларының бірінен жағымды кепілдеме
алған азаматты тағайындамау мүмкін емес. Осыған орай, судьяларға үміткерлер
іріктеуге жәрдемдесетін органдардың проблемасына тоқталғымыз келеді, яғни
сөз Жоғарғы Сот Кеңесі мен Әділет біліктілік алқасы туралы.
Баспасөз беттерінде солардың атына айтылған сын кебіне әділ сын. Жоғары
Сот Кеңесі мен Әділет біліктілік алқасын (ӘБА) ұйымдастыру және қызмет
тәртібін белгілейтін заңдар дер кезінде қабылданды деп ойлаймыз. Осыған
байланысты ӘБА рөлін күшейту қажет, ол бүгінгі таңда шын мәнінде Әділет
министрлігінің құрылымы болып табылмайды, дұрысы дербес орган, өйткені
Конституцияда осылай жарияланған.
Тәуелсіз әділ сотты жүзеге асыру үшін бұрыннан белгілісі, ең алдымен
материалдық жағдайлар қажет. Бұл мәселе қаржылық ресурстарды бөлетін
органға байланысты. Жоғарыда мазмұндалғандарға байланысты, проблеманы шешу
әдістерінің бірі ретінде, өз кезінде мемлекет басшысының жанынан сот
комитеті түрінде дербес мемлекеттік құрылым жасау ұсынылды. Осындай әдістің
пайдалы екендігіне дәлелдер, әрине, баршылық. Алайда, аталмыш ұсынысты іске
асыру Конституцияға түзетулер енгізуді қажет етер еді.
Бұл жерде мынаны ескеру қажет, біздің мемлекеттігіміздің қазіргі даму
сатысында оның барлық саяси-құқықтық институттарының және ең алдымен
Конституцияның тұрақтылығы қамтамасыз етілуі тиіс. Сондықтан Конституцияның
сот билігіне қатысты негізгі ережелерін бұзбай сақтаған жөн. Сонымен бірге
соттардың өзінің, олардың төрағаларының және судьялық өзін-өзі басқару
органдарының соттардың кадрлық мәселелерін шешуге қатысуы жөніндегі рөлдері
күшейтілуі тиіс.
Жоғарғы Сотқа түсетін азаматтардың арыздарының дені-жергілікті
соттардың жұмыстары туралы арыздар. Яғни, қолданыстағы заңдар аясында
аудандық (қалалық) соттардың жұмысын жақсарту қажет.
Егер әлемдік тәжірибеге жүгінетін болсақ, әдетте дербес орган ретінде,
конституциялық, төрелік, әкімшілік, сондай-ақ мамандандырылған соттар
құрылған. Мысалы, Германияда жалпы, әкімшілік, қаржылық, еңбек және
әлеуметтік құқықтар құзыр саласында сот төрелігін жүзеге асыру үшін Жоғарғы
Сот инстанциялары ретінде: Федералдық сот палатасы, Федералдық әкімшілік,
Федералдық қаржылық, Федералдық еңбек және Федералдық әлеуметтік соттар
құрылған. Осылардың әрқайсысы соттардың тиісті жүйесіне басшылық етеді.
Түркияда - мемлекеттік қауіпсіздік соттары, әскери және әскери-тәртіптік,
әкімшілік соттар, алауыздықтарды реттеу жөніндегі сот жұмыс істейді. Сондай-
ақ мемлекеттің жоғары лауазымды адамдарының конституиялық жауапкершілігі
жөніндегі істерді қарауға арналған соттар да қурылады. (Франциядағы сот
төрелігінің Жоғарғы Соты, Польшадағы Мемлекеттік трибунал).
Роман құқығы жүйесіндегі елдерде сот билігіне Есеп палаталары мен өзге
де ұқсас ұйымдардың жатқызылуы сирек жәйт емес (Италия). Кейбір мұсылман
елдерінде мемлекеттік соттармен қатар шариғат соттары жұмыс істейді.
Көптеген мемлекеттерде сот жүйесінің бастауыш буыны бітістіруші соттар
болып табылады. Олар халыққа барынша жақын, өйткені осы соттар коммуналарда
және өзге де аумақтық төменгі бірліктерде құрылады. Олар азаматтық-құқықтық
дауларда тараптарды бітістіру міндетін жүзеге асырады, күрделі емес
қылмыстық және азаматтық істерді қарайды. Әдетте, бітістіруші судьяның
қызметі ақысыз болады.
Бұдан басқа, кейбір елдерде сот міндеттерін қоғамдық бастама негізінде
орындайтын соттар бар, олар шын мәнінде сотқа дейін істі қарайтын органдар:
Қырғызстандағы ақсақалдар соты, Ресей Федерациясындағы бітістіруші және
аралық соттар, Франциядағы медиаторлар, Италиядағы консилиаторлар.
Құқықтық реформаның Бірінші кезеңінде республикада билер сотын жаңғырту
қызу талқыланды. Іс жүргізу қуқығының аталмыш институтының пайдасына
көптеген авторлардың дәлелдерін біріктірген М. Әлиев былай деп ойлайды.
Билер сотын жаңғырту мүмкіндігі:
а) халықтың сауатын және өзін-өзі басқару институтының құқықтық сауатын
арттыру, белсенді азаматтық позиция (ұстаным) жасау, сот төрелігін іске
асыру жөніндегі қызметке азаматтарды тарту қажеттілігімен;
б) қазақ әділ сотының ұлттық ерекшеліктері мен дәстүрлерін есепке алу
қажеттілігімен, туындайтын дауларды қылмыстық-түзету сипатындағы шараларды
қолданбай-ақ шешу мүмкіндігімен (құн, айыппұл, көпшілік алдында кешірім
сұрау міндеті, көпшілік алдында айыптау);
в) жекелеген ұлыстық топтардың оқшаулығы, ортақ менталитет, діни және
дәстүрлік байланыстардың ортақтығы, соның ішінде айыптыларды жазалау
мәселесінде де;
г) мемлекеттің азаматтар арасындағы қатынастарға құқықтық ықпал ету
өрісін азайтумен, бір мезгілде қатар заң бұзушыға моральдық-этикалық
адамгершілік ықпал ету императивтерін күшейту арқылы;
д) билер сотының шешімдерін орындауды мәжбүрлеп орындату күшімен емес,
ұжымдық ықпал ету мен айыптау мүмкіндігі арқылы қамтамасыз ету
сабақтастырылады [3, 284-285 б.б.].
Аталған институт Қазақстан үшін дәстүрлі және ол революцияға дейін
ойдағыдай жұмыс істеген. Би төрелігін енгізу қырғыздарда халық тарапынан
қайсыбір ресми сайлаумен және халықты басқаратын билік тарапынан бекітумен
сабақтаспаған, тек шешендік өнермен ұштасқан сот ғұрыптарындағы терең білім
ғана осындай құрметті атақты қырғыздарға берген. Бидің мағынасы беделге
негізделген және осы атақ сот практикасына берілген патент іспеттес [4, 87
б.], - деп атап көрсетті Шоқан Уәлиханов (қырғыз деп қазақты айтқан
автор).
Билер сотын құру бітістіру соттарының тәжірибесі бойынша, бір жағынан
оның көптеген жақтаушылары мазмұндағандай, ресми соттарды ұсақ-түйек істер
мен құқық бұзушылықтардан жеңілдетер еді, ал екінші жағынан - қылмыстан
және басқа да заңдылықты бұзушылықтан сақтандыруда олардың профилактикалық
рөлін нығайтар еді. Аға буынның ең беделді өкілдерінен тұратын осындай
санаттағы соттар, әсіресе, жастарға тәрбиелік әсерін күшейте түсер еді.
Билер соты түпкі нәтижеде мемлекет қызметтерін халық элементінің
өкілдеріне көшіруге мүмкіндік жасар еді [5].
Біздің ойымызша, тарихи шындық контексінде, билер сотының жақтастарының
да, сондай-ақ қарсыластарының да пікірлерін толық зерттеу керек, бүгінгі
күннің құқықтық нақтылығын есепке алу арқылы ғылыми және практикалық
аспектте оларды талқыдан өткізу керек.
Бұл ретте Қазақстан Республикасының қолданыстағы Конституция
нормаларына сүйену керек. Конституция нормалары бойынша сот жүйесі бірыңғай
(біртұтас) және соттар тұрақты судьялардан тұрады. Міне, дәл осы себептен
Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы
заңды талқылау кезінде билер соты республика соттарының бірыңғай жүйесіне
кірмей қалды.
Жеңіл-желпі қылмыстар туралы қылмыстық істерді қарауға
мамандандырылатын кәсіби учаскелік соттар да назар аударуға тұрады
(істердің осы санат-тары бойынша үш айға дейін түтқындаудың қылмыстық-
құқықтық санкцияларының ең жоғары шектерін бір мезгілде төмендету арқылы).
Осыған байланысты істердің осындай санаты бойынша сотта істі қараудың
жеделдетілген тәртібін реттейтін жеке тараумен Қазақстан Республикасының
ҚІЖК-ін толықтыруды ұсынған А. Қасымов, сонымен бірге алдын ала шарттарды
көрсетеді, оларды сақтаған жағдайда осындай қылмыстық істер қаралуы мүмкін
[6, 204-205 б.б.].
Республика заңдары арқылы Қазақстанда мамандандырылған (арнайы) соттар
құру мүмкіндігі қарастырылды, олар: әскери, экономикалық, әкімшілік,
кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі және т.б. соттар. Сонымен бірге,
кейбір шаруашылық істерді, аудандық соттардың сот құзырына өткізу және
соларды қарау ерекшеліктері мамандандырылған (арнайы) соттар құруды
міндеттейді.
Баспасөзде, сондай-ақ Қазақстанда салықтық соттарды кезең бойынша құру
қажеттілігі атап көрсетілді. Бірінші кезеңде судьялардың мамандандырылуын
аудандық соттарда енгізу ұсынылды: әрбір осындай сотта салық істері жөнінде
бір судьядан, екінші кезеңде - төрт аймақта мамандандырылған салықтық
соттарды құру. Солардың жұмысының практикасына қатысты осындай соттарды
жаппай құру туралы кейінірек шешім қабылдау ұйғарылды. Осындай әдіс
облыстық және аудандық соттардың көптеген өкілдері арқылы қолдау тапты [7].
Экономикалық дауларды қарау үшін шаруашылық экономикалық соттар құруға
қатысты осыған ұқсас пікірлер айтылды [12]. Даулардың санаттары бойынша
судьялардың мамандануы - қазіргі уақыттағы өзекті, қажетті және өте тиімді
құбылыс, өйткені оның төмендегідей көп жағымды жақтары бар:
а) даулардың нақты санатын терең зерделеу;
б) осындай істер бойынша сот практикасын талдау;
в) заңдар мен заңға сәйкес актілердің қайда кіретіні жөнінде нақты
мамандық бойынша әрбір судьяда материалдардың жинақталуы, республика
бойынша Жоғарғы Сот жүргізетін сот практикасын жалпылау (жинақтап, қорыту),
баспасөз бетінде де, сондай-ақ соттар мен судьялардың өздері арқылы да
осындай дауларды қарау барысында туындайтын өзекті проблемаларды талдау;
г) осы санаттағы істерді қарау бойынша судьялардың теориялық білімдері
мен практикапық дайындықтарын арттыру, қолданыстағы заңдардың кемшіліктері
мен олқылықтарына өзінің жеке талдауын жүргізу, оларды жою бойынша нақты
ұсыныстар енгізу;
д) тиісті салада заңдарды бұзуға жол бермеу жөнінде сот жұмыстарының
профилактикасын күшейту.
Сот билігінің тәуелсіздігін қамтамасыз ететін шарттардың бірі ретінде
округтік (аудуандық) сот жүйесін құру идеялары да айтылды [8]. Осындай
соттар көптеген елдерде жұмыс істейді. Мысалы, Құрама Штаттарда
территорияларын қамтитын 13 Федералдық сот округтері құрылған. Олардың
әрқайсысында бір-бір округтық соттан құрылған судьялар саны барлығында
бірдей емес. Мысалы, бірінші округке 4 судья, бесіншіге - 14, тоғызыншыға
-23, Колумбия округіне - 11 судья тағайындалады. Округтік соттар
апелляциялық саты міндетін орындайды [9]. Ресейде Федералдық төрелік соттар
мен 10 округтік сот құрылған.
Республикада округтік сот жүйесін құрудың жақтастары бір мезгілде
соларды апелляциялық соттар рөлінде қарауды ұсынды және олардың пікірінше,
сол арқылы сотта іс қараудың аралығы едәуір қысқартылды, демек, бұзылған
құқықтар мен бостандықтар тезірек қалпына келтірілді. Бұл мәселедегі ең
басты дәлелдердің бірі округтық соттардың территориялық (аумақтық) құқықтық
құзырының әкімшілік-аумақтық бірліктер шекараларымен үйлеспеуі болып
табылады, ол, әрине, олардың жергілікті билік органдарынан тәуелсіздігін
қамтамасыз еткен болар еді.
Округтік соттарды құру мүмкіндігі, Президенттің 1995 жылғы 20
желтоқсандағы заң күші бар Жарлығының бастапқы редакциясы арқылы қамтылған
болатын. Алайда, Жарлыққа 1997 жылы өзгерістер мен толықтыру-лар
енгізілгеннен кейін бюджеттік қаражаттарды үнемдеуге байла-нысты бұл
ережені тізімнен шығарып тастады. Бірақ осындай үнемдеу үнемі өзін-өзі
ақтай бермейді, өйткені Бұл құқықтық және әлеуметтік сипаттағы шығындарға
ұшыратуы мүмкін. Таяу болашақта аталмыш идеяға қайтып оралған дұрыс болар
еді және оны жан-жақты, соның ішінде округтік соттар құрудың конституциялық
негіздері түрғысынан қараған жөн. Округтік соттар жергілікті соттардың
шығарған қаулыларын қарауда қадағалау, ал облыстық соттардың бірінші сатыда
қабылдаған қаулыларын қарауда апелляциялық саты болып танылса, Жоғарғы
Соттың жұмыс салмағы анағұрлым жеңілдер еді.
Республиканың 1998 жылғы істерді жүргізу заңдары арқылы сот қаулыларына
шағым берудің апелляциялық тәртібіне рұқсат етілді, әйтсе де, апелляцияның
өзі де өздігінен қысқартылған сияқты болып көрінеді. Мысалы, апелляциялық
тәртіпте бес мыңға дейінгі талап-арыздар бағасындағы айлық көрсеткіштер
бойынша шаруашылық даулар жөніндегі талап-қуынымдар қаралды (мұндай істер
біреңсаран ғана). Ал қылмыстық сотта іс қарауда апелляция тек қысқартылған
өндіріс жүргізілетін істер бойынша ғана көзделген. Заң бойынша, судья
қысқартылған өндірісті тек өз білуінше және тек іс бойынша ерекше
алауыздықтар болмаған жағдайларда ғана жүргізе алады, сотқа тартылушының
кінәсі толық мойындалады, ал жағдайларды анықтау тек жауап алумен (алдын
ала тергеумен) ғана шектеледі. Мұндай жағдайда сот шешімі процестің барлық
қатысушыларын қанағаттандыратын еді, оны прокурор да таласқа салмайды.
Осыдан келіп, қазақстандық нұсқадағы апелляция іс жүзінде қажетсіз болып
шықты.
1998 жылдың 8 қазанынан алқалы сот (суд присяжных) институтын енгізу
Конституция жүзінде танылды. Мұны өндіру ең алдымен сот әділдігін жүзеге
асырудың демократиялық бастамаларымен байланысты. Осы институтты енгізудің
мәні мынамен тұжырымдалады. Сотқа тартылушының өзі жөніндегі істі присяждық
(сенімді) мәжіліскерлердің немесе сот алқасының қатысуымен қаралу құқығы
туындайды. Осындай таңдау сот рәсімінде адам құқықтарын қорғаудың қосымша
кепілдіктерін көрсетеді.
Қазіргі кезде соттар мен сотта іс жүргізу туралы заңдарға алқалы сот
институтына қатысты толықтырулар енгізу күтіп тұр. Алайда, бұл ретте
мәселенің экономикалық жағын ескеру керек, өйткені олардың еңбек төлемдері
мемлекеттік бюджет қаражатының есебінен жүргізілуі тиіс. Сондықтан аталмыш
институттың кезең-кезеңімен енгізілу тәртібін ұстанған жөн [10, 24-25
б.б.].
Еліміздің сот жүйесінде қалыптасқан жағдайлардың талдау барысы, сот
реформалауынын, қарқынды дамып келе жатқанын көрсетіп отыр. Сот-құқықтық
реформа аясындағы сот құрылымын жетілдіру жөніндегі көптеген ұсыныстар
өмірде нақты шешімдерін табуда. Сонымен бірге, соңғы 5 жыл ішінде, сот
жүйесінің жұмыс істеуі мынаны көрсетті, жүйе одан арғы реформалау мен
қазіргі бар құқықіық институттарды жетілдіруге мүқтаж, сондай-ақ соттарды
ұйымдық және құқықтық жағынан нығайтуды қажетсінеді.
Бұдан басқа, Әділет министрлігі жүзеге асырып келген судьяларға
үміткерлер іріктеу рәсімі мен соларды тағайындау үшін берілген ұсыныстарда
соттарды қаржылық, материалдық-техникалық және өзге де ұйымдық мәселелермен
қамтамасыз етуде көптеген олқылықтар ашылды.
Аталмыш салада қалыптасқан жағдай, сондай-ақ кәсіпкерліктің қарқынды
дамуы, азаматтардың саяси белсенділігі мен құқықтық саналарының өсуі
олардың құқықтары мен әрекеттегі сот қорғауының заңды мүдделерін қамтамасыз
ету жөнінде баламалы мемлекеттік шаралар қабылдау қажеттілігін негіздеді.
Осыған байланысты 2000 жылдың қыркүйек айында еліміздің Президенті
Қазақстан Республикасындағы сот жүйесінің тәуелсіздігін күшейту жөніндегі
шаралар туралы Жарлық шығарды әрі осы Жарлық еліміздің соттарын реформалау
тарихындағы жаңа белесті паш етті. Яғни, Жоғарғы соттың жанынан Сот
әкімшілігі жөніндегі комитет құрылды. Әділет министрлігінің қарауынан осы
комитетке сот қызметтерін қамтамасыз ету міндеті, ал Қазақстан Республикасы
Президентінің келесі осыған ұқсас 2000 жылғы 12 қазандағы Жарлығымен атқару
өндірісі (іс жүргізу) органдары берілді. Жоғарғы Сот жанындағы Сот
әкімшілігі жөніндегі комитет туралы Ережеде былай атап көрсетілді. Аталған
Комитет уәкілетті мемлекеттік орган болып табылады, ол облыстық, аудандық
және солармен теңестірілген соттар қызметтерін материал-дық-техникалык
жағынан және езгедей қамтамасыз етулерді жүзеге асырады, сондай-ақ атқару
қүжаттарының орындалуын дер кезінде қамтамасыз етеді. Өнеркәсіптік дамыған
екі қалада (Алматы мен Қарағанды) мамандандырылған (арнайы) ауданаралық
экономикалық соттар құрылды. Қазір бұндай соттар барлық облыстарда құрылып,
жақсы деңгейде жұмыс жасауда. Бұл соттар ауданаралық соттар болғандықтан
жергілікті атқару билігінің құқықтық құзырынан босату мәселесі оң шешімін
тапты.
Экономикалық соттар тек сот шешімдерінің сапасын жақсарту үшін ғана
емес, осымен бірге республика экономикасына оң ықпал етуге тиіс болды.
Мамандандырылған соттардың тағы да бір ерекшелігі - олардың қазіргі бар
әкімшілік-аумақтық бірлік құрылымдарымен үйлеспеуі. Осы көрсетілген
соттардың жұмысын, қоғам, бірінші кезекте кәсіпкерлер осы жаңалықты бағалай
алатындай, осындай мамандандырудың мақсатқа сай екендігін тани алатындай
етіп жолға қою керек.
Республика сот жүйесіндегі тағы бір тарихи оқиға 2000 жылы желтоқсанда
Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы
конституциялық заңның қабылдануы болды. Осы заң сот беделін анағұрлым
арттырды, судьялардың ауыспаушылығы мен оларға тиіспеушілік бекітілді,
судья лауазымына тағайындау рәсімі өзгертілді.
Қазақстан Республикасындағы сот жүйесін Қазақстан Республикасының
Конституциясына және Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының
мәртебесі туралы конституциялық заңға сәйкес құрылатын Жоғарғы Сот пен
жергілікті соттар құрайды. Жергілікті соттарға облыстық және солармен
теңестірілген соттар, яғни Республика астанасының қалалық соты,
республикалық дәрежедегі қалалардың қалалық соттары, ма-мандандырылған сот
- Қазақстан Республикасы әскерлерінің Әскери соты және басқалары; аудандық
және солармен теңестірілген соттар, яғни қалалық, ауданаралық,
мамандандырылған сот - гарнизонның әскери соты және басқалары жатады.
Біздің сот жүйемізде мамандандырылған әскери соттарды сақтау олардың
қажеттілігімен және армия үшін маңызымен түсіндіріледі. Әскери қылмыстармен
күрес жүргізу тек қылмыстық істерді қараумен ғана шектелмейді, сонымен
бірге ол жасалатын қылмыстардың себептері мен жағдайларын анықтауға
бағытталады. Ең ақыры, мемлекеттік және әскери қүпияны қатаң сақтау
қамтамасыз етілуі тиіс [11, 38-41 б.б.].
Егер 1995 жылғы Қазақстан Республикасының сот жүйесі және судьялардың
мәртебесі туралы Жарлыққа сәйкес, әскери судьялардың әскери қызметкерлер
болуы міндетті болса, ал 2000 жылғы Қазақстан Республикасының сот жүйесі
мен судьяларының мәртебесі туралы заң бойынша мамандандырылған әскери
соттардың судьялары әскери қызметкер бола алмайды.
Заң арқылы сот қарауының ауқымдары кеңейтілді, мұндай шара сот
төрелігін іске асыру кезінде тек қолданыстағы заңдарды ғана емес, сонымен
бірге әділдік сияқты моральдық-адамгершілік санатты да қолдану
мүмкіндігімен байланысты.
Сот билігі барлық өркениетті мемлекеттерде тұтас сот органдарына
жүктелген белгілі, олардың әрқайсысы жүйедегі орнына қарамастан нақты
істерді дербес шешеді.
Демократиялық қоғамда сот билігінің әлеуметтік ролі түрлі заң
тартыстарда құқық үстемдігін қамтамасыз етуде көрінеді. АҚШ-тың француз
зерттеушісі Алексиса де Токвила Демократия в Америке кітабында әлеуметтік
ролін өте дәл келтірген: Сот төрелігінің ұлы мақсаты зорлық мұратын құқық
мұратына өзгертуден, үкімет пен олар пайдаланатын күш арасында құқықтық
бөгет орнатудан тұрады [12].
Сот төрелігі мемлекеттік зорлықты өркениет шеңберіне шығарып қана
қоймай, құқық негізінде жеке субьектілер арасындағы тартыстарды да шешеді.
Осылайша, сот билігі қоғамдық қарым-қатынасқа әсер ететін пәрменді құрал
болып табылады. Қоғамның құқық танымы деңгейі жоғары батыс мемлекеттер үшін
сот шешімінің орындалмауына жол беру мүмкін емес әрі кешірілмейді.
Шет мемлекеттердің басым көпшілігінің сот жүйесі неғұрлым кең тараған
екі модельдің біреуіне жатады: англосаксондық( англо-американ) немесе роман-
германдық( еуропа континенті). Соңғы кездері екі модельдің жақындасу үрдісі
байқалғанын атап өткен жөн. Англосаксондық елдерінде құқық барған сайын сот
құрылысы мен сот ісін жүргізуді заңнамалық реттеуге айналуда, ал
континентальды жүйедегі елдерде судьяларға қоғамдық қатынастарды заңнамалық
реттеудегі проблемаларды өз шешімдерімен толықтыру құқығы беріледі, яғни
соттарға кейбір шамада құқық шығару функциясы берілгенін білдіреді.
Әлемдегі барлық елдердің дерлік Конституциясы сот жүйесінің немесе
соттардың түрлерін белгілейді, қандай арнайы соттар жалпы заң құзырындағы
соттармен қатар құрыла алатыны көрсетеді.
Сот билігі басшылыққа алатын басты ұйымдастыру қағидаты барлық жерде
бірдей тек заңға бағынатын судьялардың тәуелсіздігі, оның кепілдіктерінен
ажырамас тұтастығында; қызмет атқарған уақытында ауыстырылмайтындығы,
иммунитеті, көтермелеудің азаймайтындығы болып табылады.
Бірқатар елдердің Конституциясы халықтың ең алдымен, алқа биі ретінде
сот төрелігін атқаруға қатысуын көздейді.
Сот төрелігін атқаруды сапалы ұйымдастыру үшін сот шешімдеріне шағым
беру құқығы түрінде көрінетін сатылық қағидатының маңызы зор.
Төтенше соттарға тыйым сала отырып, заңды түрде белгіленген соттардың
ғана сот төрелігін атқаруының конституциялық қағидаты кең таралған.
Сот процесінің негізгі қағидаты ретінде сот жүйесі қызметі қағидатын
бөліп көрсеткен жөн. Сот процесінің кең таралған конституциялық қағидатын
жариялылық болып табылады. Бұл қағидат АҚШ, Жапония, Италия, Испания сияқты
көптеген демократиялық мемлекеттердің констиуцияларында бекітілген.
Судьялардың тек заңмен байланыстылық қағидаты өте кең таралған. Осы қағида
судьяның істі шешу кезінде кімнен болсын ешқандай нұсқау алуға тиіс
еместігін білдіреді, заңға қатысы бойынша төменгі тұрған нормативтік
актілердің қаншалықты заңға сәйкес келгенінше маңызы бар.
Сот билігінің континентальды үлгісінің негізгі белгілері: соттарды
ұйымдастыру мен оның қызметін айқындайтын күшті дамыған заңнамалық база;
құқық көзі ретінде сот прецендентін шартты түрде мойындамау. Сот
шешімдеріне шағым берудің аппеляциялық нысанымен қатар кассациялық және
телидарлық нысандарын пайдалану; процесте судьяның белсенді ролі; алқа
билері мен әлемдік судьялар институттарының аз таралуы; төмен деңгейдегі
кәсіпқой судьяларды ерекше тағайындау; кадрлық функциялар мен
өкілеттіктермен бірге толық немесе ішінара судьялық өзін-өзі басқару
органдарын құру болып табылады.
Белгілі Ресей ғалымы В.Е.Чиркин шет елдердегі сот органдарының мынадай
түрлерін бөліп көрсетеді.
1) Сотқа дейін іс қарау органы, мысалы Франциядағы, Италиядағы
медиаторлар, консилиаторлар( делдалдар,бітімшілер). Оларды әдетте
муниципалитет-жергілікті өзін-өзі басқару органдары отставкадағы
мемлекеттік қызметшілердің ішінен құқық негіздерін білетін және
көршілер арасындағы ұсақ дауларды, құқық бұзушылықтарды қарайтын
жолдастық соттар қолданылған. Тараптар келіспеген кезде осы
соттардың шешімдері бірінші сатыдағы сот бекіткеннен кейін ғана
күшіне ие болады. Жолдастық соттардың шешімдеріне сотқа шағым беруге
болады.
Мәнісі бойынша, әсіресе беделді әрі өкілеттіктері жоғары қоғамдық
соттардың ролін АҚШ-та мекемелердегі әкімшілік соттар, ал Ұлыбританияда -
әкімшілік трибуналдар орындайды. Екеуі де әдетте әкімшілік әділетке жатады,
бірақ, мысалы Францияда немесе Италияда әкімшілік әділеттің біріңғай
жүйесін құрамайды. Сонымен қатар, олар тек таза әкімшілік істерді ғана
емес, басқа да мәселелерді қарайды (Ұлыбританияда – еңбек, салық даулары,
пәтерақы туралы даулар, денсаулық сақтауға байланысты мәселелер және т.б.).
Қоғам қайраткерлері, заңгерлер трибунал мүшелері болып табылады, ал
мемлекеттік қызметшілер бола алмайды. Осы санаттағылардан АҚШ-та көбінесе
әкімшілік судьялар іріктеледі, бірақ соңғылары әдетте осы мекеменің
қызметшілері болып табылады. Әкімшілік судьялар мен трибуналдардың
шешімдеріне сотқа шағым берілуі, ал АҚШ-та мекеме бастығымен күші жойылуы
мүмкін.
2) Қылмыстық істерді, азаматтық және еңбек дауларын және т.б. қарайтын
жалпы құзырлы соттар. Әкімшілік соттар жоқ кейбір постсоциалистік
елдерде олар әкімшілік әділеттің кейбір функцияларын орындайды.
Жалпы соттар жүйесі жоғарыды төменгі дейінгі соттардың түрлі
буындарын қамтиды, бірақ оларды құру тәсілдері әртүрлі. Жалпы соттар
төрт үлгі бойынша топтастырылуы мүмкін: англо-американдық, романо-
германдық, әлеуметтік және мұсылмандық.
Англосаксондық үлгіде әдетте жоғары соттардың басқаруымен біріңғай сот
жүйесі қолданылады. Бұл үлгіде сот преценденті кеңінен пайдаланылады,
осыдан заң шығару ролі едәуір төмендейді. Судья сот процесінде бәсең, ол
тек отырысты жүргізеді және қылмыстық істерде судья мен алқа
заседательдерінің өкілеттігі бөлінгендіктен, кінәлілігі туралы мәселені
шешеді.
Романо-германдық үлгіде әдетте сотта бір жүйе жоқ, ол – жартылай жүйе.
Мамандырылған әртүрлі сот жүйесінде өздерінің жоғары органдары болады.
Сондықтан олар толығымен алғанда ғана “жалпы соттарды” білдіреді. Мысалы,
Германияда – бес жоғары федерация соты, Бразилияда да жоғары федералды
соттар бірнеше. Бұл орайда сот қызметінің жүйесі кең дамыған заңнамамен
айқындалады, сот преценденті жиі қолданылады; аппеляциямен қатар
кассациялық және ревизиялық шағым беру тәртібі қолданылады, англосаксондық
үлгіде ол жоқ; процесте судья белсенді, ол баға беріп қоймай,
дәлелдемелерді өзі де жинайды; халықтан шыққан судьялар, кәсіпқой емес
судьялар судьямен бірге жазаны белгілеуге қатысады.
Әлеуметтік үлгіде: барлық судьялар мен халық заседательдерін таңдау;
судьялар мен халық заседательдері құқықтарының теңдігі; әкімшілік-аумақтық
бөліністер мен сот округтері шекараларының сәйкес келуі тән. Жергілікті
кеңес сайлаған сот оның аумағында әреке етеді, осы аумақтық шекараларында
тиісті коммунистік партия органы да әрекет етеді.
Мұсылмандық үлгі дербес сипатқа ие: мұсылмандық сотқа тек діндес немесе
осындай сотқа келіскен адамдар жатады; халық заседательдері, ассистер, алқа
билері болмайды; азаматтық, қылмыстық құқықта да процесс жауапкершіліктің
өзгеше нысандарымен шариғат ережелері бойынша жүзеге асырылады. Кейбір
мұсылман елдерінде сот шешімдеріне шағым беру рәсімі болмайды, тек имамға –
қосымша монарх болып табылатын жоғары дін иесіне жүгінеді, мысалы Нигерияда
жоғары тұрған мұсылман соттары болады.
3) Арнайы соттар: әскери (әскери қызметшілер үшін), жасөспірімдер,
еңбек, жер және су даулары, наразылық, коммерциялық және т.б. істері
жөніндегі соттар. Осы соттардағы судьялардың кейде заңгерлікпен
қатар, басқа да білімдері болады (мысалы, жасөспірімдер істер
жөніндегі соттарда педагогикалық), еңбек даулары бойынша соттарда
судьялар көбінесе кәсіподақ қайраткерлері болып табылады. Осындай
соттарда істер кәсіпқой судьялардың алқасында заседательдерсіз
қаралады, процесс жеделдетілген, оларда әдетте жоғарыда тұрған ұқсас
соттар жүйесі жоқ, кейде жалпы соттар жанындағы бөлімшілер болып
табылады. Алайда кейбір елдерде арнайы соттар жүйесі сатылық
құрылымда болып келеді(мысалы Германияда).
4) Азаматтардың құқықтары бұзылуына байланысты басқару мәселелері
бойынша азаматтың мемлекет шенеуніктері мен органдарымен дауларын
қарайтын өкімшілік соттар (ерекше арнайы соттар). Бұл соттар кейде
министрліктердің, басқару органдары жанынан құрылады, бірақ олар
әдетте тұтас жүйені құрайды: Францияда, Швецияда, басқа елдерде
жоғарғы әкімшілік соттар (Францияда – Мемлекеттік кеңес), ірі
аумақтық округтердің әкімшілік соттары, төменгі әкімшілік соттар.
Әкімшілік соттарға, егер шенеунік заңды бұзбаса, шағым беруге
болмайды, өйткені нақты істерді шешу кезінде шенеунік өз қарауынша
қарайды және заң шегінде дербес әрекет етуге құқығы бар(дискрециялық
өкілеттіктер).
5) Кәдімгі құқық соттары – көсемдер, ақсақалдар қатысатын тайпа
соттары. Олар көршілер арасындағы дауларды, жерді орманды,
жайылымдарды пайдалану туралы дауларды, тайпа дәстүрінің негізінде
кейбір отбасылық құқық мәселелерін қарайды. Қылмыстық істерді мұндай
соттар қарай алмайды. Егер олар заңға қайшы келсе, олардың шешімдері
танылмайды. Тайпа соттарының шешімдеріне жалпы құзырлы соттарға
шағым беруге болады.
6) Конституциялық соттар, сондай-ақ жоғары лауазымды адамдардың
конституциялық жауапкершілігі мәселелерін қарайтын соттар ерекше
орын алады( мысалы, Франциядағы Жоғары сот төрелігі соты, Польшада
Мемлекеттік трибунал).
7) Кебір елдерде шіркеу қызметкерлерінің ісін қарайтын шіркеу соттары
әрекет етеді, бірақ келушілерді жазалай алады.
8) Конституцияда төтенше соттарды, яғни конституцияда және заңдарда
белгіленгеннен өзгеше тәртіппен құрылатын, сот рәсімдері
ережелерінен тыс әрекет ететін, кейде қылмыстық кодексте көзделмеген
жаза қолданатындарды құруға тыйым салынады. Алайда әскери режим
жағдайында мұндай соттар әдетте құрылады [13, 301-304 б.б.].
Сот құрылысы мен сот ісін жүргізу даму үстінде. Шаруашылық және
азаматтық істер жөніндегі сот алқалары біріктірілді, Жоғарғы Соттың әскери
алқасы таратылды.
К. Халықовтың пікірі бойынша, Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен
судьяларының мәртебесі туралы заңды келешекте мына мазмұндағы баппен
толықтыруға болар еді. Сот билігі сотта қарау және шешу арқылы төмендегідей
жүзеге асырылады:
а) азаматтардың, мемлекеттік және өзге де ұйымдардың құқықтары мен
еркіндіктерін қозғайтын даулар жөніндегі азаматтық істер;
б) шаруашылық жүргізуші субъектілер арасындағы олардың заңды құқықтары
мен мүдделерін қорғау жөніндегі шаруашылық даулар;
в) азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерін қозғайтын жағдайларда
мемлекеттік, қоғамдық органдардың және лауазымды адамдардың (лауазым
иелерінің) іс-әрекеттерінің заңдылығы мен негізділігін тексеру бойынша
өзінің құзыретіне жатқызылатын істер;
г) қылмыстық істер және қажет болған жағдайларда қылмыс жасауда айыпты
(кінәлі) адамдарға заң белгілеген жаза қолдану немесе кінәсіздерді ақтау;
д) өзінің құзыретіне берілген тәртіптік теріс қылықтар және қажет
болған жағдайларда қылмыс жасауда айыпты адамдар үшін тәртіптік ықпал ету
шараларын қолдану туралы немесе кінәсіздерді ақтау [14, 77-78 б.б.].
Судья лауазымына тағайындау рәсімнің ашықтығы мен жариялылығын
қамтамасыз ету мақсатында судьялар қызметіне конкурстық негізде үміткерлер
іріктеуді жүзеге асыруды көздейтін нормалар енгізілді, сондай-ақ олар
міндетті тағлымдамадан (сынақ мерзімінен) өтулері тиіс. Бұдан басқа,
судьялар тәуелсіздігі кепілінің принциптері іске асты. Атап айтқанда,
тәртіптік өндірісті (іс жүргізуді) қозғау құқығына ие адамдар тобының саны
азайтылды. Қазір мұндай құқықты тек Жоғарғы Соттың төрағасы мен облыстық
соттардың төрағалары ғана иеленген.
Осы айтылғандармен, әділ сот саласындағы барлық мәселелер шешілді десек
жаңсақтық болар еді, өйткені сот жүйесін одан әрі жетілдіре түсуге
бағытталған конституциялық заң ережелерін іске асыру жөнінде әлі де
бірқатар ұйымдық және шығармашылық құқықтық жұмыстар күтіп тұр. 2030 жылға
дейінгі Қазақстан дамуының стратегиясына сәйкес құқықтық реформаны
тереңдету де алдағы міндет. Сондықтан, жинақталған тәжірибені талқыдан
өткізіп, саралай келгенде, мынаны мойындауымыз керек, осы салада жартыкеш
шаралармен істің бітуі қиын, принципті шешімдер қажет, өйткені биліктің
атқару және сот тармақтары үшін конституциялық негіз бар. Сондай-ақ,
бүгінгімен салыстырғанда әлдеқайда жетілдірілген сотта іс жүргізу мен сот
құрылысын жасауға бағытталған қолданыстағы заңдарды одан әрі реформалау
қажеттілігіне баса назар аудару керек. Ол Қазақстан Республикасының
қолданыстағы Конституциясы аясында сот билігінің тәуелсіздігі мен
дербестігін қамтамасыз етуді жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасы судьяларының III съезінде сөз сөйлеген мемлекет
басшысы: Сот - құқықтық реформаның ең басты нәтижесі, адамдар, түптің
түбінде өз құқықтарын қорғау жөнінде ақыры сіздерге жиі жүгіне бастады,
мұндай жәйт еркениетті қоғамдарға ғана тән. Осындай сот жүйесінің болуы
біздің қоғамымызда жүріп жатқан саяси және экономикалық өзгерістер
түрақтылығының ең озық кепілі болып табылады [15], -деп атап көрсетті.
Бүгінгі күннің міндеті - соңғы жылдардағы сот реформасының
жетістіктерін бекіту және оны ілгері дамыту.
1.2 Сот билігінің тәуелсіздігі – құқықтық мемлекетті нығайтудың негізгі
принципі
Билікті бөлісу қағидаты құқықтық мемлекет құрудың аса маңызды негізі
ретінде тек ақыл-парасатты ғана еншілемейді, сонымен бірге ол біздің
мемлекетімізде өзіне жол ашуда. Бұл сот билігі тереңірек тани түсуден,
соттарға деген сенімнің артуынан, соттардың тәуелсіздігін қамтамасыз етуге
және олардың тек заңға ғана бағынуларына бағытталған іс-шаралардан және
тәуелсіздікке қол сұққаны үшін жауапкершілік белгілеуден көрініс табады.
Заң шығару және атқару тармақтарына тәуелсіз әрекет жасайтын сот билігі
дербестігінің аса маңызды кепілі де, сондай-ақ судьялар тәуелсіздігінің
қағидаты болып табылады. Осы қағидат Конституция жүзінде жарияланған
елдерде, соттардың дербестігін жоятын немесе кемітетін нормативтік құқықтық
актілердің шығуына рұқсат етілмейді.
Орталық Еуропа елдері мен бұрынғы КСРО-ның конституциялық саясаты үшін
еуропалық құқықтық дәстүрлердің жолын қуушылық тән. Шын мәнінде ТМД
елдерінің барлығының, соның ішінде Қазақстанның да Конституциясы
конституциялық әділеттің еуропалық үлгісін алған. Соған сәйкес азаматтық,
қылмыстық және әкімшілік әділ сот органдары тәуелсіз іс-әрекет жүргізеді
және олар әділ соттың ерекше нысанындағы конституциялық соттардан
бөлектенген, мысалы, Қазақстан Республикасындағы Конституциялық Кеңес.
Осындай шек қоюлар кезіндегі сот органдарының дербестігі конституциялық
соттардың ерекше рөліне қайшы келмейді. Тек орталық және Шығыс Еуропа
елдерінің кейбір Конституциялары ғана Прокуратураға тәуелсіз мәртебе
береді, әйтсе де батыс-еуропалық дәстүрге сәйкес прокуратура сот билігінің
тармағына жатады. Бұл прокуратура органдарының лауазымды адамдарына қатысты
сот органдарының лауазымды адамдарының қызметтерін реттейтін дәл сол
нормалардың қолданылатынын білдіреді [16].
Тәуелсіздік жылдары еліміздің сот жүйесінде терең және сапалы
өзгерістер жүргізілді, олар лайықты деңгейде әділ сотты жүзеге асыруға
қабілетті тәуелсіз сот билігінің қалыптасуын қамтамасыз етеді.
Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі
туралы Қазақстан Республикасының 2000 жылғы 25 желтоқсандағы заңының 1-
бабы (3-тармақ) бойынша судьялар сот төрелігін атқару кезінде тәуелсіз және
тек Конституция мен заңға ғана бағынады. Судьялардың мәртебесі мен
тәуелсіздігіне қысымшылық жасайтын заңдарды немесе нормативтік құқықтық
актілерді қабылдауға рұқсат етілмейді. Сот әділдігін атқару жөніндегі сот
қызметіне қандай да болса араласуға рұқсат етілмейді және ол заң бойынша
жауапкершілікке тартылады. Судьялар нақты істер бойынша есеп бермейді.
Демек, ешқандай да мемлекеттік органдар, қоғамдық ұйымдар мен лауазымды
адамдар қайсыбір түрде болса да судьяларға, егер әділ сотты жүзеге асыру
кезінде істерді қарауға алқалы сот шақырылса, оларға да судьялармен парапар
ықпал жасай алмайды.
Қоғамдағы бірде-бір лауазымды адам судья сияқты құрмет пен мәртебеге
ие емес. Осы шаралардың негізінде олардың өз қызметтерін өздері іске
асырудың міндетті және аса маңызды шарты ретіндегі судьялардың
тәуелсіздігін қамтамасыз ету мүдделері, оларды судьяның жігерін және
судьялардың үкімдерінің қоғамдық құндылықтарын бұрмалайтын сырттай залалды
ықпалдардан оқшаулау мүдделері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz