Экономикадағы интеграциялық процестер
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 4
1 Экономикадағы интеграциялық процестерді дамытудың объективті заңдылықтары 7
1.1 Экономикалық интеграция: мәні және даму ерекшеліктері
7
1.2 Аграрлық сферадағы экономикалық интеграцияны дамытудың ерекшеліктері мен бағыттары 14
2 Азық.түлік нарығының қазіргі жағдайын бағалау және интеграция жағдайындағы оны дамытудың факторлары 24
2.1 Қазақстанның азық.түлік нарығына интеграциялық процестердің ықпал ету факторларын талдау 24
2.2 Қазақстанның кеден одағының азық.түлік нарығындағы жағдайы және мәселелері
35
3 Интеграция жағдайындағы отандық азық.түлік нарығын дамытудың негізгі бағыттары мен перспективалары 42
3.1 Азық.түлікті отандық өндірушілерді қолдау және ынталандыру
42
3.2 Аграрлық сферада экономикалық интеграцияны дамытудың перспективті бағыттары
50
3.3 Интеграция жағдайындағы Қазақстанның аграрлық нарығын мемлекеттік реттеуді жетілдіру
55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 64
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... 67
1 Экономикадағы интеграциялық процестерді дамытудың объективті заңдылықтары 7
1.1 Экономикалық интеграция: мәні және даму ерекшеліктері
7
1.2 Аграрлық сферадағы экономикалық интеграцияны дамытудың ерекшеліктері мен бағыттары 14
2 Азық.түлік нарығының қазіргі жағдайын бағалау және интеграция жағдайындағы оны дамытудың факторлары 24
2.1 Қазақстанның азық.түлік нарығына интеграциялық процестердің ықпал ету факторларын талдау 24
2.2 Қазақстанның кеден одағының азық.түлік нарығындағы жағдайы және мәселелері
35
3 Интеграция жағдайындағы отандық азық.түлік нарығын дамытудың негізгі бағыттары мен перспективалары 42
3.1 Азық.түлікті отандық өндірушілерді қолдау және ынталандыру
42
3.2 Аграрлық сферада экономикалық интеграцияны дамытудың перспективті бағыттары
50
3.3 Интеграция жағдайындағы Қазақстанның аграрлық нарығын мемлекеттік реттеуді жетілдіру
55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 64
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... 67
Зерттеу тақырыбының өзектілігі.Қазақстан үшін интеграциялық бірлестіктердің құрылуы ерекше мәнге ие, өйткені оның халықаралық экономикалық интеграцияға қатысуы жоғары экономикалық өсуді қамтамасыз етудің, оның толық құқылы мүше ретінде әлемдік қауымдастыққа кіруінің шарты болып табылады. Қазақстан Республикасы интеграциялық процестердің белсенді ұйымдастырушысы және алғашқы көшбасшыларының бірі болып табылады. Қазіргі кезде бірде бір ел оқшауланған түрде өмір сүре алмайды, сондықтан интеграциялық процестер өмірлік қажетті болып табылады.
Интеграция процестерін зерттеулерге ерекше маңыздылықты интеграцияланушы елдер экономикасының аграрлық сияқты маңызды саласының даму тұрақтылығын қамтамасыз ету сияқты елеулі мәселелер береді. Евразциялық қауымдастық шеңберіндегі қарқынды интеграция қазіргі кезеңде перспективті тенденцияға айналып отыр.
Интеграция процестерін зерттеулерге ерекше маңыздылықты интеграцияланушы елдер экономикасының аграрлық сияқты маңызды саласының даму тұрақтылығын қамтамасыз ету сияқты елеулі мәселелер береді. Евразциялық қауымдастық шеңберіндегі қарқынды интеграция қазіргі кезеңде перспективті тенденцияға айналып отыр.
1. Международные экономические отношения: Учебник / Под ред. Б.М.Смитиенко.-М: ИНФРА-М, 2007
2.Пономарева Е.С., Кривенцова Л.А., Томилов П.С.Мировая экономика и международные экономические отношения: учебное пособие,
Юнити-Дана, 2010, 287с.
3.Авладеев А. А. Уточнение понятий «экономическая интеграция» и «принудительная экономическая интеграция» / А. А. Авладеев // Молодой ученый. — 2014. — №21. — С. 260-263.
4. Рахматулина Г. Интеграция - длительный процесс, как, впрочем, и период распада. [Электронный ресурс] http://www.dknews.kz
5. Хусаинов Б. Казахстан - Таможенный союз: не ждать чудес, а вращивать древо интеграции. [электронный ресурс] http://www.zonakz.net/ articles/35469?mode=reply
6. Лимонов Л.Э., Одинг Н.Ю., Кадочников Д.В., Савулькин Л.И., Анисимов А.М. Анализ торгово -производственных связей приграничных регионов Росии и Казахстана: влияние Таможенного союза и единого экономического пространства. / Евразийская экономическая интеграция. № 4 (17) ноябрь 2012. С. - 54-56.
7. Смагулова Д.К. Интеграционные процессы в Центральной Азии: проблемы и перспективы. / Евразийская экономическая интеграция. № 4 (17) ноябрь 2012. С. - 117-120.
8.Джанчарова Г.К.Развитие экономической интеграции в аграрной сфере (на материалах России и Казахстана), автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата экономических наук, Москва, 2010
9.Егорова Е.А. Аграрная политика Таможенного союза Беларуси, Казахстана и России на рубеже первого десятилетия XXI века / Сборник статей II Международной научно -практической конференции «Формирование новой
экономики XXI века. - Пенза. Приволжский Дом знаний, 2010 Таврійський державний агротехнологічний університет
10.Джанчарова Г.К. Конкурентные преимущества Казахстана на мировом аграрном рынке // Научные труды международной научно – практической конференции ученых МАДИ (ГТУ), РГАУ – МСХА, ЛНАУ. 20-21 января 2010 года. Том 3. Мировая экономика. Москва – Луганск. Издательство МАДИ (ГТУ), РГАУ – МСХА, ЛНАУ, 2010 г.
2.Пономарева Е.С., Кривенцова Л.А., Томилов П.С.Мировая экономика и международные экономические отношения: учебное пособие,
Юнити-Дана, 2010, 287с.
3.Авладеев А. А. Уточнение понятий «экономическая интеграция» и «принудительная экономическая интеграция» / А. А. Авладеев // Молодой ученый. — 2014. — №21. — С. 260-263.
4. Рахматулина Г. Интеграция - длительный процесс, как, впрочем, и период распада. [Электронный ресурс] http://www.dknews.kz
5. Хусаинов Б. Казахстан - Таможенный союз: не ждать чудес, а вращивать древо интеграции. [электронный ресурс] http://www.zonakz.net/ articles/35469?mode=reply
6. Лимонов Л.Э., Одинг Н.Ю., Кадочников Д.В., Савулькин Л.И., Анисимов А.М. Анализ торгово -производственных связей приграничных регионов Росии и Казахстана: влияние Таможенного союза и единого экономического пространства. / Евразийская экономическая интеграция. № 4 (17) ноябрь 2012. С. - 54-56.
7. Смагулова Д.К. Интеграционные процессы в Центральной Азии: проблемы и перспективы. / Евразийская экономическая интеграция. № 4 (17) ноябрь 2012. С. - 117-120.
8.Джанчарова Г.К.Развитие экономической интеграции в аграрной сфере (на материалах России и Казахстана), автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата экономических наук, Москва, 2010
9.Егорова Е.А. Аграрная политика Таможенного союза Беларуси, Казахстана и России на рубеже первого десятилетия XXI века / Сборник статей II Международной научно -практической конференции «Формирование новой
экономики XXI века. - Пенза. Приволжский Дом знаний, 2010 Таврійський державний агротехнологічний університет
10.Джанчарова Г.К. Конкурентные преимущества Казахстана на мировом аграрном рынке // Научные труды международной научно – практической конференции ученых МАДИ (ГТУ), РГАУ – МСХА, ЛНАУ. 20-21 января 2010 года. Том 3. Мировая экономика. Москва – Луганск. Издательство МАДИ (ГТУ), РГАУ – МСХА, ЛНАУ, 2010 г.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
4
1
Экономикадағы интеграциялық процестерді дамытудың объективті заңдылықтары
7
1.1
Экономикалық интеграция: мәні және даму ерекшеліктері
7
1.2
Аграрлық сферадағы экономикалық интеграцияны дамытудың ерекшеліктері мен бағыттары
14
2
Азық-түлік нарығының қазіргі жағдайын бағалау және интеграция жағдайындағы оны дамытудың факторлары
24
2.1
Қазақстанның азық-түлік нарығына интеграциялық процестердің ықпал ету факторларын талдау
24
2.2
Қазақстанның кеден одағының азық-түлік нарығындағы жағдайы және мәселелері
35
3
Интеграция жағдайындағы отандық азық-түлік нарығын дамытудың негізгі бағыттары мен перспективалары
42
3.1
Азық-түлікті отандық өндірушілерді қолдау және ынталандыру
42
3.2
Аграрлық сферада экономикалық интеграцияны дамытудың перспективті бағыттары
50
3.3
Интеграция жағдайындағы Қазақстанның аграрлық нарығын мемлекеттік реттеуді жетілдіру
55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
64
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ...
67
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі.Қазақстан үшін интеграциялық бірлестіктердің құрылуы ерекше мәнге ие, өйткені оның халықаралық экономикалық интеграцияға қатысуы жоғары экономикалық өсуді қамтамасыз етудің, оның толық құқылы мүше ретінде әлемдік қауымдастыққа кіруінің шарты болып табылады. Қазақстан Республикасы интеграциялық процестердің белсенді ұйымдастырушысы және алғашқы көшбасшыларының бірі болып табылады. Қазіргі кезде бірде бір ел оқшауланған түрде өмір сүре алмайды, сондықтан интеграциялық процестер өмірлік қажетті болып табылады.
Интеграция процестерін зерттеулерге ерекше маңыздылықты интеграцияланушы елдер экономикасының аграрлық сияқты маңызды саласының даму тұрақтылығын қамтамасыз ету сияқты елеулі мәселелер береді. Евразциялық қауымдастық шеңберіндегі қарқынды интеграция қазіргі кезеңде перспективті тенденцияға айналып отыр. Өйткені мемлекетаралық бірлестіктерге интеграциялану процесі тауар нарықтарындағы және бірінші кезекте бәсекелік ортаны өзгертсе, азық-түлік өнімдерін өндірудің табиғи және экономикалық шарттары, сондай-ақ оған деген тұтынушылық сұраныстың мөлшері мен құрылымы бойынша елдердің түрленуі өндірістің аграрлық секторына оның дамуына әртүрлі ықпал ете отырып, әртүрлі талаптар қояды.
Қазіргі уақытта Еуразиялық интеграцияның Қазақстанның аграрлық секторына ықпал етуінің екі жақты сипаты көрініс табады. Бір жағынан, бәсеке алаңы мен бәсекелік орта кеңейеді, бұл бәсекелік қабілеттілікті арттыру және соңғы қорытындысында өз өнімдерінің өткізу нарығын кеңейту үшін отандық кәсіпорындарға қарқын береді Екінші жағынан өндірістің қызмет етуінің бірыңғай экономикалық режимі ұлттық нарықта ресейлік және беларус өнімдерінің күшеюіне алып келеді, яғни азық-түлік қауіпсіздігіне қатер тудырады. Экономиканың аграрлық секторы мен мемлекетаралық қатынастарда болып жатқан өзгерістер ауыл шаруашылығы мен онымен байланысты АӨК салаларында интеграция формаларын одан әрі дамыту қажеттігін шарттайды. Елдердің агроөнеркәсіп өндірісінің жағдайы, олардың Еуразиялық интеграцияны құру жағдайындағы өзара әрекеті мен өзара байланысы, бірыңғай экономикалық саясат негіздерін қалыптастыру ішкі мемлекеттік, сондай-ақ мемлекетаралық деңгейде интеграцияның даму бағыттарын анықтауға жаңа тәсілдерді талап етеді.
Қазақстан ішкі нарық қажеттіліктерінен едәуір асатын көлемде азық-түлік тауарларының кең ассортиментін өндіру үшін нақты мүмкіндіктерге ие. Алайда, қазіргі уақытта азық-түлік әлеуеті тиімсіз қолданылып отыр. Бұл жөнінде көпшілігі отандық кәсіпорындарда өндіріле алатын тамақ өнімдері импортының ұтымсыз құрылымы куәландырады. Демек, азық-түлік сферасында өндірістік-экономикалық қатынастар жүйесін жаңартуды ұйымдастырудың, оның дамуын стратегиялық басқарудың, азық-түліктің ұдайы өндірісінің бүкіл процесін модернизациялаудың ғылыми тәсілдерін іздеу қажет. Осының барлығы АӨК-гі мемлекеттердің экономикалық интеграциясын дамыту бойынша ғылыми негізделген ұсыныстар әзірлеу экономикалық дағдарыстан шығу, агроөнеркәсіп өндірісін кезекті тұрақтандыру мен азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін үлкен мәнге ие екендігін куәландырады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Көптеген елдердің аграрлық секторында кең қолдау тапқан интеграциялық процестердің теориялық негіздерін әзірлеуге едәуір үлесті А.В.Чаянов, Н.Д.Кондратьев сияқты белгілі ғалымдар қосқан. Интеграция мәселелері, атап айтқанда кедендік одақ шеңберіндегі интеграция мәселелері бойынша экономист ғалымдар - Б.Хусаинов, Л.Э. Лимонов, Н.Ю. Одинг, Д.В.Кадочников, Л.И.Савулькин, А.М.Анисимов, Г. Рахматулинаның зерттеу нәтижелері қызығушылық танытады. Онда кедендік одаққа мүше - мемлекеттердің экономикасының даму тенденциясын талдау нәтижелері, нарық көрсеткіштерінің қарқыны мен интеграцияны дамыту бойынша мәселелер берілген.
Соңғы жылдары аграрлық сферадағы экономикалық интеграцияны дамыту мәселелері А.С.Есимов, Т.И. Есполов, Г.А.Калиев, А.Б. Молдашев, А.И. Гиззатова., Г.К. Джанчарова, Г.Н. Накипова және басқа да қазақстандық экономист ғалымдардың еңбектерінде зерттелген. Алайда азық-түлік нарығының қалыптасуы, қызмет етуі мен реттеу мәселелеріндегі тәсілдер интеграциялық даму шарттарын ескерусіз қарастырылған, инновациялық қызметті есепке ала отырып, азық-түлік нарығының көріну формаларын анықтайтын әртүрлі факторлардың өзара әрекеті мен өзара байланыстары, шаруашылық жүргізуші субъектілер арасындағы қатынастарды жетілдіру мәселелері жеткілікті толық ашылмаған.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеу мақсаты Қазақстанның аграрлық нарығынаинтеграциялық процестердің ықпалын зерттеу болып табылады. Қойылған мақсатты жүзеге асыру келесі мәселелерді шешуді көздейді:
- аграрлық сфераға қатысты мемлекетаралық экономикалық интеграцияның мазмұны мен ерекшеліктерін қарастыру;
- қазіргі кезеңдегі отандық азық-түлік нарығының мәселелері мен интеграциялық процестердің ықпал ету факторларын талдау;
- экономикалық интеграция жағдайында экономиканың аграрлық секторын мемлекеттік реттеу бағыттарын қарастыру;
- аграрлық сферада экономикалық интеграцияны дамытудың перспективті бағыттарын негіздеу.
Зерттеу пәні мен нысаны.Зерттеу пәні Қазақстанның агрралық нарығында экономикалық интеграция формаларын дамыту процесінде қалыптасатын экономикалық қатынастардың жиынтығы. Зерттеу нысаны: Қазақстанның аграрлық нарығы мен ауыл шаруашылық тауарөндірушілерінің қызметі.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздерін азық-түлік нарығының қызмет ету ерекшеліктері мен аграрлық саясат бағытындағыресейлік, қазақстандық және шетелдік ғалымдардың еңбектері құрайды. Зерттеу барысында ҚР-ның 2013-2020 жылдарға арналған агроөнеркәсіптік кешенін дамыту бойынша Бағдарламасы (Агробизнес-2020) шеңберінде азық-түлік нарығын мемлекеттік реттеудің нормативтік және құқықтық актілері, анықтамалық материалдар мен статистика жөніндегі ҚР-ның Агенттігінің мәліметтері, ҚР Президентінің Жарлықтары мен Үкімет Қаулылары, ресми мерзімді басылымдарда жарияланған материалдар қолданылды.
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы азық-түлік нарығын дамытуғаинтеграциялық процсетердің ықпалын бағалай отырып, оны дамытудың тетіктерін негіздеумен анықталады. Зерттеу барысында анықталған нәтижелер аграрлық секторды мемлекеттік реттеуді жетілдіруге негіз бола алады.
Зерттеудің ғылыми жаңашылдығы. Зерттеу жұмысының жаңалығы аграрлық нарықты дамытуға ықпал ететін тетіктердің жиынтығынан тұратын экономикалық механизмді қолданысқа енгізу бойынша ұсыныстар беру болып саналады. Сондай-ақ, зерттеуді жүргізу барысында төмендегідей нәтижелерге қол жеткізілді:
- Қазақстанның аграрлық нарығындағы интеграциялық процестердің ерекшеліктері қарастырылды;
- интеграция жағдайында азық-түлік нарығын дамытудың бағыттары мен мемлекеттік реттеу жолдары негізделді.
Дипломдық жұмыстың көлемі мен құрылымы: Дипломдық жұмыс 69 бетті қамтыған кіріспеден, үш негізгі тараудан, қорытынды мен ұсыныстардан тұрады. 7 кесте, 11 сурет тіркелген. Қолданылған әдебиеттер тізімі 36 атауды қамтиды.
Бірінші тарауда экономикадағы интеграциялық процестерді дамытудың объективті заңдылықтарықарастырылады.
Екінші тарауда Қазақстандағы азық-түлік нарығының қазіргі жағдайы мен интеграция жағдайындағы оларды дамытудың факторларыталданған.
Үшінші тарауда интеграция жағдайындағы отандық азық-түлік нарығын дамытудың негізгі бағыттары мен перспективаларықарастырылған.
1 ЭКОНОМИКАДАҒЫ ИНТЕГРАЦИЯЛЫҚ ПРОЦЕСТЕРДІ ДАМЫТУДЫҢ ОБЪЕКТИВТІ ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫ
1.1 Экономикалық интеграция: мәні және даму ерекшеліктері
Интеграциялық процестердің дамуы халықаралық тауар айырбасы мен оларды өндіретін факторлар қозғалысының артуы заңдылықты нәтижесі болып табылады. Бұл елдер арасындағы тұрақты өндірістік өнім өткізу байланыстарын қалыптастыру және халықаралық сауда мен өндіріс факторлары қозғалысындағы көптеген кедергілерді жоюды қажет етеді. Бұны жүзеге асыру мемлекетаралық интеграциялық бірлестіктер деңгейінде көпжақты саяси келісімдер негізінде мүмкін болады.
Қазіргі кездегі әлемдік кеңістікте екі тенденция көрініс алған, атап айтқанда:
# Біріншіден, әлемдік шаруашылықтың біртұтастығы, оның ғаламдық сипатының күшеюі;
# Екіншіден, аймақтық деңгейде елдердің экономикалық жақындасуы және олардың өзара бағыныштылығының нығаюы;
Әртүрлі интеграциялық процестер мен топтардың тәсілдері, идеологиясы, анықтамалары мен аттарының бөлектігіне қарамастан олардың кейбір жалпы белгілері мен заңдылықтарын бөліп қарастыруға болады. Тарихи интеграция эволюциялық дамитын бірнеше негізгі сатылардан тұрады және оның әрқайсысы интеграцияның жетілу дәрежесінің көрсеткіші болып есептеледі.
Бірінші деңгейде мемлекеттер өзара жақындасудың алғашқы қадамы ретінде преференциалдық сауда келісімдерін жасайды. Бұл келісім жеке мемлекеттер арасында екі жақтылық негізінде қалыптасқан интеграциялық топ пен жеке мемлекет не мемлекеттер тобының арасында жасалуы мүмкін.
Интеграцияның екінші деңгейінде мемлекеттер екі жақты сауда, кедендік тарифтерді жай ғана қысқартуды емес, оны мүлдем алып тастауды көздейтін еркін сауда аймағын (ЕСА) құруға көшеді, бірақ үшінші елдермен қатынаста ұлттық кедендік тарифтер өзгертілмейді.
Интеграцияның үшінші деңгейі Кедендік одақ (КО) құруға негізделген. Бұл ұлттық кедендік тарифтер тобын келісімді түрде алып тастап, үшінші мемлекеттерге қатысты сауданы реттеуде ортақ кедендік тарифтік емес жүйесін қолдану болып табылады 1.
Интеграциялық процестің төртінші деңгейі ортақ нарыққа жеткенде интеграцияланатын мемлекеттер тек тауарлар мен қызметтердің ғана емес, өндіріс факторларының - капитал және жұмыс күші қозғалысының еркіндігі туралы келісім жасайды. Біріңғай сыртқы тариф негізінде өндіріс факторларының мемлекетаралық қозғалысының еркіндігі ұйымдық тұрғыдан сыртқы саясат, мемлекетаралық үйлестердің анағұрым жоғарғы деңгейін талап етеді. Экономиканы интеграциялау оған қатысушылардың әрқайсысына, өзара саудамен шектелген елдерге қарағанда, қосымша жүйелі эффект деп аталатын артықшылықтарды алуға жағдай жасайды. Екінші жағынан алғанда,мемлекеттердің мұндай ынтасы, әлемде болып жатқан сапалық өзгерістерді көрсетеді және де қоғамдық өмірдің әр түрлі салаларындағы, ең алдымен экономикалық жүйедегі интеграциялық процестердің дамуына жасалған оңтайлы жағдайлардан туындайы.
Біріншіден, әлем салыстырмалы түрде әскери шиеленістерден біршама сақтану жүйелерін қалыптастыра бастады, әрі әскер қырғи-қабақ саясаты жойылуда. Әлемдегі екі жүйенің ғаламдық қарсы тұруы жойылды. Елдер арасындағы даулы мәселелер мен шиеленістерді өз уақтысында шешудің көптеген механизмдері жасалды. Әрине, Югославия және жеке елдердегі оқиғалар жалпы мемлекетаралық мәселелердің тұрақтылығы, сенімділігі мен келісімділігін терістей алмайды.
Екіншіден, әлемде әр түрлі елдердің капиталдарының өзара кірігуінің қарқындылығы артты, сыртқы сауда қатынастарының ырықтандырылуымен халықаралық сауда ұлғаюда.
Үшіншіден, әлемде соңғы жылдары елдер арасындағы экономикалық ынтымақтастықты реттеудің сенімді және тиімді механизмдері жасалып, табысты қолданылуда. Бұлар - кедендік, төлемдік, валюталық, экспорттық-импорттық және т.б. механизмдер мен нормалар.
Төртіншіден, жоғары технология және озық техниканың, информатика және т.б. қарқынды дамуы еңбек өнімділігін шұғыл арттыруға, тіпті жеке елдер мен аймақтардың нарығының тар болуына әкелуде. Оларға тауарлар мен қызметтер айналымының үздіксіздігін тездету қажеттілігі, осыған бөгет жасайтын барлық кедергілерді жою үшін елдер арасындағы өнім алмасуға қатысты мәмілелерді неғұрлым көбірек жеңілдетуге итермелейді.
Бесіншіден, әлемдік нарықтағы бәсекенің сипаты мен ауқымы өзгерді. Жеке елдердің экономкасы дамуына және еңбек бөлінісінің тереңдеуіне байланысты бәсеке ел ішіндегі фирмааралық деңгейден шығып, еларалық, халықаралық сипат ала бастады.
Алтыншыдан, кейінгі жағдайлар айқын көрсеткендей, аймақтардың экономика және қаржы-қаражат нарықтарының өзара тәуелділігі күшейді. Оңтүстік-Шығыс Азия, Жапония және Латын Америкасы дағдарыстары аймақтардағы жеке елдер мәселесін ғана емес, бүкіл әлемдегі экономикалық жағдайды қамтиды 2.
ХХ-ғ. Екінші жартысынан бастап жетекші индустриалды елдердің қарқынды экономикалық дамуы нәтижесінде және халықаралық транспорт пен байланыс құралдарының жетілдірілуіне байланысты тауарлар мен қызметтердің халықаралық саудасы күрт ұлғайды. Халықаралық сауда бірте-бірте өндіріс факторларының (капитал, жұмыс күші, технология) халықаралық қозғалысының әр түрлі формаларымен толықтырыла бастады.
Әлемдік шаруашылықтағы интеграциялық өзгерістің экономикалық немесе саяси жақтарының абсолютизациясы мүмкіндігі екі көзқарас тұғысында қарастырылады:
# Біріншіден, интеграция халықаралық экономикалық байланыстарының кездейсоқ дамуымен теңдестіріледі;
# Екіншіден, интеграцияның барысы ресми түрде құрылған экономикалық одақтар шеңберінде әрекет етеді.
Интеграция термині алғашқы рет неміс және швед ғалымдарымен ХХғ. 30-шы жылдарында қолданған болатын. Интеграция түсінігі қайта құру, қосылуды білдіретін inteqratio деген латын сөзінен шыққан.
Қазіргі экономикалық сөздік анықтамасы бойынша, интеграция (латын тілінен integer - толық) - экономикалық тұлғалардың бірігуі, олардың өзара әрекеттесуінің тереңдеуі, өзара байланыстардың дамуы. Экономикалық интеграция өндірістік-технологияық байланыстарын кеңейту мен тереңдетуі, ресурстарды бірлесе пайдалану, капиталдар бірігуі, сонымен қатар бір-біріне қолайлы жағдай жасау аркылы экономикалық іс-әрекеттерге өзара кедергілерді жою бағыттарында айқын көрінеді. Сонымен интеграция экономикалық субъектілерді біріктіру, олардың өзара іс-қимылын тереңдету, олардың арасындағы байланыстарды дамыту. Экономикалық интеграция елдің ұлттық шаруашылықтары деңгейінде де, кәсіпорындардың, фирмалардың, компаниялардың, корпорациялардың арасында болады.
Интеграция мынандай түрлерге бөлінеді:
# сатылас интеграция - бір сала немесе топтар, бөлшектер, соңғы өнім үшін қажетті жинақтаушы және басқа бұйымдар шығаруға маманданған, сипаты жағынан өнеркәсіп салалары кәсіпорындарының өндірістік кооперациясы;
# деңгейлес интеграция - өндірісі технологиялық ортақтағымен және шығарылатын өнімнің біртектілігімен сипаталатын кәсіпорындар бірлестігі;
шеңберлес интеграция - бір нарықта әрекет ететін, бір-бірімен бәсекелесетін компаниялардың қосылуы 3.
Экономикалық интеграция - терең тұрақты өзара байланыстарды дамыту және ұлттық шаруашылықтар арасындағы еңбек бөлінісі негізінде елдерді шаруашылық-саяси мемлекетаралық бірігу процесі. Экономикалық интеграцияның мақсаты - ұлттық экономиканы жақындастыру және экономикалық міндеттерді бірлесіп шешуді қамтамасыз ету. Бұл үшін жекелеген фирмалар экономикалық келісімдер жүйесін қалыптастырады, мемлекет аралық деңгейде филиалдар құрады, мемлекеттің экономикалық бірлестіктері құрылады және келісілген ұлттық саясат анықталады.
Интеграцияның аймақтық сипаты бар. Ол былай байланысқан, яғни өндірістің интернационализациясы біртегіс жүрмейді және де интеграцияның алғышарттары ең алдымен шаруашылық байланыстары өте тығыз аймақтарда қалыптасады.
Интеграция өзіне тән бірнеше маңызды белгілермен сипатталады, яғни:
# ұлттық өндірістік процестердің өзара енуі мен тоғысуы;
# өндіріс, ғылыми және техникадағы халықаралық специализация мен кооперацяның кең түрде дамуы;
# интеграцияға қатысушы елдердің экономикасындағы тереңдетілген құрылымдық өзгерістер;
# интеграциялық процестердің мақсатты түрде реттелуі, координацияланған экономикалық стратегия мен саясаттың жасалуы;
# интеграция кеңістік масштабтарының аймақтылығы.
Интеграциялық процесс бүтін жүйенің жекелеген салаларын қамтиды: өндіріс, айналым (тауар, қызмет, капитал,ақша массасы, бағалы қағаз және т.б.), шешім қабылдау сферасы (фирма, кәсіпкерлік одақ, ұлттық үкімет, халықаралық, үкіметаралық және ұлттық ұйымдар).
Интеграцияның алғышарттары алуан түрлі болып келеді. ҒТП-тің қазіргі таңдағы жағдайында экономиканың өте терең түрде өзара енуі және бірігуі көптеген елдер үшін объективті қажеттілік болып табылады. Бұл қажеттілік ең алдымен, жоғары дамыған елдерде, әсіресе шектелген экономикалық ресурстары және ішкі нарықтары бар елдерде көрініс тапқан. Мұндай елдер үшін экономикалық интеграцияэкономикалық мүмкіндікті өте тиімді пайдалануға және ҒТП-тің жоғары қарқынмен жетуге болады.
Көптеген мемлекеттер үшін экономикалық интеграция ғылыми-техникалық зерттеулерде өте тиімді мүмкіндік береді.
Ресурстарды пайдалануың тиімділігін жоғарлату арқылы интеграция экономикалық дамудың жаңа көздерін қозғалысқа келтіреді және сол арқылы интеграцияға қатысушы елдердің экономикалық және саяси көзқарасын жақсарту үшін жағдайлар жасауға ықпал етеді.
Белгілі бір елдердің интеграциясының қажетті шарттары:
# біріншіден, тауарлардың қозғалысын қамтамасыз ететін дамыған инфрақұрылымның болуы;
# екіншіден, үкімет орындары тарапынан белгілі экономикалық және саяси шешімдердің қабылдануы.
Интеграцияланушы шаруашылықтардың бір-бірін өзара толықтыруы олардың экономикалық дамуына да байланысты, бұл кезде даму деңгейлері бірдей, ең алдымен өндірісі дамыған елдер (мысалы, Еуропалық одақ, Еркін сауданың Еуропалық ассоциациясы) тез арада интеграцияланады.
Сонымен бірге интеграцияның барысы өздерінің табиғаты бойынша қарама-қайшылықты және көп қырлы болып келеді.
Интеграциялық процеске экономикалық себептер ғана емес, саяси өзгерістер де әсер етеді.
Бұл әсіресе әлемдік шаруашылықтың шет аймағына қатысты болады. Осы жерлерде, өндіргіш күштердің дамуының төмен деңгейіне және еркіндік алған елдердің бұрынғы метрополияларымен тығыз байланысты болуына қарамастан, аймақтық экономикалық топтарды құру барысы белгілі бір жылдарда, индустриясы дамыған мемлекеттер арасындағы байланыспен салыстырғанда, қарқынды түрде жүріп жатыр.
Көптеген экономистер мемлекеттер интеграциясының мынандай алғышарттарын бөліп көрсетеді:
# интеграцияланушы елдердің экономикалық даму деңгейі мен нарықтық дәрежесінің бірегейлігі. Мемлекетаралық интеграция, көпшілік жағдайда, индустриалды мемлекеттер арасында немесе дамушы елдер арасында қалыптасуда. Сондай-ақ, индустриалды дамыған елдер және дамушы елдер шеңберінде интеграциялық процестер бірегей экономикалық даму деңгейінде тұрған елдер арасында жедел жүргізілуде. Дамушы және индустриалды елдер арасындағы интеграциялық типті бірлестіктерді дамыту фактілері кездесуі өте сирек және өмірде бар болғанымен, жаңадан дамып келеді. Сондықтан, олардың тиімділігі туралы айту, қорытынды жасау әлі де болса ертерек. Шаруашылық механиздерінің бастапқы сәйкессіздігінен ол елдер серіктестік туралы әр түрлі өтпелі келісім-шарттардан, сауда-жеңілдіктерінен және тағы басқаларынан бастайды. Олардың іс-әрекет мерзімі ұзақ мерзімге созылып, нашар дамыған елдерде жетілген нарық механизмі қалыптасқанша созылады;
# елдердің географиялық жақындығы, көп жағдайда, ортақ шекараларының және тарихи қалыптасқан экономикалық байланыстарының болуы. Әлемдегі көпшілік интеграциялық бірлестіктер географиялық жақын орналасқан бір континенттегі көршілес елдерден басталған, тіптен бір тілде сөйлейтін және ортақ транспорт коммуникациялары бар елдер. Интеграциялық бірлестікке ұмтылған бастапқы елдер тобына интеграциялық өзеккебіртіндеп басқа көрші мемлекеттерде кіре бастады;
# экономикалық интегрция экономикалық және басқа да жалпыға ортақ сипаттағы, саяси қолдау, экономикалық даму және қаржыландыру, ұйымдастыру, реттеу сияқты нақтылай мәселелердің бірлігі. Экономикалық интеграция бірігетін мемлекеттер алдында тұрған нақтылай мәселелерді шешуге бағытталған. Сол себепті, негізгі міндеті, нарықтық экономиканың негіздерін құру болып табылатын жеке елдер нарық жоғары дамыған, жалпы ортақ валютаға өтпелі отырған елдермен интеграциялана алмайды. Сол сияқты, халқын су мен азық-түлікпен қамтамасыз ету өзекті мәселеге айналған елдер халықаралық капитал қозғалысының еркіндігін басты назарда ұстайтын елдермен интеграциялық құрылымға бара алмайды;
# демонстрациялық эффект. Интеграцияланған мемлекеттердің белгілі бір экономикалық жетістіктерге жетуі (экономикалық өсудің қарқындауы, инфляцияның бәсеңдеуі, жұмыспен қамтамасыз етудің өсуі және т.б.) көбіне басқа елдерге психологиялық әсер береді, себебі олар болып жатқан өзгерістерді бақылауда. Мысалы, демонстрациялық эффектіні бұрынғы рубль аумағындағы елдердің тіпті іс жүзінде оған ешқандай көзге ілерлік макроэкономикалық алғышарттардың жоқтығына қарамастан, ЕО-на мүше болуға ұмтылыстарынан байқауға болады;
# домино эффектісі. Осы және басқа региондағы көптеген елдер интеграциялық бірлестіктің мүшелігінде болғаннан кейін, оның сыртындағы осы топқа кірмей қалған елдер экономикалық қайта бағыт-бағдарға байланысты шарасыздан, кейбір қиыншылықтарды сөзсіз байқап көреді. Бұл интеграция маңындағы елдердің саудаларының жиі қысқаруына әкеледі. Олардың кейбіреулерінің интеграцияға маңызды назары бомаса да, оның сыртында шеттеп қалып қалмас үшін өзінің интеграциялық процестерге қызығушылық тілегін білдіреді. Мысалы, көптеген Латынамерикалық елдердің тез арада Мексикамен сауда туралы келісімдерін жасай бастауы оның Солтүстік Америка еркін сауда аймағы - НАФТА - ға кірумен түсіндіріледі.
Шын мәнісінде, нарықтық типтегі шаруашылығы бар елдердің интеграциясы кездейсоқ, өздігінен пайда болатын өзгеріс деп қарастыруға болмайды, өйткені ұлттық экономикалардың өзара бейімделуі сыртқы экономикалық сфераға мемлекеттің араласуынсыз мүмкін емес.
Қазіргі таңда бір-бірін өзара толықтырып және тығыз байланыстыра отырып, интеграцияның барысы екі түрде қарастырылады:
# Біріншіден, жеке меншік-корпорациялық интеграция (фирмалық,микроэкономикалық интеграция);
# Екіншіден, мемлекеттік және мемлекеттік-корпорациялық интеграция (елдер аралық,макроэкономикалық деңгейдегі интеграция).
Бұл екі интеграция кей жағдайларда қатар жүреді. Осы жағдайларда өзара экономикалық байланыстарды мемлекеттік реттеуді күшейту тенденциясы көрініс алуда.
Жекеменшік - корпорациялық интеграцияның мемлекетаралық интеграциямен толықтырылуы, мемлекетаралық бірлестіктердің қалыптасуы елеулі түрде саяси сипаттағы себептердің әсеріне тәуелді болып отыр.
Жалпы алғанда, алдыңғы қатарлы дамыған елдер үшін интеграция олардың өндіргіш күштерінің дамуының қол жеткен жоғары деңгейінің функциясы ретінде, ал үшінші дуниежүзі елдеріне қатысты айтар болсақ, олар үшінші интеграция индустриализацияны жүргізуді жеңілдету құралы ретінде қолданылады.
Нақты түрде айтар болсақ:
# Экономикалық даму қарқынын жеделдету;
# Шаруашылықтың тиімді құрылымын құру;
# Бұрынғы метрополияларға тәуелділікті жою;
# Халықаралық еңбек бөлінісі жүйесіндегі бағыныштылық жағдайды өзгерту.
Интеграциялық процестерді зерттеудің саяси аспектілері көбіне әрбір елдерде өтіп жатқан ішкі және сыртқы процестермен байланысты. Бізге қажетті мемлекетаралық интеграциямен байланысты және халықаралық қатнастар мәселесінің шеңберінде кіреді. Еларалық интеграциялық мәселелерді зертеушілер саяси проблемаларға қатысты мәселелердің ерекше жақтарын ашу үшін, саяси интеграция түсінігін жеке қарастыра бастады.
Көптеген зерттеушілер саяси интеграция ұғымына толықтай анықтама берген американдық саясаттанушы Э.Хаас бұл терминді, ұлттық жүйелердегі саяси өмірдің қатысушылары өздерінің қызметінің бір бөлігінен бас тартып, белгілі жаңа орталыққа бағыттайды немесе мемлекеттерге көшетін процесс деп түсінді.
Саяси интеграция мәселелеріне қатысты әдебиеттер жеткілікті болғанымен, қазіргі уақытта көпқырлы процестің әртүрлі құбылыстарын қамтыған толық теория пайда болған жоқ. Саяси интеграцияның әртүрлі теориясының негізін қалаушылармен қазіргі кездегі зерттеушілердің арасында қандайда болмасын біркелкі саяси интеграция деген түсінік қалыптасқан жоқ. Барановский В.Г. көрсеткендей шын мәнісінде әрбір зерттеушілерде саяси интеграция ұғымын қамтитын мәселелер жөнінде түсінбей белгіленген әртүрлі ұғым қалыптасқан. Әйтсе де, Барановский интеграцияны былай деп түсіндіреді бөлек, ерекше бөлшектердің бір тұтастықпен байланысты жағдайы және осы процеске әкелетін жағдай. Қазіргі уақытта бұл анықтама, шын мәнісінде көп қолдауға ие болып келе жатқан жүйелі тәсіл.
Мысалға, құрылымдық функционализм негізін салушы Т.Парсонстың ұсынып отырған интеграция түсінігі екі бөлшектен тұрады. Біріншіден, интеграция элементтерінің ішкі сыйымдылығы. Екіншіден, интеграциялық жүйенің сыртқы қоршаған ортадан бөлініп шығуы кезіндегі ерекше талаптарды сақтау мен қолдау.
Сондай-ақ американдық саясаттанушы М.Капланның берген түсініктемесі, оның ойынша интеграция - екі немесе бірнеше бөлшектердің біртұтастыққа бірігуі немесе бір жүйенің екінші бір жүйені жұтып алуы.
Осыған байланысты Г.Барановский интеграцияның үш белгісін бөліп алуды ұсынады. Біріншіге, кейбір мемлекеттер арасында бар, осы мемлекеттерге тән, біржақты байланыстар мен қатнастар жиынтығынан байланыстар мен қатнастарды бөлу, ерекшелеу жатады. Екінші белгісіне, интеграциялық процестерде жүзеге асырылатын басқару, яғни интеграциялық тұтастықтағы негізделген қимылдар мен реттеушілік, осының барлығы жаңағы ағымдардың дамуынан еркшелейді. Үшінді критериге ресейлік зерттеуші ең маңызды белгі, интеграциялық коплекстегі тұтастық пен құрылымдық бөлшектердің арақатнасын жатқызады. Шынында да, егерде мәселелерде өзара байланыс немесе өзара келісім маңызды, қысқа мерзімді белгісі болмаса, онда интеграция да функционалды болмай шығады. Егер де жаңа уақыт талаптарына сай (өзгерген жағдайларда) құрылымдық элементтерде (мемлекеттерге) жүйеленген және бір-бірін толықтырып отыратын стратегияны іске асыратын қажеттілік туса ғана интеграцияны жүзеге асыру мүмкін. Бұл баспалдаққа өту мүмкіндігі бір қалыпты даму үшін тығыз, реттелмелі, басқарылатын мемлекеттер арасындағы байланыс қажеттілігі пайда болумен ғана, яғни интеграциялық топтар құрумен байланысты.
Өтіп жатқан процестерді талдау мен теориялық қорытудағы алғашқы қажеттілік, Батыс Европа және Солтүстік Америка елдерімен байланысты интеграциялық аймақтарда пайда болған.Құрастырылған концепциялар, көбінесе жоғары дамыған индустриалды қоғамға арнаулы заңдылық деп есептеуге тура келеді. Себебі, ол кезде әлемдік тәжірбеде басқа оқиғалар болған жоқ, өйткені үшінші әлем елдерінің шашыранды интеграциялық ағымдардың тууы мүмкін емес еді.
Аймақтық интеграция барыстарына алғашқы теориялық қорыту талпыныстарын, неолибералдық бағыт арасында жұмыс істеген ғалымдар, 1950 жылы жасаған болатын (А.Предоль, В.Репке). Экономиканы ең тиімді реттеуші нарық концепциясынан шыға отырып, олар интеграция деп бірнеше елдерді қамтитын ортақ геоэкономикалық кеңістікті құруды айтты. Осы мақсаттарға жету үшін сыртқы сауда мен валюта-қаржы саладарындағы мемлекеттің бақылауын толықтай алып тастау қажет болды. Бұл көбінесе батыс юриспруденциясы мен саяси ғылымдағы мемлекет қызметіне еркін көзқарастармен сәйкес келіп отырды.
Бұл бағыттың өкілдеріне интеграция мәселелері, сыртқы экономикалық қызметтерді либерализациялау негізінде одақтасушы елдердің нарықтарын біріктірумен байланысты болды. Яғни, интеграциялық талпыныстардың тиімділігі, бұл арада өздерінің экономикасын біріктіруге талпынып отырған мемлекеттердің саяси еріктеріне тіреліп отыр.
Бұл тәсілде әсіресе ХХғ. аяғында әйгілі болған халықаралық қатынастардағы регионализм концепциясының көздерін біршама байқауға болады. Бірақ одан әрі олар біріншіден, ұлттық протекционизм ағымымен, екіншіден, даму көзқарастары жағынан әлемдік масштабқа толық тиімсіз интеграциямен кездесуге тура келді.
Қазіргі замандық әлемдік экономиканың және халықаралық экономикалық қатынастардың маңызы болып, біріккен әлемдік шаруашылық кешені болып табылады. Кешеннің пйда болуы ғылыми техникалық прогрестің дамуы, қазіргі заманның өндіргіш күштері және оның негізінде жасалып жатқан интернационалдық өндіріс. Басқа сөзбен айтқанда саяси, мәдени, діни, табиғи және т.б. өзгешеліктеріне қарамастан, ең соңғы есепте әлемдік шаруашылық жүйелі түрде бірігуде, жеке елдердің әлемдік комплекстер экономика дамуының өзгешеліктері болып табылады. Бұл бірігудің сатылары және тұтастың біртін келе өсуі, яғни елдердің бірігуі ерікті сауданың қолданылатын артықшылықтары туралы да айтылады. Бұл - әлемдік бір бағыты.
Мұндай жағдайларда елдердің дамуы оның ролі және қазіргі әлемдік экономикадағы орны осындай факторлармен анықталуы халықаралық еңбек бөлінісі, мамандану секілді салыстырып, өндірістің жаппай диверсификациялау және шетелдерге шығару бағытының саясатын білдіру.
1.2 Аграрлық сферадағы интеграциялық үдерістердің ерекшеліктері мен бағыттары
АӨК-гі интеграциялық процестердің мазмұны мен бағыты интеграцияның классикалық теориясына, М.Портердің бәсепкелік артықшылықтар, салыстырмалы артықшылықтар теориясына негізделеді. Елдердің аграрлық интеграциясы ауыл шаруашылық өнім өндірісі үшін оңтайлы табиғи-климаттық жағдайлармен байланысты нақты негізделген салалық маманданумен және осының есебінен бәсекелік артықшылықтарға қол жеткізумен шартталған. Соңғы жылдары экономиканың аграрлық секторында шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызметіне ықпал етуші және олардың өзара байланыстарын, меншік қатынастарын өзгертуші процестер жүріп жатыр. Ең басты мәнді кооперация мен агроөнеркәсіптік интеграция алады. Мәселелерді тиімді шешу мен нарықтық жүйенің тиімді қызметін қалыптастырудың тиімді тәсілі кооперацияның кең дамуы болып табылады.
Агроөнеркәсіптік интеграция өндіріс көлемін өсіру мен өндірілетін өнімнің сапасын жақсарту үшін мүмкіндіктер береді. Бұған қоса ауыл шаруашылық өндірісінің өнеркәсіппен бірігуі өнімнің өзіндік құнын едәуір төмендетіп, өз кезегінде отандық аграрлық нарықтың дамуын және әлемдік сауда процесіне оның интеграциялануын қамтамасыз етеді.
Халықаралық экономикалық интеграция өндіріс интеграциясы мен кооперациясына негізделеді, жекелеген елдерге халықаралық еңбек бөлінісінің артықшылықтарын максимальды тиімді пайдалануға, аграрлық сферада алдыңғы қатарлы тәжірибе мен жаңа технологияларды қолдануға мүмкіндік береді. Бұл кезде аграрлық нарықтың өсу ауқымы жағдайында ұлттық және аймақтық мамандану тереңдейді, капиталдың өзара енуі күшейеді, шекараалық өндірістік кооперация дамиды 4.
Қазақстанның азық-түлік нарығы күрделі сегменттелген құрылымға ие, азық-түлікке сұраныс пен ұсыныстың қалыптасу ерекшеліктерімен шартталған спецификалық қасиеттердің жиынтығымен ерекшеленеді, нақты айқындалған әлеуметтік бағыттылыққа ие. Оның халықаралық экономикалық интеграция процесіне тартылуы екі бағыт бойынша жүреді:
- аймақтық экономикалық интеграция, жақын шетелдермен сауда;
-әлемдік шаруашылық байланыстар жүйесіне интеграция.
Аймақтық интеграцияны зерттеуде көптеген экономистер негізінен интеграцияның экономикалық аспектілері мен мәселелерімен шектеледі Кеден одағы шеңберіндегі интеграция мәселелері бойынша жарияланған еңбектерде Қазақстан, Ресей мен Беларусь арасындағы ынтымақтастықты одан әрі күшейту үшін шаралар қабылдау қажеттілігін атап көрсетеді:5,6,7.
- шекаралас аймақтардың мақсатты бағытталған саясаты, шекаралас ынтымақтастықты белсендендіру;
- шикізатты қайта өңдеу деңгейін арттыруды қамтамасыз ететін инвестиция үшін жағдайлар құру;
-функционалды аймақтарды дамыту үшін шешім қабылдауға ықпал ету.
Қарқынды дамушы нарық, жаһандану мен бәсекуелік күрестің күшеюі жағдайында, табыстылықтың маңызды шарты инновация мен инвестиция болған жағдайда интеграция нарық субъектілеріне бәсекелік артықшылықтарды береді. Ол ұйымдардың өзара әрекетін жаңа сапалы деңгейге көтереді, өндірістік, қаржылық, логистикалық процестерді тиімді басқаруға, инвестиция мен инновацияны игеруге мүмкіндіктер ашады, ішкі және сыртқы нарықтарда агроөнеркәсіптік кешен ұйымдарының бәсекелік қабілеттілігінің негізін құрады. Зерттеу нәтижелері шаруа қожалықтарының төмен тауарлылығы өнімді сатудан түскен түсіммен өндіріс шығындарын жабуға мүмкіндік бермейтіндігін көрсетті. Сондықтан олардың техника сатып алуға, малдарды жем-шөппен қамтамасыз етуге , ветеринарлық қызмет көрсетуге қаржылары жоқ. Олар сондай-ақ қарабайыр қондырғылармен ауыл шаруашылық шикізатын қайта өңдеуді жүзеге асыра алмайды. Ауыл шаруашылығының ұсақ шаруа қожалықтарын қарқынды дамыту жолымен тиімділігін көтерудің перспективтілігі төмен. Елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуге фермерлердің де, үй шаруашылықтарының да күші жетпейді. Сондықтан АӨК-дегі интеграциялық процестер объективті қажетті және экономикалық мақсатты болып табылады, шығындарды азайтуға мүмкіндік береді, ресурстармен тұрақты қамтамасыз ету, өндірілген өнімді өткізуге, өндірісті әртараптандыру есебінен өндіріс ауқымының тиімділігін қолдануға мүмкіндік береді.
Қазақстанда ірі кәсіпорындарды қалыптастырудан тұратын агроөнеркәсіптік кешенді құрудың спецификасы тәжірибеде кластерлік құрылымдардың кең таралуымен шартталды. Аймақтық экономикалық жүйелер интеграциясының түрі ретінде кластерлер агроөнеркәсіп өндірісін ұйымдастырудың бұрын қалыптасқан интеграциялық формаларынан айырмашылығы басқарудың жариялылығымен ерекшеленеді.
Кластерлік тәсілдің артықшылығы мен жаңалығы оның технико-технологиялы, диверсификациялық және транзакциялық үнемдеуден тұратын интеграция тиімділігінің негізінде АӨК кәсіпорындары мен бүтіндей жүйенің инновациялық дамуын қамтамасыз ететіндігінен көрінеді. Кластерді қалыптастыру мен дамытуда - мемлекеттік реттеуді жетілдіру мен интеграциялық байланыстарды қалыптастыру негізінде ішкі өндірісті кеңейту мен өнімнің бәсекелік қабілеттілігін арттыру мақсатын көздейді. Біздің ойымызша Қазақстанда мал шаруашылығ мен етті қайта өңдеуші кәсіпорындарды белсенді дамыту үшін республикалық мәні бар ірі холдингтерді құру қажеттілігі туды. Бұл қазақстандық ет брендін құруға мүмкіндік береді және қосылған құн үлесі жоғары дайын өніммен халықаралық нарыққа шығуды қамтамасыз етеді. КазАгро ұлттық холдингі ұн мен макарон өнімдерінің брендін құру концепциясын алға тартты. Республика әлемдік саудада бірінші орын алады, оның үлесі жалпы әлемдік ұн экспортының 17 құрайды. Бұл ірі және тиімді қызмет етуші 800 ге жуық ұсақтаушы кәсіпорындардың бірігуінің салдары болып табылады. АӨК-де негізгі мақсаты кооперативтік секторды тұрақты дамытуды қамтамасыз ету, агроөнеркәсіп өндірісін тұрақтандыруда оның рөлін жоғарылату болып табылатын кооперацияны дамытудың мемлекеттік бағдарламасын жасау қажеттілігі маңызды мәнге ие. Әзірге Қазақстанда интеграциялық агроөнеркәсіптік құрылымдарды қалыптастыру процесі баяу жүріп жатыр. Мұндай құрылымдарды құру ауыл шаруашылық, өнеркәсіп, сауда сферасы мен өнімді сақтау салалары арасындағы жоғалған өндірістік байланыстарды тиімді қалпына келтіре алады. Қазіргі жағдайда АӨК-нің бірде бір сферасы өздігінше экономикалық дағдарыстан шыға алмайды. Сондықтан агроөнеркәсіп өндірісін тұрақтандыру мен экономикалық өсудің мүмкін жолдарының бірі олардың күш жігерін кооперация негізінде біріктіру болып табылады.
Аграрлық сфераға қатысты мемлекетаралық экономикалық интеграцияның ерекшеліктерін оның бағыттарын жүйелеуден көруге болады (сурет-1).
Экономикалық интеграцияның бағыттары
Ауыл шаруашылық өнімдеріне сұранысты белсенді мемлекеттік қолдау
Заңды және нормативтік базаны қалыптастыру
Біріккен бағдарламаларды жасау және жүзеге асыру
Аграрлық зерттеулер саласында ғылыми байланыстарды дамыту
Сауда-экономикалық ынтымақтастықты дамыту
Біріккен кәсіпорындарды құру
Инвестициялық жобалар сферасындағы кооперация
Қоршаған ортаны қорғау мен ауыл шаруашылық ресурстарын ұтымды пайдалану сферасындағы ынтымақтастық
Ауыл шаруашылығындағы еңбек нарығы мен миграцияны реттеу сферасындағы ынтымақтастық сфере регулирования миграции и рынка труда в сельском хозяйстве
Ауыл шаруашылығы үшін кадрларды дайындау мен қайта даярлау сферасындағы саясатты келісу
Аграрлық сферада келісілген сыртқы экономикалық саясатты қалыптастыру
Сурет 1 - Аграрлық сферадағы экономикалық интеграцияның негізгі бағыттары
Ескерту: әдебиеттер негізінде құрастырылған.
Экономиканың аграрлық сферасындағы экономикалық интеграцияның көрсетілген нақты бағыттары интеграцияның жалпы саяси экономикалық формаларын одан әрі дамыту базасында дамуы тереңдеуі мүмкін:
- экономикалық интеграцияның ядросы ретінде Еуразиялық экономикалық ынтымақтастықты нығайту;
- ТМД кеңістігінде аса ірі жалпы нарық қалыптастыру.
- аграрлық экономика мен нарықтардың қосылуы. Бұл кезеңде жалпы нарық қалыптасуы тиіс, біріктірілген тұрақты әрекет етуші басқарушы және реттеуші органдар құрылуы тиіс, жалпы нарықтық инфрақұрылым құрылуы қажет. Соңғы қорытындысында бұл процестер бірыңғай экономикалық және саяси кеңістікті құруға бағытталуы тиіс 8.
Әлемдік экономикалық әдебиеттерде кәсіпорын мен аймақтар деңгейінде интеграциялық процестерді зерттеу үшін географиялық жақын өзара байланысқан компаниялар тобы ретінде бәсекелік қабілеттілік кластері түсінігі табысты қолданылады. Біздің мәселемізді шешу үшін бұл терминді қолдануға тырысатын болсақ, өзіндік қарқынды қалыптасушы мега-кластер ретінде ЕврАзЭС экономикалық кеңістігін қарауға болады, мұнда жекелеген кәсіпорындар мен салалар, сала топтары өздерінің табиғи-климаттық және өндірістік-экономикалық жағдайларының алуан түрлілігінің арқасында бір жағынан, әлемдік нарықта бәсекелік қабілетті қуатты аймақтық топты, екінші жағынан, жаһандық евразиялық экономикалық жүйенің европалық және азиялық бөлігін қысқа жолымен байланыстарын көлік дәлізін құра отырып, бірін-бірі өзара толықтыруға қабілетті. Кластердің мұндай сипаттамасын АӨК сферасына қолдануға әбден болады. 2009 жылдың соңында Кеден одағын құру туралы құжаттарға қол қойылды және 24 айдың ішінде европалық экономикалық кеңістік (ЕЭП) қалыптастыру туралы шешім қабылданды. Мұндай одақтарды құрудың алғышарттары мен экономкалық тиімділігі, жоғалтулары сараланып, үш мемлекеттің біріккен кәсіпорынларын құру үшін жағдайлдар қарастырылды. Азық-түліктің сыртқы саудасына қажеттілік елде егер өндіріс шарттары қолайлы шығын мен баға шеңберінен шықпай өнім түрлері бойынша толық өзін-өзі қамтамасыз етуге қол жеткізуге мүмкіндік бермейтін жағдайда туындайды. Сондай-ақ егер елде ішкі қажеттіліктен асатын көлемде өнімнің белгілі бір түрлерін өндіру мүмкіндігі, демек, экспорттық әлеуетті қалыптастыру мүмкіндігі жағдайында туындайды. Экспортерлар мен импортерлар экономикалық табыс алады, өз елінің азық-түлік қауіпсіздігі мәселесін шешеді. Аграрлық сферадағы мемлекеттер арасындағы тиімді өзара қатынастарды құру үшін база азық-түлік балансы болуы тиіс, оның негізінде азық-түлік өнімдерін дамытудың бағдарламалары әзірленетін болады. Бұл баланс азық-түлік шикізаттары мен оны қайта өңдеу өнімдерінің өндірісі мен қажеттілігін, экспортық жеткізудің мүмкін көлемдерін бағалауға мүмкіндік береді. Оның жүзеге асырылуы сыртқы нарыққа аграрлық сфера өнімдерінің келісілген экспорттық саясатын жүргізуді және ішкі нарықтың қажеттіліктерін жабуды қамтамасыз етеді.
Қазақстан, Ресей және Беларусь президенттері Еуразиялық экономикалық одақ (ЕАЭО) құру жөніндегі келісімге қол қойды. Ол 2015 жылдың 1 қаңтарынан жұмыс істей бастады. Осылайша 170 миллион адамы бар ТМД кеңістігінде дамудың жаңа қуатты экономикалық орталығына айналатын аса ірі жалпы нарық қалыптастыру аяқталып келеді. Ресей, Беларусь және Қазақстан одақ нарығындағы шынайы ниетті бәсекені ынталандырып отыруға ниетті болып отыр. Енді тұтынушылар мен одаққа қатысушы елдердің мүдделері барынша тиімді қорғалатын болады. Келісімді дайындап, оған қол қою кезінде қатысушы елдер басшы ларының ортақ ұмтылысы, тараптардың дайындығы мен ымыраға келе білушілігі арқасында к.птеген кедергілерді жеңудің орайы келді. Бұл ж.ніндегі жұмыстар 2014 жылдың 1 маусымында басталған болатын.
Қазақстанның, Ресей мен Беларусьтің маңызды бәсекелестік артықшылығы - азық-түлік өндірісін күшейту Әлемде азық-түлікке сұраныс өсіп отырған жағдайда Н.Ә. Назарбаев: ТМД елдерінде айтарлықтай аграрлық әлеует, ұлан-байтақ аумақ, ауылшаруашылық мақсатындағы жүздеген миллион гектар жер бар. БЭК пен ТМД шеңберінде Еуразиялық азық-түліктің ортақ қазанын қалыптастыруға талпыну маңызды. Бұл жоба - тек қатысушы мемлекеттердің халқын БЭК-те өндірілетін тамақ өнімдерімен қамтамасыз ету тұрғысынан ғана емес, сонымен бірге азық-түлікті БЭК-тен тысқары жерлерге экспорттау үшін қолайлы жағдай жасау тұрғысынан да маңызды. Бізде ұлттық агроөнеркәсіп кешендерін, әсіресе, дәнді дақылдар саласын дамытуды үйлестірудің, азық-түліктің дүниежүзілік рыногында жалпы бәсеке мен экспорт саясатының негіздерін тұжырымдаудың, ұлттық инфрақұрылымдық желіні сыртқа астық шығару үшін үйлесімді пайдалануды жүзеге асырудың мүмкіндігі бар деп есептейді . Ет өндірісінде де осындай мүмкіндіктер бар. ЕАЭО туралы шартты дайындау кезінде Қазақстан 2016 жылы ауыл шаруашылығында мемлекеттік қолдауды есептеудің халықаралық қағидаттарға негізделген жаңа әдістемесін әзірлеу туралы уағдаластыққа қол жеткізді. Бұл отандық ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілерге көрсетілетін қолдауды күшейтіп, оны Беларусь пен Ресейде көрсетіліп жатқан қолдау деңгейімен теңестіруге мүмкіндік береді. Осының барлығы, жалпы алғанда, еуразиялық интеграцияны қатысушы елдердің ауыл шаруашылығын дамытудың маңызды ынталандырушысына айналдыруға мүмкіндік береді; ауыл шаруашылығы өнімін тасымалдауға, сақтауға, өткізуге жұмсалатын шығындарды қысқартуға алып келіп, агроөнеркәсіптік салада жаңа нарықтық институттар (сақтандыру, банктік, лизингтік, биржалық және т.б.) құруға мүмкіндік береді. Қазіргі таңда Кеден одағына және Бірыңғай экономикалық кеңістікке мүше мемлекеттердің Келісілген агроөнеркәсіптік саясат тұжырымдамасы мақұлданды9.
Ортақ нарықтағы ашық бәсекелестік импортталатын және жергілікті өнімнің бағасын төмендетуге ықпал етеді. Тұтынушы үшін басты артықшылық - ЕАЭО аясында шығарылатын өнімнің сапасына зор талаптар болып табылады. Атап айтқанда, азық-түлік тауарларын шығарудың техникалық регламенттерін біріздендіру жоспары бар. Осыған байланысты өндірушілер өз өнімдерінің сапасын арттыруға міндетті болады. Мәселен, бүгінде Қазақстанда құрамы 5%-дан 20%-ға дейін еттен тұратын өнімдерді шұжық өнімдеріне жатқызады. Бірыңғай техникалық регламент енгізілген жағдайда аталмыш өнім түрлі кем дегенде 60% еттен тұратын болады (РФ стандарттарына сәйкес). Екіншіден, бірлескен кәсіпорын ашу және бұған дейін бірлесе ашылған кәсіпорындардың кеңеюі есебінен жаңа жұмыс орындары ашылады. Жаңа технологиялар мен заманауи қондырғылардың әкелінуі жұмыссыздардың санын азайтып, қарапайым халықтың әл-ауқатын өсіруге септігін тигізеді. Ішкі жалпы нарықтағы еңбек көші-қоны үшін ресімдеу де жеңілдейді: қатысушы елдердің барлық азаматтары тең құқық пен жұмысқа орналасуда міндеттемелерге ие болады. Адам капиталының еркін қозғалысы азаматтарымыз үшін ЕАЭО мүше-елдерде жұмысқа орналасу мен білім алуда уақытты үнемдеп, ресімдеуді оңайлатады.
Жаһандық бәсекеге қабілеттілік индексі бойынша Дүниежүзілік экономикалық форумның нұсқасы бойынша Қазақстан - 50-ші, Ресей - 64-ші, ал Беларусь 94-ші орынды иеленеді. Жаһандық бәсекеге қабілеттілік индексі бойынша Менеджмент институтының нұсқасы бойынша Қазақстан - 34-ші, Ресей 42-ші иеленсе, ал Беларусь рейтингіге қатыспаған. Кез-келген одаққа тауарларға, қызметтерге, ғылыми білім мен әзірлемелерге тұрақты сұранысты ұстап тұру арқылы дамуды одан әрі тудыра алатын өзіне жеткілікті өзек қажет. Ал Қазақстан қатарына енуді мұрат етіп отырған әлемнің дамыған 30 елінің тәжірибесі, олардың барлығы биік деңгейге түрлі халықаралық интеграциялық ұйымдарға ену арқылы жеткенін көрсетіп отыр. Әлемдік тәжірибе айғақ еткендей, тиісті қорғаныстық қуатқа ие бола отырып сұранысты тұрақты арттыруды, жаңа салалар мен ғылыми-техникалық әзірлемелерді дамытуды тудыра алатын бір немесе бірнеше ірі экономикалардың қатысуымен құрылған одақтар ғана өміршең бола алады. Ал экономикасы әлсіз елдер тиімді одақ құра алмайды 10.
Қазіргі уақытта әлемдік аграрлық экономиканың жаңа тенденциялары қалыптасып отыр. Аймақта интеграциялық процестер дамуға ие болды, жаһандық өзгерістер жүрып жатыр. Алайда саладағы еңбек өнімділігінің төмен деңгейі мен ауыл шаруашылық техникасының жоғары тозу деңгейі (70-ға дейін), қолданылатын технологияның жетілдірілмеуі, өндірістің ұсақ тауарлылығы (жалпы өнімнің 78 үй шаруашылықтары мен шаруа қожалықтарына тиесілі) ауыл шаруашылық өндірісін интенсивті негізде жүргізуге, материалдық, еңбек және басқа да ресурстарды толық пайдалануға, экологиялық талаптарды сақтауға мүмкіндік бермейді. Бұл факторлар отандық аграрлық сектордың бәсекелік қабілеттілігін төмендетеді, бұл КО мен ДСҰ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
4
1
Экономикадағы интеграциялық процестерді дамытудың объективті заңдылықтары
7
1.1
Экономикалық интеграция: мәні және даму ерекшеліктері
7
1.2
Аграрлық сферадағы экономикалық интеграцияны дамытудың ерекшеліктері мен бағыттары
14
2
Азық-түлік нарығының қазіргі жағдайын бағалау және интеграция жағдайындағы оны дамытудың факторлары
24
2.1
Қазақстанның азық-түлік нарығына интеграциялық процестердің ықпал ету факторларын талдау
24
2.2
Қазақстанның кеден одағының азық-түлік нарығындағы жағдайы және мәселелері
35
3
Интеграция жағдайындағы отандық азық-түлік нарығын дамытудың негізгі бағыттары мен перспективалары
42
3.1
Азық-түлікті отандық өндірушілерді қолдау және ынталандыру
42
3.2
Аграрлық сферада экономикалық интеграцияны дамытудың перспективті бағыттары
50
3.3
Интеграция жағдайындағы Қазақстанның аграрлық нарығын мемлекеттік реттеуді жетілдіру
55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
64
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ...
67
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі.Қазақстан үшін интеграциялық бірлестіктердің құрылуы ерекше мәнге ие, өйткені оның халықаралық экономикалық интеграцияға қатысуы жоғары экономикалық өсуді қамтамасыз етудің, оның толық құқылы мүше ретінде әлемдік қауымдастыққа кіруінің шарты болып табылады. Қазақстан Республикасы интеграциялық процестердің белсенді ұйымдастырушысы және алғашқы көшбасшыларының бірі болып табылады. Қазіргі кезде бірде бір ел оқшауланған түрде өмір сүре алмайды, сондықтан интеграциялық процестер өмірлік қажетті болып табылады.
Интеграция процестерін зерттеулерге ерекше маңыздылықты интеграцияланушы елдер экономикасының аграрлық сияқты маңызды саласының даму тұрақтылығын қамтамасыз ету сияқты елеулі мәселелер береді. Евразциялық қауымдастық шеңберіндегі қарқынды интеграция қазіргі кезеңде перспективті тенденцияға айналып отыр. Өйткені мемлекетаралық бірлестіктерге интеграциялану процесі тауар нарықтарындағы және бірінші кезекте бәсекелік ортаны өзгертсе, азық-түлік өнімдерін өндірудің табиғи және экономикалық шарттары, сондай-ақ оған деген тұтынушылық сұраныстың мөлшері мен құрылымы бойынша елдердің түрленуі өндірістің аграрлық секторына оның дамуына әртүрлі ықпал ете отырып, әртүрлі талаптар қояды.
Қазіргі уақытта Еуразиялық интеграцияның Қазақстанның аграрлық секторына ықпал етуінің екі жақты сипаты көрініс табады. Бір жағынан, бәсеке алаңы мен бәсекелік орта кеңейеді, бұл бәсекелік қабілеттілікті арттыру және соңғы қорытындысында өз өнімдерінің өткізу нарығын кеңейту үшін отандық кәсіпорындарға қарқын береді Екінші жағынан өндірістің қызмет етуінің бірыңғай экономикалық режимі ұлттық нарықта ресейлік және беларус өнімдерінің күшеюіне алып келеді, яғни азық-түлік қауіпсіздігіне қатер тудырады. Экономиканың аграрлық секторы мен мемлекетаралық қатынастарда болып жатқан өзгерістер ауыл шаруашылығы мен онымен байланысты АӨК салаларында интеграция формаларын одан әрі дамыту қажеттігін шарттайды. Елдердің агроөнеркәсіп өндірісінің жағдайы, олардың Еуразиялық интеграцияны құру жағдайындағы өзара әрекеті мен өзара байланысы, бірыңғай экономикалық саясат негіздерін қалыптастыру ішкі мемлекеттік, сондай-ақ мемлекетаралық деңгейде интеграцияның даму бағыттарын анықтауға жаңа тәсілдерді талап етеді.
Қазақстан ішкі нарық қажеттіліктерінен едәуір асатын көлемде азық-түлік тауарларының кең ассортиментін өндіру үшін нақты мүмкіндіктерге ие. Алайда, қазіргі уақытта азық-түлік әлеуеті тиімсіз қолданылып отыр. Бұл жөнінде көпшілігі отандық кәсіпорындарда өндіріле алатын тамақ өнімдері импортының ұтымсыз құрылымы куәландырады. Демек, азық-түлік сферасында өндірістік-экономикалық қатынастар жүйесін жаңартуды ұйымдастырудың, оның дамуын стратегиялық басқарудың, азық-түліктің ұдайы өндірісінің бүкіл процесін модернизациялаудың ғылыми тәсілдерін іздеу қажет. Осының барлығы АӨК-гі мемлекеттердің экономикалық интеграциясын дамыту бойынша ғылыми негізделген ұсыныстар әзірлеу экономикалық дағдарыстан шығу, агроөнеркәсіп өндірісін кезекті тұрақтандыру мен азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін үлкен мәнге ие екендігін куәландырады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Көптеген елдердің аграрлық секторында кең қолдау тапқан интеграциялық процестердің теориялық негіздерін әзірлеуге едәуір үлесті А.В.Чаянов, Н.Д.Кондратьев сияқты белгілі ғалымдар қосқан. Интеграция мәселелері, атап айтқанда кедендік одақ шеңберіндегі интеграция мәселелері бойынша экономист ғалымдар - Б.Хусаинов, Л.Э. Лимонов, Н.Ю. Одинг, Д.В.Кадочников, Л.И.Савулькин, А.М.Анисимов, Г. Рахматулинаның зерттеу нәтижелері қызығушылық танытады. Онда кедендік одаққа мүше - мемлекеттердің экономикасының даму тенденциясын талдау нәтижелері, нарық көрсеткіштерінің қарқыны мен интеграцияны дамыту бойынша мәселелер берілген.
Соңғы жылдары аграрлық сферадағы экономикалық интеграцияны дамыту мәселелері А.С.Есимов, Т.И. Есполов, Г.А.Калиев, А.Б. Молдашев, А.И. Гиззатова., Г.К. Джанчарова, Г.Н. Накипова және басқа да қазақстандық экономист ғалымдардың еңбектерінде зерттелген. Алайда азық-түлік нарығының қалыптасуы, қызмет етуі мен реттеу мәселелеріндегі тәсілдер интеграциялық даму шарттарын ескерусіз қарастырылған, инновациялық қызметті есепке ала отырып, азық-түлік нарығының көріну формаларын анықтайтын әртүрлі факторлардың өзара әрекеті мен өзара байланыстары, шаруашылық жүргізуші субъектілер арасындағы қатынастарды жетілдіру мәселелері жеткілікті толық ашылмаған.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеу мақсаты Қазақстанның аграрлық нарығынаинтеграциялық процестердің ықпалын зерттеу болып табылады. Қойылған мақсатты жүзеге асыру келесі мәселелерді шешуді көздейді:
- аграрлық сфераға қатысты мемлекетаралық экономикалық интеграцияның мазмұны мен ерекшеліктерін қарастыру;
- қазіргі кезеңдегі отандық азық-түлік нарығының мәселелері мен интеграциялық процестердің ықпал ету факторларын талдау;
- экономикалық интеграция жағдайында экономиканың аграрлық секторын мемлекеттік реттеу бағыттарын қарастыру;
- аграрлық сферада экономикалық интеграцияны дамытудың перспективті бағыттарын негіздеу.
Зерттеу пәні мен нысаны.Зерттеу пәні Қазақстанның агрралық нарығында экономикалық интеграция формаларын дамыту процесінде қалыптасатын экономикалық қатынастардың жиынтығы. Зерттеу нысаны: Қазақстанның аграрлық нарығы мен ауыл шаруашылық тауарөндірушілерінің қызметі.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздерін азық-түлік нарығының қызмет ету ерекшеліктері мен аграрлық саясат бағытындағыресейлік, қазақстандық және шетелдік ғалымдардың еңбектері құрайды. Зерттеу барысында ҚР-ның 2013-2020 жылдарға арналған агроөнеркәсіптік кешенін дамыту бойынша Бағдарламасы (Агробизнес-2020) шеңберінде азық-түлік нарығын мемлекеттік реттеудің нормативтік және құқықтық актілері, анықтамалық материалдар мен статистика жөніндегі ҚР-ның Агенттігінің мәліметтері, ҚР Президентінің Жарлықтары мен Үкімет Қаулылары, ресми мерзімді басылымдарда жарияланған материалдар қолданылды.
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы азық-түлік нарығын дамытуғаинтеграциялық процсетердің ықпалын бағалай отырып, оны дамытудың тетіктерін негіздеумен анықталады. Зерттеу барысында анықталған нәтижелер аграрлық секторды мемлекеттік реттеуді жетілдіруге негіз бола алады.
Зерттеудің ғылыми жаңашылдығы. Зерттеу жұмысының жаңалығы аграрлық нарықты дамытуға ықпал ететін тетіктердің жиынтығынан тұратын экономикалық механизмді қолданысқа енгізу бойынша ұсыныстар беру болып саналады. Сондай-ақ, зерттеуді жүргізу барысында төмендегідей нәтижелерге қол жеткізілді:
- Қазақстанның аграрлық нарығындағы интеграциялық процестердің ерекшеліктері қарастырылды;
- интеграция жағдайында азық-түлік нарығын дамытудың бағыттары мен мемлекеттік реттеу жолдары негізделді.
Дипломдық жұмыстың көлемі мен құрылымы: Дипломдық жұмыс 69 бетті қамтыған кіріспеден, үш негізгі тараудан, қорытынды мен ұсыныстардан тұрады. 7 кесте, 11 сурет тіркелген. Қолданылған әдебиеттер тізімі 36 атауды қамтиды.
Бірінші тарауда экономикадағы интеграциялық процестерді дамытудың объективті заңдылықтарықарастырылады.
Екінші тарауда Қазақстандағы азық-түлік нарығының қазіргі жағдайы мен интеграция жағдайындағы оларды дамытудың факторларыталданған.
Үшінші тарауда интеграция жағдайындағы отандық азық-түлік нарығын дамытудың негізгі бағыттары мен перспективаларықарастырылған.
1 ЭКОНОМИКАДАҒЫ ИНТЕГРАЦИЯЛЫҚ ПРОЦЕСТЕРДІ ДАМЫТУДЫҢ ОБЪЕКТИВТІ ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫ
1.1 Экономикалық интеграция: мәні және даму ерекшеліктері
Интеграциялық процестердің дамуы халықаралық тауар айырбасы мен оларды өндіретін факторлар қозғалысының артуы заңдылықты нәтижесі болып табылады. Бұл елдер арасындағы тұрақты өндірістік өнім өткізу байланыстарын қалыптастыру және халықаралық сауда мен өндіріс факторлары қозғалысындағы көптеген кедергілерді жоюды қажет етеді. Бұны жүзеге асыру мемлекетаралық интеграциялық бірлестіктер деңгейінде көпжақты саяси келісімдер негізінде мүмкін болады.
Қазіргі кездегі әлемдік кеңістікте екі тенденция көрініс алған, атап айтқанда:
# Біріншіден, әлемдік шаруашылықтың біртұтастығы, оның ғаламдық сипатының күшеюі;
# Екіншіден, аймақтық деңгейде елдердің экономикалық жақындасуы және олардың өзара бағыныштылығының нығаюы;
Әртүрлі интеграциялық процестер мен топтардың тәсілдері, идеологиясы, анықтамалары мен аттарының бөлектігіне қарамастан олардың кейбір жалпы белгілері мен заңдылықтарын бөліп қарастыруға болады. Тарихи интеграция эволюциялық дамитын бірнеше негізгі сатылардан тұрады және оның әрқайсысы интеграцияның жетілу дәрежесінің көрсеткіші болып есептеледі.
Бірінші деңгейде мемлекеттер өзара жақындасудың алғашқы қадамы ретінде преференциалдық сауда келісімдерін жасайды. Бұл келісім жеке мемлекеттер арасында екі жақтылық негізінде қалыптасқан интеграциялық топ пен жеке мемлекет не мемлекеттер тобының арасында жасалуы мүмкін.
Интеграцияның екінші деңгейінде мемлекеттер екі жақты сауда, кедендік тарифтерді жай ғана қысқартуды емес, оны мүлдем алып тастауды көздейтін еркін сауда аймағын (ЕСА) құруға көшеді, бірақ үшінші елдермен қатынаста ұлттық кедендік тарифтер өзгертілмейді.
Интеграцияның үшінші деңгейі Кедендік одақ (КО) құруға негізделген. Бұл ұлттық кедендік тарифтер тобын келісімді түрде алып тастап, үшінші мемлекеттерге қатысты сауданы реттеуде ортақ кедендік тарифтік емес жүйесін қолдану болып табылады 1.
Интеграциялық процестің төртінші деңгейі ортақ нарыққа жеткенде интеграцияланатын мемлекеттер тек тауарлар мен қызметтердің ғана емес, өндіріс факторларының - капитал және жұмыс күші қозғалысының еркіндігі туралы келісім жасайды. Біріңғай сыртқы тариф негізінде өндіріс факторларының мемлекетаралық қозғалысының еркіндігі ұйымдық тұрғыдан сыртқы саясат, мемлекетаралық үйлестердің анағұрым жоғарғы деңгейін талап етеді. Экономиканы интеграциялау оған қатысушылардың әрқайсысына, өзара саудамен шектелген елдерге қарағанда, қосымша жүйелі эффект деп аталатын артықшылықтарды алуға жағдай жасайды. Екінші жағынан алғанда,мемлекеттердің мұндай ынтасы, әлемде болып жатқан сапалық өзгерістерді көрсетеді және де қоғамдық өмірдің әр түрлі салаларындағы, ең алдымен экономикалық жүйедегі интеграциялық процестердің дамуына жасалған оңтайлы жағдайлардан туындайы.
Біріншіден, әлем салыстырмалы түрде әскери шиеленістерден біршама сақтану жүйелерін қалыптастыра бастады, әрі әскер қырғи-қабақ саясаты жойылуда. Әлемдегі екі жүйенің ғаламдық қарсы тұруы жойылды. Елдер арасындағы даулы мәселелер мен шиеленістерді өз уақтысында шешудің көптеген механизмдері жасалды. Әрине, Югославия және жеке елдердегі оқиғалар жалпы мемлекетаралық мәселелердің тұрақтылығы, сенімділігі мен келісімділігін терістей алмайды.
Екіншіден, әлемде әр түрлі елдердің капиталдарының өзара кірігуінің қарқындылығы артты, сыртқы сауда қатынастарының ырықтандырылуымен халықаралық сауда ұлғаюда.
Үшіншіден, әлемде соңғы жылдары елдер арасындағы экономикалық ынтымақтастықты реттеудің сенімді және тиімді механизмдері жасалып, табысты қолданылуда. Бұлар - кедендік, төлемдік, валюталық, экспорттық-импорттық және т.б. механизмдер мен нормалар.
Төртіншіден, жоғары технология және озық техниканың, информатика және т.б. қарқынды дамуы еңбек өнімділігін шұғыл арттыруға, тіпті жеке елдер мен аймақтардың нарығының тар болуына әкелуде. Оларға тауарлар мен қызметтер айналымының үздіксіздігін тездету қажеттілігі, осыған бөгет жасайтын барлық кедергілерді жою үшін елдер арасындағы өнім алмасуға қатысты мәмілелерді неғұрлым көбірек жеңілдетуге итермелейді.
Бесіншіден, әлемдік нарықтағы бәсекенің сипаты мен ауқымы өзгерді. Жеке елдердің экономкасы дамуына және еңбек бөлінісінің тереңдеуіне байланысты бәсеке ел ішіндегі фирмааралық деңгейден шығып, еларалық, халықаралық сипат ала бастады.
Алтыншыдан, кейінгі жағдайлар айқын көрсеткендей, аймақтардың экономика және қаржы-қаражат нарықтарының өзара тәуелділігі күшейді. Оңтүстік-Шығыс Азия, Жапония және Латын Америкасы дағдарыстары аймақтардағы жеке елдер мәселесін ғана емес, бүкіл әлемдегі экономикалық жағдайды қамтиды 2.
ХХ-ғ. Екінші жартысынан бастап жетекші индустриалды елдердің қарқынды экономикалық дамуы нәтижесінде және халықаралық транспорт пен байланыс құралдарының жетілдірілуіне байланысты тауарлар мен қызметтердің халықаралық саудасы күрт ұлғайды. Халықаралық сауда бірте-бірте өндіріс факторларының (капитал, жұмыс күші, технология) халықаралық қозғалысының әр түрлі формаларымен толықтырыла бастады.
Әлемдік шаруашылықтағы интеграциялық өзгерістің экономикалық немесе саяси жақтарының абсолютизациясы мүмкіндігі екі көзқарас тұғысында қарастырылады:
# Біріншіден, интеграция халықаралық экономикалық байланыстарының кездейсоқ дамуымен теңдестіріледі;
# Екіншіден, интеграцияның барысы ресми түрде құрылған экономикалық одақтар шеңберінде әрекет етеді.
Интеграция термині алғашқы рет неміс және швед ғалымдарымен ХХғ. 30-шы жылдарында қолданған болатын. Интеграция түсінігі қайта құру, қосылуды білдіретін inteqratio деген латын сөзінен шыққан.
Қазіргі экономикалық сөздік анықтамасы бойынша, интеграция (латын тілінен integer - толық) - экономикалық тұлғалардың бірігуі, олардың өзара әрекеттесуінің тереңдеуі, өзара байланыстардың дамуы. Экономикалық интеграция өндірістік-технологияық байланыстарын кеңейту мен тереңдетуі, ресурстарды бірлесе пайдалану, капиталдар бірігуі, сонымен қатар бір-біріне қолайлы жағдай жасау аркылы экономикалық іс-әрекеттерге өзара кедергілерді жою бағыттарында айқын көрінеді. Сонымен интеграция экономикалық субъектілерді біріктіру, олардың өзара іс-қимылын тереңдету, олардың арасындағы байланыстарды дамыту. Экономикалық интеграция елдің ұлттық шаруашылықтары деңгейінде де, кәсіпорындардың, фирмалардың, компаниялардың, корпорациялардың арасында болады.
Интеграция мынандай түрлерге бөлінеді:
# сатылас интеграция - бір сала немесе топтар, бөлшектер, соңғы өнім үшін қажетті жинақтаушы және басқа бұйымдар шығаруға маманданған, сипаты жағынан өнеркәсіп салалары кәсіпорындарының өндірістік кооперациясы;
# деңгейлес интеграция - өндірісі технологиялық ортақтағымен және шығарылатын өнімнің біртектілігімен сипаталатын кәсіпорындар бірлестігі;
шеңберлес интеграция - бір нарықта әрекет ететін, бір-бірімен бәсекелесетін компаниялардың қосылуы 3.
Экономикалық интеграция - терең тұрақты өзара байланыстарды дамыту және ұлттық шаруашылықтар арасындағы еңбек бөлінісі негізінде елдерді шаруашылық-саяси мемлекетаралық бірігу процесі. Экономикалық интеграцияның мақсаты - ұлттық экономиканы жақындастыру және экономикалық міндеттерді бірлесіп шешуді қамтамасыз ету. Бұл үшін жекелеген фирмалар экономикалық келісімдер жүйесін қалыптастырады, мемлекет аралық деңгейде филиалдар құрады, мемлекеттің экономикалық бірлестіктері құрылады және келісілген ұлттық саясат анықталады.
Интеграцияның аймақтық сипаты бар. Ол былай байланысқан, яғни өндірістің интернационализациясы біртегіс жүрмейді және де интеграцияның алғышарттары ең алдымен шаруашылық байланыстары өте тығыз аймақтарда қалыптасады.
Интеграция өзіне тән бірнеше маңызды белгілермен сипатталады, яғни:
# ұлттық өндірістік процестердің өзара енуі мен тоғысуы;
# өндіріс, ғылыми және техникадағы халықаралық специализация мен кооперацяның кең түрде дамуы;
# интеграцияға қатысушы елдердің экономикасындағы тереңдетілген құрылымдық өзгерістер;
# интеграциялық процестердің мақсатты түрде реттелуі, координацияланған экономикалық стратегия мен саясаттың жасалуы;
# интеграция кеңістік масштабтарының аймақтылығы.
Интеграциялық процесс бүтін жүйенің жекелеген салаларын қамтиды: өндіріс, айналым (тауар, қызмет, капитал,ақша массасы, бағалы қағаз және т.б.), шешім қабылдау сферасы (фирма, кәсіпкерлік одақ, ұлттық үкімет, халықаралық, үкіметаралық және ұлттық ұйымдар).
Интеграцияның алғышарттары алуан түрлі болып келеді. ҒТП-тің қазіргі таңдағы жағдайында экономиканың өте терең түрде өзара енуі және бірігуі көптеген елдер үшін объективті қажеттілік болып табылады. Бұл қажеттілік ең алдымен, жоғары дамыған елдерде, әсіресе шектелген экономикалық ресурстары және ішкі нарықтары бар елдерде көрініс тапқан. Мұндай елдер үшін экономикалық интеграцияэкономикалық мүмкіндікті өте тиімді пайдалануға және ҒТП-тің жоғары қарқынмен жетуге болады.
Көптеген мемлекеттер үшін экономикалық интеграция ғылыми-техникалық зерттеулерде өте тиімді мүмкіндік береді.
Ресурстарды пайдалануың тиімділігін жоғарлату арқылы интеграция экономикалық дамудың жаңа көздерін қозғалысқа келтіреді және сол арқылы интеграцияға қатысушы елдердің экономикалық және саяси көзқарасын жақсарту үшін жағдайлар жасауға ықпал етеді.
Белгілі бір елдердің интеграциясының қажетті шарттары:
# біріншіден, тауарлардың қозғалысын қамтамасыз ететін дамыған инфрақұрылымның болуы;
# екіншіден, үкімет орындары тарапынан белгілі экономикалық және саяси шешімдердің қабылдануы.
Интеграцияланушы шаруашылықтардың бір-бірін өзара толықтыруы олардың экономикалық дамуына да байланысты, бұл кезде даму деңгейлері бірдей, ең алдымен өндірісі дамыған елдер (мысалы, Еуропалық одақ, Еркін сауданың Еуропалық ассоциациясы) тез арада интеграцияланады.
Сонымен бірге интеграцияның барысы өздерінің табиғаты бойынша қарама-қайшылықты және көп қырлы болып келеді.
Интеграциялық процеске экономикалық себептер ғана емес, саяси өзгерістер де әсер етеді.
Бұл әсіресе әлемдік шаруашылықтың шет аймағына қатысты болады. Осы жерлерде, өндіргіш күштердің дамуының төмен деңгейіне және еркіндік алған елдердің бұрынғы метрополияларымен тығыз байланысты болуына қарамастан, аймақтық экономикалық топтарды құру барысы белгілі бір жылдарда, индустриясы дамыған мемлекеттер арасындағы байланыспен салыстырғанда, қарқынды түрде жүріп жатыр.
Көптеген экономистер мемлекеттер интеграциясының мынандай алғышарттарын бөліп көрсетеді:
# интеграцияланушы елдердің экономикалық даму деңгейі мен нарықтық дәрежесінің бірегейлігі. Мемлекетаралық интеграция, көпшілік жағдайда, индустриалды мемлекеттер арасында немесе дамушы елдер арасында қалыптасуда. Сондай-ақ, индустриалды дамыған елдер және дамушы елдер шеңберінде интеграциялық процестер бірегей экономикалық даму деңгейінде тұрған елдер арасында жедел жүргізілуде. Дамушы және индустриалды елдер арасындағы интеграциялық типті бірлестіктерді дамыту фактілері кездесуі өте сирек және өмірде бар болғанымен, жаңадан дамып келеді. Сондықтан, олардың тиімділігі туралы айту, қорытынды жасау әлі де болса ертерек. Шаруашылық механиздерінің бастапқы сәйкессіздігінен ол елдер серіктестік туралы әр түрлі өтпелі келісім-шарттардан, сауда-жеңілдіктерінен және тағы басқаларынан бастайды. Олардың іс-әрекет мерзімі ұзақ мерзімге созылып, нашар дамыған елдерде жетілген нарық механизмі қалыптасқанша созылады;
# елдердің географиялық жақындығы, көп жағдайда, ортақ шекараларының және тарихи қалыптасқан экономикалық байланыстарының болуы. Әлемдегі көпшілік интеграциялық бірлестіктер географиялық жақын орналасқан бір континенттегі көршілес елдерден басталған, тіптен бір тілде сөйлейтін және ортақ транспорт коммуникациялары бар елдер. Интеграциялық бірлестікке ұмтылған бастапқы елдер тобына интеграциялық өзеккебіртіндеп басқа көрші мемлекеттерде кіре бастады;
# экономикалық интегрция экономикалық және басқа да жалпыға ортақ сипаттағы, саяси қолдау, экономикалық даму және қаржыландыру, ұйымдастыру, реттеу сияқты нақтылай мәселелердің бірлігі. Экономикалық интеграция бірігетін мемлекеттер алдында тұрған нақтылай мәселелерді шешуге бағытталған. Сол себепті, негізгі міндеті, нарықтық экономиканың негіздерін құру болып табылатын жеке елдер нарық жоғары дамыған, жалпы ортақ валютаға өтпелі отырған елдермен интеграциялана алмайды. Сол сияқты, халқын су мен азық-түлікпен қамтамасыз ету өзекті мәселеге айналған елдер халықаралық капитал қозғалысының еркіндігін басты назарда ұстайтын елдермен интеграциялық құрылымға бара алмайды;
# демонстрациялық эффект. Интеграцияланған мемлекеттердің белгілі бір экономикалық жетістіктерге жетуі (экономикалық өсудің қарқындауы, инфляцияның бәсеңдеуі, жұмыспен қамтамасыз етудің өсуі және т.б.) көбіне басқа елдерге психологиялық әсер береді, себебі олар болып жатқан өзгерістерді бақылауда. Мысалы, демонстрациялық эффектіні бұрынғы рубль аумағындағы елдердің тіпті іс жүзінде оған ешқандай көзге ілерлік макроэкономикалық алғышарттардың жоқтығына қарамастан, ЕО-на мүше болуға ұмтылыстарынан байқауға болады;
# домино эффектісі. Осы және басқа региондағы көптеген елдер интеграциялық бірлестіктің мүшелігінде болғаннан кейін, оның сыртындағы осы топқа кірмей қалған елдер экономикалық қайта бағыт-бағдарға байланысты шарасыздан, кейбір қиыншылықтарды сөзсіз байқап көреді. Бұл интеграция маңындағы елдердің саудаларының жиі қысқаруына әкеледі. Олардың кейбіреулерінің интеграцияға маңызды назары бомаса да, оның сыртында шеттеп қалып қалмас үшін өзінің интеграциялық процестерге қызығушылық тілегін білдіреді. Мысалы, көптеген Латынамерикалық елдердің тез арада Мексикамен сауда туралы келісімдерін жасай бастауы оның Солтүстік Америка еркін сауда аймағы - НАФТА - ға кірумен түсіндіріледі.
Шын мәнісінде, нарықтық типтегі шаруашылығы бар елдердің интеграциясы кездейсоқ, өздігінен пайда болатын өзгеріс деп қарастыруға болмайды, өйткені ұлттық экономикалардың өзара бейімделуі сыртқы экономикалық сфераға мемлекеттің араласуынсыз мүмкін емес.
Қазіргі таңда бір-бірін өзара толықтырып және тығыз байланыстыра отырып, интеграцияның барысы екі түрде қарастырылады:
# Біріншіден, жеке меншік-корпорациялық интеграция (фирмалық,микроэкономикалық интеграция);
# Екіншіден, мемлекеттік және мемлекеттік-корпорациялық интеграция (елдер аралық,макроэкономикалық деңгейдегі интеграция).
Бұл екі интеграция кей жағдайларда қатар жүреді. Осы жағдайларда өзара экономикалық байланыстарды мемлекеттік реттеуді күшейту тенденциясы көрініс алуда.
Жекеменшік - корпорациялық интеграцияның мемлекетаралық интеграциямен толықтырылуы, мемлекетаралық бірлестіктердің қалыптасуы елеулі түрде саяси сипаттағы себептердің әсеріне тәуелді болып отыр.
Жалпы алғанда, алдыңғы қатарлы дамыған елдер үшін интеграция олардың өндіргіш күштерінің дамуының қол жеткен жоғары деңгейінің функциясы ретінде, ал үшінші дуниежүзі елдеріне қатысты айтар болсақ, олар үшінші интеграция индустриализацияны жүргізуді жеңілдету құралы ретінде қолданылады.
Нақты түрде айтар болсақ:
# Экономикалық даму қарқынын жеделдету;
# Шаруашылықтың тиімді құрылымын құру;
# Бұрынғы метрополияларға тәуелділікті жою;
# Халықаралық еңбек бөлінісі жүйесіндегі бағыныштылық жағдайды өзгерту.
Интеграциялық процестерді зерттеудің саяси аспектілері көбіне әрбір елдерде өтіп жатқан ішкі және сыртқы процестермен байланысты. Бізге қажетті мемлекетаралық интеграциямен байланысты және халықаралық қатнастар мәселесінің шеңберінде кіреді. Еларалық интеграциялық мәселелерді зертеушілер саяси проблемаларға қатысты мәселелердің ерекше жақтарын ашу үшін, саяси интеграция түсінігін жеке қарастыра бастады.
Көптеген зерттеушілер саяси интеграция ұғымына толықтай анықтама берген американдық саясаттанушы Э.Хаас бұл терминді, ұлттық жүйелердегі саяси өмірдің қатысушылары өздерінің қызметінің бір бөлігінен бас тартып, белгілі жаңа орталыққа бағыттайды немесе мемлекеттерге көшетін процесс деп түсінді.
Саяси интеграция мәселелеріне қатысты әдебиеттер жеткілікті болғанымен, қазіргі уақытта көпқырлы процестің әртүрлі құбылыстарын қамтыған толық теория пайда болған жоқ. Саяси интеграцияның әртүрлі теориясының негізін қалаушылармен қазіргі кездегі зерттеушілердің арасында қандайда болмасын біркелкі саяси интеграция деген түсінік қалыптасқан жоқ. Барановский В.Г. көрсеткендей шын мәнісінде әрбір зерттеушілерде саяси интеграция ұғымын қамтитын мәселелер жөнінде түсінбей белгіленген әртүрлі ұғым қалыптасқан. Әйтсе де, Барановский интеграцияны былай деп түсіндіреді бөлек, ерекше бөлшектердің бір тұтастықпен байланысты жағдайы және осы процеске әкелетін жағдай. Қазіргі уақытта бұл анықтама, шын мәнісінде көп қолдауға ие болып келе жатқан жүйелі тәсіл.
Мысалға, құрылымдық функционализм негізін салушы Т.Парсонстың ұсынып отырған интеграция түсінігі екі бөлшектен тұрады. Біріншіден, интеграция элементтерінің ішкі сыйымдылығы. Екіншіден, интеграциялық жүйенің сыртқы қоршаған ортадан бөлініп шығуы кезіндегі ерекше талаптарды сақтау мен қолдау.
Сондай-ақ американдық саясаттанушы М.Капланның берген түсініктемесі, оның ойынша интеграция - екі немесе бірнеше бөлшектердің біртұтастыққа бірігуі немесе бір жүйенің екінші бір жүйені жұтып алуы.
Осыған байланысты Г.Барановский интеграцияның үш белгісін бөліп алуды ұсынады. Біріншіге, кейбір мемлекеттер арасында бар, осы мемлекеттерге тән, біржақты байланыстар мен қатнастар жиынтығынан байланыстар мен қатнастарды бөлу, ерекшелеу жатады. Екінші белгісіне, интеграциялық процестерде жүзеге асырылатын басқару, яғни интеграциялық тұтастықтағы негізделген қимылдар мен реттеушілік, осының барлығы жаңағы ағымдардың дамуынан еркшелейді. Үшінді критериге ресейлік зерттеуші ең маңызды белгі, интеграциялық коплекстегі тұтастық пен құрылымдық бөлшектердің арақатнасын жатқызады. Шынында да, егерде мәселелерде өзара байланыс немесе өзара келісім маңызды, қысқа мерзімді белгісі болмаса, онда интеграция да функционалды болмай шығады. Егер де жаңа уақыт талаптарына сай (өзгерген жағдайларда) құрылымдық элементтерде (мемлекеттерге) жүйеленген және бір-бірін толықтырып отыратын стратегияны іске асыратын қажеттілік туса ғана интеграцияны жүзеге асыру мүмкін. Бұл баспалдаққа өту мүмкіндігі бір қалыпты даму үшін тығыз, реттелмелі, басқарылатын мемлекеттер арасындағы байланыс қажеттілігі пайда болумен ғана, яғни интеграциялық топтар құрумен байланысты.
Өтіп жатқан процестерді талдау мен теориялық қорытудағы алғашқы қажеттілік, Батыс Европа және Солтүстік Америка елдерімен байланысты интеграциялық аймақтарда пайда болған.Құрастырылған концепциялар, көбінесе жоғары дамыған индустриалды қоғамға арнаулы заңдылық деп есептеуге тура келеді. Себебі, ол кезде әлемдік тәжірбеде басқа оқиғалар болған жоқ, өйткені үшінші әлем елдерінің шашыранды интеграциялық ағымдардың тууы мүмкін емес еді.
Аймақтық интеграция барыстарына алғашқы теориялық қорыту талпыныстарын, неолибералдық бағыт арасында жұмыс істеген ғалымдар, 1950 жылы жасаған болатын (А.Предоль, В.Репке). Экономиканы ең тиімді реттеуші нарық концепциясынан шыға отырып, олар интеграция деп бірнеше елдерді қамтитын ортақ геоэкономикалық кеңістікті құруды айтты. Осы мақсаттарға жету үшін сыртқы сауда мен валюта-қаржы саладарындағы мемлекеттің бақылауын толықтай алып тастау қажет болды. Бұл көбінесе батыс юриспруденциясы мен саяси ғылымдағы мемлекет қызметіне еркін көзқарастармен сәйкес келіп отырды.
Бұл бағыттың өкілдеріне интеграция мәселелері, сыртқы экономикалық қызметтерді либерализациялау негізінде одақтасушы елдердің нарықтарын біріктірумен байланысты болды. Яғни, интеграциялық талпыныстардың тиімділігі, бұл арада өздерінің экономикасын біріктіруге талпынып отырған мемлекеттердің саяси еріктеріне тіреліп отыр.
Бұл тәсілде әсіресе ХХғ. аяғында әйгілі болған халықаралық қатынастардағы регионализм концепциясының көздерін біршама байқауға болады. Бірақ одан әрі олар біріншіден, ұлттық протекционизм ағымымен, екіншіден, даму көзқарастары жағынан әлемдік масштабқа толық тиімсіз интеграциямен кездесуге тура келді.
Қазіргі замандық әлемдік экономиканың және халықаралық экономикалық қатынастардың маңызы болып, біріккен әлемдік шаруашылық кешені болып табылады. Кешеннің пйда болуы ғылыми техникалық прогрестің дамуы, қазіргі заманның өндіргіш күштері және оның негізінде жасалып жатқан интернационалдық өндіріс. Басқа сөзбен айтқанда саяси, мәдени, діни, табиғи және т.б. өзгешеліктеріне қарамастан, ең соңғы есепте әлемдік шаруашылық жүйелі түрде бірігуде, жеке елдердің әлемдік комплекстер экономика дамуының өзгешеліктері болып табылады. Бұл бірігудің сатылары және тұтастың біртін келе өсуі, яғни елдердің бірігуі ерікті сауданың қолданылатын артықшылықтары туралы да айтылады. Бұл - әлемдік бір бағыты.
Мұндай жағдайларда елдердің дамуы оның ролі және қазіргі әлемдік экономикадағы орны осындай факторлармен анықталуы халықаралық еңбек бөлінісі, мамандану секілді салыстырып, өндірістің жаппай диверсификациялау және шетелдерге шығару бағытының саясатын білдіру.
1.2 Аграрлық сферадағы интеграциялық үдерістердің ерекшеліктері мен бағыттары
АӨК-гі интеграциялық процестердің мазмұны мен бағыты интеграцияның классикалық теориясына, М.Портердің бәсепкелік артықшылықтар, салыстырмалы артықшылықтар теориясына негізделеді. Елдердің аграрлық интеграциясы ауыл шаруашылық өнім өндірісі үшін оңтайлы табиғи-климаттық жағдайлармен байланысты нақты негізделген салалық маманданумен және осының есебінен бәсекелік артықшылықтарға қол жеткізумен шартталған. Соңғы жылдары экономиканың аграрлық секторында шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызметіне ықпал етуші және олардың өзара байланыстарын, меншік қатынастарын өзгертуші процестер жүріп жатыр. Ең басты мәнді кооперация мен агроөнеркәсіптік интеграция алады. Мәселелерді тиімді шешу мен нарықтық жүйенің тиімді қызметін қалыптастырудың тиімді тәсілі кооперацияның кең дамуы болып табылады.
Агроөнеркәсіптік интеграция өндіріс көлемін өсіру мен өндірілетін өнімнің сапасын жақсарту үшін мүмкіндіктер береді. Бұған қоса ауыл шаруашылық өндірісінің өнеркәсіппен бірігуі өнімнің өзіндік құнын едәуір төмендетіп, өз кезегінде отандық аграрлық нарықтың дамуын және әлемдік сауда процесіне оның интеграциялануын қамтамасыз етеді.
Халықаралық экономикалық интеграция өндіріс интеграциясы мен кооперациясына негізделеді, жекелеген елдерге халықаралық еңбек бөлінісінің артықшылықтарын максимальды тиімді пайдалануға, аграрлық сферада алдыңғы қатарлы тәжірибе мен жаңа технологияларды қолдануға мүмкіндік береді. Бұл кезде аграрлық нарықтың өсу ауқымы жағдайында ұлттық және аймақтық мамандану тереңдейді, капиталдың өзара енуі күшейеді, шекараалық өндірістік кооперация дамиды 4.
Қазақстанның азық-түлік нарығы күрделі сегменттелген құрылымға ие, азық-түлікке сұраныс пен ұсыныстың қалыптасу ерекшеліктерімен шартталған спецификалық қасиеттердің жиынтығымен ерекшеленеді, нақты айқындалған әлеуметтік бағыттылыққа ие. Оның халықаралық экономикалық интеграция процесіне тартылуы екі бағыт бойынша жүреді:
- аймақтық экономикалық интеграция, жақын шетелдермен сауда;
-әлемдік шаруашылық байланыстар жүйесіне интеграция.
Аймақтық интеграцияны зерттеуде көптеген экономистер негізінен интеграцияның экономикалық аспектілері мен мәселелерімен шектеледі Кеден одағы шеңберіндегі интеграция мәселелері бойынша жарияланған еңбектерде Қазақстан, Ресей мен Беларусь арасындағы ынтымақтастықты одан әрі күшейту үшін шаралар қабылдау қажеттілігін атап көрсетеді:5,6,7.
- шекаралас аймақтардың мақсатты бағытталған саясаты, шекаралас ынтымақтастықты белсендендіру;
- шикізатты қайта өңдеу деңгейін арттыруды қамтамасыз ететін инвестиция үшін жағдайлар құру;
-функционалды аймақтарды дамыту үшін шешім қабылдауға ықпал ету.
Қарқынды дамушы нарық, жаһандану мен бәсекуелік күрестің күшеюі жағдайында, табыстылықтың маңызды шарты инновация мен инвестиция болған жағдайда интеграция нарық субъектілеріне бәсекелік артықшылықтарды береді. Ол ұйымдардың өзара әрекетін жаңа сапалы деңгейге көтереді, өндірістік, қаржылық, логистикалық процестерді тиімді басқаруға, инвестиция мен инновацияны игеруге мүмкіндіктер ашады, ішкі және сыртқы нарықтарда агроөнеркәсіптік кешен ұйымдарының бәсекелік қабілеттілігінің негізін құрады. Зерттеу нәтижелері шаруа қожалықтарының төмен тауарлылығы өнімді сатудан түскен түсіммен өндіріс шығындарын жабуға мүмкіндік бермейтіндігін көрсетті. Сондықтан олардың техника сатып алуға, малдарды жем-шөппен қамтамасыз етуге , ветеринарлық қызмет көрсетуге қаржылары жоқ. Олар сондай-ақ қарабайыр қондырғылармен ауыл шаруашылық шикізатын қайта өңдеуді жүзеге асыра алмайды. Ауыл шаруашылығының ұсақ шаруа қожалықтарын қарқынды дамыту жолымен тиімділігін көтерудің перспективтілігі төмен. Елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуге фермерлердің де, үй шаруашылықтарының да күші жетпейді. Сондықтан АӨК-дегі интеграциялық процестер объективті қажетті және экономикалық мақсатты болып табылады, шығындарды азайтуға мүмкіндік береді, ресурстармен тұрақты қамтамасыз ету, өндірілген өнімді өткізуге, өндірісті әртараптандыру есебінен өндіріс ауқымының тиімділігін қолдануға мүмкіндік береді.
Қазақстанда ірі кәсіпорындарды қалыптастырудан тұратын агроөнеркәсіптік кешенді құрудың спецификасы тәжірибеде кластерлік құрылымдардың кең таралуымен шартталды. Аймақтық экономикалық жүйелер интеграциясының түрі ретінде кластерлер агроөнеркәсіп өндірісін ұйымдастырудың бұрын қалыптасқан интеграциялық формаларынан айырмашылығы басқарудың жариялылығымен ерекшеленеді.
Кластерлік тәсілдің артықшылығы мен жаңалығы оның технико-технологиялы, диверсификациялық және транзакциялық үнемдеуден тұратын интеграция тиімділігінің негізінде АӨК кәсіпорындары мен бүтіндей жүйенің инновациялық дамуын қамтамасыз ететіндігінен көрінеді. Кластерді қалыптастыру мен дамытуда - мемлекеттік реттеуді жетілдіру мен интеграциялық байланыстарды қалыптастыру негізінде ішкі өндірісті кеңейту мен өнімнің бәсекелік қабілеттілігін арттыру мақсатын көздейді. Біздің ойымызша Қазақстанда мал шаруашылығ мен етті қайта өңдеуші кәсіпорындарды белсенді дамыту үшін республикалық мәні бар ірі холдингтерді құру қажеттілігі туды. Бұл қазақстандық ет брендін құруға мүмкіндік береді және қосылған құн үлесі жоғары дайын өніммен халықаралық нарыққа шығуды қамтамасыз етеді. КазАгро ұлттық холдингі ұн мен макарон өнімдерінің брендін құру концепциясын алға тартты. Республика әлемдік саудада бірінші орын алады, оның үлесі жалпы әлемдік ұн экспортының 17 құрайды. Бұл ірі және тиімді қызмет етуші 800 ге жуық ұсақтаушы кәсіпорындардың бірігуінің салдары болып табылады. АӨК-де негізгі мақсаты кооперативтік секторды тұрақты дамытуды қамтамасыз ету, агроөнеркәсіп өндірісін тұрақтандыруда оның рөлін жоғарылату болып табылатын кооперацияны дамытудың мемлекеттік бағдарламасын жасау қажеттілігі маңызды мәнге ие. Әзірге Қазақстанда интеграциялық агроөнеркәсіптік құрылымдарды қалыптастыру процесі баяу жүріп жатыр. Мұндай құрылымдарды құру ауыл шаруашылық, өнеркәсіп, сауда сферасы мен өнімді сақтау салалары арасындағы жоғалған өндірістік байланыстарды тиімді қалпына келтіре алады. Қазіргі жағдайда АӨК-нің бірде бір сферасы өздігінше экономикалық дағдарыстан шыға алмайды. Сондықтан агроөнеркәсіп өндірісін тұрақтандыру мен экономикалық өсудің мүмкін жолдарының бірі олардың күш жігерін кооперация негізінде біріктіру болып табылады.
Аграрлық сфераға қатысты мемлекетаралық экономикалық интеграцияның ерекшеліктерін оның бағыттарын жүйелеуден көруге болады (сурет-1).
Экономикалық интеграцияның бағыттары
Ауыл шаруашылық өнімдеріне сұранысты белсенді мемлекеттік қолдау
Заңды және нормативтік базаны қалыптастыру
Біріккен бағдарламаларды жасау және жүзеге асыру
Аграрлық зерттеулер саласында ғылыми байланыстарды дамыту
Сауда-экономикалық ынтымақтастықты дамыту
Біріккен кәсіпорындарды құру
Инвестициялық жобалар сферасындағы кооперация
Қоршаған ортаны қорғау мен ауыл шаруашылық ресурстарын ұтымды пайдалану сферасындағы ынтымақтастық
Ауыл шаруашылығындағы еңбек нарығы мен миграцияны реттеу сферасындағы ынтымақтастық сфере регулирования миграции и рынка труда в сельском хозяйстве
Ауыл шаруашылығы үшін кадрларды дайындау мен қайта даярлау сферасындағы саясатты келісу
Аграрлық сферада келісілген сыртқы экономикалық саясатты қалыптастыру
Сурет 1 - Аграрлық сферадағы экономикалық интеграцияның негізгі бағыттары
Ескерту: әдебиеттер негізінде құрастырылған.
Экономиканың аграрлық сферасындағы экономикалық интеграцияның көрсетілген нақты бағыттары интеграцияның жалпы саяси экономикалық формаларын одан әрі дамыту базасында дамуы тереңдеуі мүмкін:
- экономикалық интеграцияның ядросы ретінде Еуразиялық экономикалық ынтымақтастықты нығайту;
- ТМД кеңістігінде аса ірі жалпы нарық қалыптастыру.
- аграрлық экономика мен нарықтардың қосылуы. Бұл кезеңде жалпы нарық қалыптасуы тиіс, біріктірілген тұрақты әрекет етуші басқарушы және реттеуші органдар құрылуы тиіс, жалпы нарықтық инфрақұрылым құрылуы қажет. Соңғы қорытындысында бұл процестер бірыңғай экономикалық және саяси кеңістікті құруға бағытталуы тиіс 8.
Әлемдік экономикалық әдебиеттерде кәсіпорын мен аймақтар деңгейінде интеграциялық процестерді зерттеу үшін географиялық жақын өзара байланысқан компаниялар тобы ретінде бәсекелік қабілеттілік кластері түсінігі табысты қолданылады. Біздің мәселемізді шешу үшін бұл терминді қолдануға тырысатын болсақ, өзіндік қарқынды қалыптасушы мега-кластер ретінде ЕврАзЭС экономикалық кеңістігін қарауға болады, мұнда жекелеген кәсіпорындар мен салалар, сала топтары өздерінің табиғи-климаттық және өндірістік-экономикалық жағдайларының алуан түрлілігінің арқасында бір жағынан, әлемдік нарықта бәсекелік қабілетті қуатты аймақтық топты, екінші жағынан, жаһандық евразиялық экономикалық жүйенің европалық және азиялық бөлігін қысқа жолымен байланыстарын көлік дәлізін құра отырып, бірін-бірі өзара толықтыруға қабілетті. Кластердің мұндай сипаттамасын АӨК сферасына қолдануға әбден болады. 2009 жылдың соңында Кеден одағын құру туралы құжаттарға қол қойылды және 24 айдың ішінде европалық экономикалық кеңістік (ЕЭП) қалыптастыру туралы шешім қабылданды. Мұндай одақтарды құрудың алғышарттары мен экономкалық тиімділігі, жоғалтулары сараланып, үш мемлекеттің біріккен кәсіпорынларын құру үшін жағдайлдар қарастырылды. Азық-түліктің сыртқы саудасына қажеттілік елде егер өндіріс шарттары қолайлы шығын мен баға шеңберінен шықпай өнім түрлері бойынша толық өзін-өзі қамтамасыз етуге қол жеткізуге мүмкіндік бермейтін жағдайда туындайды. Сондай-ақ егер елде ішкі қажеттіліктен асатын көлемде өнімнің белгілі бір түрлерін өндіру мүмкіндігі, демек, экспорттық әлеуетті қалыптастыру мүмкіндігі жағдайында туындайды. Экспортерлар мен импортерлар экономикалық табыс алады, өз елінің азық-түлік қауіпсіздігі мәселесін шешеді. Аграрлық сферадағы мемлекеттер арасындағы тиімді өзара қатынастарды құру үшін база азық-түлік балансы болуы тиіс, оның негізінде азық-түлік өнімдерін дамытудың бағдарламалары әзірленетін болады. Бұл баланс азық-түлік шикізаттары мен оны қайта өңдеу өнімдерінің өндірісі мен қажеттілігін, экспортық жеткізудің мүмкін көлемдерін бағалауға мүмкіндік береді. Оның жүзеге асырылуы сыртқы нарыққа аграрлық сфера өнімдерінің келісілген экспорттық саясатын жүргізуді және ішкі нарықтың қажеттіліктерін жабуды қамтамасыз етеді.
Қазақстан, Ресей және Беларусь президенттері Еуразиялық экономикалық одақ (ЕАЭО) құру жөніндегі келісімге қол қойды. Ол 2015 жылдың 1 қаңтарынан жұмыс істей бастады. Осылайша 170 миллион адамы бар ТМД кеңістігінде дамудың жаңа қуатты экономикалық орталығына айналатын аса ірі жалпы нарық қалыптастыру аяқталып келеді. Ресей, Беларусь және Қазақстан одақ нарығындағы шынайы ниетті бәсекені ынталандырып отыруға ниетті болып отыр. Енді тұтынушылар мен одаққа қатысушы елдердің мүдделері барынша тиімді қорғалатын болады. Келісімді дайындап, оған қол қою кезінде қатысушы елдер басшы ларының ортақ ұмтылысы, тараптардың дайындығы мен ымыраға келе білушілігі арқасында к.птеген кедергілерді жеңудің орайы келді. Бұл ж.ніндегі жұмыстар 2014 жылдың 1 маусымында басталған болатын.
Қазақстанның, Ресей мен Беларусьтің маңызды бәсекелестік артықшылығы - азық-түлік өндірісін күшейту Әлемде азық-түлікке сұраныс өсіп отырған жағдайда Н.Ә. Назарбаев: ТМД елдерінде айтарлықтай аграрлық әлеует, ұлан-байтақ аумақ, ауылшаруашылық мақсатындағы жүздеген миллион гектар жер бар. БЭК пен ТМД шеңберінде Еуразиялық азық-түліктің ортақ қазанын қалыптастыруға талпыну маңызды. Бұл жоба - тек қатысушы мемлекеттердің халқын БЭК-те өндірілетін тамақ өнімдерімен қамтамасыз ету тұрғысынан ғана емес, сонымен бірге азық-түлікті БЭК-тен тысқары жерлерге экспорттау үшін қолайлы жағдай жасау тұрғысынан да маңызды. Бізде ұлттық агроөнеркәсіп кешендерін, әсіресе, дәнді дақылдар саласын дамытуды үйлестірудің, азық-түліктің дүниежүзілік рыногында жалпы бәсеке мен экспорт саясатының негіздерін тұжырымдаудың, ұлттық инфрақұрылымдық желіні сыртқа астық шығару үшін үйлесімді пайдалануды жүзеге асырудың мүмкіндігі бар деп есептейді . Ет өндірісінде де осындай мүмкіндіктер бар. ЕАЭО туралы шартты дайындау кезінде Қазақстан 2016 жылы ауыл шаруашылығында мемлекеттік қолдауды есептеудің халықаралық қағидаттарға негізделген жаңа әдістемесін әзірлеу туралы уағдаластыққа қол жеткізді. Бұл отандық ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілерге көрсетілетін қолдауды күшейтіп, оны Беларусь пен Ресейде көрсетіліп жатқан қолдау деңгейімен теңестіруге мүмкіндік береді. Осының барлығы, жалпы алғанда, еуразиялық интеграцияны қатысушы елдердің ауыл шаруашылығын дамытудың маңызды ынталандырушысына айналдыруға мүмкіндік береді; ауыл шаруашылығы өнімін тасымалдауға, сақтауға, өткізуге жұмсалатын шығындарды қысқартуға алып келіп, агроөнеркәсіптік салада жаңа нарықтық институттар (сақтандыру, банктік, лизингтік, биржалық және т.б.) құруға мүмкіндік береді. Қазіргі таңда Кеден одағына және Бірыңғай экономикалық кеңістікке мүше мемлекеттердің Келісілген агроөнеркәсіптік саясат тұжырымдамасы мақұлданды9.
Ортақ нарықтағы ашық бәсекелестік импортталатын және жергілікті өнімнің бағасын төмендетуге ықпал етеді. Тұтынушы үшін басты артықшылық - ЕАЭО аясында шығарылатын өнімнің сапасына зор талаптар болып табылады. Атап айтқанда, азық-түлік тауарларын шығарудың техникалық регламенттерін біріздендіру жоспары бар. Осыған байланысты өндірушілер өз өнімдерінің сапасын арттыруға міндетті болады. Мәселен, бүгінде Қазақстанда құрамы 5%-дан 20%-ға дейін еттен тұратын өнімдерді шұжық өнімдеріне жатқызады. Бірыңғай техникалық регламент енгізілген жағдайда аталмыш өнім түрлі кем дегенде 60% еттен тұратын болады (РФ стандарттарына сәйкес). Екіншіден, бірлескен кәсіпорын ашу және бұған дейін бірлесе ашылған кәсіпорындардың кеңеюі есебінен жаңа жұмыс орындары ашылады. Жаңа технологиялар мен заманауи қондырғылардың әкелінуі жұмыссыздардың санын азайтып, қарапайым халықтың әл-ауқатын өсіруге септігін тигізеді. Ішкі жалпы нарықтағы еңбек көші-қоны үшін ресімдеу де жеңілдейді: қатысушы елдердің барлық азаматтары тең құқық пен жұмысқа орналасуда міндеттемелерге ие болады. Адам капиталының еркін қозғалысы азаматтарымыз үшін ЕАЭО мүше-елдерде жұмысқа орналасу мен білім алуда уақытты үнемдеп, ресімдеуді оңайлатады.
Жаһандық бәсекеге қабілеттілік индексі бойынша Дүниежүзілік экономикалық форумның нұсқасы бойынша Қазақстан - 50-ші, Ресей - 64-ші, ал Беларусь 94-ші орынды иеленеді. Жаһандық бәсекеге қабілеттілік индексі бойынша Менеджмент институтының нұсқасы бойынша Қазақстан - 34-ші, Ресей 42-ші иеленсе, ал Беларусь рейтингіге қатыспаған. Кез-келген одаққа тауарларға, қызметтерге, ғылыми білім мен әзірлемелерге тұрақты сұранысты ұстап тұру арқылы дамуды одан әрі тудыра алатын өзіне жеткілікті өзек қажет. Ал Қазақстан қатарына енуді мұрат етіп отырған әлемнің дамыған 30 елінің тәжірибесі, олардың барлығы биік деңгейге түрлі халықаралық интеграциялық ұйымдарға ену арқылы жеткенін көрсетіп отыр. Әлемдік тәжірибе айғақ еткендей, тиісті қорғаныстық қуатқа ие бола отырып сұранысты тұрақты арттыруды, жаңа салалар мен ғылыми-техникалық әзірлемелерді дамытуды тудыра алатын бір немесе бірнеше ірі экономикалардың қатысуымен құрылған одақтар ғана өміршең бола алады. Ал экономикасы әлсіз елдер тиімді одақ құра алмайды 10.
Қазіргі уақытта әлемдік аграрлық экономиканың жаңа тенденциялары қалыптасып отыр. Аймақта интеграциялық процестер дамуға ие болды, жаһандық өзгерістер жүрып жатыр. Алайда саладағы еңбек өнімділігінің төмен деңгейі мен ауыл шаруашылық техникасының жоғары тозу деңгейі (70-ға дейін), қолданылатын технологияның жетілдірілмеуі, өндірістің ұсақ тауарлылығы (жалпы өнімнің 78 үй шаруашылықтары мен шаруа қожалықтарына тиесілі) ауыл шаруашылық өндірісін интенсивті негізде жүргізуге, материалдық, еңбек және басқа да ресурстарды толық пайдалануға, экологиялық талаптарды сақтауға мүмкіндік бермейді. Бұл факторлар отандық аграрлық сектордың бәсекелік қабілеттілігін төмендетеді, бұл КО мен ДСҰ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz