Қазақстан Республикасында кәсіпкерлікті дамыту
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Негізгі бөлім
I. Кәсіпкерлік туралы жалпы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1Кәсіпкерлік қызметінің мәні және негізгі ерекшеліктері ... ...
1.2 Кәсіпкерліктің түрлері, олардың өзара қатынастары және бизнеске қатысудағы өзгешеліктері ... ... ... ... ... ..
1.3. Кәсіпкерлік қызметтің негізгі ұйымдық түрлерінің артықшылығы мен олқылығы.
II Нарықтық тәуекел жағдайындағы кәсіпорынның (фирманың) қызметі мен мінез.құлқы.
2.1 Кәсiпкерлiк инфрақұрылымды қолдаудың әлемдік тәжiрибесi ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Шағын кәісіпкерліктің ролі мен алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3Шағын кәсіпкерлік . ұлттық экономиканы дамытудың маңызды шарты ... ... ... ... ...
III. Қазақстан Республикасында кәсіпкерліктің дамыту мүмкіндіктері мен болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.1 Қазақстан Республикасында кәсіпкерлердің даму болашағы ... ...
3.2 Қазақстандағы кәсіпорындардың қазіргі жағдайына талдау ... ...
3.3
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Негізгі бөлім
I. Кәсіпкерлік туралы жалпы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1Кәсіпкерлік қызметінің мәні және негізгі ерекшеліктері ... ...
1.2 Кәсіпкерліктің түрлері, олардың өзара қатынастары және бизнеске қатысудағы өзгешеліктері ... ... ... ... ... ..
1.3. Кәсіпкерлік қызметтің негізгі ұйымдық түрлерінің артықшылығы мен олқылығы.
II Нарықтық тәуекел жағдайындағы кәсіпорынның (фирманың) қызметі мен мінез.құлқы.
2.1 Кәсiпкерлiк инфрақұрылымды қолдаудың әлемдік тәжiрибесi ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Шағын кәісіпкерліктің ролі мен алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3Шағын кәсіпкерлік . ұлттық экономиканы дамытудың маңызды шарты ... ... ... ... ...
III. Қазақстан Республикасында кәсіпкерліктің дамыту мүмкіндіктері мен болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.1 Қазақстан Республикасында кәсіпкерлердің даму болашағы ... ...
3.2 Қазақстандағы кәсіпорындардың қазіргі жағдайына талдау ... ...
3.3
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Қазақстан Республикасы Президентiнiң "Қазақстанның 2030 жылға дейiнгi Даму стратегиясын одан әрi iске асыру жөнiндегi шаралар туралы" 2000 жылғы 17 ақпандағы N 344 Жарлығын iске асыруды қамтамасыз ету мақсатында әзiрледi. Шағын және орта кәсiпкерлiктi қолдау мен дамытудың мемлекеттiк бағдарламаларын 1992 және 2000 жылдардағы кезең iшiнде iске асыру Қазақстан Республикасында жеке кәсiпкерлiктiң жасақталуы мен қалыптасуына негiз қалады. Шағын және орта кәсiпкерлiк экономикасының жинақылығы салыстырмалы түрде аздаған инвестициялары мен тәуекелiнiң неғұрлым аздығымен қысқа мерзiм iшiнде, бiрiншi кезекте тауар айналысы саласындағы сол кездегi жағдайды өзгертуге және тұрақтандыруға мүмкiндiк бердi.Қазақстан Республикасы Президентiнiң "Шағын және орта кәсiпкерлiктi дамытуға мемлекеттiк қолдауды күшейту және оны жандандыру жөнiндегi шаралар туралы" 1997 жылғы 6 наурыздағы N 3398 және "Азаматтар мен заңды тұлғалардың кәсiпкерлiк қызмет еркiндiгiне құқығын қорғау туралы" 1998 жылғы 27 сәуiрдегi N 3928 Жарлықтары соңғы жылдары шағын кәсіпкерліктің дамуына қуатты серпiн бердi.
1. К.Б. Бердалиев «Қазақстан экономикасын басқару негіздері», Алматы «Экономика», 2001ж.
2. Г.С. Смағұлова «Аймақтық экономиканы басқару мәселелері», оқу құралы, Алматы 2005 ж.
3. С.С.Сахариев, А.С.Сахариева «Жаңа кезең – экономикалық теориясы» (оқулық), Алматы «Данекер» 2004ж.
4. «Қазақстан – 2030» стратегиясы.
5. Д.Қ. Қабдиев, «Экономикалық саясат» Лекциялар, Алматы 2002ж. «Экономика».
6. Ж.О. Ихданов, Ә.О. Орманбеков, «Экономиканы мемлекеттік реттеудің өзекті мәселелері»Алматы, Экономика, 2002ж.
7. М.Б. Бисенғазин, А.Ш. Хамитов «Кәсіпкерлік негіздері»
8. «Кәсіпкерлік» Бисенғазиев М.Б.
2. Г.С. Смағұлова «Аймақтық экономиканы басқару мәселелері», оқу құралы, Алматы 2005 ж.
3. С.С.Сахариев, А.С.Сахариева «Жаңа кезең – экономикалық теориясы» (оқулық), Алматы «Данекер» 2004ж.
4. «Қазақстан – 2030» стратегиясы.
5. Д.Қ. Қабдиев, «Экономикалық саясат» Лекциялар, Алматы 2002ж. «Экономика».
6. Ж.О. Ихданов, Ә.О. Орманбеков, «Экономиканы мемлекеттік реттеудің өзекті мәселелері»Алматы, Экономика, 2002ж.
7. М.Б. Бисенғазин, А.Ш. Хамитов «Кәсіпкерлік негіздері»
8. «Кәсіпкерлік» Бисенғазиев М.Б.
Жоспары:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Негізгі бөлім
I. Кәсіпкерлік туралы жалпы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1Кәсіпкерлік қызметінің мәні және негізгі ерекшеліктері ... ...
1.2 Кәсіпкерліктің түрлері, олардың өзара қатынастары және бизнеске
қатысудағы өзгешеліктері ... ... ... ... ... ..
1.3. Кәсіпкерлік қызметтің негізгі ұйымдық түрлерінің
артықшылығы мен олқылығы.
II Нарықтық тәуекел жағдайындағы кәсіпорынның (фирманың) қызметі мен
мінез-құлқы.
2.1 Кәсiпкерлiк инфрақұрылымды қолдаудың әлемдік
тәжiрибесi ... ... ... ... ... ... . ... ... .
2.2 Шағын кәісіпкерліктің ролі мен алатын орны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3Шағын кәсіпкерлік – ұлттық экономиканы дамытудың маңызды шарты
... ... ... ... ...
III. Қазақстан Республикасында кәсіпкерліктің дамыту мүмкіндіктері мен
болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ..
3.1 Қазақстан Республикасында кәсіпкерлердің даму болашағы ... ...
3.2 Қазақстандағы кәсіпорындардың қазіргі жағдайына талдау ... ...
3.3
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Кіріспе.
Қазақстан Республикасы Президентiнiң "Қазақстанның 2030 жылға
дейiнгi Даму стратегиясын одан әрi iске асыру жөнiндегi шаралар туралы"
2000 жылғы 17 ақпандағы N 344 Жарлығын iске асыруды қамтамасыз ету
мақсатында әзiрледi. Шағын және орта кәсiпкерлiктi қолдау мен дамытудың
мемлекеттiк бағдарламаларын 1992 және 2000 жылдардағы кезең iшiнде iске
асыру Қазақстан Республикасында жеке кәсiпкерлiктiң жасақталуы мен
қалыптасуына негiз қалады. Шағын және орта кәсiпкерлiк экономикасының
жинақылығы салыстырмалы түрде аздаған инвестициялары мен тәуекелiнiң
неғұрлым аздығымен қысқа мерзiм iшiнде, бiрiншi кезекте тауар айналысы
саласындағы сол кездегi жағдайды өзгертуге және тұрақтандыруға мүмкiндiк
бердi.Қазақстан Республикасы Президентiнiң "Шағын және орта кәсiпкерлiктi
дамытуға мемлекеттiк қолдауды күшейту және оны жандандыру жөнiндегi шаралар
туралы" 1997 жылғы 6 наурыздағы N 3398 және "Азаматтар мен заңды
тұлғалардың кәсiпкерлiк қызмет еркiндiгiне құқығын қорғау туралы" 1998
жылғы 27 сәуiрдегi N 3928 Жарлықтары соңғы жылдары шағын кәсіпкерліктің
дамуына қуатты серпiн бердi. Осы уақытқа дейiн Қазақстанда шағын және орта
кәсiпкерлiктi мемлекеттiк қолдау белгiлi бiр қысқа мерзiмдi тиiмдiлiк
берген салық жеңiлдiктерiн беруге және мемлекеттiк қаржы есебiнен
жеңiлдiкпен қаржыландыруға назар аударылды, бiрақ жүйесiз жүргізiлдi. Бұл,
шағын кәсiпкерлiктi дамытудың перспективалары мен мiндеттерi ұзақ мерзiмдi
перспективаға арналған мемлекеттiң экономикалық дамуының мақсаттары мен
басымдықтарының жалпы жүйесiмен өзара байланыссыз оның өз проблемалары
тұрғысында қаралуымен түсiндiрiледi.Негiзгi мақсаты елдiң бәсекеге
қабiлеттiлігін арттыру болып табылатын 2015 жылға дейiнгi индустриялық-
инновациялық даму стратегиясының қабылдануы мен iске асырылуын ескере
отырып, шағын және орта кәсiпкерлiктi қолдау мен дамытудың мемлекеттiк
саясатын қайта қарау және мемлекет пен жеке сектордың өзара iс-әрекетiнiң
жаңа идеологиясы қажет. Бүгінде шағын және орта кәсiпкерлiк инновациялық
экономикада өз орнын жедел iздеу үшiн өзiнiң икемдiлiгiн, ұтқырлығын,
рыноктiк объективтiлігін пайдалануы қажет жағдай пiсiп жетiлдi. Мемлекет,
өз кезегiнде кәсiпкерлiк ортаның бастамаларын iске асыру үшiн қолайлы
жағдай жасауы және өз көмегiн шағын және орта кәсiпкерлiктiң бәсекеге
қабiлеттiлiгi тұрғысынан едәуiр әлеуетi бар кәсiпорындарға және елдiң
ғылыми-технологиялық әлеуетiн арттыруға бағыттауы тиiс.
Алға қойылған
мiндеттердi iске асыру үшiн Қазақстан Республикасының Үкiметi шағын және
орта кәсiпкерлiктi дамытудың жедел шараларын қабылдауда. Осы бағдарлама
кластерлiк-желілік ұстаным негiзінде шағын және орта кәсiпкерлiктi қолдау
мен дамытудың жаңа мемлекеттік саясатына және мемлекет пен бизнестiң өзара
қатынасының жаңа идеологиясына көшудiң өтпелi кезеңi ретiнде қаралады.
Қазақстан Республикасы Президентінің “Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан” атты
Қазақстан халқына 2007 жылдың 28 наурызындағы Жолдауында шағын және орта
бизнеске қолдау көрсетудің жүйелі іс-қимылдары баяндала отырып, кәсіпкерлік
ортаны одан әрі нығайтуға айрықша көңіл бөлінген. Шағын және орта
кәсіпкерлікті қолдаудың басты мәселенің бірі – шағын және орта кәсіпкерлік
инфрақұрылымы. Сондықтан да алға қойған мақсатымыздың ең басты мәселесі
инфрақұрылым институттарын дамыту мен оны жоғары деңгейге жетілдіру – осы
мәселе шағын және орта кәсіпкерлікті қолдау мен дамытуда аса зор маңызға
ие. Сондықтан да менің курстық жұмысымның тақырыбы – шағын және орта
кәсіпкерліктің инфрақұрылымын дамыту жолы болып табылады, бұл тақырып
экономиканы жоғары деңгейге жеткізу негізі болып табылады.Шағын және орта
кәсіпкерлікті қолдау мәселесінде өте маңызды орынды алады, ал шағын және
орта кәсіпкерліктің жоғары дамуы мен бәсекеге қабілетті болуы, өз
кезегінде, еліміздің алдыңғы қатарлы елу елдің қатарына кіруіне жол
ашады.Жұмысты жазуда алға қойылған мақсат – шағын және орта кәсіпкерлікті
қолдау инфрақұрылымын жетілдіру жолдарын ұсыну. Оны жүзеге асыру үшін шағын
және орта кәсіпкерлікті қолдаудың маңызы мен мәнін айқындау, кәсіпкерлікті
қолдау инфрақұрылымы институттарын бөліп көрсету, Қазақстандағы
кәсіпкерлікті қолдау инфрақұрылымы институттарының қазіргі жағдайын талдау
қажет.Әр адам бақытты және табысты болғысы келеді.Әрекетшіл,осы өмірде
әлдебір нәрсеге қол жеткізуді қалайтын адамдар үшін бұл ұғымдар бір-ақ
нәрсені білдіреді.Себебі алға қойған мақсаттарға қол жеткізіп,өзге
адамдардың құрметіне бөленген кезде,өз-өзіңді қанағаттанған күйде,сенімді
әрі бақытты сезінесін.
Қазақстанның заманауи даму кезеңі кез келген ықылас
білдірушілерге өз кәсіпкерлік қабілеттерін қолданып,табысқа жетуге және
жақсы өмір сүруге көп мүмкіндіктер береді.
Кәсіпкерлік дегеніміз не?Бүгінгі күні әлемде кәсіпкерліктің жалпыға бірдей
қалыптасқан анықтамасы жоқ.Кәсіпкерлік дербес бастамаға,жауапкершілік пен
жаңашыл кәсіпкерлік идеяға негізделген экономикалық белсенділіктің ерекше
түрі деп айтуға болады(яғни,оны пайда табуға бағытталған мақсатты қызмет
деп түсінеміз).Экономикалық белсенділік-табыс табуға бағытталған мақсатты
қызмет.
Кәсіпкерлікұғымын (ағыл еntrepreneurshіp) XVIII ғ. ағаш рет ағылшын
банкирі және экономисі Ричард Кантильон қолданған болатын.Кәсіпкер
дегеніміз-бұл тұрақты тәуекел жағдайларында тауар ұсынысы мен сұранысын
өзара сәйкестікке келтіріп отыратын экономикалық қызмет.Кәсіпкерді
Кантильон,өндіріс құралдарын базардан сатып алып,оларды капиталға
айналдырып отыратын адам деп түсінетін. Бұл ағымға, ол нарықтық
тәуекелділік жағдайында табыс алу мақсатымен өндірісті ұйымдастырудағы адам
белсенділігін жатқызды.
Америкалық экономист Иозефт Шумпетер,кәсіпкерлік-бұл ең
алдымен,жаңашылдық қызмет,соның нәтижесінде жаңа тауар жасалады пдеп
тұжырымдаған.
Америкалық экономист,професор Роберт Хизрич кәсіпкерліктібелгіленген
құны бар,жаңа бір затты жасау процесі,ал кәсіпкерді оған қажетті уақыт пен
күш жұмсайтын,өзіне барлық қаржылық,психологиялық және әлеуметтік
тәуекелдерді қабылдайтын,қолы жеткен жетістігіне қанағаттаны,ақша алатын
адам реттінде түсіндіреді.Ал ағылшын професоры Алан Хоскинг былай деп
көрсетеді:Жеке кәсіпкер өз есебінен іс жүргізетін,биснесті басқарумен жеке
өзі айналысатын және қажетті құралдармен жабдықтау жауапкершілігін өзіне
жүктейтін,дербес шешім қабылдайтын тұлға .
Америкалық ғылыми және әдебиеттерінде кәсіпкер мен кәсіпкерлікті
экономикалық,саяси-экономикалық,пси хологиялық,басқарушылық және басқада
көзқарас тұрғысынан сипаттайтын бірнеше анықтамалар береді.
Экономикалық әдебиеттерде кәсіпкерлік пен бизнес ұғымдарын балама
түрінде қарастыру жиі кездеседі.
Бизнес пен кәсіпкерлік жақын ұғымдар болғанымен, оларды бір – бірімен
баламалап, теңестіріп қарауға болмайды. Бизнес – табыс әкелетін кез келген
қызметтің түрі. Ал, кәсіпкерлік болса – новаторлық іс. Нағыз кәсіпкер – ол
өнертапқыш адам. Сондықтан бизнеспен айналысатын адамдар, осы көзқарас
тұрғысынан ешуақытта кәсіпкер бола алмайды.
Экономикалық ғылымда кәсіпкерлік қабілеттілік деген ұғымда бар.
Кәсіпкерлік қабілеттілік дегеніміз адамның бизнесте жаңалықты аша білу
қабілеттілігі, бірақ бизнеске қатысатындардың барлығының қолынан бұл келе
бермейді.
Яғни айтқанымызда кәсіпкерлік дегеніміз – бұл адамдар мен олар құрған
бірлестіктердің белсенді, дербес шаруашылық қызметі. Тағы айта кететін
жайт, кәсіпкерлікті түсіндіре келгенде мынадай екі жағдайға мән бері керек:
біріншіден, коммерциялық бағыт-бағдарға, тәуекелге бел буушылық пен
дербестікке, бастаған ісін аяғына дейін жеткізуге, кездескен кедергілерді
жеңе білуде; екіншіден, экономикада, ұйымдастыру ісінде тапқырлық пен
жаңашылдық танытуға, ғылыми-техникалық прогреске жетіге тікелей қатысты.
Кәсіпкерлікті түсіндіре келгенде мынадай екі жағдайға мән берілуі керек:
біріншіден, коммерциялық бағыт-бағдарға, тәуекелге бел буушылық пен
дербестікке, бастаған ісін аяғына дейін жеткізуге, кездескен кедергілерді
жеңе білуде; екіншіден, экономикада, ұйымдастыру ісінде тапқырлық пен
жаңашылдық танытуға, ғылыми-техникалық прогреске жетіге тікелей
қатысты.Қоғамдық құбылыстар мен процестерді зерттеуде кәсіпкерліктің маңызы
қаншалықты зор екендігін байқап отырмыз.Осы жоғары да келтірілген
дәләл,айғақтар менің дипломдық жұмысымның тақырыбын таңдауға үлкен
септігін тигізіп отыр.
Дипломдық жұмысымның мақсаты:
• Кәсіпкерліктің қазіргі қоғамда алатын орны және қаншалықты маңызды
екендігін түсіндіру.
• Кәсіпкерлік мәліметтер негізінде,біз көптеген нақты және дәл
дәлелдерге көз жеткізе алатындығымызды саралау.
Дипломдық жұмысымның міндеті:
• Кәсіпкерлік туралы классиктердің,ғалымдардың еңбектерін оқып үйрену
және оны іс жүзінде қолдана білу;
• Халықтың өмір сүру деңгейінде кәсіпкерліктің алатын орнын білу;
• Әлеуметтік-экономикалық құбылыстар мен процестердің даму
дәрежесін,құрылымын және өсің кілікігін зертеу кезеңінде түрлі
кәсіпкерлік әдістерін қолдана білу;
• Жиналған мәліметтерге талдау жасау және болашаққа болжам жасай білу;
1.1.Кәсіпкерлік қызметінің мәні және негізгі ерекшеліктері.
Кәсіпкерлік өз бастауын ғасырлар тереңінен алып жатыр. Алайда рынок
атрибуты ретінде ол капитализм дамуы кезеңінде айқын көріне бастады.
А.Смит кәсіпкерді коммерциялық идеяны жүзеге асыру және пайда алу үшін
экономикалық тәуекелге баратын меншік иесі ретінде сипаттады.
Қазақстан заңында кәсіпкерлік азаматтар мен бірлестіктердің пайда
алуға бағытталған және олардың тәуекел етуімен, сондай-ақ мүліктік
жауапкершілігі негізінде жүзеге асырылатын ынталы қызметі.
Барлық шаруашылық қызметін емес, тек тәуекелмен, ынтамен, іскерлікпен,
дербестікпен, жауапкершілік және белсенді іздеумен байланысты шаруашылық
қызметті кәсіпкерлік қызмет деп санауға болады. Олардың бәрі кәсіпкерліктің
белгілері болып табылады.
Кәсіпкерлікте тұлға (субъект) және нысанын бөліп қарайды.
Кәсіпкерліктің тұлғалары (субъектілері) жеке тұлғалар, әр түрлі
ассоциациялар (акционерлік қоғамдар, арендалық ұжым, кооперативтері) және
мемлекет бола алады.
Кәсіпкерлік нысандары (объектілері) шаруашылық қызметтің кез келген
түрлері, коммерциялық делдалдық, сату-сатып алу, иннновациялық, кеңес беру
қызметтері, бағалы қағаздарымен операциялар бола алады.
Кәсіпкер қабылданған заңға қайшы келмейтін қызметтің қандай да
болмасын түрімен айналыса алады. Олар: шаруашылық-өндірістік, сауда-көтерме
сату, жаңартпашылық, көрсетілетін консультациялық қызметтер және т.б.
коммерциялық делдалдық, сол сияқты құнды қағаздар операциялары.
Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік қызметтің субъектілері мыналар
бола алады:
- Қазақтанның азаматтары
- Шетел мемлекеттерінің азаматтары
- Адамдардың бірігуі (кәсіпкерлік ұжымы).
Кәсіпкердің мәртебесі заңды және заңды тұлғалар мемлекеттік тіркеуден
өткеннен кейін күшіне енеді.
Құқығы, міндеті, жауапкершілігі және кәсіпкерлердің кепілдіктері
ұлттық заңдармен реттеледі. Мысалы, Қазақстан Республикасының заңдарымен
реттелетіндер:
- кәсіпкерлік қызметпен айналысу құқығы, кәсіпорындар құру және олар
үшін қажетті мүліктер сатып алу;
- барлық субъектілердің рыноктағы материалдық, еңбек, ақпарат және
табиғи ресурстарға қол жеткізудің теңдік құқығы;
- меншік түрлеріне және ұйымдастыру-құқықтық формасына қарамастан
кәсіпорын қызметінің теңдік жағдайы;
- кәсіпкерлердің мүліктерінен заңсыз айыруды қорғау;
- кәсіпкерлік саласындағы бекітілген шегінді еркін таңдау;
- нарықтық монополия жағдайында кәсіпкерлер мен кейбір тауар
өндірушілердің бәсекеге селқос қарауына жол бермеу.
Кәсіпкерліктің экономикалық формадағы қызметіне төтеп беру өзгешелігі,
кәсіпкер барлық жұмыстарды қолға алады, ал тұтынушы оған бүгіннен бастап
ақша төлеуге дайын.
1.2.Кәсіпкерліктің түрлері, олардың өзара қатынастары және бизнеске
қатысудағы өзгешеліктері.
Кәсіпкер тауарлар өндіреді, содан соң оларды сатады. Осыған орай,
кәсіпкерлік өндірістік, коммерциялық, қаржылық, делдалдық және
сақтандыруболып бөлінеді. Осылардың әрбір формасы өзіндік ерекшелігі,
өзгешелігі, демек өзіндік технологиясы болады.
Өндірістік кәсіпкерлікке – тұтынушылардың кейіннен сатып алуына тиісті
өнім өндіру, жұмыстар жүргізу және қызмет көрсету, жинау, өңдеу және
ақпарат беру, рухани құндылық жасау тағы тағыларға бағытталған қызметтер
жатады.
Өндірістік кәсіпкерліктің мүдделілік өрісі едәуір түрліше және оны
іске асыру үшін қаржылық және материалдық ресурстар, ал кейде олар көп
мөлшерде қажет болады. Өндірістік кәсіпкерлік қызметінің нәтижесі мол өнім
өндіру және оны сату мүмкіндігі болып табылады.
Коммерциялық кәсіпкерлікке – қызмет түрін сипаттайтын, оның мазмұнының
мәнін айқындайтын тауар-ақша қатынастары, тауар-айырбастау операциялары
жатады. Мұның өндірістік кәсіпкерліктен айырмашылығы – мұнда өнім өндіруге
– байланысты өндірістік ресурстарды қамтамасыз ету қажеттілігі тумайды.
Технологияның бастапқы сатысы ретінде, не сатып алу, нені қайта мәселелерді
іске асыру, ең алдымен тауар бағасының өткізу бағасы жағдайында көтерме
сатып алу бағасы елеулі жоғары болуы керек екеніне сүйену қажет.
Қаржылық кәсіпкерлік – коммерциялық кәсіпкерліктің бір түрі, солай
болғандықтан оның сатып алу, сату объектісі айрықшалығы – тауар болып
есептеледі: ақшалар, валюта, құнды қағаздар (акциялар, облигациялар,
вексельдер, кепілдіктер және т.б.), яғни бірдей ақшалады сату тікелей
немесе жанама формада жүргізіледі. Солай болғандықтанқаржылық кәсіпкерлік –
бұл коммерцияның бір түрі, онда қаржылық кәсіпкерінің технологиялық
мәмілесі коммерциялық технология мәмілесімен ұқсас болады, айырмасы тек
тауар-қаржы активі болып саналады.
Делдалдық кәсіпкерлік – бір мәмілеге өзара мүдделі жақтардың басын
қосатын қызметте көрінеді. Бұндай қызметті көрсеткені үшін кәсіпкер табыс
алады.
Сақтандыру кәсіпкерлігі – кәсіпкер сақтандырған жарнасын алып отыратын
қаржы кәсіпкерлігінің ерекше формасы. Жарналардың қалған бөлігі кәсіпкерлік
табысты құрайды.
Көріп отырғандай, кәсіпкерліктің барлық түрі табыс алуға бағытталған.
Бірақ ол үшін шектеулі ресурстарды қиыстырып пайдалануға үйрену керек.
Ресурстардың әр түрлі комбинацияларын жасай – кәсіпкер қызметінің
қажетті буыны. Олар Шумпетер көзқарасы бойынша бес бағытты қамтиды.
1. Жаңа игілікті жасау немесе ескі игіліктің жаңа сапасын жасау;
2. Өндірістің жаңа әдісін енгізу;
3. Жаңа өткізу рыногына шығу;
4. Шикізат немесе жартылай фабрикаттың жаңа көзін табу;
5. Өндірісті қайта ұйымдастыруды жүргізу.
Әрбір мерзім аралығында жаңа комбинациялар көрінуі мүмкін.
Кәсіпкерліктің бұл қасиетіне кәсіпкерлікті өндіріс факторын комбинация
жасайтын экономикалық агент ретінде анықтай отырып А.Смиттің тұжырымын
толықтырған Ж.Б.Сей назар аударды.
Кәсіпкерлік қызмет тек бір ғана меншік формасымен (жеке, ұжымдық,
қоғамдық) байланысты емес. Оның әр түрлі варианттары мен үйлесімдері болуы
мүмкін. Бұл кәсіпкерлікпен шұғылдану үшін қолданылған капиталдың толық
меншік болуы міндет емес деген сөз. Қарыз капиталын қолдануға болады.
Алайда қарыз капиталын пайданың белгілі бір бөлігімен бірге қайтарылады.
Сондықтан оны пайдалану кезінде кәсіпкердің экономикалық тәуекел дәрежесі
өседі.
Монополия мемлекеттік экономика жағдайында кәсіпкерлік қызметке құқ
тек қана мемлекетте болды. Нарықтық экономика кәсіпкерлік қызмет үшін тек
қана мемлекетке ғана емес, сонымен бірге әрбір кәсіпорынға, әрбір жеке
адамға мүмкіндік ашты, бұл жағдай нарық экономикасының тұтынушылар
қажеттіліктері мен ҒТП-ке жедел түрде қарауын қамтамасыз етеді.
Кәсіпкерлік құру - өтпелі кезеңде мемлекеттің алдында тұрған басты
міндеттердің бірі. Барлық деңгейдегі кәсіпкерлік құрылым, халықты барынша
жұмыспен қамтуды қамтамасыз етуге және халықтың өмір деңгейін көтеруге
Қазақстан Республикасының одан әрі әлеуметтік-экономикалық дамуы үшін
қажетті. Әлеуметтік ахуалды жақсартуды қамтамасыз етуге қабілетті.
Нарық жағдайында кәсіпкерлік қызмет көп нышанда болады, оларды мынна
түрде бөлуге болады:
- масштабы бойынша шағын, орта және ірі кәсіпкерлік;
- кәсіпкерліктің субъектілері бойынша.
Кәсіпкерліктің субъектілері экономикалық қызметтің әр түрлі
қатысушылары – жеке тұлғалар, келісім-шарт міндеттемелерін, біріккен
адамдар тобы яғни, ұжымдық кәсіпкерлік, серіктестік, кооперативтер,
акционерлік қоғамдар, холдингтер мен осы тәріздес мемлекеттік кәсіпкерлік
бола алады.
Өтпелі кезеңде кәсіпкерлік қызметтің даму кешені және көп деңгейлі
сипат алуы керек. Себебі аталған қызмет Қазақстан Республикасының
әлеуметтік-экономикалық саясатының стратегиялық мақсаттарына жету үшін
экономикалық базис болып табылады.
Атақты неміс ғалымы, экономист Йозефа Аиза Шумппетердің (1883-1950
жылдары) пікірі бойынша, кәсіпкерлік жаңа игілікті жасауға немесе осы
немесе басқа игіліктің жаңа сапасын жасауға өндірістің жаңа жаңа әдісін
ендіруге, жаңа өткізу нарығын игеруге, шикізат немесе жартылай
фабрикаттардың жаңа көздерін табуға сәйкес келетін қайта құруды жүргізуге
бағытталған.
Кәсіпкерлік бұл шаруашылық жүргізудің әдісі және тәуелсіздікке өз
бетінше жұмыс істеуге негізделген экономикалық ойлаудың ерекше типі.
Еркін кәсіпкерлік – барлық деңгейдегі жаңалық, бұл мемлекеттік қолдау
мен ынталандыру қажет кәсіпкерлік қажетке негізделген бастама. Осы тәрізді
кәсіпкерлік кәдімгі күнделікті бизнестен түбрінде ұқсамайды және әлеуметтік-
экономикалық прогресс, Қазақстан Республикасын – жаңа индустриалды
мемлекетті қалыптастыруға катализаторшы болып табылады.
Кәсіпкерлік дамытудың басты сәті нарық экономикасында бәсекелестік
ортаны құру үшін ғана емес, сонымен бірге еркін кәсіпкерлік үшін жол ашатын
мемлекет иелігінен алу мен мемлекеттік меншікті жекешелендіру болып
табылады.
Атақты ағылшын ғалымы, экономисі Альфред Маршалл атап көрсеткендей,
нарық экономикасының негізгі қасиеті – кәсіпкерлік пен өндірістің
еркіндігі. А. Маршаллдың бойынша - кәсіпкер – экономикалық процестерді
жеделдетуші.
Нарық экономикасына өту еркін кәсіпкерлікке жол ашты, бірақ барлық
мәселелерді шешкен жоқ. Оларды шешу үшін мемлекеттің үйлестіру ролі қажет.
1.3. Кәсіпкерлік қызметтің негізгі ұйымдық түрлерінің артықшылығы мен
олқылығы.
Кәсіпкерлік – адам қызметінің ерекше саласы және ол еңбектің басқа
түрлерінен оқшауланып тұрады. Бұған кезінде атақты неміс экономисі Гарвард
университетінің профессоры – Йозеф Алоиз Шумпетер (1883-1950ж) мән берді.
Оның айтқан мынадай сөзі бар еді: Кәсіпкер болу – басқаның істегенің
істемеу. Екінші жағынан кәсіпкерлер – алдымен кәсіпкерлік жұмысты
ұйымдастырушылар. Ол туралы француз экономисі Жан Батист Сэй (1767-1832ж)
былай деген: Кәсіпкер – адамдарды өндірістік шеңбер ауқымында
ұйымдастыратын адам.
Экономикалық әдебиеттерде кәсіпкерлік пен бизнес ұғымдарын балама
түрінде қарастыру жиі кездеседі.
Бизнес пен кәсіпкерлік жақын ұғымдар болғанымен, оларды бір бірімен
баламалап, теңестіріп қарауға болмайды.
Бизнес – табыс әкелетін кез келген қызметтің түрі. Ал кәсіпкерлік
(предпринимательство) – новаторлық іс. Нағыз кәсіпкер ол - өнертапқыш.
Сондықтан да бизнеспен айналысатын адамдар ешуақытта кәсіпкер бола алмайды.
Экономикалық ғылымда кәсіпкерлік қабілеттілік деген ұғым бар.
Кәсіпкерлік қабілеттілік дегеніміз – адамның бизнесте жаңалықты аша білу
қабілеттілігі, бірақ бизнеске қатысатындардың барлығының қолынан келе
бермейді. Басқа жұрт қалғып, қыдырып, той-думан жасағанда, барлық күш
қуатын барынша жұмысқа жұмсап, новаторлықпен, мақсаттылықпен,
коммуникабельділікпен, яғни адамдармен тез арада байланыс жасау
қабіліттілігі, олармен өзара жақсы қатынастар құра білу, бәсекелестеріне
қарағанда айналасына басқаша көз қараспен қарауда оқшауланып тұрады.
Бизнесмендердің ішінен мұндай қабілеттілікпен оқшауланатындар жиі кездесе
қоймайды. Демек, бизнес – бұл табыс әкелетін адамның экономикалық қызметі.
Кәсіпкерлік – бұл да адмның экономикалық қызметі, бірақ бұл қызметті жаңа
ізденіске бағыттайды және осы жаңалықты жүзеге асыру үшін тәуекелге бас
ұрады.
Кәсіпкерлік бизнес саласында жүзеге асады, сондықтан да
экономикалық әдебиеттерде олар үнемі пара-пар ұғым ретінде қарастырылады.
Ал егер бизнестің новаторлық жағын қарастыратын болсақ, онда кәсіпкерлік
қызмет термині қолданылады.
Қазақстан Республикасы Президентінің Шаруашылық серіктестігі
жайлы және Мемлекеттік кәсіпорын туралы Жарлығына сай кәсіпкерлік қызмет
шаруашылық серіктестігінің түріне қарай жеке және ұйымдық болуы мүмкін:
- жай, ол бірлескен қызмет шартына негізделеді;
3
- толық, барлық мүлікке ынтымақтастық жауапкершілік жүктеледі;
- жауапкершілігі шектелген, салынған салым құны шеңберінің
жауапкершілігі жүктеледі;
- коммандитті, аралас жауапкершілік (біреудің толық мүлкімен және
біреудің салынған салымымен);
- қосымша жауапкершілікпен, өзінің салымдарымен және оған жататын
мүлікпен қосымша жауапкершілік мойнына алынады;
- өндіріс және тұтыну кооперативтері;
- консорциумдар;
- акционерлік қоғамдар.
Мемлекеттік және қазыналық кәсіпорындар. Біріншісі, шаруашылықты
жүргізу құқығына негізделсе, екіншісі – оперативті басқару құқығына
негізделген. Шын мәнінде, мұнда шаруашылық есептің екі түрі қолданылады:
таза мемлекеттік – толық шаруашылық есеп, қазыналық – толық емес
шаруашылық есеп.
Кәсіпорын (фирма) кәсіпкерлік қызмет өндірістік звеносының негізі
болып табылады. Осы жерден бастап және ары қарай кәсіпорын мен фирма
ұғымдарын баламалап қараймыз. Рас, олардың бір-бірінен өзара айырмашылығы
бар: фирма термині жиынтық ұғым, оған бір немесе бірнеше кәсіпорын мен
өндіріс енуі мүмкін. Әдетте, кәсіпорынға бір жақты, бір өнімді өндіретін
процесті жатқызамыз. Қазіргі жаңа жағдайда нарықтық қатынастар жағдайында
кәсіпорын өзінің өндірістік қызметінде толық өз бетінше еркіндігін алуда:
ол барлық халық шаруашылығы кешенінен техникалық, ұйымдық, экономикалық
және құқықтық тұрғыдан дараланған.
Кәсіпорынның ұйымдық түрлері алдыменен меншік түрімен айқындалмақ. Олар
мынандай түрде болуы мүмкін:
- азаматтар меншігіне негізделген жеке кәсіпорындар;
- ұжым меншігіне негізделген кәсіпорындар (1-кесте).
Кесте – 1.
Кәсіпкерліктің Артықшылығы Олқылығы
түрлері
Бір тұлғалы Ұйымдастырудағы Капиталды көптеп
жекелеген қарапайымдылығы; қызмет тартудағы қиындықтары;
кәсіпорындар жасаудың толық еркіндігі; болған зардаптарға
нарықтық саладағы жауапкершіліктің
мінез-құлқының икемділігі; шексіздігі; барлық
қызметінің құпиялығын сақтау ұйымдық және
мүмкіндігі; барлық табыс басқарушылық
табудағы максимальды мүдделігі іс-әрекеттің
біріктірулігі
қажеттілігі.
Серіктестіктер Басқару бойынша міндеттерді Әріптестердің өзара
бөлу; қаржы тартудағы үлкен өнімсіздігінің
мүмкіндіктер; еркін және ықтималдылығы;
оперативтік іс-әрекеттің сенімсіздік арқасындағы
әріптестермен келісу кезіндегі әлеуметтік-психологиялы
шектеулілігі. қ комфортсыздық;
Әріптестердің өзара
келіспеушілігінің
арқасындағы бұл түрдің
тұрақсыздығы.
Акционерлік Қосымша капиталды тезірек және Басқарудың тым
қоғамдар кеңірек тарту мүмкіндігі; күрделілігі және оның
корпорация қызметі әртүрлі салаоперативтілігінің
шеңберіндегі капитал төменділігі;
қозғалысының еркіндігі; акционерлердің
акционерлердің шектеулі басқаруға қатысуы мен
жауапкершілігі. бақылау деңгейінің
жоғары еместігі; кәсіби
құпияның ашылу
мүмкіндігі.
Ұжымдық кәсіпорындар кооперативтік немесе акционерлік түрде болуы
мүмкін. Кооперативтік кәсіпорын ақшаға емес, жеке тұлғаның пайлық негіздегі
мүліктік жарнасына және олардың біріккен еңбек қызметтеріне негізделеді:
- акционерлік қоғам түрінің негізіндегі кәсіпорын, акционр меншігінің
негізінде қызмет жасайды;
- мемлекеттік және қазыналық кәсіпорындар жалпы мемлекеттік міндеттерді
шешу үшін құрылады;
- құрылтайшылар мүлігінің 0осылуы негізінде біріккен кәсіпорындар
құрылады, яғни оған шет ел заңды тұлғасы мен азаматтарына енеді.
Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодексімен, Шаруашылық
қызметінің еркіндігі және кәсіпкерлікті дамыту туралы республика заңдарына
кәсіпорын кез келген меншік түрлерінде және оның өзі құрған бірлестіктерде
болу мүмкіндігі айқындалған.
2.1 Кәсiпкерлiк инфрақұрылымды қолдаудың әлемдік тәжiрибесi
Жаңа жұмыс орындарын құру мен экономиканың тұрақты дамуын қамтамасыз
ету басымдығы тұрғысынан шетелдерде шағын кәсiпкерлiктiң дамуына үлкен мән
берiледi.
БҰҰ-ның даму бағдарламасы бойынша шағын кәсiпорындардың саны барлық
кәсiпорындардың жалпы санынан 95 %-ға артық. Әлемдiк экономикада мұндай
кәсiпорындардың үлесiне жұмыспен қамтылғандардың 60 % астамы келедi, ал
олардың ЖIӨ-дегі үлесi 50 %-ға жетедi.
Рыноктiк қатынастардың қалыптасуы кезiнде әсiресе шағын кәсiпкерлiк
мемлекеттiк қолдауға мұқтаж болатындығына әлемдiк тәжiрибе куә. Бұл ретте,
тiреледi бизнестi бәсекеден қорғауға немесе ол үшiн ерекше "жұмсақ"
жағдайлар құруға емес технологиялық жетілдірудiң генерациясы фирмаiшiлiк
процестi үнемi ынталандыратын және фирманың бәсекеге қабілеттігін арттыру
үшiн оқытатын жағдайларды қамтамасыз етушi шағын және орта кәсiпкерлiктi
мемлекеттiк қолдаудың нысаны мен мақсаты шешушi мәнге ие. Мұны соңғы
уақытта экономикада iлгерiлiк жасаған көптеген елдердiң тәжiрибесi
көрсетедi.
Шағын және орта кәсiпкерлiктi қолдау шаралары:
жаңа технологияларға (технологиялар мен экономикалық ақпараттар ұсыну,
консультация және оқыту) қол жетiмдiлiктi жеңiлдетуге;
рынок капиталына (салық жеңiлдiктерi, амортизацияның ерекше
нормалары, мемлекеттiк субсидиялар, рыноктiк және жеңiлдiктi кредиттi
ставкалар арасындағы айырмашылықты қаржыландыру түрiндегi жеңiлдiкпен
кредит беру) қол жетiмдiлiктi жеңiлдету;
кәсiпкерлiктiң инфрақұрылымын дамытуға жәрдемдесетiн кластерлiк-
желiлiк ұстанымды енгiзу арқылы шағын компаниялар мәселесi бойынша
туындайтын проблемаларды шешуге бағытталған.
Кластерлiк-желiлiк ұстаным негiзiнде шағын және орта кәсiпкерлiктi
қолдау бағдарламасы iске асырылған елдер - бұл Италия, АҚШ, Жапония,
Германия, Корея, Дания, Ұлыбритания, Франция, Мексика, Чили, Бразилия.
Бiрқатар дамыған және дамушы елдерде кластерлiк-желiлiк ұстанымға
негiзделген шағын және орта кәсiпкерлiктi қолдау бағдарламасын iске асыруды
мысалға келтiремiз.
1. Италия. Бiрiншi рет кластерлiк-желiлiк ұстаным Италияда 70 жылдар
қолданылған. Шағын және орта бизнеске кластерлiк-желiлiк ұстаным тұрғысынан
осы ұстанымның дамуы бастау алатын "үшiншi Италия"1 деген атқа ие болған
Италияның тәжiрибесi қызық. 70 жылдардың соңында "бiрiншi" және "екiншi"
Италия экономикалық дағдарысты басынан өткiздi, елдiң солтүстiк-шығыс және
орталық бөлiгi экономикалық өсудiң жоғары түрiн көрсеттi. Негiзiнен шағын
және орта кәсiпорындар әрекет ететiн (тоқыма және былғары өндiрiсi, аяқ
киiм, керамика және жиһаз өндiрiсi) бiрқатар салаларда қалыптасқан
кластерлер шеңберiнде шағын және орта кәсiпкерлiк субъектiлерi тек ғана
жаңа жұмыс орындарын ғана құрып қоймай, экспорт рыногына да шыға алды. Сол
уақытта Германия мен Ұлыбританияның iрi кәсiпорындары құлдырауды басынан
өткiзiп жатты, "үшiншi Италияның" шағын және орта кәсiпкерлiк кластерлерi
өндiрiс пен экспортты арттырды. Бұдан басқа, шағын және орта кәсiпкерлiк
кластерлерi өндiрiстiк процеске инновацияларды енгiзуге қабiлеттi болып
шықты.
1 "Бiрiншi Италия" - Италияның дәстүрлi бай солтүстiк-батыс бөлiгi, "екiншi
Италия" - елдiң кедей оңтүстік бөлiгi.
2. АҚШ. ЖҰӨ-нiң 50 %-нан астамы, инновациялардың жартысынан астамы,
ұлттық жұмысшы күшiнiң 23 астамы шағын кәсiпкерлiкке тартылған. AҚШ-та
шағын кәсiпкерлiк ел экономикасын оңалтуда шешушi рөл атқарды. Бұл үшiн АҚШ-
та аталған сектордың дамуына көмек беретiн құрылым - АҚШ шағын бизнес
әкiмшiлiгi (1953 жылы құрылған) бар. Сапалы, клиентке бағытталған кең
ауқымды бағдарламалар қалыптастыру және кәсiпкерлер қоғамдастығын барлық
жаңалықтар туралы уақтылы хабардар ету - қызметтiң мәнi.
3. Жапония. Шағын және орта кәсiпкерлiктiң үлесi барлық компаниялар
санының 99,6 %-ын, ЖIӨ-нiң 55 %-ын және өнеркәсіпке жұмыспен
қамтылғандардың 80 %-ын құрайды. Шағын кәсiпорындарға қатысты мемлекеттiк
саясатты iске асыру үшiн шағын және орта кәсiпкерлiкке қатысты мемлекеттік
саясатты iске асыратын мамандандырылған органдар желiсi құрылды.
Жапонияда шағын және орта кәсiпкерлiкті қолдаудың негiзгi шаралары:
ШОБ-ты жаңғырту үшiн кредиттер мен жеңiлдiктi кредиттерге кепiлдiк
беру және сақтандыру жүйесі арқылы қаржыландыру қол жетiмділiктi жеңiлдету
(20 жылға 1,05 %-дық ставкамен);
бизнес-инкубаторлар құру, салық салу, және менеджмент, персоналды
басқару және рыноктағы ахуал туралы ақпарат, сондай-ақ оқыту
бағдарламаларын ұсыну мәселелерi бойынша қысқа мерзiмдi негізде мамандарды
ұсынумен инвестициялық жобаларды бағалау арқылы бизнесті қолдау жүйесiн
құру;
техникалық көмек, қаржылық және заңнамалық қолдау арқылы жаңа және
венчурлық бизнес құруды ынталандыру;
жаңа әзiрлемелердi коммерциализациялауды қолдау мен ғылыми oртa,
бизнес және үкiмет арасындағы ынтымақтастықты ынталандыру арқылы
технологиялардың дамуын қолдау;
пайыздық төмен ставкалар бойынша субсидиялау және кредит беру арқылы
бизнесте инновацияларды қолдау, венчурлық жобаларға мемлекеттiң қатысуы
және зерттеу кәсiпорындары үшiн патенттiк төлемдердi төмендету.
Жапонияда зерттеулердi дамыту деңгейi бойынша жетекшi рөлдi
технопарктер алады. 70 % шамасында жапондық технопарктер өңiрлердегi шағын
кәсiпкерлiк кәсiпорындарын қолдау үшiн құрылды, бұл ретте, 58 %-ы жоғары
технологиялы өнiмдер өндiруге бағытталған.
4. Германия. Германдық кластерлiк-желiлiк ұстанымды қолдаудың негізгi
қағидаттары - бұл мынадай рыноктiк тетiктерге:
мемлекеттік қолдауға емес шағын және орта кәсіпкерліктің дербестігіне
басымдыққа;
тиiмсiз кәсiпорындар рыноктан кетуi керек;
шағын және орта кәсіпкерлікке мемлекеттiң қаржылай көмек беруi үшiн
негiзгi талап - кредитке қабiлеттiлiкке тiрек болады.
5. Корея. Барлық компаниялардың 99,5 %-ын құрайтын 3 млн. шағын және
орта кәсiпкерлiк субъектiлерi бар. Соның iшiнде шағын компаниялардың үлесi
97 % құрайды. Оңтүстік Кореяда шағын компаниялар жұмысқа орналастырудың
маңызды көзi болып табылады, өйткенi онда елдiң экономикалық белсендi
халқының 87 %-ы жұмыспен қамтылған (10 млн. астам). Шағын және орта
кәсiпкерлiктiң үлесiне елдiң ЖIӨ-нiң жартысы және оңтүстiккореялық
экспорттың 43 % тиесiлi.
6. Израиль. Қолдау инфрақұрылымының объектілерi құрылған, олардың
көпшiлiгi мемлекеттiк. Кәсiпорындарды қаржыландыруға көмек беретiн
мемлекеттiк және бiрнеше жеке қорлар бар, ал мемлекеттiк субсидия бизнестi
жүргiзу үшiн қажеттi қаражаттың 34-iн құрайды, 14-i - кәсiпкердiң салған
қаражаты.
Бизнес-инкубаторларды қолдайтын венчурлық қорлар бар, оларда алдымен
жаңа инновациялық жобалар жасалады.
Осылайша, технопарктер мен бизнес-инкубаторлар мемлекет ғылыми-
техникалық салалардың дамуын қолдайтын және мұндай саясаттың алдына
шаруашылық жүйенi оңтайландыру мен ғылыми-техникалық прогресс
жетiстiктерiне бейiмдеу мiндетi қойылған елдерде жақсы дамыған.
Ғылыми-өнеркәсiптiк парктер болашақтағы технополистердiң - озық
технологиялар, ғылыми зерттеулер мен жобалау-құрастыру әзiрлемелерi
қалаларының қазiргі үлгiлерi болып табылады. Өтпелi экономикалы көптеген
дамушы мемлекеттер мен елдер үшiн ғылыми-өнеркәсіптік парктердi дамыту
басымдығының стратегиясы - бұл жоғары технологиялық деңгейдiң өңiрлiк
орталықтар желiсiн дамыту, барлық ұлттық шаруашылықты зияткерлендiру
негiзiнде қызметтің жаңа салаларында iлгерiлеу.
Технополистерде ғылым, жоғары технологиялар, дәстүрлі ұлттық мәдениет
үйлесім тапқан және шығармашыл, жан жақты дамыған адамдардың жаңа қоғамы
құрылады.
Дамыған елдердің көпшілігіне экономикалық өсудің шешуші бір
факторы шағын бизнесті жан – жақты дамыту болып табылады. Олардағы
кәсіпорындардың жалпы санының ішінде шағын және орта фирмалардың
үлесі 80 – нен 90% - ға деңгейі мөлшерді қамтып,елдің жалпы ұлттық
өнімнің 50% - ға жуығын өндіруді қамтамасыз етіп отыр. Шағын
кәсіпорындардың шаруашылықты жүргізуге икемділігі – ғылыми – техникалық
прогрестің негізгі бір қозғаушы күшінің айналған. Мысалы, жапондық
мамандардың есептелуінше екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі кезде
бұл елдің әлемдегі ең бай елдер қатарына қосылуына бірден – бір
себепші болған нәрсе – шаған кәсіпорындарды дамыту. 1980 жылдардың 2
– жартысында Жапонияның тек өндіруші өнеркәсібінде ғана 6,5 млн.
шағын және орта кәсіпорын қызмет еткен немесе бұл олардың жалпы
санының 99 % - ға дейінгі бөлігін қамтиды деген сөз. Оларда 40
млн.адам жұмыс істейді, яғни бұл осы салада жұмыскерлердің 81 % - ы
болып табылады.
Концерндер мен басқа да ірі кәсіпорындар Жапония
экономикасы аисбергінің шыңы ғана деп айтуға болады.Бұл жерде ірі
және шағын бизнес өзара бәсекеге түсіп қана қоймай, сонымен қатар
қызмет ету саласын бөлісу негізінде бірін – бірі толықтырып отырады.
Жапонияда бірқатар саласында, атап айтқанда, аяқ киім, тігін және
гелантерия өндірісінде, дәрі – дәрмек, құрастырушы бұйымдар мен
конструкциялар өндіруде, бөлшек саудада, қызмет көрсету саласында
өндірістік және тұрмыстық техникаларды жинап, жөндеп, қалпына
келтіруде шағын бизнес басым орын алды.
Әсіресе соңғы кезеңдерде АҚШ – та да бизнес кеңінен дапып
отыр. Ол жұмыскерлер саны 50 адамға дейінгі шағын және орта
фирмалардың 99% - ын құрайды. Бұлардың негізгі бөлігі ұсақ, көбінесе
жанұялық немесе жеке кәсіпорындар. Мұндай фирмалардың 84 % - ы саны
жиырмадан аспайтын, ал 80 % - да оннан аспайтын адам жұмыс істеді.
АҚШ – та шағын фирмалардын өсуі жылдың өзінде ғана 1 млн. шағын
кәсіпорын пайда болса, ал 1999 жылы 1,3 млн. шағын фирмалар құрылды.
Мұның алдындағы жылдары жыл сайын 600 мыңға жаңа кәсіпорын өмірге
келіп отырған.
АҚШ – та шағын және орта фирмалар ЖҰӨ - нің 40 % - ын
өндіреді, оның ішінде өңдеуші өнеркәсіпте – 2,1 %, құрылыста 80 %,
көтерме саудада – 86 %, қызмет көрсету – 81 %.
АҚШ экономикасында олар ғылыми – техникалық прогресс саласына
жататын барлық жаңалықтарды жасаудың, игерудің және өндіріске
енгізудің тең жатысына жуығына қамтамасыз етеді.
Германияда шағын және орта кәсіпкерліктің басты сипаттамасы
– ең алдымен меншік құқы мен кәсіпорындарды тікелей басқарудың
бірлігі болып табылады. Екінші сипаттама – кәсіпорын қызметінің
айырмашылығы, оның көлемінің шектеулілігі, қожойын мен жұмыскер
арамындағы өзіндік ерекше қатынас сипатын білдіріп, өндірістің түпкі
нәтижесі үшін екі жақтың да бірдей мүдделілігін, ынталылығын
тудырады. Үшіншіден, кәсіпорын өмірінде басқарушы иесі болғандықтан
ғана емес, сонымен біге оның өзінің де өндіріспен тікелей
айналысып, оның ұйымдастыруға барлық жағынан қалыптасуынан көрінеді.
Төртіншіден, істі жанұялық негізде жүргізу, яғни кәсіпорын қызметін
нәтжелі ұйымдастыруға, жүргізуге атадан балаға мұра ретінде машықтау.
Бесіншіден, шағын кәсіпкерліктің тағы бір сипатты белгісі ретінде
кәсіпорынды қаржыландыру мәселесін айтуға болады. Егер алыптар
қажетті ресурстарды негізінен капитал нарығы (қор биржалары) арқылы
алынатын болса, ал шағын және орта кәсіпорындар банктердің аздаған
несиелеріне арқа сүйейді, сондықтан да олар үшін қаржыландыру
мәселесі басты проблема болып табылады.
Шағын кәсіпкерліктің жоғарыда аталғандай сапалық жақтарымен
бірге сандық жағынан да сипаттамалары бар. Олар екі көрсеткішке
негізделген: жылдық айналмым сомасы мен еңбекпен қамтылғандар саны.
Германияда қабылданған есептеу әдістемеміне сәйкес халық
шаруашылығының бұл секторыны мыналар жатқызылады.:
белгілі бір жағдайда өзіндік фирма түріндегі барлық жеке мемандық
иелері (дәрәгерлер, нотариустар, салық пен жарнама бойынша
консультанттар, аудиторлар, өз бетінше дербес әрекет ететін
инженерлер, педогогтар, баспасөз,өнер қызметкерлері және т.б.);
жұмыс істейтіндер саны 1 ден 49 адамға дейінгі және жылдық айналымы
1 млн. маркаға дейінгі ұсақ кәсіпорындар;
жұмыс істейтіндер саны 50 ден 499 адамға дейінгі және жылдық
айналымы 1 млн. – нан 100 млн. – ға дейінгі марка болатын орта
кәсіпорындар.
Германияда жоғарыда көрсетілен статистикалық есептеу
тәртібіне байланысты 1,9 млн. шағын және орта кәсіпорын жұмыс
істеп, олар халық шаруашылығының салалары бойынша мынандай негізде
бөлінеді: қол өнерінде 665000 мың, еркін мамандық секторы – 360 мың.
Елдегі шағын және орта бизнестің экономикалық маңызы –
біріншіден, барлық еңбекке жарамды адамның 23 – бөлігін қамтып
отырған; екіншіден, елдің ЖІӨ - нің жартысына жуығын берген; үшіншіден,
барлық инвестициялар мен тіркелген патенттердің жартысынан артығын
өндіріске енгізуге септігін тигізген; төртіншіден, Германиядағы барлық
өндірісті оқу орындарының 85 % - ын қамтитын кадрларды даярлау көзі
ретіндегі рөлмен анықталады.
Шағын кәсіпкерліктің барлық кешенді ішкі және сыртқы
проблемаларды олардың өз күшімен шешілуі мүмкін емес. Қазіргі кезде
Германияда бірқатар жағдайлар шағын және орта бизнеске мемлекеттік
қолдау жүйесінің қажеттігін көрсетіп отыр. Олардың ішінде:
Еуропалық қауымдастық шеңберінде 1993 жылдың басынан бастап бәсеке
жағдайын шегіне жеткізе шиеленістіретін тауарлар, қызметтер, жұмысшы
күші және капитал қозғалысы жолындағы барлық кедергілерді алып
тастау;
Технология мен табиғатты қорғау шараларына байланысты заңдық
нормалардың қатаңдатылуы, оларға жұмысты күрделене қаржыны одан әрі
қысқарту және оны пайдаланудың тиімділігін арттыру.
Германияда шағын бизнесті мемлекеттік қолдау жүйесінің
негізінде жатқан басты қағида - өздігінен, мүмкіндігінше өз бетінше
дамуды барынша ынталандыратын көмек беру болып табылады.
Бағдарламаның мақсаты – шағын және орта бизнестің тиімділігі мен
бәсеке қабілеттілігін арттыру. Осыған байланысты мынандай шараларды
атап өтуге болады:
Германияның федералды үкіметі құрылымдық – саяси шараларды іс
жүзіне асырып отыр. Олар шағын яирмалар үшін қалыпты бәсеке
жағдайын қамтамасыз етуге бағытталған. Бұл жердегі басты бағыт – 1957
жылы заңды түрде бекітілген, шағын және орта фирмалардың
ұстанымдарын нығайтуға бірнеше рет қайта қаралған – картельді құқық.
Картель қызметін қадағалаушы ведомство, біріншіден, ірі фирманың бір –
біріне қосылып кетуін қатаң бақылыап отырады; екіншіден, орынсыз –
тыйым салуды алып тастап, шағын және орта кәсіпорындардың
кооперациялануына жеңілдік жасайды.
Шағын кәсіпорынға қолдау жасаудағы құрылымдық – саяси
шаралардың екінші бір құрамды бөлігі – мемлекеттік тапсырмаларды
бөлуге қатысудығы олардың құқықтық жағынан олардың теңдігін
қамтамасыз ету. 1976 жылдан бастап мемлекеттік тапсырыстарды бөлуге
шағын және орта фирмалардың да міндетті түрде қатысуын растайтын
ерекше ереже бар. Егер белгілі бір жағдайларға байланысты өздеріне
қысым көрсетілген болса, онда шағын фирмалар осындай мәселелерді
заңды түрде ретке келтіруі үшн тиісті орындарға шағым жасауына
болады.
2.2Шағын кәісіпкерліктің ролі мен алатын орны.
Нарықтық орта жағдайында және кәсіпорынның толық экономикалық,
құқықтық өзінше еркіндік алуы, оған көптеген қосымша міндеттер жүктейді.
Сөйтіп кәсіпорынның айналасатын қызметә шеңбері кәдімгідей ұлғаяды.
Мемлекеттік экономика жағдайында негізгі буынның іс-әрекеті тек қана
өндірістік қызметпен тұйықталады. Кәсіпорын өзінің экономикалық және
әлеуметтік қызметін жалпы мемлекеттік шаруашылық механизмі арқылы жүзеге
асырады. Аралас әрі әлеуметтік-бағытталған нарықтық экономика жағдайында
мемлекет кәсіпорынға иелік құқық бере отырып, оның өз мүлкін, өндірген
өнімін және тапқан табыстарын пайдалану мен жаратуды, кәсіпорын шығындары
арқылы әлеуметтік шаралардың бір бөлігін жүктейді.
Сондықтан да барлық кәсіпорындар меншік түріне байланыссыз-ақ
экономикалық қызметті ғана емес, әлеуметтік қызметті де атқаруға міндетті.
Ендеше экономикалық қызметтің құрылымын қарастырамыз:
- өндірістік қызмет, бұл қоғамдық тұтынуды қанағаттандыру үшін қажетті
тауар мен қызмет көрсету өндірісімен байланысты;
- алынған табысты бөлу мен мақсатты қолдану қызметі, мұнда өндіріс
іс-әрекетінен алынған табыс өндірісті ұлғайтуға және ұжымды
әлеуметтік дамытуға жұмсалады.
Монополды мемлекет экономика жағдайында кәсіпкерлік қызмет құқығы
тек мемлекетке ғана жатады. Нарықтық экономика кәсіпкерлік қызметпен
айналысуды тек мемлекетке ғана жүктемейді, әрбір кәсіпорын мен индивидке
мүмкіндіктер жасалады. Бұл нарықтық экономиканы тап-тинақтай етіп, ҒТП
талаптарына сай болуға және тұтынушы қажеттілігін қанағаттандыруға жағдай
жасатады. Өтпелі кезеңдегі мемлекеттің алдындағы басты міндеттердің бірі –
кәсіпкерлік құрылымды құру. Оларды масштабы бойынша шартты түрде шағын,
орта және ірі кәсіпкерліктерге бөлеміз. Кәсіпкерлік субъектісі бойынша да
бөлінеді: кәсіпкерлік субъектісіне - әртүрлі экономикалық қызметке
қатысатындар, жеке индивидтер, жеке тұлғалар және жалпы экономикалық
мүдделер мен келісім-шарт міндеттерімен біріктірілген адамдар тобы жатады.
Ал ұжымдық кәсіпкерлікке: серіктестік, кооператив, акционерлік қоғам,
холдингтер және мемлекеттік кәсіпкрліктерді айта аламыз.
Неміс ғалымы әрі экономисі Йозеф Алоиз Шумпетердің (1883-1950ж)
ойынша, кәсіпкерлік жаңа игілікті дайындауға немесе басқа бір сапалы жаңа
игілікті жасауға бағытталған. Сондай-ақ өндіріске жаңа тәсілді ендіруге,
затты өткізетін жаңа нарықты игеруге; жаңа шикізат пен жартылай фабрикаттар
көзін табуға өндірісті талапқа сай, басқаша құруға күш салады.
Кәсіпкерлік өз бетінше тіршілік пен тәуелсіздікке негізделген
шаруашылық тәсілі, экономикалық ойлаудың ерекше типі.
Кәсіпкерлікті құрудың өзекті мәселесі – мемлекеттік меншікті
мемлекеттен алу мен жекешелендіру болып табылады. Олар нарықтық
экономикада бәсекелестік ортаны құрып қана қоймайды, сондай-ақ еркін
кәсіпкерлікке жол ашады. Белгілі ағылшын ғалымы әрі экономисі Альфред
Маршалл айтқандай, нарықтық экономиканың басты қасиеті – өндіріс пен
кәсіпкерліктің еркіндігі. А.Маршалл бойынша, кәсіпкер – экономикалық
процесті жеделдетуші.
2.3.Шағын кәсіпкерлік – ұлттық экономиканы дамытудың маңызды шарты.
Нарықтық экономикаға өту еркін кәсіпкерлікке жол ашты, бірақ барлық
мәселені шеше алмады. Оны шешу үшін мемлекеттің үйлестіру ролі қажет.
Нарық жағдайында кәсіпкерлік қызмет көп нышанда болады, оларды мына
түрде бөлуге болады:
- масштабы бойынша шағын, орта және кәсіпкерлік;
- кәсіпкерліктің субъектілері бойынша.
Кәсіпкерліктің субъектілері экономикалық қызметтің әр түрлі
қатысушылары – жеке тұлғалар, келісім-шарт міндеттемелерімен және де ортақ
экономикалық мүдделерімен, біріккен адамдар тобы, яғни, ұжымдық
кәсіпкерлік, серіктестік, кооперативтер, акционерлік қоғамдар мен осы
тәріздес мемлекеттік кәсіпкерлік бола алады.
Өтпелі кезеңде кәсіпкерлік қызметтің даму кешенді және көп деңгейлі
сипат алуы керек. Себебі аталған қызмет Қазақстан Республикасының
әлеуметтік-экономикалық саясатының стратегиялық мақсаттарына жету үшін
экономикалық базис болып табылады.
Еркін кәсіпкерлік – барлық деңгейдегі жаңалық, бұл мемлекеттік қолдау
мен ынталандыру қажет кәсіпкерлік қажетке негізделген бастама. Осы тәрізді
кәсіпкерлік кәдімгі күнделікті бизнестен түбірінде ұқсамайды және
әлеуметтік-экономикалық прогресс, Қазақстан Республикасын – жаңа
индустриалды мемлекетті қалыптастыруға катализаторшы болып табылады.
Кәсіпкерлік дамытудың басты сәті нарық экономикасында бәсекелестік
ортаны құру үшін ғана емес, сонымен бірге еркін кәсіпкерлік үшін жол ашатын
мемлекет иелігінен алу мен мемлекеттік меншікті жекешелендіру болып
табылады.
Атап көрсеткендей, ХХІ ғасырдың қарсаңында Қазақстан
Республикасының әлеуметтік-экономикалық саясатында шағын кәсіпкерліктің
дамуына ерекше назар аударылады. Оның ролі әлеуметтік ахуалды жақсартуда
жетекші орын алды. Бірінші кезекте осы салада халықты жұмыспен қамтамасыз
ету тезірек өседі және қоғамның тұрақтылығы үшін жағдай жасалады. Осыдан
аталған мәселеге толық талдау керек.
Батыс елдерінің экономикалық әдебиетінде шағын бизнесті өсу
үстіндегі бала деп қарау орын алған. Жеке жағдайда, шағын бизнес – бұл
өсу үстіндегі бала ретінде, сондықтан ол барлық уақытта сәби бесігінде қала
алмайды. Ол үлкен мекен-жайға мұқтаж, бұл үшін ол кәсіпкерлік қызметпен бел
шешіп айналысуы қажет.
Шағын кәсіпкерлік халықаралық тәжірибе көрсеткендей, ең алдымен
капитал тезірек айналатын салдарда, атап айтқанда саудада, қоғамдық
тамақтандыру және қызметтер салаларында туады. Бірақ, нарықтық экономиканы
реформалау бойынша жүргізілген жеделдетілген экономикалық
саясат бағаларды ырқына жіберуден және осымен байланысты өскелең
инфляциямен басталды, бұл пайыз өсімнің күрт өсуінен және халықтың
жинағының құнсыздануынан шағын бизнестің қаржы базасының жоюына әкелді, бұл
өз кезегінде шағын бизнестің қалыптасуының және оның инвестициялық
қызметіеің заңсыз қалуына соқтырды. Шағын кәсіпкерлік көп қатарлы жинаулар
мен үлкен салықтардың астында қалды.
Осы уақытта қалыптасқан экономикалық жағдайда кәсіпкерлік қызметке
ынта үзілді, онсыз нарық экономикасының қалыптасуы мүмкін емес.
Қазіргі кездегі әлемдік экономиканың одан әрі даму жағдайында, ірі
компаиялардың айбынының артуы ғылыми техникалық революцияның болуымен,
шағын және орта фирмалардың сақталуымен және дамуымен қоса жүреді. Жаңа
өнімдердің көптеген түолерінің өндірісі атап айтқанда, шағын және орта
компаниялардың кәсіпорындарында басталады, себебі олар күн астындағы орын
үшін, тұтыныстың өзгеруіне икемді сезімтал болуға, өндіріспен әлі
қанағаттандырылмаған жаңа қажеттіліктерді іздеуге мәжбүр. Сондықтан шағын
фирмалардың бір жұмыс істеушіге есептегендегі, ғылыми-зерттеу мен
конструкторлық жұмыстарға шығындарынан жиі асып түсуі кездейсоқ емес.
Қазіргі уақытта шағын бизнестің рөлі нарыққа ендірілген жаңа
өнімдердің ортақ санында айтарлықтай мол.
АҚШ-тың сатып алу федералды басқармасының ақпараты бойынша, 50-ші
жылдардың ортасынан 70-ші жылдардың ортасына дейін шағын фирмалар
(жұмысшылар саны 1000 адамнан аз) әртүрлі жаңалық енгізулердің жартысынан
көбін енгізген. Жаңалық енгізулердің төрттен бірі жұмыс істеушілер саны 100
адамдық фирмаларға келеді. Атап айтқанда, шағын компания Apple жеке
компьютерлік өндірісін алғашқылар қатарында енгізді, кейін олар негізгі
өндірушілердің біріне айналды.
Шағын бизнес капиталистік елдерде халықты жұмыспен қамтуды
кеңейтуде айтарлықтай ролі бар. АҚШ-та соңғы он жылда жаңа жұмыс
орындарының 60%-ы 20 адамнан аз жұмыскерлері бар компанияларға келеді. 80-
ші жылдардың басында жұмыссыздықтың зор өсуі жағдайында көптеген ғалымдар,
экономистер мен мемлекет қайраткерлері шағын бизнестен ірі компаниялардағы
жұмыс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Негізгі бөлім
I. Кәсіпкерлік туралы жалпы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1Кәсіпкерлік қызметінің мәні және негізгі ерекшеліктері ... ...
1.2 Кәсіпкерліктің түрлері, олардың өзара қатынастары және бизнеске
қатысудағы өзгешеліктері ... ... ... ... ... ..
1.3. Кәсіпкерлік қызметтің негізгі ұйымдық түрлерінің
артықшылығы мен олқылығы.
II Нарықтық тәуекел жағдайындағы кәсіпорынның (фирманың) қызметі мен
мінез-құлқы.
2.1 Кәсiпкерлiк инфрақұрылымды қолдаудың әлемдік
тәжiрибесi ... ... ... ... ... ... . ... ... .
2.2 Шағын кәісіпкерліктің ролі мен алатын орны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3Шағын кәсіпкерлік – ұлттық экономиканы дамытудың маңызды шарты
... ... ... ... ...
III. Қазақстан Республикасында кәсіпкерліктің дамыту мүмкіндіктері мен
болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ..
3.1 Қазақстан Республикасында кәсіпкерлердің даму болашағы ... ...
3.2 Қазақстандағы кәсіпорындардың қазіргі жағдайына талдау ... ...
3.3
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Кіріспе.
Қазақстан Республикасы Президентiнiң "Қазақстанның 2030 жылға
дейiнгi Даму стратегиясын одан әрi iске асыру жөнiндегi шаралар туралы"
2000 жылғы 17 ақпандағы N 344 Жарлығын iске асыруды қамтамасыз ету
мақсатында әзiрледi. Шағын және орта кәсiпкерлiктi қолдау мен дамытудың
мемлекеттiк бағдарламаларын 1992 және 2000 жылдардағы кезең iшiнде iске
асыру Қазақстан Республикасында жеке кәсiпкерлiктiң жасақталуы мен
қалыптасуына негiз қалады. Шағын және орта кәсiпкерлiк экономикасының
жинақылығы салыстырмалы түрде аздаған инвестициялары мен тәуекелiнiң
неғұрлым аздығымен қысқа мерзiм iшiнде, бiрiншi кезекте тауар айналысы
саласындағы сол кездегi жағдайды өзгертуге және тұрақтандыруға мүмкiндiк
бердi.Қазақстан Республикасы Президентiнiң "Шағын және орта кәсiпкерлiктi
дамытуға мемлекеттiк қолдауды күшейту және оны жандандыру жөнiндегi шаралар
туралы" 1997 жылғы 6 наурыздағы N 3398 және "Азаматтар мен заңды
тұлғалардың кәсiпкерлiк қызмет еркiндiгiне құқығын қорғау туралы" 1998
жылғы 27 сәуiрдегi N 3928 Жарлықтары соңғы жылдары шағын кәсіпкерліктің
дамуына қуатты серпiн бердi. Осы уақытқа дейiн Қазақстанда шағын және орта
кәсiпкерлiктi мемлекеттiк қолдау белгiлi бiр қысқа мерзiмдi тиiмдiлiк
берген салық жеңiлдiктерiн беруге және мемлекеттiк қаржы есебiнен
жеңiлдiкпен қаржыландыруға назар аударылды, бiрақ жүйесiз жүргізiлдi. Бұл,
шағын кәсiпкерлiктi дамытудың перспективалары мен мiндеттерi ұзақ мерзiмдi
перспективаға арналған мемлекеттiң экономикалық дамуының мақсаттары мен
басымдықтарының жалпы жүйесiмен өзара байланыссыз оның өз проблемалары
тұрғысында қаралуымен түсiндiрiледi.Негiзгi мақсаты елдiң бәсекеге
қабiлеттiлігін арттыру болып табылатын 2015 жылға дейiнгi индустриялық-
инновациялық даму стратегиясының қабылдануы мен iске асырылуын ескере
отырып, шағын және орта кәсiпкерлiктi қолдау мен дамытудың мемлекеттiк
саясатын қайта қарау және мемлекет пен жеке сектордың өзара iс-әрекетiнiң
жаңа идеологиясы қажет. Бүгінде шағын және орта кәсiпкерлiк инновациялық
экономикада өз орнын жедел iздеу үшiн өзiнiң икемдiлiгiн, ұтқырлығын,
рыноктiк объективтiлігін пайдалануы қажет жағдай пiсiп жетiлдi. Мемлекет,
өз кезегiнде кәсiпкерлiк ортаның бастамаларын iске асыру үшiн қолайлы
жағдай жасауы және өз көмегiн шағын және орта кәсiпкерлiктiң бәсекеге
қабiлеттiлiгi тұрғысынан едәуiр әлеуетi бар кәсiпорындарға және елдiң
ғылыми-технологиялық әлеуетiн арттыруға бағыттауы тиiс.
Алға қойылған
мiндеттердi iске асыру үшiн Қазақстан Республикасының Үкiметi шағын және
орта кәсiпкерлiктi дамытудың жедел шараларын қабылдауда. Осы бағдарлама
кластерлiк-желілік ұстаным негiзінде шағын және орта кәсiпкерлiктi қолдау
мен дамытудың жаңа мемлекеттік саясатына және мемлекет пен бизнестiң өзара
қатынасының жаңа идеологиясына көшудiң өтпелi кезеңi ретiнде қаралады.
Қазақстан Республикасы Президентінің “Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан” атты
Қазақстан халқына 2007 жылдың 28 наурызындағы Жолдауында шағын және орта
бизнеске қолдау көрсетудің жүйелі іс-қимылдары баяндала отырып, кәсіпкерлік
ортаны одан әрі нығайтуға айрықша көңіл бөлінген. Шағын және орта
кәсіпкерлікті қолдаудың басты мәселенің бірі – шағын және орта кәсіпкерлік
инфрақұрылымы. Сондықтан да алға қойған мақсатымыздың ең басты мәселесі
инфрақұрылым институттарын дамыту мен оны жоғары деңгейге жетілдіру – осы
мәселе шағын және орта кәсіпкерлікті қолдау мен дамытуда аса зор маңызға
ие. Сондықтан да менің курстық жұмысымның тақырыбы – шағын және орта
кәсіпкерліктің инфрақұрылымын дамыту жолы болып табылады, бұл тақырып
экономиканы жоғары деңгейге жеткізу негізі болып табылады.Шағын және орта
кәсіпкерлікті қолдау мәселесінде өте маңызды орынды алады, ал шағын және
орта кәсіпкерліктің жоғары дамуы мен бәсекеге қабілетті болуы, өз
кезегінде, еліміздің алдыңғы қатарлы елу елдің қатарына кіруіне жол
ашады.Жұмысты жазуда алға қойылған мақсат – шағын және орта кәсіпкерлікті
қолдау инфрақұрылымын жетілдіру жолдарын ұсыну. Оны жүзеге асыру үшін шағын
және орта кәсіпкерлікті қолдаудың маңызы мен мәнін айқындау, кәсіпкерлікті
қолдау инфрақұрылымы институттарын бөліп көрсету, Қазақстандағы
кәсіпкерлікті қолдау инфрақұрылымы институттарының қазіргі жағдайын талдау
қажет.Әр адам бақытты және табысты болғысы келеді.Әрекетшіл,осы өмірде
әлдебір нәрсеге қол жеткізуді қалайтын адамдар үшін бұл ұғымдар бір-ақ
нәрсені білдіреді.Себебі алға қойған мақсаттарға қол жеткізіп,өзге
адамдардың құрметіне бөленген кезде,өз-өзіңді қанағаттанған күйде,сенімді
әрі бақытты сезінесін.
Қазақстанның заманауи даму кезеңі кез келген ықылас
білдірушілерге өз кәсіпкерлік қабілеттерін қолданып,табысқа жетуге және
жақсы өмір сүруге көп мүмкіндіктер береді.
Кәсіпкерлік дегеніміз не?Бүгінгі күні әлемде кәсіпкерліктің жалпыға бірдей
қалыптасқан анықтамасы жоқ.Кәсіпкерлік дербес бастамаға,жауапкершілік пен
жаңашыл кәсіпкерлік идеяға негізделген экономикалық белсенділіктің ерекше
түрі деп айтуға болады(яғни,оны пайда табуға бағытталған мақсатты қызмет
деп түсінеміз).Экономикалық белсенділік-табыс табуға бағытталған мақсатты
қызмет.
Кәсіпкерлікұғымын (ағыл еntrepreneurshіp) XVIII ғ. ағаш рет ағылшын
банкирі және экономисі Ричард Кантильон қолданған болатын.Кәсіпкер
дегеніміз-бұл тұрақты тәуекел жағдайларында тауар ұсынысы мен сұранысын
өзара сәйкестікке келтіріп отыратын экономикалық қызмет.Кәсіпкерді
Кантильон,өндіріс құралдарын базардан сатып алып,оларды капиталға
айналдырып отыратын адам деп түсінетін. Бұл ағымға, ол нарықтық
тәуекелділік жағдайында табыс алу мақсатымен өндірісті ұйымдастырудағы адам
белсенділігін жатқызды.
Америкалық экономист Иозефт Шумпетер,кәсіпкерлік-бұл ең
алдымен,жаңашылдық қызмет,соның нәтижесінде жаңа тауар жасалады пдеп
тұжырымдаған.
Америкалық экономист,професор Роберт Хизрич кәсіпкерліктібелгіленген
құны бар,жаңа бір затты жасау процесі,ал кәсіпкерді оған қажетті уақыт пен
күш жұмсайтын,өзіне барлық қаржылық,психологиялық және әлеуметтік
тәуекелдерді қабылдайтын,қолы жеткен жетістігіне қанағаттаны,ақша алатын
адам реттінде түсіндіреді.Ал ағылшын професоры Алан Хоскинг былай деп
көрсетеді:Жеке кәсіпкер өз есебінен іс жүргізетін,биснесті басқарумен жеке
өзі айналысатын және қажетті құралдармен жабдықтау жауапкершілігін өзіне
жүктейтін,дербес шешім қабылдайтын тұлға .
Америкалық ғылыми және әдебиеттерінде кәсіпкер мен кәсіпкерлікті
экономикалық,саяси-экономикалық,пси хологиялық,басқарушылық және басқада
көзқарас тұрғысынан сипаттайтын бірнеше анықтамалар береді.
Экономикалық әдебиеттерде кәсіпкерлік пен бизнес ұғымдарын балама
түрінде қарастыру жиі кездеседі.
Бизнес пен кәсіпкерлік жақын ұғымдар болғанымен, оларды бір – бірімен
баламалап, теңестіріп қарауға болмайды. Бизнес – табыс әкелетін кез келген
қызметтің түрі. Ал, кәсіпкерлік болса – новаторлық іс. Нағыз кәсіпкер – ол
өнертапқыш адам. Сондықтан бизнеспен айналысатын адамдар, осы көзқарас
тұрғысынан ешуақытта кәсіпкер бола алмайды.
Экономикалық ғылымда кәсіпкерлік қабілеттілік деген ұғымда бар.
Кәсіпкерлік қабілеттілік дегеніміз адамның бизнесте жаңалықты аша білу
қабілеттілігі, бірақ бизнеске қатысатындардың барлығының қолынан бұл келе
бермейді.
Яғни айтқанымызда кәсіпкерлік дегеніміз – бұл адамдар мен олар құрған
бірлестіктердің белсенді, дербес шаруашылық қызметі. Тағы айта кететін
жайт, кәсіпкерлікті түсіндіре келгенде мынадай екі жағдайға мән бері керек:
біріншіден, коммерциялық бағыт-бағдарға, тәуекелге бел буушылық пен
дербестікке, бастаған ісін аяғына дейін жеткізуге, кездескен кедергілерді
жеңе білуде; екіншіден, экономикада, ұйымдастыру ісінде тапқырлық пен
жаңашылдық танытуға, ғылыми-техникалық прогреске жетіге тікелей қатысты.
Кәсіпкерлікті түсіндіре келгенде мынадай екі жағдайға мән берілуі керек:
біріншіден, коммерциялық бағыт-бағдарға, тәуекелге бел буушылық пен
дербестікке, бастаған ісін аяғына дейін жеткізуге, кездескен кедергілерді
жеңе білуде; екіншіден, экономикада, ұйымдастыру ісінде тапқырлық пен
жаңашылдық танытуға, ғылыми-техникалық прогреске жетіге тікелей
қатысты.Қоғамдық құбылыстар мен процестерді зерттеуде кәсіпкерліктің маңызы
қаншалықты зор екендігін байқап отырмыз.Осы жоғары да келтірілген
дәләл,айғақтар менің дипломдық жұмысымның тақырыбын таңдауға үлкен
септігін тигізіп отыр.
Дипломдық жұмысымның мақсаты:
• Кәсіпкерліктің қазіргі қоғамда алатын орны және қаншалықты маңызды
екендігін түсіндіру.
• Кәсіпкерлік мәліметтер негізінде,біз көптеген нақты және дәл
дәлелдерге көз жеткізе алатындығымызды саралау.
Дипломдық жұмысымның міндеті:
• Кәсіпкерлік туралы классиктердің,ғалымдардың еңбектерін оқып үйрену
және оны іс жүзінде қолдана білу;
• Халықтың өмір сүру деңгейінде кәсіпкерліктің алатын орнын білу;
• Әлеуметтік-экономикалық құбылыстар мен процестердің даму
дәрежесін,құрылымын және өсің кілікігін зертеу кезеңінде түрлі
кәсіпкерлік әдістерін қолдана білу;
• Жиналған мәліметтерге талдау жасау және болашаққа болжам жасай білу;
1.1.Кәсіпкерлік қызметінің мәні және негізгі ерекшеліктері.
Кәсіпкерлік өз бастауын ғасырлар тереңінен алып жатыр. Алайда рынок
атрибуты ретінде ол капитализм дамуы кезеңінде айқын көріне бастады.
А.Смит кәсіпкерді коммерциялық идеяны жүзеге асыру және пайда алу үшін
экономикалық тәуекелге баратын меншік иесі ретінде сипаттады.
Қазақстан заңында кәсіпкерлік азаматтар мен бірлестіктердің пайда
алуға бағытталған және олардың тәуекел етуімен, сондай-ақ мүліктік
жауапкершілігі негізінде жүзеге асырылатын ынталы қызметі.
Барлық шаруашылық қызметін емес, тек тәуекелмен, ынтамен, іскерлікпен,
дербестікпен, жауапкершілік және белсенді іздеумен байланысты шаруашылық
қызметті кәсіпкерлік қызмет деп санауға болады. Олардың бәрі кәсіпкерліктің
белгілері болып табылады.
Кәсіпкерлікте тұлға (субъект) және нысанын бөліп қарайды.
Кәсіпкерліктің тұлғалары (субъектілері) жеке тұлғалар, әр түрлі
ассоциациялар (акционерлік қоғамдар, арендалық ұжым, кооперативтері) және
мемлекет бола алады.
Кәсіпкерлік нысандары (объектілері) шаруашылық қызметтің кез келген
түрлері, коммерциялық делдалдық, сату-сатып алу, иннновациялық, кеңес беру
қызметтері, бағалы қағаздарымен операциялар бола алады.
Кәсіпкер қабылданған заңға қайшы келмейтін қызметтің қандай да
болмасын түрімен айналыса алады. Олар: шаруашылық-өндірістік, сауда-көтерме
сату, жаңартпашылық, көрсетілетін консультациялық қызметтер және т.б.
коммерциялық делдалдық, сол сияқты құнды қағаздар операциялары.
Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік қызметтің субъектілері мыналар
бола алады:
- Қазақтанның азаматтары
- Шетел мемлекеттерінің азаматтары
- Адамдардың бірігуі (кәсіпкерлік ұжымы).
Кәсіпкердің мәртебесі заңды және заңды тұлғалар мемлекеттік тіркеуден
өткеннен кейін күшіне енеді.
Құқығы, міндеті, жауапкершілігі және кәсіпкерлердің кепілдіктері
ұлттық заңдармен реттеледі. Мысалы, Қазақстан Республикасының заңдарымен
реттелетіндер:
- кәсіпкерлік қызметпен айналысу құқығы, кәсіпорындар құру және олар
үшін қажетті мүліктер сатып алу;
- барлық субъектілердің рыноктағы материалдық, еңбек, ақпарат және
табиғи ресурстарға қол жеткізудің теңдік құқығы;
- меншік түрлеріне және ұйымдастыру-құқықтық формасына қарамастан
кәсіпорын қызметінің теңдік жағдайы;
- кәсіпкерлердің мүліктерінен заңсыз айыруды қорғау;
- кәсіпкерлік саласындағы бекітілген шегінді еркін таңдау;
- нарықтық монополия жағдайында кәсіпкерлер мен кейбір тауар
өндірушілердің бәсекеге селқос қарауына жол бермеу.
Кәсіпкерліктің экономикалық формадағы қызметіне төтеп беру өзгешелігі,
кәсіпкер барлық жұмыстарды қолға алады, ал тұтынушы оған бүгіннен бастап
ақша төлеуге дайын.
1.2.Кәсіпкерліктің түрлері, олардың өзара қатынастары және бизнеске
қатысудағы өзгешеліктері.
Кәсіпкер тауарлар өндіреді, содан соң оларды сатады. Осыған орай,
кәсіпкерлік өндірістік, коммерциялық, қаржылық, делдалдық және
сақтандыруболып бөлінеді. Осылардың әрбір формасы өзіндік ерекшелігі,
өзгешелігі, демек өзіндік технологиясы болады.
Өндірістік кәсіпкерлікке – тұтынушылардың кейіннен сатып алуына тиісті
өнім өндіру, жұмыстар жүргізу және қызмет көрсету, жинау, өңдеу және
ақпарат беру, рухани құндылық жасау тағы тағыларға бағытталған қызметтер
жатады.
Өндірістік кәсіпкерліктің мүдделілік өрісі едәуір түрліше және оны
іске асыру үшін қаржылық және материалдық ресурстар, ал кейде олар көп
мөлшерде қажет болады. Өндірістік кәсіпкерлік қызметінің нәтижесі мол өнім
өндіру және оны сату мүмкіндігі болып табылады.
Коммерциялық кәсіпкерлікке – қызмет түрін сипаттайтын, оның мазмұнының
мәнін айқындайтын тауар-ақша қатынастары, тауар-айырбастау операциялары
жатады. Мұның өндірістік кәсіпкерліктен айырмашылығы – мұнда өнім өндіруге
– байланысты өндірістік ресурстарды қамтамасыз ету қажеттілігі тумайды.
Технологияның бастапқы сатысы ретінде, не сатып алу, нені қайта мәселелерді
іске асыру, ең алдымен тауар бағасының өткізу бағасы жағдайында көтерме
сатып алу бағасы елеулі жоғары болуы керек екеніне сүйену қажет.
Қаржылық кәсіпкерлік – коммерциялық кәсіпкерліктің бір түрі, солай
болғандықтан оның сатып алу, сату объектісі айрықшалығы – тауар болып
есептеледі: ақшалар, валюта, құнды қағаздар (акциялар, облигациялар,
вексельдер, кепілдіктер және т.б.), яғни бірдей ақшалады сату тікелей
немесе жанама формада жүргізіледі. Солай болғандықтанқаржылық кәсіпкерлік –
бұл коммерцияның бір түрі, онда қаржылық кәсіпкерінің технологиялық
мәмілесі коммерциялық технология мәмілесімен ұқсас болады, айырмасы тек
тауар-қаржы активі болып саналады.
Делдалдық кәсіпкерлік – бір мәмілеге өзара мүдделі жақтардың басын
қосатын қызметте көрінеді. Бұндай қызметті көрсеткені үшін кәсіпкер табыс
алады.
Сақтандыру кәсіпкерлігі – кәсіпкер сақтандырған жарнасын алып отыратын
қаржы кәсіпкерлігінің ерекше формасы. Жарналардың қалған бөлігі кәсіпкерлік
табысты құрайды.
Көріп отырғандай, кәсіпкерліктің барлық түрі табыс алуға бағытталған.
Бірақ ол үшін шектеулі ресурстарды қиыстырып пайдалануға үйрену керек.
Ресурстардың әр түрлі комбинацияларын жасай – кәсіпкер қызметінің
қажетті буыны. Олар Шумпетер көзқарасы бойынша бес бағытты қамтиды.
1. Жаңа игілікті жасау немесе ескі игіліктің жаңа сапасын жасау;
2. Өндірістің жаңа әдісін енгізу;
3. Жаңа өткізу рыногына шығу;
4. Шикізат немесе жартылай фабрикаттың жаңа көзін табу;
5. Өндірісті қайта ұйымдастыруды жүргізу.
Әрбір мерзім аралығында жаңа комбинациялар көрінуі мүмкін.
Кәсіпкерліктің бұл қасиетіне кәсіпкерлікті өндіріс факторын комбинация
жасайтын экономикалық агент ретінде анықтай отырып А.Смиттің тұжырымын
толықтырған Ж.Б.Сей назар аударды.
Кәсіпкерлік қызмет тек бір ғана меншік формасымен (жеке, ұжымдық,
қоғамдық) байланысты емес. Оның әр түрлі варианттары мен үйлесімдері болуы
мүмкін. Бұл кәсіпкерлікпен шұғылдану үшін қолданылған капиталдың толық
меншік болуы міндет емес деген сөз. Қарыз капиталын қолдануға болады.
Алайда қарыз капиталын пайданың белгілі бір бөлігімен бірге қайтарылады.
Сондықтан оны пайдалану кезінде кәсіпкердің экономикалық тәуекел дәрежесі
өседі.
Монополия мемлекеттік экономика жағдайында кәсіпкерлік қызметке құқ
тек қана мемлекетте болды. Нарықтық экономика кәсіпкерлік қызмет үшін тек
қана мемлекетке ғана емес, сонымен бірге әрбір кәсіпорынға, әрбір жеке
адамға мүмкіндік ашты, бұл жағдай нарық экономикасының тұтынушылар
қажеттіліктері мен ҒТП-ке жедел түрде қарауын қамтамасыз етеді.
Кәсіпкерлік құру - өтпелі кезеңде мемлекеттің алдында тұрған басты
міндеттердің бірі. Барлық деңгейдегі кәсіпкерлік құрылым, халықты барынша
жұмыспен қамтуды қамтамасыз етуге және халықтың өмір деңгейін көтеруге
Қазақстан Республикасының одан әрі әлеуметтік-экономикалық дамуы үшін
қажетті. Әлеуметтік ахуалды жақсартуды қамтамасыз етуге қабілетті.
Нарық жағдайында кәсіпкерлік қызмет көп нышанда болады, оларды мынна
түрде бөлуге болады:
- масштабы бойынша шағын, орта және ірі кәсіпкерлік;
- кәсіпкерліктің субъектілері бойынша.
Кәсіпкерліктің субъектілері экономикалық қызметтің әр түрлі
қатысушылары – жеке тұлғалар, келісім-шарт міндеттемелерін, біріккен
адамдар тобы яғни, ұжымдық кәсіпкерлік, серіктестік, кооперативтер,
акционерлік қоғамдар, холдингтер мен осы тәріздес мемлекеттік кәсіпкерлік
бола алады.
Өтпелі кезеңде кәсіпкерлік қызметтің даму кешені және көп деңгейлі
сипат алуы керек. Себебі аталған қызмет Қазақстан Республикасының
әлеуметтік-экономикалық саясатының стратегиялық мақсаттарына жету үшін
экономикалық базис болып табылады.
Атақты неміс ғалымы, экономист Йозефа Аиза Шумппетердің (1883-1950
жылдары) пікірі бойынша, кәсіпкерлік жаңа игілікті жасауға немесе осы
немесе басқа игіліктің жаңа сапасын жасауға өндірістің жаңа жаңа әдісін
ендіруге, жаңа өткізу нарығын игеруге, шикізат немесе жартылай
фабрикаттардың жаңа көздерін табуға сәйкес келетін қайта құруды жүргізуге
бағытталған.
Кәсіпкерлік бұл шаруашылық жүргізудің әдісі және тәуелсіздікке өз
бетінше жұмыс істеуге негізделген экономикалық ойлаудың ерекше типі.
Еркін кәсіпкерлік – барлық деңгейдегі жаңалық, бұл мемлекеттік қолдау
мен ынталандыру қажет кәсіпкерлік қажетке негізделген бастама. Осы тәрізді
кәсіпкерлік кәдімгі күнделікті бизнестен түбрінде ұқсамайды және әлеуметтік-
экономикалық прогресс, Қазақстан Республикасын – жаңа индустриалды
мемлекетті қалыптастыруға катализаторшы болып табылады.
Кәсіпкерлік дамытудың басты сәті нарық экономикасында бәсекелестік
ортаны құру үшін ғана емес, сонымен бірге еркін кәсіпкерлік үшін жол ашатын
мемлекет иелігінен алу мен мемлекеттік меншікті жекешелендіру болып
табылады.
Атақты ағылшын ғалымы, экономисі Альфред Маршалл атап көрсеткендей,
нарық экономикасының негізгі қасиеті – кәсіпкерлік пен өндірістің
еркіндігі. А. Маршаллдың бойынша - кәсіпкер – экономикалық процестерді
жеделдетуші.
Нарық экономикасына өту еркін кәсіпкерлікке жол ашты, бірақ барлық
мәселелерді шешкен жоқ. Оларды шешу үшін мемлекеттің үйлестіру ролі қажет.
1.3. Кәсіпкерлік қызметтің негізгі ұйымдық түрлерінің артықшылығы мен
олқылығы.
Кәсіпкерлік – адам қызметінің ерекше саласы және ол еңбектің басқа
түрлерінен оқшауланып тұрады. Бұған кезінде атақты неміс экономисі Гарвард
университетінің профессоры – Йозеф Алоиз Шумпетер (1883-1950ж) мән берді.
Оның айтқан мынадай сөзі бар еді: Кәсіпкер болу – басқаның істегенің
істемеу. Екінші жағынан кәсіпкерлер – алдымен кәсіпкерлік жұмысты
ұйымдастырушылар. Ол туралы француз экономисі Жан Батист Сэй (1767-1832ж)
былай деген: Кәсіпкер – адамдарды өндірістік шеңбер ауқымында
ұйымдастыратын адам.
Экономикалық әдебиеттерде кәсіпкерлік пен бизнес ұғымдарын балама
түрінде қарастыру жиі кездеседі.
Бизнес пен кәсіпкерлік жақын ұғымдар болғанымен, оларды бір бірімен
баламалап, теңестіріп қарауға болмайды.
Бизнес – табыс әкелетін кез келген қызметтің түрі. Ал кәсіпкерлік
(предпринимательство) – новаторлық іс. Нағыз кәсіпкер ол - өнертапқыш.
Сондықтан да бизнеспен айналысатын адамдар ешуақытта кәсіпкер бола алмайды.
Экономикалық ғылымда кәсіпкерлік қабілеттілік деген ұғым бар.
Кәсіпкерлік қабілеттілік дегеніміз – адамның бизнесте жаңалықты аша білу
қабілеттілігі, бірақ бизнеске қатысатындардың барлығының қолынан келе
бермейді. Басқа жұрт қалғып, қыдырып, той-думан жасағанда, барлық күш
қуатын барынша жұмысқа жұмсап, новаторлықпен, мақсаттылықпен,
коммуникабельділікпен, яғни адамдармен тез арада байланыс жасау
қабіліттілігі, олармен өзара жақсы қатынастар құра білу, бәсекелестеріне
қарағанда айналасына басқаша көз қараспен қарауда оқшауланып тұрады.
Бизнесмендердің ішінен мұндай қабілеттілікпен оқшауланатындар жиі кездесе
қоймайды. Демек, бизнес – бұл табыс әкелетін адамның экономикалық қызметі.
Кәсіпкерлік – бұл да адмның экономикалық қызметі, бірақ бұл қызметті жаңа
ізденіске бағыттайды және осы жаңалықты жүзеге асыру үшін тәуекелге бас
ұрады.
Кәсіпкерлік бизнес саласында жүзеге асады, сондықтан да
экономикалық әдебиеттерде олар үнемі пара-пар ұғым ретінде қарастырылады.
Ал егер бизнестің новаторлық жағын қарастыратын болсақ, онда кәсіпкерлік
қызмет термині қолданылады.
Қазақстан Республикасы Президентінің Шаруашылық серіктестігі
жайлы және Мемлекеттік кәсіпорын туралы Жарлығына сай кәсіпкерлік қызмет
шаруашылық серіктестігінің түріне қарай жеке және ұйымдық болуы мүмкін:
- жай, ол бірлескен қызмет шартына негізделеді;
3
- толық, барлық мүлікке ынтымақтастық жауапкершілік жүктеледі;
- жауапкершілігі шектелген, салынған салым құны шеңберінің
жауапкершілігі жүктеледі;
- коммандитті, аралас жауапкершілік (біреудің толық мүлкімен және
біреудің салынған салымымен);
- қосымша жауапкершілікпен, өзінің салымдарымен және оған жататын
мүлікпен қосымша жауапкершілік мойнына алынады;
- өндіріс және тұтыну кооперативтері;
- консорциумдар;
- акционерлік қоғамдар.
Мемлекеттік және қазыналық кәсіпорындар. Біріншісі, шаруашылықты
жүргізу құқығына негізделсе, екіншісі – оперативті басқару құқығына
негізделген. Шын мәнінде, мұнда шаруашылық есептің екі түрі қолданылады:
таза мемлекеттік – толық шаруашылық есеп, қазыналық – толық емес
шаруашылық есеп.
Кәсіпорын (фирма) кәсіпкерлік қызмет өндірістік звеносының негізі
болып табылады. Осы жерден бастап және ары қарай кәсіпорын мен фирма
ұғымдарын баламалап қараймыз. Рас, олардың бір-бірінен өзара айырмашылығы
бар: фирма термині жиынтық ұғым, оған бір немесе бірнеше кәсіпорын мен
өндіріс енуі мүмкін. Әдетте, кәсіпорынға бір жақты, бір өнімді өндіретін
процесті жатқызамыз. Қазіргі жаңа жағдайда нарықтық қатынастар жағдайында
кәсіпорын өзінің өндірістік қызметінде толық өз бетінше еркіндігін алуда:
ол барлық халық шаруашылығы кешенінен техникалық, ұйымдық, экономикалық
және құқықтық тұрғыдан дараланған.
Кәсіпорынның ұйымдық түрлері алдыменен меншік түрімен айқындалмақ. Олар
мынандай түрде болуы мүмкін:
- азаматтар меншігіне негізделген жеке кәсіпорындар;
- ұжым меншігіне негізделген кәсіпорындар (1-кесте).
Кесте – 1.
Кәсіпкерліктің Артықшылығы Олқылығы
түрлері
Бір тұлғалы Ұйымдастырудағы Капиталды көптеп
жекелеген қарапайымдылығы; қызмет тартудағы қиындықтары;
кәсіпорындар жасаудың толық еркіндігі; болған зардаптарға
нарықтық саладағы жауапкершіліктің
мінез-құлқының икемділігі; шексіздігі; барлық
қызметінің құпиялығын сақтау ұйымдық және
мүмкіндігі; барлық табыс басқарушылық
табудағы максимальды мүдделігі іс-әрекеттің
біріктірулігі
қажеттілігі.
Серіктестіктер Басқару бойынша міндеттерді Әріптестердің өзара
бөлу; қаржы тартудағы үлкен өнімсіздігінің
мүмкіндіктер; еркін және ықтималдылығы;
оперативтік іс-әрекеттің сенімсіздік арқасындағы
әріптестермен келісу кезіндегі әлеуметтік-психологиялы
шектеулілігі. қ комфортсыздық;
Әріптестердің өзара
келіспеушілігінің
арқасындағы бұл түрдің
тұрақсыздығы.
Акционерлік Қосымша капиталды тезірек және Басқарудың тым
қоғамдар кеңірек тарту мүмкіндігі; күрделілігі және оның
корпорация қызметі әртүрлі салаоперативтілігінің
шеңберіндегі капитал төменділігі;
қозғалысының еркіндігі; акционерлердің
акционерлердің шектеулі басқаруға қатысуы мен
жауапкершілігі. бақылау деңгейінің
жоғары еместігі; кәсіби
құпияның ашылу
мүмкіндігі.
Ұжымдық кәсіпорындар кооперативтік немесе акционерлік түрде болуы
мүмкін. Кооперативтік кәсіпорын ақшаға емес, жеке тұлғаның пайлық негіздегі
мүліктік жарнасына және олардың біріккен еңбек қызметтеріне негізделеді:
- акционерлік қоғам түрінің негізіндегі кәсіпорын, акционр меншігінің
негізінде қызмет жасайды;
- мемлекеттік және қазыналық кәсіпорындар жалпы мемлекеттік міндеттерді
шешу үшін құрылады;
- құрылтайшылар мүлігінің 0осылуы негізінде біріккен кәсіпорындар
құрылады, яғни оған шет ел заңды тұлғасы мен азаматтарына енеді.
Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодексімен, Шаруашылық
қызметінің еркіндігі және кәсіпкерлікті дамыту туралы республика заңдарына
кәсіпорын кез келген меншік түрлерінде және оның өзі құрған бірлестіктерде
болу мүмкіндігі айқындалған.
2.1 Кәсiпкерлiк инфрақұрылымды қолдаудың әлемдік тәжiрибесi
Жаңа жұмыс орындарын құру мен экономиканың тұрақты дамуын қамтамасыз
ету басымдығы тұрғысынан шетелдерде шағын кәсiпкерлiктiң дамуына үлкен мән
берiледi.
БҰҰ-ның даму бағдарламасы бойынша шағын кәсiпорындардың саны барлық
кәсiпорындардың жалпы санынан 95 %-ға артық. Әлемдiк экономикада мұндай
кәсiпорындардың үлесiне жұмыспен қамтылғандардың 60 % астамы келедi, ал
олардың ЖIӨ-дегі үлесi 50 %-ға жетедi.
Рыноктiк қатынастардың қалыптасуы кезiнде әсiресе шағын кәсiпкерлiк
мемлекеттiк қолдауға мұқтаж болатындығына әлемдiк тәжiрибе куә. Бұл ретте,
тiреледi бизнестi бәсекеден қорғауға немесе ол үшiн ерекше "жұмсақ"
жағдайлар құруға емес технологиялық жетілдірудiң генерациясы фирмаiшiлiк
процестi үнемi ынталандыратын және фирманың бәсекеге қабілеттігін арттыру
үшiн оқытатын жағдайларды қамтамасыз етушi шағын және орта кәсiпкерлiктi
мемлекеттiк қолдаудың нысаны мен мақсаты шешушi мәнге ие. Мұны соңғы
уақытта экономикада iлгерiлiк жасаған көптеген елдердiң тәжiрибесi
көрсетедi.
Шағын және орта кәсiпкерлiктi қолдау шаралары:
жаңа технологияларға (технологиялар мен экономикалық ақпараттар ұсыну,
консультация және оқыту) қол жетiмдiлiктi жеңiлдетуге;
рынок капиталына (салық жеңiлдiктерi, амортизацияның ерекше
нормалары, мемлекеттiк субсидиялар, рыноктiк және жеңiлдiктi кредиттi
ставкалар арасындағы айырмашылықты қаржыландыру түрiндегi жеңiлдiкпен
кредит беру) қол жетiмдiлiктi жеңiлдету;
кәсiпкерлiктiң инфрақұрылымын дамытуға жәрдемдесетiн кластерлiк-
желiлiк ұстанымды енгiзу арқылы шағын компаниялар мәселесi бойынша
туындайтын проблемаларды шешуге бағытталған.
Кластерлiк-желiлiк ұстаным негiзiнде шағын және орта кәсiпкерлiктi
қолдау бағдарламасы iске асырылған елдер - бұл Италия, АҚШ, Жапония,
Германия, Корея, Дания, Ұлыбритания, Франция, Мексика, Чили, Бразилия.
Бiрқатар дамыған және дамушы елдерде кластерлiк-желiлiк ұстанымға
негiзделген шағын және орта кәсiпкерлiктi қолдау бағдарламасын iске асыруды
мысалға келтiремiз.
1. Италия. Бiрiншi рет кластерлiк-желiлiк ұстаным Италияда 70 жылдар
қолданылған. Шағын және орта бизнеске кластерлiк-желiлiк ұстаным тұрғысынан
осы ұстанымның дамуы бастау алатын "үшiншi Италия"1 деген атқа ие болған
Италияның тәжiрибесi қызық. 70 жылдардың соңында "бiрiншi" және "екiншi"
Италия экономикалық дағдарысты басынан өткiздi, елдiң солтүстiк-шығыс және
орталық бөлiгi экономикалық өсудiң жоғары түрiн көрсеттi. Негiзiнен шағын
және орта кәсiпорындар әрекет ететiн (тоқыма және былғары өндiрiсi, аяқ
киiм, керамика және жиһаз өндiрiсi) бiрқатар салаларда қалыптасқан
кластерлер шеңберiнде шағын және орта кәсiпкерлiк субъектiлерi тек ғана
жаңа жұмыс орындарын ғана құрып қоймай, экспорт рыногына да шыға алды. Сол
уақытта Германия мен Ұлыбританияның iрi кәсiпорындары құлдырауды басынан
өткiзiп жатты, "үшiншi Италияның" шағын және орта кәсiпкерлiк кластерлерi
өндiрiс пен экспортты арттырды. Бұдан басқа, шағын және орта кәсiпкерлiк
кластерлерi өндiрiстiк процеске инновацияларды енгiзуге қабiлеттi болып
шықты.
1 "Бiрiншi Италия" - Италияның дәстүрлi бай солтүстiк-батыс бөлiгi, "екiншi
Италия" - елдiң кедей оңтүстік бөлiгi.
2. АҚШ. ЖҰӨ-нiң 50 %-нан астамы, инновациялардың жартысынан астамы,
ұлттық жұмысшы күшiнiң 23 астамы шағын кәсiпкерлiкке тартылған. AҚШ-та
шағын кәсiпкерлiк ел экономикасын оңалтуда шешушi рөл атқарды. Бұл үшiн АҚШ-
та аталған сектордың дамуына көмек беретiн құрылым - АҚШ шағын бизнес
әкiмшiлiгi (1953 жылы құрылған) бар. Сапалы, клиентке бағытталған кең
ауқымды бағдарламалар қалыптастыру және кәсiпкерлер қоғамдастығын барлық
жаңалықтар туралы уақтылы хабардар ету - қызметтiң мәнi.
3. Жапония. Шағын және орта кәсiпкерлiктiң үлесi барлық компаниялар
санының 99,6 %-ын, ЖIӨ-нiң 55 %-ын және өнеркәсіпке жұмыспен
қамтылғандардың 80 %-ын құрайды. Шағын кәсiпорындарға қатысты мемлекеттiк
саясатты iске асыру үшiн шағын және орта кәсiпкерлiкке қатысты мемлекеттік
саясатты iске асыратын мамандандырылған органдар желiсi құрылды.
Жапонияда шағын және орта кәсiпкерлiкті қолдаудың негiзгi шаралары:
ШОБ-ты жаңғырту үшiн кредиттер мен жеңiлдiктi кредиттерге кепiлдiк
беру және сақтандыру жүйесі арқылы қаржыландыру қол жетiмділiктi жеңiлдету
(20 жылға 1,05 %-дық ставкамен);
бизнес-инкубаторлар құру, салық салу, және менеджмент, персоналды
басқару және рыноктағы ахуал туралы ақпарат, сондай-ақ оқыту
бағдарламаларын ұсыну мәселелерi бойынша қысқа мерзiмдi негізде мамандарды
ұсынумен инвестициялық жобаларды бағалау арқылы бизнесті қолдау жүйесiн
құру;
техникалық көмек, қаржылық және заңнамалық қолдау арқылы жаңа және
венчурлық бизнес құруды ынталандыру;
жаңа әзiрлемелердi коммерциализациялауды қолдау мен ғылыми oртa,
бизнес және үкiмет арасындағы ынтымақтастықты ынталандыру арқылы
технологиялардың дамуын қолдау;
пайыздық төмен ставкалар бойынша субсидиялау және кредит беру арқылы
бизнесте инновацияларды қолдау, венчурлық жобаларға мемлекеттiң қатысуы
және зерттеу кәсiпорындары үшiн патенттiк төлемдердi төмендету.
Жапонияда зерттеулердi дамыту деңгейi бойынша жетекшi рөлдi
технопарктер алады. 70 % шамасында жапондық технопарктер өңiрлердегi шағын
кәсiпкерлiк кәсiпорындарын қолдау үшiн құрылды, бұл ретте, 58 %-ы жоғары
технологиялы өнiмдер өндiруге бағытталған.
4. Германия. Германдық кластерлiк-желiлiк ұстанымды қолдаудың негізгi
қағидаттары - бұл мынадай рыноктiк тетiктерге:
мемлекеттік қолдауға емес шағын және орта кәсіпкерліктің дербестігіне
басымдыққа;
тиiмсiз кәсiпорындар рыноктан кетуi керек;
шағын және орта кәсіпкерлікке мемлекеттiң қаржылай көмек беруi үшiн
негiзгi талап - кредитке қабiлеттiлiкке тiрек болады.
5. Корея. Барлық компаниялардың 99,5 %-ын құрайтын 3 млн. шағын және
орта кәсiпкерлiк субъектiлерi бар. Соның iшiнде шағын компаниялардың үлесi
97 % құрайды. Оңтүстік Кореяда шағын компаниялар жұмысқа орналастырудың
маңызды көзi болып табылады, өйткенi онда елдiң экономикалық белсендi
халқының 87 %-ы жұмыспен қамтылған (10 млн. астам). Шағын және орта
кәсiпкерлiктiң үлесiне елдiң ЖIӨ-нiң жартысы және оңтүстiккореялық
экспорттың 43 % тиесiлi.
6. Израиль. Қолдау инфрақұрылымының объектілерi құрылған, олардың
көпшiлiгi мемлекеттiк. Кәсiпорындарды қаржыландыруға көмек беретiн
мемлекеттiк және бiрнеше жеке қорлар бар, ал мемлекеттiк субсидия бизнестi
жүргiзу үшiн қажеттi қаражаттың 34-iн құрайды, 14-i - кәсiпкердiң салған
қаражаты.
Бизнес-инкубаторларды қолдайтын венчурлық қорлар бар, оларда алдымен
жаңа инновациялық жобалар жасалады.
Осылайша, технопарктер мен бизнес-инкубаторлар мемлекет ғылыми-
техникалық салалардың дамуын қолдайтын және мұндай саясаттың алдына
шаруашылық жүйенi оңтайландыру мен ғылыми-техникалық прогресс
жетiстiктерiне бейiмдеу мiндетi қойылған елдерде жақсы дамыған.
Ғылыми-өнеркәсiптiк парктер болашақтағы технополистердiң - озық
технологиялар, ғылыми зерттеулер мен жобалау-құрастыру әзiрлемелерi
қалаларының қазiргі үлгiлерi болып табылады. Өтпелi экономикалы көптеген
дамушы мемлекеттер мен елдер үшiн ғылыми-өнеркәсіптік парктердi дамыту
басымдығының стратегиясы - бұл жоғары технологиялық деңгейдiң өңiрлiк
орталықтар желiсiн дамыту, барлық ұлттық шаруашылықты зияткерлендiру
негiзiнде қызметтің жаңа салаларында iлгерiлеу.
Технополистерде ғылым, жоғары технологиялар, дәстүрлі ұлттық мәдениет
үйлесім тапқан және шығармашыл, жан жақты дамыған адамдардың жаңа қоғамы
құрылады.
Дамыған елдердің көпшілігіне экономикалық өсудің шешуші бір
факторы шағын бизнесті жан – жақты дамыту болып табылады. Олардағы
кәсіпорындардың жалпы санының ішінде шағын және орта фирмалардың
үлесі 80 – нен 90% - ға деңгейі мөлшерді қамтып,елдің жалпы ұлттық
өнімнің 50% - ға жуығын өндіруді қамтамасыз етіп отыр. Шағын
кәсіпорындардың шаруашылықты жүргізуге икемділігі – ғылыми – техникалық
прогрестің негізгі бір қозғаушы күшінің айналған. Мысалы, жапондық
мамандардың есептелуінше екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі кезде
бұл елдің әлемдегі ең бай елдер қатарына қосылуына бірден – бір
себепші болған нәрсе – шаған кәсіпорындарды дамыту. 1980 жылдардың 2
– жартысында Жапонияның тек өндіруші өнеркәсібінде ғана 6,5 млн.
шағын және орта кәсіпорын қызмет еткен немесе бұл олардың жалпы
санының 99 % - ға дейінгі бөлігін қамтиды деген сөз. Оларда 40
млн.адам жұмыс істейді, яғни бұл осы салада жұмыскерлердің 81 % - ы
болып табылады.
Концерндер мен басқа да ірі кәсіпорындар Жапония
экономикасы аисбергінің шыңы ғана деп айтуға болады.Бұл жерде ірі
және шағын бизнес өзара бәсекеге түсіп қана қоймай, сонымен қатар
қызмет ету саласын бөлісу негізінде бірін – бірі толықтырып отырады.
Жапонияда бірқатар саласында, атап айтқанда, аяқ киім, тігін және
гелантерия өндірісінде, дәрі – дәрмек, құрастырушы бұйымдар мен
конструкциялар өндіруде, бөлшек саудада, қызмет көрсету саласында
өндірістік және тұрмыстық техникаларды жинап, жөндеп, қалпына
келтіруде шағын бизнес басым орын алды.
Әсіресе соңғы кезеңдерде АҚШ – та да бизнес кеңінен дапып
отыр. Ол жұмыскерлер саны 50 адамға дейінгі шағын және орта
фирмалардың 99% - ын құрайды. Бұлардың негізгі бөлігі ұсақ, көбінесе
жанұялық немесе жеке кәсіпорындар. Мұндай фирмалардың 84 % - ы саны
жиырмадан аспайтын, ал 80 % - да оннан аспайтын адам жұмыс істеді.
АҚШ – та шағын фирмалардын өсуі жылдың өзінде ғана 1 млн. шағын
кәсіпорын пайда болса, ал 1999 жылы 1,3 млн. шағын фирмалар құрылды.
Мұның алдындағы жылдары жыл сайын 600 мыңға жаңа кәсіпорын өмірге
келіп отырған.
АҚШ – та шағын және орта фирмалар ЖҰӨ - нің 40 % - ын
өндіреді, оның ішінде өңдеуші өнеркәсіпте – 2,1 %, құрылыста 80 %,
көтерме саудада – 86 %, қызмет көрсету – 81 %.
АҚШ экономикасында олар ғылыми – техникалық прогресс саласына
жататын барлық жаңалықтарды жасаудың, игерудің және өндіріске
енгізудің тең жатысына жуығына қамтамасыз етеді.
Германияда шағын және орта кәсіпкерліктің басты сипаттамасы
– ең алдымен меншік құқы мен кәсіпорындарды тікелей басқарудың
бірлігі болып табылады. Екінші сипаттама – кәсіпорын қызметінің
айырмашылығы, оның көлемінің шектеулілігі, қожойын мен жұмыскер
арамындағы өзіндік ерекше қатынас сипатын білдіріп, өндірістің түпкі
нәтижесі үшін екі жақтың да бірдей мүдделілігін, ынталылығын
тудырады. Үшіншіден, кәсіпорын өмірінде басқарушы иесі болғандықтан
ғана емес, сонымен біге оның өзінің де өндіріспен тікелей
айналысып, оның ұйымдастыруға барлық жағынан қалыптасуынан көрінеді.
Төртіншіден, істі жанұялық негізде жүргізу, яғни кәсіпорын қызметін
нәтжелі ұйымдастыруға, жүргізуге атадан балаға мұра ретінде машықтау.
Бесіншіден, шағын кәсіпкерліктің тағы бір сипатты белгісі ретінде
кәсіпорынды қаржыландыру мәселесін айтуға болады. Егер алыптар
қажетті ресурстарды негізінен капитал нарығы (қор биржалары) арқылы
алынатын болса, ал шағын және орта кәсіпорындар банктердің аздаған
несиелеріне арқа сүйейді, сондықтан да олар үшін қаржыландыру
мәселесі басты проблема болып табылады.
Шағын кәсіпкерліктің жоғарыда аталғандай сапалық жақтарымен
бірге сандық жағынан да сипаттамалары бар. Олар екі көрсеткішке
негізделген: жылдық айналмым сомасы мен еңбекпен қамтылғандар саны.
Германияда қабылданған есептеу әдістемеміне сәйкес халық
шаруашылығының бұл секторыны мыналар жатқызылады.:
белгілі бір жағдайда өзіндік фирма түріндегі барлық жеке мемандық
иелері (дәрәгерлер, нотариустар, салық пен жарнама бойынша
консультанттар, аудиторлар, өз бетінше дербес әрекет ететін
инженерлер, педогогтар, баспасөз,өнер қызметкерлері және т.б.);
жұмыс істейтіндер саны 1 ден 49 адамға дейінгі және жылдық айналымы
1 млн. маркаға дейінгі ұсақ кәсіпорындар;
жұмыс істейтіндер саны 50 ден 499 адамға дейінгі және жылдық
айналымы 1 млн. – нан 100 млн. – ға дейінгі марка болатын орта
кәсіпорындар.
Германияда жоғарыда көрсетілен статистикалық есептеу
тәртібіне байланысты 1,9 млн. шағын және орта кәсіпорын жұмыс
істеп, олар халық шаруашылығының салалары бойынша мынандай негізде
бөлінеді: қол өнерінде 665000 мың, еркін мамандық секторы – 360 мың.
Елдегі шағын және орта бизнестің экономикалық маңызы –
біріншіден, барлық еңбекке жарамды адамның 23 – бөлігін қамтып
отырған; екіншіден, елдің ЖІӨ - нің жартысына жуығын берген; үшіншіден,
барлық инвестициялар мен тіркелген патенттердің жартысынан артығын
өндіріске енгізуге септігін тигізген; төртіншіден, Германиядағы барлық
өндірісті оқу орындарының 85 % - ын қамтитын кадрларды даярлау көзі
ретіндегі рөлмен анықталады.
Шағын кәсіпкерліктің барлық кешенді ішкі және сыртқы
проблемаларды олардың өз күшімен шешілуі мүмкін емес. Қазіргі кезде
Германияда бірқатар жағдайлар шағын және орта бизнеске мемлекеттік
қолдау жүйесінің қажеттігін көрсетіп отыр. Олардың ішінде:
Еуропалық қауымдастық шеңберінде 1993 жылдың басынан бастап бәсеке
жағдайын шегіне жеткізе шиеленістіретін тауарлар, қызметтер, жұмысшы
күші және капитал қозғалысы жолындағы барлық кедергілерді алып
тастау;
Технология мен табиғатты қорғау шараларына байланысты заңдық
нормалардың қатаңдатылуы, оларға жұмысты күрделене қаржыны одан әрі
қысқарту және оны пайдаланудың тиімділігін арттыру.
Германияда шағын бизнесті мемлекеттік қолдау жүйесінің
негізінде жатқан басты қағида - өздігінен, мүмкіндігінше өз бетінше
дамуды барынша ынталандыратын көмек беру болып табылады.
Бағдарламаның мақсаты – шағын және орта бизнестің тиімділігі мен
бәсеке қабілеттілігін арттыру. Осыған байланысты мынандай шараларды
атап өтуге болады:
Германияның федералды үкіметі құрылымдық – саяси шараларды іс
жүзіне асырып отыр. Олар шағын яирмалар үшін қалыпты бәсеке
жағдайын қамтамасыз етуге бағытталған. Бұл жердегі басты бағыт – 1957
жылы заңды түрде бекітілген, шағын және орта фирмалардың
ұстанымдарын нығайтуға бірнеше рет қайта қаралған – картельді құқық.
Картель қызметін қадағалаушы ведомство, біріншіден, ірі фирманың бір –
біріне қосылып кетуін қатаң бақылыап отырады; екіншіден, орынсыз –
тыйым салуды алып тастап, шағын және орта кәсіпорындардың
кооперациялануына жеңілдік жасайды.
Шағын кәсіпорынға қолдау жасаудағы құрылымдық – саяси
шаралардың екінші бір құрамды бөлігі – мемлекеттік тапсырмаларды
бөлуге қатысудығы олардың құқықтық жағынан олардың теңдігін
қамтамасыз ету. 1976 жылдан бастап мемлекеттік тапсырыстарды бөлуге
шағын және орта фирмалардың да міндетті түрде қатысуын растайтын
ерекше ереже бар. Егер белгілі бір жағдайларға байланысты өздеріне
қысым көрсетілген болса, онда шағын фирмалар осындай мәселелерді
заңды түрде ретке келтіруі үшн тиісті орындарға шағым жасауына
болады.
2.2Шағын кәісіпкерліктің ролі мен алатын орны.
Нарықтық орта жағдайында және кәсіпорынның толық экономикалық,
құқықтық өзінше еркіндік алуы, оған көптеген қосымша міндеттер жүктейді.
Сөйтіп кәсіпорынның айналасатын қызметә шеңбері кәдімгідей ұлғаяды.
Мемлекеттік экономика жағдайында негізгі буынның іс-әрекеті тек қана
өндірістік қызметпен тұйықталады. Кәсіпорын өзінің экономикалық және
әлеуметтік қызметін жалпы мемлекеттік шаруашылық механизмі арқылы жүзеге
асырады. Аралас әрі әлеуметтік-бағытталған нарықтық экономика жағдайында
мемлекет кәсіпорынға иелік құқық бере отырып, оның өз мүлкін, өндірген
өнімін және тапқан табыстарын пайдалану мен жаратуды, кәсіпорын шығындары
арқылы әлеуметтік шаралардың бір бөлігін жүктейді.
Сондықтан да барлық кәсіпорындар меншік түріне байланыссыз-ақ
экономикалық қызметті ғана емес, әлеуметтік қызметті де атқаруға міндетті.
Ендеше экономикалық қызметтің құрылымын қарастырамыз:
- өндірістік қызмет, бұл қоғамдық тұтынуды қанағаттандыру үшін қажетті
тауар мен қызмет көрсету өндірісімен байланысты;
- алынған табысты бөлу мен мақсатты қолдану қызметі, мұнда өндіріс
іс-әрекетінен алынған табыс өндірісті ұлғайтуға және ұжымды
әлеуметтік дамытуға жұмсалады.
Монополды мемлекет экономика жағдайында кәсіпкерлік қызмет құқығы
тек мемлекетке ғана жатады. Нарықтық экономика кәсіпкерлік қызметпен
айналысуды тек мемлекетке ғана жүктемейді, әрбір кәсіпорын мен индивидке
мүмкіндіктер жасалады. Бұл нарықтық экономиканы тап-тинақтай етіп, ҒТП
талаптарына сай болуға және тұтынушы қажеттілігін қанағаттандыруға жағдай
жасатады. Өтпелі кезеңдегі мемлекеттің алдындағы басты міндеттердің бірі –
кәсіпкерлік құрылымды құру. Оларды масштабы бойынша шартты түрде шағын,
орта және ірі кәсіпкерліктерге бөлеміз. Кәсіпкерлік субъектісі бойынша да
бөлінеді: кәсіпкерлік субъектісіне - әртүрлі экономикалық қызметке
қатысатындар, жеке индивидтер, жеке тұлғалар және жалпы экономикалық
мүдделер мен келісім-шарт міндеттерімен біріктірілген адамдар тобы жатады.
Ал ұжымдық кәсіпкерлікке: серіктестік, кооператив, акционерлік қоғам,
холдингтер және мемлекеттік кәсіпкрліктерді айта аламыз.
Неміс ғалымы әрі экономисі Йозеф Алоиз Шумпетердің (1883-1950ж)
ойынша, кәсіпкерлік жаңа игілікті дайындауға немесе басқа бір сапалы жаңа
игілікті жасауға бағытталған. Сондай-ақ өндіріске жаңа тәсілді ендіруге,
затты өткізетін жаңа нарықты игеруге; жаңа шикізат пен жартылай фабрикаттар
көзін табуға өндірісті талапқа сай, басқаша құруға күш салады.
Кәсіпкерлік өз бетінше тіршілік пен тәуелсіздікке негізделген
шаруашылық тәсілі, экономикалық ойлаудың ерекше типі.
Кәсіпкерлікті құрудың өзекті мәселесі – мемлекеттік меншікті
мемлекеттен алу мен жекешелендіру болып табылады. Олар нарықтық
экономикада бәсекелестік ортаны құрып қана қоймайды, сондай-ақ еркін
кәсіпкерлікке жол ашады. Белгілі ағылшын ғалымы әрі экономисі Альфред
Маршалл айтқандай, нарықтық экономиканың басты қасиеті – өндіріс пен
кәсіпкерліктің еркіндігі. А.Маршалл бойынша, кәсіпкер – экономикалық
процесті жеделдетуші.
2.3.Шағын кәсіпкерлік – ұлттық экономиканы дамытудың маңызды шарты.
Нарықтық экономикаға өту еркін кәсіпкерлікке жол ашты, бірақ барлық
мәселені шеше алмады. Оны шешу үшін мемлекеттің үйлестіру ролі қажет.
Нарық жағдайында кәсіпкерлік қызмет көп нышанда болады, оларды мына
түрде бөлуге болады:
- масштабы бойынша шағын, орта және кәсіпкерлік;
- кәсіпкерліктің субъектілері бойынша.
Кәсіпкерліктің субъектілері экономикалық қызметтің әр түрлі
қатысушылары – жеке тұлғалар, келісім-шарт міндеттемелерімен және де ортақ
экономикалық мүдделерімен, біріккен адамдар тобы, яғни, ұжымдық
кәсіпкерлік, серіктестік, кооперативтер, акционерлік қоғамдар мен осы
тәріздес мемлекеттік кәсіпкерлік бола алады.
Өтпелі кезеңде кәсіпкерлік қызметтің даму кешенді және көп деңгейлі
сипат алуы керек. Себебі аталған қызмет Қазақстан Республикасының
әлеуметтік-экономикалық саясатының стратегиялық мақсаттарына жету үшін
экономикалық базис болып табылады.
Еркін кәсіпкерлік – барлық деңгейдегі жаңалық, бұл мемлекеттік қолдау
мен ынталандыру қажет кәсіпкерлік қажетке негізделген бастама. Осы тәрізді
кәсіпкерлік кәдімгі күнделікті бизнестен түбірінде ұқсамайды және
әлеуметтік-экономикалық прогресс, Қазақстан Республикасын – жаңа
индустриалды мемлекетті қалыптастыруға катализаторшы болып табылады.
Кәсіпкерлік дамытудың басты сәті нарық экономикасында бәсекелестік
ортаны құру үшін ғана емес, сонымен бірге еркін кәсіпкерлік үшін жол ашатын
мемлекет иелігінен алу мен мемлекеттік меншікті жекешелендіру болып
табылады.
Атап көрсеткендей, ХХІ ғасырдың қарсаңында Қазақстан
Республикасының әлеуметтік-экономикалық саясатында шағын кәсіпкерліктің
дамуына ерекше назар аударылады. Оның ролі әлеуметтік ахуалды жақсартуда
жетекші орын алды. Бірінші кезекте осы салада халықты жұмыспен қамтамасыз
ету тезірек өседі және қоғамның тұрақтылығы үшін жағдай жасалады. Осыдан
аталған мәселеге толық талдау керек.
Батыс елдерінің экономикалық әдебиетінде шағын бизнесті өсу
үстіндегі бала деп қарау орын алған. Жеке жағдайда, шағын бизнес – бұл
өсу үстіндегі бала ретінде, сондықтан ол барлық уақытта сәби бесігінде қала
алмайды. Ол үлкен мекен-жайға мұқтаж, бұл үшін ол кәсіпкерлік қызметпен бел
шешіп айналысуы қажет.
Шағын кәсіпкерлік халықаралық тәжірибе көрсеткендей, ең алдымен
капитал тезірек айналатын салдарда, атап айтқанда саудада, қоғамдық
тамақтандыру және қызметтер салаларында туады. Бірақ, нарықтық экономиканы
реформалау бойынша жүргізілген жеделдетілген экономикалық
саясат бағаларды ырқына жіберуден және осымен байланысты өскелең
инфляциямен басталды, бұл пайыз өсімнің күрт өсуінен және халықтың
жинағының құнсыздануынан шағын бизнестің қаржы базасының жоюына әкелді, бұл
өз кезегінде шағын бизнестің қалыптасуының және оның инвестициялық
қызметіеің заңсыз қалуына соқтырды. Шағын кәсіпкерлік көп қатарлы жинаулар
мен үлкен салықтардың астында қалды.
Осы уақытта қалыптасқан экономикалық жағдайда кәсіпкерлік қызметке
ынта үзілді, онсыз нарық экономикасының қалыптасуы мүмкін емес.
Қазіргі кездегі әлемдік экономиканың одан әрі даму жағдайында, ірі
компаиялардың айбынының артуы ғылыми техникалық революцияның болуымен,
шағын және орта фирмалардың сақталуымен және дамуымен қоса жүреді. Жаңа
өнімдердің көптеген түолерінің өндірісі атап айтқанда, шағын және орта
компаниялардың кәсіпорындарында басталады, себебі олар күн астындағы орын
үшін, тұтыныстың өзгеруіне икемді сезімтал болуға, өндіріспен әлі
қанағаттандырылмаған жаңа қажеттіліктерді іздеуге мәжбүр. Сондықтан шағын
фирмалардың бір жұмыс істеушіге есептегендегі, ғылыми-зерттеу мен
конструкторлық жұмыстарға шығындарынан жиі асып түсуі кездейсоқ емес.
Қазіргі уақытта шағын бизнестің рөлі нарыққа ендірілген жаңа
өнімдердің ортақ санында айтарлықтай мол.
АҚШ-тың сатып алу федералды басқармасының ақпараты бойынша, 50-ші
жылдардың ортасынан 70-ші жылдардың ортасына дейін шағын фирмалар
(жұмысшылар саны 1000 адамнан аз) әртүрлі жаңалық енгізулердің жартысынан
көбін енгізген. Жаңалық енгізулердің төрттен бірі жұмыс істеушілер саны 100
адамдық фирмаларға келеді. Атап айтқанда, шағын компания Apple жеке
компьютерлік өндірісін алғашқылар қатарында енгізді, кейін олар негізгі
өндірушілердің біріне айналды.
Шағын бизнес капиталистік елдерде халықты жұмыспен қамтуды
кеңейтуде айтарлықтай ролі бар. АҚШ-та соңғы он жылда жаңа жұмыс
орындарының 60%-ы 20 адамнан аз жұмыскерлері бар компанияларға келеді. 80-
ші жылдардың басында жұмыссыздықтың зор өсуі жағдайында көптеген ғалымдар,
экономистер мен мемлекет қайраткерлері шағын бизнестен ірі компаниялардағы
жұмыс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz