Ғұрыптық фольклор лексикасы: идиоэтникалық семантика
ЖҰМЫСТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
ЖҰМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ
1 Отбасылық ғұрыптар фольклорының лексикасы
1.1 Келін түсіру, қыз ұзату ғұрыптары лексикасы
1.2 Өлік жөнелту ғұрыптары лексикасы
1.3 Бесік және этнопедагогика лексикасы
1.4 Саятшылық пен аңшылыққа қатысты лексика
1.5 Мал шаруашылығына қатысты лексика
2 Маусымдық ғұрыптар фольклорының лексикасы
2.1 Наурыз, Ұлыс күніне қатысты бата.тілек сөздер
2.2 Жарапазан (жарамазан) өлеңдерінің лексикасы
3 Діни ғұрыптар фольклорының лексикасы
3.1 Бәдік өлеңдерінің лексикасы
3.2 Арбау өлеңдерінің лексикасы
3.3 Бақсы сарындары лексикасы
3.4 Мифтік наным.сенімдер лексикасы
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
ЖҰМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ
1 Отбасылық ғұрыптар фольклорының лексикасы
1.1 Келін түсіру, қыз ұзату ғұрыптары лексикасы
1.2 Өлік жөнелту ғұрыптары лексикасы
1.3 Бесік және этнопедагогика лексикасы
1.4 Саятшылық пен аңшылыққа қатысты лексика
1.5 Мал шаруашылығына қатысты лексика
2 Маусымдық ғұрыптар фольклорының лексикасы
2.1 Наурыз, Ұлыс күніне қатысты бата.тілек сөздер
2.2 Жарапазан (жарамазан) өлеңдерінің лексикасы
3 Діни ғұрыптар фольклорының лексикасы
3.1 Бәдік өлеңдерінің лексикасы
3.2 Арбау өлеңдерінің лексикасы
3.3 Бақсы сарындары лексикасы
3.4 Мифтік наным.сенімдер лексикасы
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Зерттеудің өзектілігі. Қазақ тіл білімінде әсіресе соңғы жылдары көбірек көңіл бөліне бастаған антропоцентристік бағыттағы зерттеулердің нәтижесі этностың байырғы тұрмыс-тіршілігінің, қазіргі болмысы мен өткендегі өмір сүру тәжірибесінің, күнкөріс мәдениетінің, өзіндік ежелгі заттық және рухани құндылықтарының түрлі тілдік көріністері тек лексика мен фразеологияда ғана емес, ономасиологияда да, фоносемантика мен перифразалық құбылыстарда да көрінетінін дәлелдеп отыр.
Осымен байланысты барша тіл байлығына этнос танымы тұрғысынан мағыналық талдау жасау – «идиоэтникалық семантикасына барлау жасау» деген сөз. Себебі «...көпшілік қауымның білетіні лексикалық бірліктердің бойына тән мағынаның толық ауқымы емес, жарым-жартысы ғана, яғни көбінесе күнделікті өмірде өзара қарым-қатынас жасауға қажетті «үстіңгі қабаттағы» лексикалық мағыналары ғана.
Осымен байланысты барша тіл байлығына этнос танымы тұрғысынан мағыналық талдау жасау – «идиоэтникалық семантикасына барлау жасау» деген сөз. Себебі «...көпшілік қауымның білетіні лексикалық бірліктердің бойына тән мағынаның толық ауқымы емес, жарым-жартысы ғана, яғни көбінесе күнделікті өмірде өзара қарым-қатынас жасауға қажетті «үстіңгі қабаттағы» лексикалық мағыналары ғана.
1 Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. –Алматы: Ана тілі, 1998. – 304 бет.
2 Жанпеисов Е.Н. Этнокультурная лексика казахского языка. – Алма-Ата: Наука, 1989. – 288 с.
3 Кайдаров А. Структура односложных корней и основ в казахском языке. – Алма-Ата: Наука, 1986. – 322 с.
4 Жүсіпов Б. Келіннің бетіне орамалды неге жабады? // Ақ жол Қазақстан, 2004, 5 наурыз.
5 Нұрмағамбетов Ә. Сөз сырына саяхат. – Алматы: Жалын, 1990. – 128 б.
6 Кайдаров А. Парные слова в современном уйгурском языке.–Алматы, 1958.
7 Тұрышев А.Қ. Мәшһүр Жүсіп шығармалары лексикасының этномәдени негіздері: ф.ғ.д....дисс.: 10.02.02. – Алматы, 2005. – 295 б.
8 Рысбаева Қ. Қазақ тілі культтік фразеологизмдері: ф.ғ.к....дисс.: 10.02.06. –Алматы, 1995. – 135 б.
9 Нұрмағамбетов Ә. Бес жүз бес сөз. –Алматы: Рауан, 1994. – 304 б.
10 Ақпанбек Ғ. Қазақтардың дүниетанымы. – Алматы: Қазақ университеті, 1993. – 56 б.
11 Ислам А. Ұлттық мәдениет контексіндегі дүниенің тілдік суреті: ф.ғ.к....дисс.: 10.02.20. – Алматы, 2004.- 242 б.
2 Жанпеисов Е.Н. Этнокультурная лексика казахского языка. – Алма-Ата: Наука, 1989. – 288 с.
3 Кайдаров А. Структура односложных корней и основ в казахском языке. – Алма-Ата: Наука, 1986. – 322 с.
4 Жүсіпов Б. Келіннің бетіне орамалды неге жабады? // Ақ жол Қазақстан, 2004, 5 наурыз.
5 Нұрмағамбетов Ә. Сөз сырына саяхат. – Алматы: Жалын, 1990. – 128 б.
6 Кайдаров А. Парные слова в современном уйгурском языке.–Алматы, 1958.
7 Тұрышев А.Қ. Мәшһүр Жүсіп шығармалары лексикасының этномәдени негіздері: ф.ғ.д....дисс.: 10.02.02. – Алматы, 2005. – 295 б.
8 Рысбаева Қ. Қазақ тілі культтік фразеологизмдері: ф.ғ.к....дисс.: 10.02.06. –Алматы, 1995. – 135 б.
9 Нұрмағамбетов Ә. Бес жүз бес сөз. –Алматы: Рауан, 1994. – 304 б.
10 Ақпанбек Ғ. Қазақтардың дүниетанымы. – Алматы: Қазақ университеті, 1993. – 56 б.
11 Ислам А. Ұлттық мәдениет контексіндегі дүниенің тілдік суреті: ф.ғ.к....дисс.: 10.02.20. – Алматы, 2004.- 242 б.
ӘОЖ 811.512.122`37:39
Қолжазба құқығында
АЙТМҰҚАШОВА АИДА АЙТМҰҚАШҚЫЗЫ
Ғұрыптық фольклор лексикасы: идиоэтникалық
семантика
10.02. 02.– қазақ тілі
Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған
диссертацияның
АВТОРЕФЕРАТЫ
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2007
Жұмыс Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтында орындалды.
Ғылыми жетекшісі: филология ғылымдарының докторы,
профессор
Е.Н.Жанпейісов
Ресми оппоненттер: филология ғылымдарының докторы,
профессор
Г.Н.Смағұлова
филология
ғылымдарының кандидаты,
доцент Р.Н.Шойбеков
Жетекші ұйым: Абылай хан атындағы Қазақ
халықаралық
қатынастар және әлем
тілдері университеті
Диссертация 2007 жылы “___” __________сағат_____ ҚР БжҒМ
А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты жанындағы 10.02.06 – түркі
тілдері және 10.02.02 – қазақ тілі мамандықтары бойынша филология
ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін диссертация қорғайтын Д
53.38.01 диссертациялық кеңестің мәжілісінде қорғалады (050010, Алматы
қаласы, Құрманғазы көшесі, 29).
Диссертациямен ҚР Білім және ғылым министрлігінің Орталық
кітапханасында танысуға болады (050010, Алматы қаласы, Шевченко көшесі,
28).
Автореферат 2007 жылы “___” __________таратылды.
Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы, филология
ғылымдарының докторы, профессор
Ж.А.Манкеева
ЖҰМЫСТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
Зерттеудің өзектілігі. Қазақ тіл білімінде әсіресе соңғы жылдары
көбірек көңіл бөліне бастаған антропоцентристік бағыттағы зерттеулердің
нәтижесі этностың байырғы тұрмыс-тіршілігінің, қазіргі болмысы мен
өткендегі өмір сүру тәжірибесінің, күнкөріс мәдениетінің, өзіндік ежелгі
заттық және рухани құндылықтарының түрлі тілдік көріністері тек лексика мен
фразеологияда ғана емес, ономасиологияда да, фоносемантика мен перифразалық
құбылыстарда да көрінетінін дәлелдеп отыр.
Осымен байланысты барша тіл байлығына этнос танымы тұрғысынан мағыналық
талдау жасау – идиоэтникалық семантикасына барлау жасау деген сөз. Себебі
...көпшілік қауымның білетіні лексикалық бірліктердің бойына тән мағынаның
толық ауқымы емес, жарым-жартысы ғана, яғни көбінесе күнделікті өмірде
өзара қарым-қатынас жасауға қажетті үстіңгі қабаттағы лексикалық
мағыналары ғана. Ал олардың екінші деңгейдегі ауыс, туынды, келтірінді,
идиомалық, фразеологиялық мағыналар тобына келсек, олар көбінесе тілдік
ортада қалыптасқан дәстүрлі мағыналық символ ретінде сөйлеу контексіне
қарай қолданылғанымен, түп-төркіні баршаға айқын емес. Мәселен, көзіне шөп
салу, шөп басын сындыру, итарқасы қиянда, көзайым болу, шөпжелке, шүйкебас
сияқты тіркестердің ауыс, идиомалық мағыналары бізге түсінікті болғанымен,
олардың тілде пайда болу уәждерін бірден айтып беру оңай емес, өйткені
олардың астарында этнолингвистикалық факторлар жатыр. Міне, сондықтан да әр
алуан лексикалық бірліктердің осы екінші деңгейдегі мағыналарын біз шартты
түрде этнолингвистикалық мағыналар деп атадық [1, 21].
Идиоэтникалық семантиканың бастау ұғымдары алғаш А.П.Комаров,
Ж.Вандриес, М.М.Копыленко, Н.Н.Кириллова, З.З.Чанышеваның еңбектерінде
қалана бастады. Жалпы қай тілдің де идиоэтникалық семантикасын неғұрлым
тереңірек танып білуге қазір солар мұрындық болып отыр. Қазақ тіл білімінде
идиоэтникалық семантика мәселесі арнайы нысанаға алынып зерттелмесе де, зат
немесе құбылыс атауының шығу тегі, терминнің пайда болу уәжділігі туралы
тілдік мәліметтер беретін еңбектер баршылық. Мысалы өткен ғасырдың 80-ші
жылдарындағы Ә.Қайдар, Р.Сыздық, М.М.Копыленко, Е.Жанпейісов еңбектерінен
бастау алған зерттеу бағыты Н.Уәлиұлы, Ж.Манкеева т.б. ғалымдардың
зерттеулерінде нақты жалғасын тапты. Сонымен бірге Т.Жанұзақов, Б.Қалиев,
Б.Сағындықұлы, Г.Смағұлова, Б.Момынова, С.Сәтенова, Р.Шойбеков,
Г.Сағидолдақызы, А.Жылқыбаева, А.Ислам, Д.Керімбаев, Ә.Хазимова,
Г.Әубәкірова сынды басқа да лексиколог, этнолингвист ғалымдардың
зерттеулерінен де этностың рухани және материалдық мәдениетінен орасан зор
мәлімет беретін деректерді молынан кездестіреміз. Осы қатарда тілдің
когнитивтік қызметі жайындағы К.Хұсайын, З.Ахметжанова, Б.Әбдіғалиева,
Э.Сүлейменова, т.б. ғалымдар еңбектерінің де орны ерекше.
Осы зерттеулердің нәтижесіне сүйене отырып, идиоэтникалық семантика
ұғымын тілде сақталған этнолингвистикалық деректердің, қалтарыста жатқан
тілдік фактілердің сөйлеуі деп түсінуге болады. Себебі идиоэтника сөзі
(гректің идио – өзіндік, ерекше және этнос – тайпа, халық
сөздерінің бірігуінен жасалған) ұлттық ерекшелік дегенді айқындайды.
Демек идиоэтникалық семантика ұлттық-мәдени ерекшелікті, этникалық
өзгешелікті, этнос болмысын танытатын семантика дегенді білдіреді.
Осындай ұлттық немесе идиоэтникалық болмыс лексикалық бірліктер мен
тілдік құбылыстардың таңбалық ерекшелігі ретінде тілдің көптеген салаларын
жан-жақты қамтиды. Идиоэтника мәселесі этнология, мәдениеттану, философия,
психология, әдебиеттану, тіл білімі т.б. салаларда негізгі мәселелердің
бірі. Қазіргі лингвистикалық зерттеулердегі антропоцентристік бағыт тіл мен
сөйлеудегі этномәдени ерекшелікті зерттеуге жаңа мүмкіндіктер ашып отыр.
Осы орайда этнос туралы небір құнды дерек-мағлұматтармен толықтырып,
мазмұн, тақырып ауқымын кеңейтіп, мән-мағынасын тереңдете түсетін тілдің
дерек көздеріне ауыз әдебиетінің ішінде ғұрыптық фольклор шығармалары
жатады. Ауыз әдебиетінің өзге жанрлары тәрізді олар халықтың ерте заманғы
тұрмыс-тіршілігінің куәсі, өмір айнасы болумен қатар, таза көркемдік
қасиеті мен дүниетанымдық ерекшелігі тұрғысынан да ерекше бағалы. Әсіресе
идиоэтникалық сипаты айқын және көрнекті құбылыстардың бірі – ғұрыптық
фольклор үлгілері. Ғұрыптық фольклор лексикасының идиоэтникалық
семантикасын ашу – қазақ этнолингвистикасы мәселелерін шешудің, оның
табиғатын ашудың бір маңызды жолы. Осы тұрғыдан алғанда тақырыптың
өзектілігі даусыз. Сондықтан осы бағытты этнолингвистикалық ізденулердің
кейінгі жылдары ерекше назар аударуы да зерттеу нысанымыздың зәрулігін
көрсетеді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Ғұрыптық фольклор лексикасы идиоэтникалық
семантика тұрғысынан арнайы алғаш рет қарастырылып отыр. Идиоэтникалық
семантика мәселесі орыс тілінде де әлі арнайы зерттеліп, жүйелі түрде
қарастырылған емес. Бұған дейін фольклорлық лексиканың жеке мәселелері,
фразеологизмдік қолданыстар этнолингвистикалық сипатта әредік айтылған.
Бірақ біртұтас жеке мәселе ретінде, монографиялық зерттеу деңгейінде әзір
онша сөз бола қойған жоқ. Сондықтан да ғұрыптық фольклор лексикасына жан-
жақты ғылыми талдау жасай отырып, тілдің идиоэтникалық семантикасына,
дүниетанымдық қызмет аясына неғұрлым тереңірек бойлау, солай етіп барып
этностың өзін жете тани түсу әсіресе қазіргі егемендік жағдайда айрықша мән-
мазмұн алып отыр. Осы тұрғыдан қарағанда, қазақ фольклоры мазмұнындағы
ұлттық ғұрыптың этномәдени болмысын тіл арқылы анықтауды мақсат еткен
аталмыш жұмыста идиоэтникалық семантика мәселесінің теориялық және
практикалық мәнін ашуға талпыныс жасалды.
Зерттеу нысаны – ғұрыптық фольклор лексикасындағы идиоэтникалық
бірліктер.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Диссертацияның мақсаты – ғұрыптық
фольклор лексикасының идиоэтникалық семантикасын ашу, тілдің дүниетанымдық
қызметін қарастыру. Осы мақсатқа жету үшін мынадай міндеттер қойылады:
- ғұрыптық фольклор лексикасының идиоэтникалық семантикасын
сипаттау;
- қазақ фольклорындағы этномәдени сипаттағы тілдік бірліктерді
зерттеу;
- идиоэтникалық семантиканы қалыптастыратын негізгі
алғышарттарды белгілеу;
- ғұрыптық фольклордың идиоэтникалық семантикасын әлемнің
тілдік бейнесі тұрғысында алып сипаттау;
- ғұрыптық фольклор лексикасындағы көне тіл құбылыстарын
этнолингвистикалық астарлары арқылы анықтау;
- ғұрыптық фольклор туындыларының жалпытүркілік қабатына тән
көптеген идиоэтникалық бірліктерді талдау арқылы олардың
басқа туыс тілді этностармен ұқсас, ортақ жерлерін, олардан
бөлек кейбір өзіндік ерекшеліктерін көрсету;
- этнолингвистикалық, этимологиялық зерттеулер нәтижесінде
бірқатар түркі-моңғол тілдеріне ортақ тұлғалар мен араб-
парсы тілдерінен енген сөздерді анықтап түсіндіру.
Зерттеудің негізгі дереккөздері – тілдік және этномәдени мазмұнды-
ақпараттық құрылымдағы қазақтың бай ғұрыптық фольклоры. Қосымша деректік
материалдар Б.Уахатовтың Қазақтың халық өлеңдері (Алматы, 1974), Оразақын
Асқардың жинап, құрастырумен шыққан қазақ халқының Қара өлеңдерінен
(Алматы, 1989), Б.Абылқасымовтың Телқоңыр (Алматы, 1993), Наным-сенімдер
ғұрпының фольклоры (Алматы, 2004) атты кітаптарынан, өзге де түрлі ауыз
әдебиеті мәтіндерінен алынды.
Жұмыстың теориялық маңызы және практикалық құндылығы. Еңбектің
теориялық маңызы – ғұрыптық фольклор лексикасындағы ұлттық нақышы бар
тілдік бірліктер негізінде ғұрыптық мәдениеттің идиоэтникалық семантикасын
тіл мен ұлт, тіл мен мәдениет сабақтастығында түсіндіруде. Зерттеу
жұмысының нәтижелері мен тұжырымдары этнолингвистика, когнитивті
лингвистика, лингвомәдениеттану, психолингвистика сияқты ғылым салаларына
қатысты өзекті мәселелерді айқындауға, осы бағытта зерттеулер жүргізуге
септігін тигізеді. Зерттеу материалдарын жоғары оқу орындарында
Этнолингвистика, Лингвомәдениеттану, Этнопедагогика, Елтану
пәндерін оқытуда, фольклор мен этимология, тарихи лексикология бойынша
арнайы курс пен арнайы семинарларда, түсіндірме, этимологиялық сөздіктер
түзу тәжірибесінде пайдалануға болады
Зерттеудің әдістері. Диссертацияда сипаттамалы, этнолингвистикалық,
семасиологиялық, тарихи-салыстырмалы және этимологиялық зерттеу әдістері
қолданылды.
Қорғауға ұсынылған тұжырымдар:
- ұлттық мәдени ерекшеліктер немесе идиоэтникалық семантика
этностың заттық және рухани өмірін көрсететін ғұрыптық
фольклор лексикасынан айқын көрінеді;
- ғұрыптық фольклор лексикасының идиоэтникалық семантикасы
әлемнің көркем-тілдік бейнесін тануда маңызды роль атқарады;
- ғұрыптық фольклор лексикасының идиоэтникалық семантикасының
алғышарттарын этномәдени, географиялық, тарихи,
эстетикалық, психологиялық т.б. экстралингвистикалық
факторлар белгілейді;
- отбасылық, маусымдық, діни ғұрыптарға қатысты халық өлеңдері
– ұлттық тұрмыс пен ұлттық дүниетанымға, сан түрлі салт-
дәстүрге, этнопедагогикалық дағдыларға, құқықтық және
қоғамдық нормаларға қатысты құнды деректері болып табылады;
- қазақ халқының фольклорында көрініс тапқан ғұрыптар
жүйесінің этномәдени мазмұны белгілі дәрежеде қазақ
этносының ең көне халықтар қатарына жататынын көрсетеді.
Жұмыстың талқылануы мен жарияланымы. Зерттеу жұмысының негізгі мазмұны
мен материалдары бойынша Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау университетінің
Шоқан тағылымы – 6 атты халықаралық ғылыми-практикалық конференциясында
(Көкшетау, 2001), С.Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік
университетінде жыл сайын өткізілетін С.Аманжолов оқулары атты
халықаралық ғылыми-практикалық конференцияларда (Өскемен, 2003, 2004, 2005,
2006), Қазақстан-Американ еркін университетінің Халықаралық байланыс: тіл,
білім, ғылым, мәдениет атты халықаралық ғылыми-практикалық
конференциясында (Өскемен, 2005) баяндамалар жасалды. Республикалық ғылыми
басылымдар мен ғылыми жинақтарда 10 мақала жарияланды. Диссертациялық жұмыс
А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты Лексикология бөлімінің
кеңейтілген мәжілісінде талқыланып, қорғауға ұсынылды.
Жұмыстың құрылымы. Диссертация кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
ЖҰМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ
Зерттеудің кіріспе бөлімінде тақырыптың өзектілігі, зерттеу нысаны,
мақсаты мен міндеттері, ғылыми жаңалығы, қорғауға ұсынылатын негізгі
тұжырымдары түйінделіп, теориялық маңызы және практикалық мәні көрсетіледі.
Зерттеудің басты нәтижелерінің талқылануы мен жариялануы баяндалады. 1
Отбасылық ғұрыптар фольклорының лексикасы. Отбасылық ғұрып фольклорының
жүйелі зерттеле бастауы өткен ғасыр деңгейіне дөп келеді. Тілдік тұрғыда
қазақ фольклорлық мәтіндердің жалпы лексикасына этнолингвистикалық, тарихи-
этимологиялық, лексика-семантикалық аспектілеріне академик Ә.Т.Қайдаровтың,
Е.Жұбанов пен А.Ибатовтың, А.Мұқатаеваның еңбектері арналды. Біз отбасылық
ғұрыпқа байланысты өлеңдерді келін түсіру, қыз ұзату ғұрыптары лексикасы,
өлік жөнелту ғұрыптары лексикасы, бесік және этнопедагогика лексикасы,
саятшылық пен аңшылыққа қатысты лексика, мал шаруашылығына қатысты лексика
деп топтастырып, олардың құрамындағы тілдік-мәдени ақпаратты тіл
бірліктерін семантикалық жағынан қарастырдық.
1.1 Келін түсіру, қыз ұзату ғұрыптары лексикасы.
Қазақтар өмірінің сан ғасырлық тарихы
әдетте ана тілімен тығыз байланысты. Мысалы, құда түсу рәсімдері, үйлену
тойы, ас беру тағы басқа толып жатқан ұлттық дәстүр, әдет-ғұрып үлгілерінің
атаулары тілде сақталмаған болса, онда рухани мәдениет үлгілерінің мазмұны
да кеми бермек. Әдет-ғұрып, салт-сананы айтқанда, әдетте олар туралы
халықтың көрнекті де, көрікті ойлары тілімізге оралады. Сөз мәні, сөз сыры,
ішкі-сыртқы мағыналары салтпен, дәстүрмен астарлас жатқандығын байқаймыз.
Ол мағыналар, мәндер, сырлар астарында небір тарихи ұғым жатады немесе онда
салт-дәстүрлерге сай түрлі наным сақталады. Келін түсіру, қыз ұзату
ғұрыптарымен байланысты жұмыста ұрын бару, бауыздау құдалық, ит ырылдатар,
табалдырық аттар, түндік ашар, отқа май құю, оң жақ, жаушы, сәукеле,
боғжама, сыңсу, босаға, беташар тәрізді бірсыпыра идиоэтникалық
бірліктердің тілдік сараптамасы берілген. Мысалы, ұрын бару дәстүрі де,
сөздің өзі де бұл күнде қолданылмайды. Күйеу жігіттің қалыңдығымен алғаш
кездесуге баруын ұрын бару, осыған орай ұйымдастырылған той-думан ұрын
той деп аталады. Тойдың мақсаты – екі жастың оңаша кездесуіне, еркін
сырласып, махаббат жайлы сыр шертуге мүмкіндік туғызу. Жаңа ортаға
келгенде қызының басына түсетін іс-әрекеттерді, ұрын барғанда және қыз
алуға келгенде, жігіттің де басынан кешіріп, келген құда-құдағилардың да
жауапкершіліктерін арттыратын тәлім мен тәрбие деп түсінген жөн. Қайын
жұртына келгенде бірінші болып, әдет пен тәртіптің түрлерін күйеу жігіттің
басынан кешіруі, ертең қалыңдығы өз шаңырағына келгенде оған түсіністікпен
көмек көрсетудің сабағы тәрізді.
Бұл туралы профессор Е.Жанпейісов: Ұрын бару ұрын келу деген
тіркестердегі ұрын сөзі түркологияда, негізінен, ұрлану, ұрланып бару
мағынасымен байланыстырылатынын, бірақ ұрын сөзінің ұрланып келу мағынасы
Б.Базылхан сөздігінде қарастырылмағанын, ал қырғыз тілінде баш урун
тіркесіндегі урун сөзі бас ию, қалыңдықтың ата-анасының алдында тағзым
ету (қалыңдық үйіне құда түсіп келгеннен кейін) мағынасын беретінін атап
көрсетеді [ЮСЛ: 807]. Е.Жанпейісовтың пікірінше, осы урун бару мен баш урун
тіркестеріндегі урун сөзі омонимдес, урум сөзінің мағынасы ұрпақ және
Абай жолы эпопеясы негізінде ұрын келу (ұрын бару ұрын кету ұрын
жіберу) ғұрпы күйеудің қыз аулына ұрланып емес, керісінше, жұрттың көзінше,
салтанатты түрде келуін білдіреді [2, 86-87]. М.Рясянен, Г.Вамбери, В.Банг
еңбектеріне сүйеніп, Э.В.Севортян уркачы ұрғашы, әйел, урлуқ ұрық,
ұрпақ уру туыс, ру, урым-путақ ұрпақ, урууғ тайпа, ру, буын, урғуқ
күшік, uraγ ұрық, uruk өскін ағаштың түбірі, оруқ вĕр сал
күйеуге беру дегендердегі ур ~ үр түбірі тұқым, ұрық, туу, ұрпақ әкелу,
тұқым беру, өнім, ұрпақ дегенді білдіретінін айтады [ЭСТЯ: 603-606].
Академик Ә.Қайдар ур ~ үр ~ өр түбірінен тараған ұран, ұрағат, ұру, ұрпақ,
ұрық, үрім, өрен сөздерінің жасалғанын көрсеткен [3, 294-296]. Біздіңше,
урун сөзінің шығу төркіні ру мағынасын білдіретін урук ~ уру ~ ру деген
сөз. Яғни ұрын бару деген тіркес ру, туыс болу деген мағынаны білдіреді
деп жорамалдаймыз. н дегеннен шыққан деушілер де бар.
Әуелгі сөзім беташар, Тауып айтсам жарасар. Жаңа келген жас келін,
Үлкенді көріп аласар (Беташар).
Беташар. Беташардың алдында және соңында жасалатын рәсімдерді ескерсек,
оның төркіні сонау Тәңірлік сенімдермен сабақтасып жатқанын көреміз. Мұнда
қыз бала өз ұясынан шығып, басқа шаңыраққа келіп қонып, өміріндегі бір
дәурені өтіп, енді жаңа кезеңге аттағалы тұрған тұлға ретінде байқалады.
Бет ашу функциясын алғаш атқарушылар ақындар. Көне таным бойынша, ақын
рулар арасында дәнекер қызметін, киелерді жарастыру қызметін атқарған.
Демек, олар жоғарғы дүние мен адамдар дүниесінің байланысшы көпірі.
Бет жабу тірілерге тән жоралғы емес. Өлі адамның ғана беті жабылады.
Бұл рәсім басқа халықтардың фольклорынан да берік орын алған. Сондай көне
жұрттың бірі – Америка үндістері. Сонымен, келіннің бетін жабу жасанды
өлімнің ишарасы. Қанша ғасыр беделінде елеп, екшеп, күнделікті тұрмыс-
тіршілігіне қолдану арқылы, осы ырымның түбінде тылсым негіз барына әбден
сенгеннен кейін ғана оны тұтынған деп ойлауға болады [4, 9].
Көр шымылдық көтерші, көрсін әкем, Көзінің жасын көл қылып төксін
әкем. Көзінің жасын көл етіп төге салып, Міндетімнен құтылдым, - десін
әкем, – дейтін сыңсудағы көр шымылдық осы жоралғының айғағы іспеттес. Қазақ
жасанды өлім арқылы тазартылған келіннің қадамы құт әкеледі деп сенген.
Салт бойынша, қыз өз әулетінде өліп, жаңа елінде басқа сапада қайта тірілуі
тиіс. Өйткені әрбір ру – жеке космос, әлем. Демек, келін бір космос-дүниеде
өліп, тазарып, келесі космос-дүниеде тірілуі керек. Міне, біз сөз етіп
отырған бет ашу салты сол қайта тірілту процесін символдайтын рәсімдік
көрініс. Беташардағы сәлем салу реті әруақтар дүниесі мен тірілерді
келінмен таныстыру мақсатында айтылады.
Есіктің алды ошаған, Ұстатпайды қашаған. Жат елге кетіп барамын,
Жібермеші босағам (Сыңсу). Сыңсу – ұзатылатын қыздың туып-өскен жерімен,
ауыл-аймақ, ағайын-туыстарымен, ата-ана, апа-жеңгелерімен, қала берді құрбы-
құрдастарымен арыздасып, қоштасып, танысуы. Қазақтың сыңсуын башқұрлар –
сеңләу, татарлар – чеңләу, кейде қыз жылату дейді.
Сыңсу сөзінің түбірі сық – түркі тілдеріне ортақ көне түбір. Мысалы,
Махмұт Қашқаридың сөздігінде ol anь sьxtatь ol anь yьglattь – ол оны
жылатты [МҚ ІІ: 232, 235], қазіргі хакас тілінде ылғахчы сыхтахчы –
жылаңқы, ылғаааны сыхааны сыыт – жылау, ылғапчатқан сыхтапчатқан –
жылаушы, алтай тілінде сыт сыыт сығыт сықта – жылау, еңіреу т.б.
[ҚТҚЭС: 179].
Көне түркі жазба ескерткіштерінде йығла, сығта сөздері жылау, еңіреу
мағыналарына ие болған. Сықта сөзі қазіргі кезде ұйғыр, алтай, телеуіт,
сағай, чулым, шор т.б. түркі тілдерінде жиі айтылып, мағынасы жылау,
еңіреу қалпында сақталған. Сөйтіп сығ сөзі сы сың қалпына жетіп, оған
етістік тудыратын –сы және тұйық етістіктің –у жұрнағы қосылып, сыңсу сөзі
жасалған. Сыңсу мен жоқтаудың ұқсас сипаттары қазақтың отбасылық
ғұрыптарының ерекшелігін, халықтың дүниетанымынан хабар береді.
Халық шығармашылығында табалдырық – босаға – маңдайша – бүтіннің орнына
жүретін есіктің бөлшектері. Оның ішінде көбірек қолданылатыны – босаға.
Ғұрыптық дүниетанымнан фольклорға ауысқан бұл ұғым отбасылық ғұрып
поэзиясында, әсіресе, қыздың қоштасуында тұрақты формулаға айналған. Босаға
– екі дүниенің шегі, кез келген дүниенің кіріп-шығатын есігі, әр нәрсенің
аузы деген ауыспалы ұғымға көшкен. Жалпы есік пен босаға сыртқы әлемнен
қорғаныш, ішкі берекелік пен тыныштықты сақтаушы ретінде танылады. Жын-
шайтаннан, ішкі әлемді сыртқы әлемнен, өзін өзгеден сақтар қорғауыш
қызметін атқарар босағаға байланысты түрлі тыйымдар бар екені де белгілі.
Босаға сөзі қазақ тілінде бірнеше мағынада қолданылады: 1) есіктің жақтауы;
2) үйдің төрге қарама-қарсы есік жағы; 3) ауыс мағынада үй, отбасы,
табалдырық [ҚТТС ІІ: 381].
Қыздың босаға аттау рәсімінде үлкен дәстүрлік сыр жатады. Күйеу ұрын
бару, жасау, қалың беру тағы басқа рәсімдерді бастан кешіреді. Қыз соның
бәрінен сүрінбей өтіп, ақ босағаны аттайды. Ақ босағаны аттауды киелі деп
көреді. Сондай-ақ, босаға майлау ырымы да бар. Жастар жеке отау құрғанда
немесе біреу жаңа үй алғанда, жақын-жуықтары келіп, жаңа үй босағасына май
жағады. Бұл осы үй берекелі, майдай жұғымды болсын деген ұғымды
білдіреді. Сонымен, босаға атауының мифтік, символдық мағыналары – ішкі
кеңістік пен сыртқы кеңістікті, ішкі шеңбер мен сыртқы шеңберді, ішкі
әлем мен сыртқы әлемді бөліп жатқан шегара.
Алтаистикада босаға сөзінің этимологиясы жайында қалыптасқан мынадай
пікірлер бар. Г.Рамстедтің пікірінше, босаға атауының түбірі – бас. Яғни
босаға мен басқыш атауларын байланыстыра отырып, моңғ: bas+u basu
ренжіту, ұрысу, төмендету және татарша basqic (баспалдақ) сөздерін
салыстырады. Ал, Егоров босаға атауының моңғол тіліне қатысты екенін
қолдайтын пікірлер ұсынады. Босаға сөзінің моңғол тіліндегі нұсқасы –
босго.
Киіз үйге қатысты лексиканы зерттеген Ока Ардақ түркологтардың босаға
төңірегіндегі пікірлерін сараптай отырып, босаға сөзінің этимологиясы әлі
анық емес деген пікір айтады. Қазақтар түсінігінде босаға – есіктің екі
жағындағы жақтауы. Моңғол тілінде босгох – тік тұрғызу дегенге нұсқайды.
Сөз түбірі босо, осыған қазақ тіліне тән –ға жұрнағы қосылып, босаға сөзі
пайда болған, - дейді Ә.Нұрмағамбетов [5, 23]. Егер маңдайша мен
табалдырықты ұстап тұратын ағаштың көлбеп жатпай, тік қалпында тұруын
ескерсек, бұл болжамның дұрыс екеніне көз жеткізуге болады.
Жылда-жылда боғжама Бояушы едім, жар-жар-ау, Бір міндеттен құтылдым,
Десін шешең, жар-жар-ау (жар-жар).
Осы жар-жардағы боғжама сөзі қыз жасауы салынатын тең деген мағынаны
білдіреді. Э.Севортян боғжама сөзін көне түркілік боғ сөзінен өрбітіп, оған
-а және -мақ жүрнақтарының қосылуымен жасалған байлау мағыналы етістік
екенін көрсетеді. Көне түркі ескерткіштерінде бабағ; бағла байлау.
В.В.Радлов бокша [Кir] мъшокъ, которого женщины кладуть себъ на съдло –
дейді [РСл ІҮ: 1647]. Боғу – түйін, буын [РСл], қазақ, қарақалпақ, башқұрт,
өзбек сияқты тілдерде бау, боғ байлам, егінді, пішенді баулап байлау
дегенді білдіреді. Ал Л.З.Будагов сөздігінде: Боқша – сверток для платья
(род шерстяного чемодана) деп сипатталады [БСл І: 455]. Парсыша-қазақша
сөздікте жаме – киім [ПҚжҚПС, 220]. Академик Ә.Қайдаров бұл сөздің І
компонентін монғол тіліндегі қоржын мағынасын білдіретін богц сөзімен
байланыстырады, ал екінші компонентін парсы тілінің киім-кешек мағынасын
білдіретін жама сөзімен байланыстырып, қыз жасауы деген мағынаны
білдіреді дейді [6, 117]. Сонымен бірге моңғол тілінде бог сөзімен
түбірлес Қалың мал, яғни күйеу жағынан қыз жағына беруге келіскен мал,
дүние мағынасын білдіретін богт сөзі де кездеседі. М.Жүсіптің тілдік
мұрасын зерттеген А.Тұрышев былай дейді: Боқ+жайма екі сөздің
қосындысынан жасалған сөз сияқты [7, 94]. Деректер негізінде түйін
мағынасын білдіретін боғу, қоржын мағынасындағы богц, қалың мал
мағынасын білдіретін богт, түйіншек, пакет мағынасындағы боқша, қыз
жасауы мағынасын білдіретін богажама сөздері – бәрі бог түбірінен пайда
болған деп айтуға болады. Сонымен, үйлену, қыз ұзату ғұрыптарына байланысты
өлеңдерде осы қарастырылғандар тәрізді идиоэтникалық бірліктер бірқыдыру.
Олар диссертацияда толығырақ талданды. Этнографиялық, мифоғұрыптық деректер
арқылы сакральды мазмұнды сөздердің астарлы мағыналары онда жан-жақты
зерттелді.
1.2 Өлік жөнелту ғұрыптары лексикасы. Көне заманнан қалған көп кәде,
ғұрыптың бірі – өлік жөнелту ғұрпы. Осы саладағы өлеңдерге мыналар жатады:
арыздасу, жылау, жоқтау, естірту, көңіл айту. Аталған тараушада жоқтау,
дауыс шығару, тұл, ат тұлдау, жесір, қырқын беру, ақ жуып, арулап қою, оң
жаққа салу, аруақ т.б. лексемалардың этномәдени мазмұны сипатталған.
Мысалы: Мінген бір атың кер ме екен, аяулым, Кекілден аққан тер ме
екен, жайсаңым, Ащы бір даусым шығарсам, жан ботам, Жан анам даусы дер ме
екен, жан ботам? (Дауыс шығару)
Дауыс салу немесе дауыс шығару үш мезгіл айтылады, ол жылауға кіріспе
сияқты. Ертеде ер адамдар үйге тақап қалғанда дауыс шығарып жүгіретін
болған немесе атының басын қоя берген. Оны естіген үйде отырған әйелдер
одан сайын дауыстарын көтере түседі. Кей жерлерде дауыс шығаруды үйге тақап
қалғанда туыстары, сондай-ақ ер адамдар орындайды
Л.Будагов сөздігінде ол екі түрлі мағынада кездеседі: қырғызша дауус
(тауш) дауыс, әйелдің қайтыс болған адамға жылауы [БСл І: 551].
Қарақалпақ тілінде де осы мағынада жұмсалады, тек шығар етістігімен қатар
жұмсалады: а) айғай шығару; б) жоқтау, қайтыс болған адамға қатты дауыс
шығарып жылау [КкРС: 161]. Дауыс сөзі түрік тілінде де осындай мағына
береді: daüssila отанды аңсу, сағыныш, daüssilaya tutulmak сағыныш
[ТурРС: 210].
Ақ жуып, арулап көмді (қойды, аттандырды) – өлікті ардақтап, қастерлеп
шығарып салды. Баба дәстүр, ата салтымыздың қайсыбірін алсақ, тереңіне
бойласақ, сан ғасырлық халық танымының жемісі екенін зерделейміз. Адамды
арулап жуып, ақыретке, ақ кебінге орайтындығын, өлген адамның бетіне ақ
жабатындығы анықтың ғайып болатындығын, бардың жоғалуын, ақ түспен
жабатындығын бейнелеу арқылы ата-бабамыз оның күрделі, құрандылығын, тіптен
өмірде жоқтығын да сезіне білген сияқты. Шәкәрім қажы жазған қой: адам
жоқтан пайда болады да, ақырында жоққа айналады, адам өмірі екі жоқтың
арасы деп.
Шариғат бойынша өлікті арулап жуып, жаназасын оқып көмгеннен кейін оның
көйлек-көншектері және басқа киім-кешектері әдетте мүсәпір адамдарға
беріледі. Тілімізде сирек кездесетін бұл сөз (арулау) кейбір түркі
тілдерінде (алтай, сары ұйғыр, хакас, татар т.б.) арула арығла
тұлғасында кездеседі де, тазалау, жуу, жуыну мағынасында қолданылады.
В.Радловта: арула – тазалау. Арулау сөзінің түбірі – аруарығ. Ару сөзі
тілімізде әдетте әдемі, сұлу деген мағынада жұмсалады. Бірақ аруана деген
тіркесте бұл сөз ардақты, қасиетті мағынасында жұмсалады [8, 43].
Демек, ақ жуып, арулап көму деген тіркес тазалап жуындыру, кіршіксіз пәк
қалпына келтіру.
Шымылдық құрдым оң жақтан, Шыбыным ұшты сол жақтан. Әкем малға
бергенше, Алсын да құдай оң жақтан (сыңсу).
Оң жаққа салу. Қазақта кісі қайтыс болған соң киіз үйдің оң жағына
шымылдық құрып, марқұмды сол жерге қояды. Соңғы сапарға жөнелткенде де, оң
жақтан шығарады. Қайтып үйге кіргізбейді! Шиден тысқары болды ма, ол бақиға
кетті деген сөз. Қазақтарда оң жақ киелі деп есептеледі. Сондықтан өлген
адамның мәйітін оң жаққа салады. Ол осы дүниемен қоштасып, ана дүниеге
қиындықсыз өтсін деген мағынада. Сонымен бірге қазақ қызына төрдің оң
жағынан орын беріп, қыздың төсегін де оң жаққа салады. Ұзатылардың алдында
шымылдық құрып, ұзатылған кезде оң жақтан шымылдықтан шығарады. Кетіп бара
жатқан қызды артына қаратқызбайды. Қазақта қалыптасқан сөз бар: Шыққан қыз
шиден тысқары деген. Осы екі ғұрыпта бір ұқсастық бар. Қыздың өзі сол
үйдікі болғанымен, еті басқанікі. Енді ол басқа әулеттің отын жағып, сол
әулеттің тілеуін тілейді. Қайтып келуі – өлікті үйге алып келумен бірдей.
Сонымен, өлік жөнелту ғұрыптарына байланысты лексика исламға дейінгі
және мұсылмандық жора-жосындардың басын біріктірген этномәдени деректерді
қамтиды. Қыз ұзату мен өлімге байланысты ғұрыптарда астарлас, параллель
көріністерді бейнелейтін тілдік бірліктер мол екені байқалады.
1.3 Бесік және этнопедагогика лексикасы. Бесік жырлары – ұлттық рухани
негіз, себебі ол еліміздің кешегі және бүгінгі тарихын тізбектеп,
этнолингвомәдени қазынаны сақтап келеді, әрі энтографиялық, этномәдениеттік
феномен болып табылады. Олар ұрпақтан ұрпаққа мұра болып келе жатқан табиғи
құбылыстарын, этномәдени дәстүрін, менталитетін, тілдің семантикасы, яғни
тілдік мағыналардың маңыздылықтарын сақтайды. Осы салада фольклорлық
балалар поэзиясын зерттеген К.Матыжанов, И.С.Қарабұлатова бесік жырларын
этнолингвистикалық тұрғыдан зерттеген А.Айтпаеваның еңбектерін атауға
болады.
Бесік жырында ел тұрмысының көріністері мол. Осымен байланысты жұмыста
бесік, шілдехана, қырқынан шығу, тұсау кесер, саусақ санау, ит жейде, хан
талапай, т.б. лексемаларға талдау жасалынды.
Бесік жырында ел тұрмысының көріністері мол: жілік шағып берейін,
байқұтанның құйрығын жіпке тағып берейін, қой тоқтысын сой, бөпем,
үстіне тоқым жабайын, астына терлік салайын быламыққа май құйып,
төңкерме ғып берейін т.б. толып жатқан этнографиялық детальдар мен баланы
жақсы көру, еркелету, айналып-толғануға байланысты айтылатын не түрлі
балама, теңеулер табиғатынан қазақы тұрмыстың иісі аңқып тұрады.
Ең алдымен, қазақтың киелі ақ бесігінің халық дүниетанымында маңызы
зор. Этнограф ғалымдардың зерттеулеріне сүйенетін болсақ, Бесік –
қасиетті, киелі, құтты мүлік, сәбидің алтын ұясы болып есептеледі. Жаңа
туған баланы бесікке салу – халқымыз үшін елеулі дәстүрлердің бірі. Осындай
қуаныш үстінде бесік жыры айтылады. Бесік сөзінің мағынасы – жас нәрестеге
арналып жасалған ағаш төсек. Э.Севортян бесік сөзінің мағыналарын былай
түсіндіреді: 1. колыбель, люлька; 2. младенец; 3. потомство, поколение,
род, родство; свойственник. 4. друг, возлюбленные; 5. гроб, могила. Ол сары
ұйғыр тіліндегі пел`е-, якут тіліндегі бiliä-, чуваш тіліндегі пиеле-,
басқа түркі тілдеріндегі бе:ше-~бе:ши тұлғалары М.Қашқари сөздігіндегі
құндақтау, бесікке таңу мағынасындағы belemek (be-le-mek)
етістіктеріне сай келетінін айтады.
Ә.Нұрмағамбетов бесік сөзінің шығу төркінін былай ашады: Якуттарда
бигээ – тербету (бесікті) [ЯРС: 68] немесе билиә – бесікті тербету, ал сары
ұйғырларда пеле – әлдилеу (баланы) [ЭСТЯ 1978: 123]. Жоғарыдағы тілдік
деректер бізге сөздің алғашқы түбірі етістік би (мағынасы тербету), оған
түркі тілдеріне тән, бізде қазақ тіліне тән меншікті жұрнақтар қосылуы
нәтижесінде зат есім туып, оның мағынасы – жас нәрестеге арналған төсек,
тұлғасы бесік болып қалыптасқан. Мұның өзгеріс жолы мына схемадан көрінеді:
бибе+с+ікбесік” [9, 50]. Профессор Е.Жанпейісов былай дейді: Бесік сөзі
якут тілінде бісік түрінде қолданылады. Якут тілінде сондай-ақ род,
потомство мағынасында айтылатын біс дейтін де сөз бар көрінеді [ПСл: 476,
477]. Біз бесік сөзі bele ~ bele-mek деген құндақ, құндақтау мағыналы
көне түркі сөзінен шыққан деп жорамалдаймыз.
Қазақ баласын: Сен тұр – қозыңа бар, Сен тұр – қойыңа бар, Сен тұр –
жылқыңа бар, Сен тұр – түйеңе бар, Сен қария, Қазан түбін жалап, Үйде жат,
- деп саусақтарды біртіндеп ретімен жазып санауға үйреткен. Мұндағы назар
аударатын нәрсе дүниені құраушы негізгі тектер қамтылған, яғни жер, су,
жел, от (дененің қатты, сұйық, газ, плазма күйі). Төрт түлік малдың
қасиеттерін сипаттағанда жылқы – желден, қой – оттан, түйе – сордан, сиыр –
судан деп айтылуының өзі бірталай нәрсені аңғартады [10, 24-25]. Ендеше
санамақтағы үйрек, терек, шүмек, бөбек сөздері тек қана ұйқас үшін емес,
жаңағы айтылған тектерді мегзеуші заттар есебінде алынған
Хан талапай. Хан талапай – балалар фольклорында асық ойынының бір
түрі. Осы хан талапай этнолексемасының идиоэтникалық семантикасы былай
сипатталады: Жет жарғы бойынша хан ел қамын ойлауға тиіс. Еліне опасыздық
істеген жағдайда, ханды отырған ордасына тастап, одан безіп кететін болған.
Ал оның мал-мүлкін талан-таражға салатын болған. Қазақ хандығы тарихында
бұндай жағдай Тайыр хан түсында орын алған. Сондай-ақ, ханды таққа
отырғызған соң халық ханды көтерген киізді тәбәрікке бөліп алып кететін
дәстүр болған. Бұнда тәбәрік бақыт, байлық, жақсылық әкеледі деген наным-
сенім көрініс тапқан. Бұл жерде ханды таққа отырғызу сакральды ритуалының
бір фрагменті көрініс тапқан [11, 66].
Қорыта келгенде, бесік жырлары – сәби жүрегіне алғашқы рухани нәр
беретін бірден бір қазық.
1.4 Саятшылық пен аңшылыққа қатысты лексика. Қазақ тілінің сөздік
құрамында аңшылық лексикасының өзіндік алатын орны бар. Академик
Ә.Марғұланның айтуынша, тек саятшылыққа (аңшылықтың бір саласы) байланысты
туған мың жарымдай сөз (халықтық термин) бар екен. Осы қыруар тілдік
материалдарды халық арасынан, ел аузынан жинап, бір жүйеге түсіріп, халық
игілігіне жаратудың қазіргі таңда маңызы зор.
Аңшылық пен саятшылық лексикасы біздің ата-бабаларымыздың тұрмыс-
тіршілігінің ажырамас ұлттық белгісі, салт-дәстүрі, наным-сенімінен,
саятшылық өнерінің құрып кеткен небір түрлерінен, аңшылық пен саятшылық
өнерінде ерекше орын алатын аса құнды деректерден хабар береді. Бұл салада
Ж.Бабалықұлы, А.Тұрдыбаевтың Саят, Қырандар еңбектері, Е.Қосбасаровтың
бүркітшілік терминдері жайлы, Н.Уәлиұлының қазақ тіліндегі зоонимдер жайлы
мақалалары өте құнды. Біз жұмысымызда саятшылыққа қатысты бүркіт, томаға,
салбурын, қанжыға, қан сонар, келте сонар, ұзақ сонар, мұзға отырғызу т.б.
этнолексемаларына тоқталдық.
Қазақтың атақты құсбегі аңшылары бүркіттің тегі, қырандық белгі, жасын
айыруға шебер-ақ. Қазақ: Талдан таяқ жас бала таянбайды, Бала бүркіт
түлкіден аянбайды, - дегенде бүркіт ішіндегі өжеті де, батылы да бала
бүркіт екенін айтып отыр.
Бала бүркіт – жас қыран, балапан бүркіт. Сипаттама атаудың тұрақты
компоненті болып жұмсалатын бала атауының балапан мағынасында жұмсалғанын
ортағасырлық ескерткіштердің тілінен де кездестіруге болады: бала –
птенец. Бала сөзінің балапан мағынасында жұмсалғандығын, сондай-ақ
қолбала (қол+бала) бүркіт атауынан да байқауға болады. Әдетте саятшылар
бүркітті үйретуіне қарай, екі топқа бөледі: түз бүркіт және қолбала бүркіт.
Қолбала бүркіт – құсбегілердің бүркітті ұядағы балапан кезінде қолға
түсіріп, кішкене кезінен баулыған бүркіті. Бүркіт – таулы, далалы жерлерді
мекендейтін тегеуріні қатты ірі жыртқыш құс [ҚТТС, 2: 574].
Н.Уәлиұлының пікірінше, бұл сөз біздің қазіргі тілімізде, түбір мен
қосымшаға бөлінбейтін біртұтас сөз. Сөз тарихына үңілсек, бұл атаудың түп-
төркіні бүру етістігімен байланысты екенін байқаймыз. Ғалым Б.Қошым-
Ноғайдың пайымдауынша, бүркіт көне атауы көне түркі тіліндегі бур+үк+ыт
морфемаларының бірігуі арқылы жасалған. Бур түбірі бүктеу етістігінің мәнін
ұғындырады. Сонымен тілдік деректер кірігу процесін бастан кешкен бүркіт
(бур+үк+ыт) атауы бастапқы кезде бұл жыртқыштың өз жемін бүріп, бүктеп
алатын қасиетіне байланысты қойылғандығын айғақтайды. Сонда бала бүркіт
дегенді балапан бүркіт деп түсінуге болады.
Томағаң сенің күмістен, Аяқ бауың жібектен, Екіде бірдей баршын құс.
Томаға. Бүркіттің екі көзін саңылаусыз жауып тұратын бас киімді құсбегілер
томаға деп атаған. Бүркіт сән үшін томағаланбайды, дұрыс үйретіп, баптап-
баулау үшін оның бала-шаға, итке, құсқа, қызылға ұмтыла бермеуі үшін және
жақындағанды шап беріп бүру қаупінен сақтану үшін томағалайды. Томаға
сонымен қатар ителгі мен лашын сынды қырандарға тек мазасызданған
шақтарында кигізіледі. Томағаны бүркіттің басынан тек аңға жібергенде
(ұшырғанда) және жемдеген кезде алады (шешеді).
М.Қашқари сөздігінде томлығ дыбыс құрамындағы тұлғаның бірінші мағынасы
– суық, салқын болса, туынды, ауыспалы түсінігі – көңілсіздік, қаталдық
[ДТС: 574]. Қазіргі түркі тілдері ішінде туваларда дәл осындай мағынаны
дүмбей [ТувРС: 261] сөзі береді. Енді бір түркі тілдерінде, атап айтсақ,
құмықтарда мағына ауысуы алшақтай түсіп, томақ тұлғасы – топас [КумРС:
196], татарларда тома – жан-жағы бітеу [ТатРС, 544] іспеттес түсінікке
нұсқайтын болған. Осылардың қай-қайсысының да тұңғыш түбірі – том, ал
бірінші мағынасы – суық [ДТС, 574]. Бертін келе, ол тұлғасын өзгерте
түсіп, кейбір түркі тілдерінде, оның ішінде қазақ тілінде, алғашқы суық
мағынасы адам мінезіндегі жабырқаңқылық, көңілсіздікті бейнелеп, ауыспалы
мағынаға көшкен. Тілімізде томсарып, көпшіліктен шектеп жүретін, сөзге
араласпайтын кісі туралы айтылатын томаға тұйық тұрақты тіркесінің шығу
тегі осы томаға сөзімен байланысты.
Тілімізде құрылысы жағынан әртүрлі, мағынасы жағынан бір-біріне жақын
мынадай туынды сөздердің бар екені белгілі: томаға, тымақ, тұмылдырық, топы
(диалект, тақия мағынасында). Бәрі де адамның, құстың басына, иттің
тұмсығына кигізілетін затты білдіреді. Аталған сөздердің түбірлері (том,
тұм, тым, топ) тілімізде қосымшаларсыз қолданылмайды. Алайда, академик
Ә.Т.Қайдар том, тұм, тым, төм сияқты түбір сөздердің беретін мағынасы – бір
жағы дөңгелекше, сопақшалау болып, екінші жағы (жоғары жағы) тұйықталып,
төменгі жағымен салыстырғанда жіңішкелеу келетін затты, ұғымды білдіреді
дегенді айтады [12, 285-287]. Н.Дмитриев, И.Отаров өз зерттеулерінде әңгіме
болып отырған сөздің төркінін адам баласының төбесімен байланыстырады.
Жоғарыда айтылғандарды қысқаша былай түюге болады: кейбір түркі
тілдеріндегі сияқты қазақ тілінде де том, тұм, топ сөздері ертеде жан-жағы
бітеу деген мағынаны да, көңілсіздік, қаталдық деген мағынаны да
білдірген.
Сонымен, саятшылыққа байланысты лексика халқымыздың өткендегі өмірінен,
ұлттық мәдениеті мен тарихи даму кезеңдерінен, аң аулау мен саятшылық
кәсіптерінен құнды да мәнді деректер береді.
1.5 Мал шаруашылығына қатысты лексика. Қазақ қауымының көне заман
өлеңдерінің бір саласы – жан-жануарлар туралы, яғни төрт түлік мал туралы
өлеңдер деп аталады. Төрт түлік жайында тарихшы-этнограф Ғ.Себепов және
Х.Арғынбаевтардың еңбектері жазылды. Мал атаулары жайында диалектологиялық
жинақтарда О.Нақысбеков пен М.Бейсенованың еңбектері және сөздіктер де
жарық көрді. Б.Кәмәлашұлының, Б.Тоқтағұлдың, Р.Панзарбекованың,
Б.Тілепиннің еңбектерін, Ш.Жанәбілов пен Ә.Жақыповтың сөздіктерін атауға
болады. Диалектологиялық зерттеу еңбектерінде мал атауларына байланысты
кейбір тарауша да келтірілген. 1969 және 1996, 1999 жылғы қазақ тілінің
диалектологиялық сөздіктерінде төрт түлікке қатысты едәуір сөздер қамтылды.
Сондай-ақ төрт түлік төңірегінде қалыптасқан идиоэтникалық семантика
мәселелеріне арналған профессор Е.Жанпейісовтың мақалаларын атауға болады
[13]. Аталған сала бойынша диссертацияда пір, Зеңгі баба, Қамбар ата,
түлік, мал. Ойсыл Қара, Шопан ата, бағлан, қотан, шуда, өркеш, көнек,
іркіт, саба т.б лексемалардың ұлттық-мәдени, мифосалттық мәніне
этнолингвистикалық талдау жасалды.
Жылқышы ата, Қамбар! Әр тілеуді құдай оңғар! Бала-шаға көп болсын, Бәле-
жала жоқ болсын! (бата)
Мысалы, пір дегеніміз – қолдап-қорғаушы рух, көзге көрінбей қамқоршы
болатын күш немесе біреуді құрмет тұту, қастерлеу деген сияқты бірнеше
мағына береді. Ал, парсы тілінде ақсақалды қарт, діни бастық, әулие деген
мағынада айтылады. Ел ішінде дарынымен, жақсы қасиеттерімен құрметке
бөленген қадірлі адамдарды пір деп атаған.
Жылқының пірі – Қамбар ата. Кейде Жылқышы ата деп те айтады. Аңыз
бойынша, Қамбар ата хазіреті Ғалидың дүлдүлін баққан кісі деседі. Арғықазақ
мифологиясын зерттеген С.Қондыбайдың пікірінше, Түрікпендік Гамбарбаба –
қазақтың Қорқыты сияқты сазгерлер мен әншілердің, ақындардың пірі болып
саналады. Ол дутар дейтін саз аспабын ойлап тапқан деседі. Қамбардың тағы
бір мифтік функциясы – оның су стихиясымен байланыстылығы. Көл иесі Қамбар-
ау, Шөл иесі Қамбар-ау, қарағыма көз сал-ау – осының нышаны. Міне,
Қамбарға берілген үш мифологиялық функция: а) сумен байланысты; ә) жылқымен
байланысты; б) музыкамен байланысты.
Бұл атты бір кездегі тотем ретінде қастерлеп, атқа табынған түсініктің
сарқыншағы болуы мүмкін. Түркі тілдес халықтардың мифологиясында жылқы
малының жебеушісі болған Қамбар ата бейнесі бар, ол кейде аспан айғыры
кейпінде бейнеленеді. Ал, әйел құдайлар мен әйел шамандар байтал кейпінде
бейнеленеді. Эпостарда жылқы бабасының сакральды сипаттары көмескі көрініс
тапқан, табынның басқарушысы образы ерекше бөлініп сипатталады деп жазады
түркі-моңғол эпостарындағы батыр және оның аты образы туралы еңбегінде
Р.С.Липец [14, 162].
Жылқы пірін қазақтан өзге мал баққан қырғыздар да – Қамбар ата десе,
сондай-ақ жылқы ішіндегі ең тәуірі, жақсысы, тамашасы да Қамбар ата атауын
меншіктейді екен. Өзбектер мен түрікмендерде жылқы пірін Дүлдүл баба деп
атау кең тараған.
Қамбар сөзінің түпкі мағынасының төркіні туралы Е.М.Абақан Тілдің
мәдени философиясы еңбегінде: ...қам сөзінің негізгі мағынасы – қозғалыс,
шеңбер, ел, қауым, орта, қасиетті, күшті, батыр, қазына, молшылық, қала
т.б. көптеген ұғымдарды білдіреді. Көне түркі тіліндегі қамұқ сөзі весь,
целый, полный. Қазақта жылқы пірі – Қамбар ата. Қазақтың кемпірқосағы –
Қомбор қосағы, яғни қасиетті көктің беліндегі кісе, мұнда қам түбірінің
мағынасы дөңгелек, көк, бүтін, - дейді [15, 167-168]. Ал, халқымыздың
тұрмыс-салт жырларының типологиясын зерттеген Б.Уахатов: қазақта қарақұрт,
жылан, шаян, бүйінің уын қайтаратын арбаушының сөздерін былай: Бүйі, бүйі,
бүйі, шық! Бүйі иесі Қамбар шық, - деп келтіре отырып, мұндағы Қамбар
ескіліктегі бақсылардың иесі, атасы, құдайы, пірі, - деген. Сонымен,
авторлардың мәліметі бойынша, қам сөзі бақсы, бақсының ойыны, ал
философиялық мағынасы – қозғалыс, шеңбер, қасиетті, молшылық, т.б.
және Қамбар бақсылардың пірі дегендерді келтіре отырып, мынадай тұжырым
пайда болады: Көне мифологияға сүйене отырып, жылқы, ең бірінші, Тәңірінің
сүйген түлігіне айналып, пір Қамбарды дүниеге әкеліп, жылқы пірі Қамбар
жаратушының бірінші өкіліне айналып, негізгі рольді атқарған.
Шаруаның бір пірі – Ойсыл қара! Түйені өсір жарылқап, болып пана
деген халық өлеңіндегі Ойсыл Қара – түйе малының пірі, атасы [ҚТТС 7: 396].
Қырғыз тілінде ойсулата тұлғасында қалыптасқан [КРС: 563]. Түйе малы туралы
арнайы зерттеу жүргізген Ә.Жақыпов ел аузынан естіген аңыздар бойынша,
ертеде түйе атасы саналған – Уайсхарра немесе түйе бағушы – Қаусылқазы
тәрізді адам аттарынан ойсылқара пайда болғандығын айтады [16, 205].
Мал шаруашылығына қатысты лексиканы зерттеген Б.Тілепиннің пікірінше,
парсы тіліндегі көлік, көшуге керекті дүние мағынасындағы вәсайел және
оусаэл дыбыстық құрамдағы сөздер қазақ, қырғыз тілдеріне ойсыл қалпында
жеткен [17, 129]. Ә.Нұрмағамбетұлының да пікірі осыған келіп саяды.
М.Кәмелханұлы Түлік атаулары тарихтың айғақтары мақаласында былай
дейді: Формалық тұлғалануы жағынан ойсылқара атауы ой+сыл+қара деген толық
мағыналы үш сөздің кірігуінен жасалған. Түрки тілі сөздігінде: Ой – ой ат
(оyat) – қара торы ат (МҚ). Осындағы ой деген түрки тілінің қара деген
мағынаны білдіретіндігін аңғаруға болады. Сыл (sil) – зіл, сүлей; сыл кіші
(sil kixi) – сүлей адам, зіл тамақ адам, тамақты аз жейтін адам (МҚ). Қара
сөзін Ш.Уәлиханов зерттей келіп, қара сөзі ертеде қасиетті деген мағынаны
беретін еді дейді. Сонда ой+сыл+қара (ойсылқара) деген түркі тілін (немесе
қазақ ұлтының байырғы тілін) қазіргі қазақ тіліне сөзбе-сөз аударатын
болсақ, тамақты аз жейтін қасиетті (хайуан) деген мағынаны білдіреді.
Ә.Диваевтың мәлімдеуінше: Ойсылқара – Уваис иль-Карани Арабиядағы
Йемен өлкесіндегі Каран атты елді мекеннің тұрғыны Мұхамед пайғамбардың
замандасы, өте діндар кедей адам болған, керуендерге қосылып түйелерді
жетектеп кәсіп еткен. Біздің ойымызша, Ойсылқара атауы ұғымдық жақтан
түйе деген мағынаны білдіреді. Яғни парсының көлік мағыналы оусаэл
сөзінің дыбыстық өзгеріске ұшырауынан тілімізде көшуге қажетті түйе малының
пірін атайтын сөз пайда болған. Ал қара қасиетті деген ұғымды білдіреді.
Сонымен, мал шаруашылығына қатысты лексика халықтың өмір тәжірибесінде
өзекті орны бар ежелгі кәсібі мен еңбегі, киімі мен тағамы, ер-тұрманы,
әртүрлі әдет-ғұрып пен мифтік наным-сенімге байланысты этномәдени сипаттағы
тілдік деректерді қамтиды.
2 Маусымдық ғұрыптар фольклорының лексикасы. Бұл тарауда Наурыз, Ұлыс
күніне қатысты бата-тілек сөздер, жарапазан (жарамазан) өлеңдерінің
лексикасы сипатталады.
2.1 Наурыз, Ұлыс күніне қатысты бата-тілек сөздер. Ұлттық реңктегі
лексиканы зерттеу аспектілерін айқындай келе, Т.В.Романова былай деп
жазады: ... сөз тағдыры оның тереңде жатқан ұғымдардың көп тұстарымен
адамның өмір сүрудегі өмірлік маңызды ұстанымдары, заңдылықтарымен
байланысын айқындауға мүмкіндік береді [18, 113]. Сондықтан
этнолингвистикалық зерттеу – тіл байлығының этнос болмысының мәдени, рухани
дүниесін бейнелейтін мағлұматы бар сөздерін талдап зерделеп түсіндіру деген
сөз, осы күні көпшілікке түсінікті бола бермейтін сөздердің арғы қабатында
олардың пайда болуы, этнос тұрмыс-тіршілігіне қатысты деректер жинақталған.
Біз осы айтылғандардың дәлелі ретінде бата, Қайрақан Наурыз, Ұлыс, Тәңірі,
т.б. сөздердің этнодеректік негіздерін ашуға тырыстық.
Ертеден келе жатқан тамаша салт-дәстүріміздің бірі – бата. Бата (а)
ﻗﺎﻨﺤﻪ (фатехә). 1. Алғыс айту, ақ ниет, жақсы тілек білдіру (оң бата). 2.
Діни. Мұсылмандардың намазда, т.б. діни жораларда оқитын дұғасы [АПС: 42].
Ғалым С.Негимов Ақ бата жинағының алғы сөзінде: Бата ұғымының тек-
төркініне барлау жасар болсақ, Құранның бірінші сүресінің аты фатихадан
туындаған тәрізді. Мұнда жаратушы мен оның елшісі Мухамедке мадақ сөз
айтылады, - дейді. Ал Марат Жауыс Бата беру мен дұға оқу деген
мақаласында: Бата – арабтың фатаа - қайырма немесе қайыру деген сөзінен
шыққан ұғым, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қолжазба құқығында
АЙТМҰҚАШОВА АИДА АЙТМҰҚАШҚЫЗЫ
Ғұрыптық фольклор лексикасы: идиоэтникалық
семантика
10.02. 02.– қазақ тілі
Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған
диссертацияның
АВТОРЕФЕРАТЫ
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2007
Жұмыс Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтында орындалды.
Ғылыми жетекшісі: филология ғылымдарының докторы,
профессор
Е.Н.Жанпейісов
Ресми оппоненттер: филология ғылымдарының докторы,
профессор
Г.Н.Смағұлова
филология
ғылымдарының кандидаты,
доцент Р.Н.Шойбеков
Жетекші ұйым: Абылай хан атындағы Қазақ
халықаралық
қатынастар және әлем
тілдері университеті
Диссертация 2007 жылы “___” __________сағат_____ ҚР БжҒМ
А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты жанындағы 10.02.06 – түркі
тілдері және 10.02.02 – қазақ тілі мамандықтары бойынша филология
ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін диссертация қорғайтын Д
53.38.01 диссертациялық кеңестің мәжілісінде қорғалады (050010, Алматы
қаласы, Құрманғазы көшесі, 29).
Диссертациямен ҚР Білім және ғылым министрлігінің Орталық
кітапханасында танысуға болады (050010, Алматы қаласы, Шевченко көшесі,
28).
Автореферат 2007 жылы “___” __________таратылды.
Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы, филология
ғылымдарының докторы, профессор
Ж.А.Манкеева
ЖҰМЫСТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
Зерттеудің өзектілігі. Қазақ тіл білімінде әсіресе соңғы жылдары
көбірек көңіл бөліне бастаған антропоцентристік бағыттағы зерттеулердің
нәтижесі этностың байырғы тұрмыс-тіршілігінің, қазіргі болмысы мен
өткендегі өмір сүру тәжірибесінің, күнкөріс мәдениетінің, өзіндік ежелгі
заттық және рухани құндылықтарының түрлі тілдік көріністері тек лексика мен
фразеологияда ғана емес, ономасиологияда да, фоносемантика мен перифразалық
құбылыстарда да көрінетінін дәлелдеп отыр.
Осымен байланысты барша тіл байлығына этнос танымы тұрғысынан мағыналық
талдау жасау – идиоэтникалық семантикасына барлау жасау деген сөз. Себебі
...көпшілік қауымның білетіні лексикалық бірліктердің бойына тән мағынаның
толық ауқымы емес, жарым-жартысы ғана, яғни көбінесе күнделікті өмірде
өзара қарым-қатынас жасауға қажетті үстіңгі қабаттағы лексикалық
мағыналары ғана. Ал олардың екінші деңгейдегі ауыс, туынды, келтірінді,
идиомалық, фразеологиялық мағыналар тобына келсек, олар көбінесе тілдік
ортада қалыптасқан дәстүрлі мағыналық символ ретінде сөйлеу контексіне
қарай қолданылғанымен, түп-төркіні баршаға айқын емес. Мәселен, көзіне шөп
салу, шөп басын сындыру, итарқасы қиянда, көзайым болу, шөпжелке, шүйкебас
сияқты тіркестердің ауыс, идиомалық мағыналары бізге түсінікті болғанымен,
олардың тілде пайда болу уәждерін бірден айтып беру оңай емес, өйткені
олардың астарында этнолингвистикалық факторлар жатыр. Міне, сондықтан да әр
алуан лексикалық бірліктердің осы екінші деңгейдегі мағыналарын біз шартты
түрде этнолингвистикалық мағыналар деп атадық [1, 21].
Идиоэтникалық семантиканың бастау ұғымдары алғаш А.П.Комаров,
Ж.Вандриес, М.М.Копыленко, Н.Н.Кириллова, З.З.Чанышеваның еңбектерінде
қалана бастады. Жалпы қай тілдің де идиоэтникалық семантикасын неғұрлым
тереңірек танып білуге қазір солар мұрындық болып отыр. Қазақ тіл білімінде
идиоэтникалық семантика мәселесі арнайы нысанаға алынып зерттелмесе де, зат
немесе құбылыс атауының шығу тегі, терминнің пайда болу уәжділігі туралы
тілдік мәліметтер беретін еңбектер баршылық. Мысалы өткен ғасырдың 80-ші
жылдарындағы Ә.Қайдар, Р.Сыздық, М.М.Копыленко, Е.Жанпейісов еңбектерінен
бастау алған зерттеу бағыты Н.Уәлиұлы, Ж.Манкеева т.б. ғалымдардың
зерттеулерінде нақты жалғасын тапты. Сонымен бірге Т.Жанұзақов, Б.Қалиев,
Б.Сағындықұлы, Г.Смағұлова, Б.Момынова, С.Сәтенова, Р.Шойбеков,
Г.Сағидолдақызы, А.Жылқыбаева, А.Ислам, Д.Керімбаев, Ә.Хазимова,
Г.Әубәкірова сынды басқа да лексиколог, этнолингвист ғалымдардың
зерттеулерінен де этностың рухани және материалдық мәдениетінен орасан зор
мәлімет беретін деректерді молынан кездестіреміз. Осы қатарда тілдің
когнитивтік қызметі жайындағы К.Хұсайын, З.Ахметжанова, Б.Әбдіғалиева,
Э.Сүлейменова, т.б. ғалымдар еңбектерінің де орны ерекше.
Осы зерттеулердің нәтижесіне сүйене отырып, идиоэтникалық семантика
ұғымын тілде сақталған этнолингвистикалық деректердің, қалтарыста жатқан
тілдік фактілердің сөйлеуі деп түсінуге болады. Себебі идиоэтника сөзі
(гректің идио – өзіндік, ерекше және этнос – тайпа, халық
сөздерінің бірігуінен жасалған) ұлттық ерекшелік дегенді айқындайды.
Демек идиоэтникалық семантика ұлттық-мәдени ерекшелікті, этникалық
өзгешелікті, этнос болмысын танытатын семантика дегенді білдіреді.
Осындай ұлттық немесе идиоэтникалық болмыс лексикалық бірліктер мен
тілдік құбылыстардың таңбалық ерекшелігі ретінде тілдің көптеген салаларын
жан-жақты қамтиды. Идиоэтника мәселесі этнология, мәдениеттану, философия,
психология, әдебиеттану, тіл білімі т.б. салаларда негізгі мәселелердің
бірі. Қазіргі лингвистикалық зерттеулердегі антропоцентристік бағыт тіл мен
сөйлеудегі этномәдени ерекшелікті зерттеуге жаңа мүмкіндіктер ашып отыр.
Осы орайда этнос туралы небір құнды дерек-мағлұматтармен толықтырып,
мазмұн, тақырып ауқымын кеңейтіп, мән-мағынасын тереңдете түсетін тілдің
дерек көздеріне ауыз әдебиетінің ішінде ғұрыптық фольклор шығармалары
жатады. Ауыз әдебиетінің өзге жанрлары тәрізді олар халықтың ерте заманғы
тұрмыс-тіршілігінің куәсі, өмір айнасы болумен қатар, таза көркемдік
қасиеті мен дүниетанымдық ерекшелігі тұрғысынан да ерекше бағалы. Әсіресе
идиоэтникалық сипаты айқын және көрнекті құбылыстардың бірі – ғұрыптық
фольклор үлгілері. Ғұрыптық фольклор лексикасының идиоэтникалық
семантикасын ашу – қазақ этнолингвистикасы мәселелерін шешудің, оның
табиғатын ашудың бір маңызды жолы. Осы тұрғыдан алғанда тақырыптың
өзектілігі даусыз. Сондықтан осы бағытты этнолингвистикалық ізденулердің
кейінгі жылдары ерекше назар аударуы да зерттеу нысанымыздың зәрулігін
көрсетеді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Ғұрыптық фольклор лексикасы идиоэтникалық
семантика тұрғысынан арнайы алғаш рет қарастырылып отыр. Идиоэтникалық
семантика мәселесі орыс тілінде де әлі арнайы зерттеліп, жүйелі түрде
қарастырылған емес. Бұған дейін фольклорлық лексиканың жеке мәселелері,
фразеологизмдік қолданыстар этнолингвистикалық сипатта әредік айтылған.
Бірақ біртұтас жеке мәселе ретінде, монографиялық зерттеу деңгейінде әзір
онша сөз бола қойған жоқ. Сондықтан да ғұрыптық фольклор лексикасына жан-
жақты ғылыми талдау жасай отырып, тілдің идиоэтникалық семантикасына,
дүниетанымдық қызмет аясына неғұрлым тереңірек бойлау, солай етіп барып
этностың өзін жете тани түсу әсіресе қазіргі егемендік жағдайда айрықша мән-
мазмұн алып отыр. Осы тұрғыдан қарағанда, қазақ фольклоры мазмұнындағы
ұлттық ғұрыптың этномәдени болмысын тіл арқылы анықтауды мақсат еткен
аталмыш жұмыста идиоэтникалық семантика мәселесінің теориялық және
практикалық мәнін ашуға талпыныс жасалды.
Зерттеу нысаны – ғұрыптық фольклор лексикасындағы идиоэтникалық
бірліктер.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Диссертацияның мақсаты – ғұрыптық
фольклор лексикасының идиоэтникалық семантикасын ашу, тілдің дүниетанымдық
қызметін қарастыру. Осы мақсатқа жету үшін мынадай міндеттер қойылады:
- ғұрыптық фольклор лексикасының идиоэтникалық семантикасын
сипаттау;
- қазақ фольклорындағы этномәдени сипаттағы тілдік бірліктерді
зерттеу;
- идиоэтникалық семантиканы қалыптастыратын негізгі
алғышарттарды белгілеу;
- ғұрыптық фольклордың идиоэтникалық семантикасын әлемнің
тілдік бейнесі тұрғысында алып сипаттау;
- ғұрыптық фольклор лексикасындағы көне тіл құбылыстарын
этнолингвистикалық астарлары арқылы анықтау;
- ғұрыптық фольклор туындыларының жалпытүркілік қабатына тән
көптеген идиоэтникалық бірліктерді талдау арқылы олардың
басқа туыс тілді этностармен ұқсас, ортақ жерлерін, олардан
бөлек кейбір өзіндік ерекшеліктерін көрсету;
- этнолингвистикалық, этимологиялық зерттеулер нәтижесінде
бірқатар түркі-моңғол тілдеріне ортақ тұлғалар мен араб-
парсы тілдерінен енген сөздерді анықтап түсіндіру.
Зерттеудің негізгі дереккөздері – тілдік және этномәдени мазмұнды-
ақпараттық құрылымдағы қазақтың бай ғұрыптық фольклоры. Қосымша деректік
материалдар Б.Уахатовтың Қазақтың халық өлеңдері (Алматы, 1974), Оразақын
Асқардың жинап, құрастырумен шыққан қазақ халқының Қара өлеңдерінен
(Алматы, 1989), Б.Абылқасымовтың Телқоңыр (Алматы, 1993), Наным-сенімдер
ғұрпының фольклоры (Алматы, 2004) атты кітаптарынан, өзге де түрлі ауыз
әдебиеті мәтіндерінен алынды.
Жұмыстың теориялық маңызы және практикалық құндылығы. Еңбектің
теориялық маңызы – ғұрыптық фольклор лексикасындағы ұлттық нақышы бар
тілдік бірліктер негізінде ғұрыптық мәдениеттің идиоэтникалық семантикасын
тіл мен ұлт, тіл мен мәдениет сабақтастығында түсіндіруде. Зерттеу
жұмысының нәтижелері мен тұжырымдары этнолингвистика, когнитивті
лингвистика, лингвомәдениеттану, психолингвистика сияқты ғылым салаларына
қатысты өзекті мәселелерді айқындауға, осы бағытта зерттеулер жүргізуге
септігін тигізеді. Зерттеу материалдарын жоғары оқу орындарында
Этнолингвистика, Лингвомәдениеттану, Этнопедагогика, Елтану
пәндерін оқытуда, фольклор мен этимология, тарихи лексикология бойынша
арнайы курс пен арнайы семинарларда, түсіндірме, этимологиялық сөздіктер
түзу тәжірибесінде пайдалануға болады
Зерттеудің әдістері. Диссертацияда сипаттамалы, этнолингвистикалық,
семасиологиялық, тарихи-салыстырмалы және этимологиялық зерттеу әдістері
қолданылды.
Қорғауға ұсынылған тұжырымдар:
- ұлттық мәдени ерекшеліктер немесе идиоэтникалық семантика
этностың заттық және рухани өмірін көрсететін ғұрыптық
фольклор лексикасынан айқын көрінеді;
- ғұрыптық фольклор лексикасының идиоэтникалық семантикасы
әлемнің көркем-тілдік бейнесін тануда маңызды роль атқарады;
- ғұрыптық фольклор лексикасының идиоэтникалық семантикасының
алғышарттарын этномәдени, географиялық, тарихи,
эстетикалық, психологиялық т.б. экстралингвистикалық
факторлар белгілейді;
- отбасылық, маусымдық, діни ғұрыптарға қатысты халық өлеңдері
– ұлттық тұрмыс пен ұлттық дүниетанымға, сан түрлі салт-
дәстүрге, этнопедагогикалық дағдыларға, құқықтық және
қоғамдық нормаларға қатысты құнды деректері болып табылады;
- қазақ халқының фольклорында көрініс тапқан ғұрыптар
жүйесінің этномәдени мазмұны белгілі дәрежеде қазақ
этносының ең көне халықтар қатарына жататынын көрсетеді.
Жұмыстың талқылануы мен жарияланымы. Зерттеу жұмысының негізгі мазмұны
мен материалдары бойынша Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау университетінің
Шоқан тағылымы – 6 атты халықаралық ғылыми-практикалық конференциясында
(Көкшетау, 2001), С.Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік
университетінде жыл сайын өткізілетін С.Аманжолов оқулары атты
халықаралық ғылыми-практикалық конференцияларда (Өскемен, 2003, 2004, 2005,
2006), Қазақстан-Американ еркін университетінің Халықаралық байланыс: тіл,
білім, ғылым, мәдениет атты халықаралық ғылыми-практикалық
конференциясында (Өскемен, 2005) баяндамалар жасалды. Республикалық ғылыми
басылымдар мен ғылыми жинақтарда 10 мақала жарияланды. Диссертациялық жұмыс
А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты Лексикология бөлімінің
кеңейтілген мәжілісінде талқыланып, қорғауға ұсынылды.
Жұмыстың құрылымы. Диссертация кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
ЖҰМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ
Зерттеудің кіріспе бөлімінде тақырыптың өзектілігі, зерттеу нысаны,
мақсаты мен міндеттері, ғылыми жаңалығы, қорғауға ұсынылатын негізгі
тұжырымдары түйінделіп, теориялық маңызы және практикалық мәні көрсетіледі.
Зерттеудің басты нәтижелерінің талқылануы мен жариялануы баяндалады. 1
Отбасылық ғұрыптар фольклорының лексикасы. Отбасылық ғұрып фольклорының
жүйелі зерттеле бастауы өткен ғасыр деңгейіне дөп келеді. Тілдік тұрғыда
қазақ фольклорлық мәтіндердің жалпы лексикасына этнолингвистикалық, тарихи-
этимологиялық, лексика-семантикалық аспектілеріне академик Ә.Т.Қайдаровтың,
Е.Жұбанов пен А.Ибатовтың, А.Мұқатаеваның еңбектері арналды. Біз отбасылық
ғұрыпқа байланысты өлеңдерді келін түсіру, қыз ұзату ғұрыптары лексикасы,
өлік жөнелту ғұрыптары лексикасы, бесік және этнопедагогика лексикасы,
саятшылық пен аңшылыққа қатысты лексика, мал шаруашылығына қатысты лексика
деп топтастырып, олардың құрамындағы тілдік-мәдени ақпаратты тіл
бірліктерін семантикалық жағынан қарастырдық.
1.1 Келін түсіру, қыз ұзату ғұрыптары лексикасы.
Қазақтар өмірінің сан ғасырлық тарихы
әдетте ана тілімен тығыз байланысты. Мысалы, құда түсу рәсімдері, үйлену
тойы, ас беру тағы басқа толып жатқан ұлттық дәстүр, әдет-ғұрып үлгілерінің
атаулары тілде сақталмаған болса, онда рухани мәдениет үлгілерінің мазмұны
да кеми бермек. Әдет-ғұрып, салт-сананы айтқанда, әдетте олар туралы
халықтың көрнекті де, көрікті ойлары тілімізге оралады. Сөз мәні, сөз сыры,
ішкі-сыртқы мағыналары салтпен, дәстүрмен астарлас жатқандығын байқаймыз.
Ол мағыналар, мәндер, сырлар астарында небір тарихи ұғым жатады немесе онда
салт-дәстүрлерге сай түрлі наным сақталады. Келін түсіру, қыз ұзату
ғұрыптарымен байланысты жұмыста ұрын бару, бауыздау құдалық, ит ырылдатар,
табалдырық аттар, түндік ашар, отқа май құю, оң жақ, жаушы, сәукеле,
боғжама, сыңсу, босаға, беташар тәрізді бірсыпыра идиоэтникалық
бірліктердің тілдік сараптамасы берілген. Мысалы, ұрын бару дәстүрі де,
сөздің өзі де бұл күнде қолданылмайды. Күйеу жігіттің қалыңдығымен алғаш
кездесуге баруын ұрын бару, осыған орай ұйымдастырылған той-думан ұрын
той деп аталады. Тойдың мақсаты – екі жастың оңаша кездесуіне, еркін
сырласып, махаббат жайлы сыр шертуге мүмкіндік туғызу. Жаңа ортаға
келгенде қызының басына түсетін іс-әрекеттерді, ұрын барғанда және қыз
алуға келгенде, жігіттің де басынан кешіріп, келген құда-құдағилардың да
жауапкершіліктерін арттыратын тәлім мен тәрбие деп түсінген жөн. Қайын
жұртына келгенде бірінші болып, әдет пен тәртіптің түрлерін күйеу жігіттің
басынан кешіруі, ертең қалыңдығы өз шаңырағына келгенде оған түсіністікпен
көмек көрсетудің сабағы тәрізді.
Бұл туралы профессор Е.Жанпейісов: Ұрын бару ұрын келу деген
тіркестердегі ұрын сөзі түркологияда, негізінен, ұрлану, ұрланып бару
мағынасымен байланыстырылатынын, бірақ ұрын сөзінің ұрланып келу мағынасы
Б.Базылхан сөздігінде қарастырылмағанын, ал қырғыз тілінде баш урун
тіркесіндегі урун сөзі бас ию, қалыңдықтың ата-анасының алдында тағзым
ету (қалыңдық үйіне құда түсіп келгеннен кейін) мағынасын беретінін атап
көрсетеді [ЮСЛ: 807]. Е.Жанпейісовтың пікірінше, осы урун бару мен баш урун
тіркестеріндегі урун сөзі омонимдес, урум сөзінің мағынасы ұрпақ және
Абай жолы эпопеясы негізінде ұрын келу (ұрын бару ұрын кету ұрын
жіберу) ғұрпы күйеудің қыз аулына ұрланып емес, керісінше, жұрттың көзінше,
салтанатты түрде келуін білдіреді [2, 86-87]. М.Рясянен, Г.Вамбери, В.Банг
еңбектеріне сүйеніп, Э.В.Севортян уркачы ұрғашы, әйел, урлуқ ұрық,
ұрпақ уру туыс, ру, урым-путақ ұрпақ, урууғ тайпа, ру, буын, урғуқ
күшік, uraγ ұрық, uruk өскін ағаштың түбірі, оруқ вĕр сал
күйеуге беру дегендердегі ур ~ үр түбірі тұқым, ұрық, туу, ұрпақ әкелу,
тұқым беру, өнім, ұрпақ дегенді білдіретінін айтады [ЭСТЯ: 603-606].
Академик Ә.Қайдар ур ~ үр ~ өр түбірінен тараған ұран, ұрағат, ұру, ұрпақ,
ұрық, үрім, өрен сөздерінің жасалғанын көрсеткен [3, 294-296]. Біздіңше,
урун сөзінің шығу төркіні ру мағынасын білдіретін урук ~ уру ~ ру деген
сөз. Яғни ұрын бару деген тіркес ру, туыс болу деген мағынаны білдіреді
деп жорамалдаймыз. н дегеннен шыққан деушілер де бар.
Әуелгі сөзім беташар, Тауып айтсам жарасар. Жаңа келген жас келін,
Үлкенді көріп аласар (Беташар).
Беташар. Беташардың алдында және соңында жасалатын рәсімдерді ескерсек,
оның төркіні сонау Тәңірлік сенімдермен сабақтасып жатқанын көреміз. Мұнда
қыз бала өз ұясынан шығып, басқа шаңыраққа келіп қонып, өміріндегі бір
дәурені өтіп, енді жаңа кезеңге аттағалы тұрған тұлға ретінде байқалады.
Бет ашу функциясын алғаш атқарушылар ақындар. Көне таным бойынша, ақын
рулар арасында дәнекер қызметін, киелерді жарастыру қызметін атқарған.
Демек, олар жоғарғы дүние мен адамдар дүниесінің байланысшы көпірі.
Бет жабу тірілерге тән жоралғы емес. Өлі адамның ғана беті жабылады.
Бұл рәсім басқа халықтардың фольклорынан да берік орын алған. Сондай көне
жұрттың бірі – Америка үндістері. Сонымен, келіннің бетін жабу жасанды
өлімнің ишарасы. Қанша ғасыр беделінде елеп, екшеп, күнделікті тұрмыс-
тіршілігіне қолдану арқылы, осы ырымның түбінде тылсым негіз барына әбден
сенгеннен кейін ғана оны тұтынған деп ойлауға болады [4, 9].
Көр шымылдық көтерші, көрсін әкем, Көзінің жасын көл қылып төксін
әкем. Көзінің жасын көл етіп төге салып, Міндетімнен құтылдым, - десін
әкем, – дейтін сыңсудағы көр шымылдық осы жоралғының айғағы іспеттес. Қазақ
жасанды өлім арқылы тазартылған келіннің қадамы құт әкеледі деп сенген.
Салт бойынша, қыз өз әулетінде өліп, жаңа елінде басқа сапада қайта тірілуі
тиіс. Өйткені әрбір ру – жеке космос, әлем. Демек, келін бір космос-дүниеде
өліп, тазарып, келесі космос-дүниеде тірілуі керек. Міне, біз сөз етіп
отырған бет ашу салты сол қайта тірілту процесін символдайтын рәсімдік
көрініс. Беташардағы сәлем салу реті әруақтар дүниесі мен тірілерді
келінмен таныстыру мақсатында айтылады.
Есіктің алды ошаған, Ұстатпайды қашаған. Жат елге кетіп барамын,
Жібермеші босағам (Сыңсу). Сыңсу – ұзатылатын қыздың туып-өскен жерімен,
ауыл-аймақ, ағайын-туыстарымен, ата-ана, апа-жеңгелерімен, қала берді құрбы-
құрдастарымен арыздасып, қоштасып, танысуы. Қазақтың сыңсуын башқұрлар –
сеңләу, татарлар – чеңләу, кейде қыз жылату дейді.
Сыңсу сөзінің түбірі сық – түркі тілдеріне ортақ көне түбір. Мысалы,
Махмұт Қашқаридың сөздігінде ol anь sьxtatь ol anь yьglattь – ол оны
жылатты [МҚ ІІ: 232, 235], қазіргі хакас тілінде ылғахчы сыхтахчы –
жылаңқы, ылғаааны сыхааны сыыт – жылау, ылғапчатқан сыхтапчатқан –
жылаушы, алтай тілінде сыт сыыт сығыт сықта – жылау, еңіреу т.б.
[ҚТҚЭС: 179].
Көне түркі жазба ескерткіштерінде йығла, сығта сөздері жылау, еңіреу
мағыналарына ие болған. Сықта сөзі қазіргі кезде ұйғыр, алтай, телеуіт,
сағай, чулым, шор т.б. түркі тілдерінде жиі айтылып, мағынасы жылау,
еңіреу қалпында сақталған. Сөйтіп сығ сөзі сы сың қалпына жетіп, оған
етістік тудыратын –сы және тұйық етістіктің –у жұрнағы қосылып, сыңсу сөзі
жасалған. Сыңсу мен жоқтаудың ұқсас сипаттары қазақтың отбасылық
ғұрыптарының ерекшелігін, халықтың дүниетанымынан хабар береді.
Халық шығармашылығында табалдырық – босаға – маңдайша – бүтіннің орнына
жүретін есіктің бөлшектері. Оның ішінде көбірек қолданылатыны – босаға.
Ғұрыптық дүниетанымнан фольклорға ауысқан бұл ұғым отбасылық ғұрып
поэзиясында, әсіресе, қыздың қоштасуында тұрақты формулаға айналған. Босаға
– екі дүниенің шегі, кез келген дүниенің кіріп-шығатын есігі, әр нәрсенің
аузы деген ауыспалы ұғымға көшкен. Жалпы есік пен босаға сыртқы әлемнен
қорғаныш, ішкі берекелік пен тыныштықты сақтаушы ретінде танылады. Жын-
шайтаннан, ішкі әлемді сыртқы әлемнен, өзін өзгеден сақтар қорғауыш
қызметін атқарар босағаға байланысты түрлі тыйымдар бар екені де белгілі.
Босаға сөзі қазақ тілінде бірнеше мағынада қолданылады: 1) есіктің жақтауы;
2) үйдің төрге қарама-қарсы есік жағы; 3) ауыс мағынада үй, отбасы,
табалдырық [ҚТТС ІІ: 381].
Қыздың босаға аттау рәсімінде үлкен дәстүрлік сыр жатады. Күйеу ұрын
бару, жасау, қалың беру тағы басқа рәсімдерді бастан кешіреді. Қыз соның
бәрінен сүрінбей өтіп, ақ босағаны аттайды. Ақ босағаны аттауды киелі деп
көреді. Сондай-ақ, босаға майлау ырымы да бар. Жастар жеке отау құрғанда
немесе біреу жаңа үй алғанда, жақын-жуықтары келіп, жаңа үй босағасына май
жағады. Бұл осы үй берекелі, майдай жұғымды болсын деген ұғымды
білдіреді. Сонымен, босаға атауының мифтік, символдық мағыналары – ішкі
кеңістік пен сыртқы кеңістікті, ішкі шеңбер мен сыртқы шеңберді, ішкі
әлем мен сыртқы әлемді бөліп жатқан шегара.
Алтаистикада босаға сөзінің этимологиясы жайында қалыптасқан мынадай
пікірлер бар. Г.Рамстедтің пікірінше, босаға атауының түбірі – бас. Яғни
босаға мен басқыш атауларын байланыстыра отырып, моңғ: bas+u basu
ренжіту, ұрысу, төмендету және татарша basqic (баспалдақ) сөздерін
салыстырады. Ал, Егоров босаға атауының моңғол тіліне қатысты екенін
қолдайтын пікірлер ұсынады. Босаға сөзінің моңғол тіліндегі нұсқасы –
босго.
Киіз үйге қатысты лексиканы зерттеген Ока Ардақ түркологтардың босаға
төңірегіндегі пікірлерін сараптай отырып, босаға сөзінің этимологиясы әлі
анық емес деген пікір айтады. Қазақтар түсінігінде босаға – есіктің екі
жағындағы жақтауы. Моңғол тілінде босгох – тік тұрғызу дегенге нұсқайды.
Сөз түбірі босо, осыған қазақ тіліне тән –ға жұрнағы қосылып, босаға сөзі
пайда болған, - дейді Ә.Нұрмағамбетов [5, 23]. Егер маңдайша мен
табалдырықты ұстап тұратын ағаштың көлбеп жатпай, тік қалпында тұруын
ескерсек, бұл болжамның дұрыс екеніне көз жеткізуге болады.
Жылда-жылда боғжама Бояушы едім, жар-жар-ау, Бір міндеттен құтылдым,
Десін шешең, жар-жар-ау (жар-жар).
Осы жар-жардағы боғжама сөзі қыз жасауы салынатын тең деген мағынаны
білдіреді. Э.Севортян боғжама сөзін көне түркілік боғ сөзінен өрбітіп, оған
-а және -мақ жүрнақтарының қосылуымен жасалған байлау мағыналы етістік
екенін көрсетеді. Көне түркі ескерткіштерінде бабағ; бағла байлау.
В.В.Радлов бокша [Кir] мъшокъ, которого женщины кладуть себъ на съдло –
дейді [РСл ІҮ: 1647]. Боғу – түйін, буын [РСл], қазақ, қарақалпақ, башқұрт,
өзбек сияқты тілдерде бау, боғ байлам, егінді, пішенді баулап байлау
дегенді білдіреді. Ал Л.З.Будагов сөздігінде: Боқша – сверток для платья
(род шерстяного чемодана) деп сипатталады [БСл І: 455]. Парсыша-қазақша
сөздікте жаме – киім [ПҚжҚПС, 220]. Академик Ә.Қайдаров бұл сөздің І
компонентін монғол тіліндегі қоржын мағынасын білдіретін богц сөзімен
байланыстырады, ал екінші компонентін парсы тілінің киім-кешек мағынасын
білдіретін жама сөзімен байланыстырып, қыз жасауы деген мағынаны
білдіреді дейді [6, 117]. Сонымен бірге моңғол тілінде бог сөзімен
түбірлес Қалың мал, яғни күйеу жағынан қыз жағына беруге келіскен мал,
дүние мағынасын білдіретін богт сөзі де кездеседі. М.Жүсіптің тілдік
мұрасын зерттеген А.Тұрышев былай дейді: Боқ+жайма екі сөздің
қосындысынан жасалған сөз сияқты [7, 94]. Деректер негізінде түйін
мағынасын білдіретін боғу, қоржын мағынасындағы богц, қалың мал
мағынасын білдіретін богт, түйіншек, пакет мағынасындағы боқша, қыз
жасауы мағынасын білдіретін богажама сөздері – бәрі бог түбірінен пайда
болған деп айтуға болады. Сонымен, үйлену, қыз ұзату ғұрыптарына байланысты
өлеңдерде осы қарастырылғандар тәрізді идиоэтникалық бірліктер бірқыдыру.
Олар диссертацияда толығырақ талданды. Этнографиялық, мифоғұрыптық деректер
арқылы сакральды мазмұнды сөздердің астарлы мағыналары онда жан-жақты
зерттелді.
1.2 Өлік жөнелту ғұрыптары лексикасы. Көне заманнан қалған көп кәде,
ғұрыптың бірі – өлік жөнелту ғұрпы. Осы саладағы өлеңдерге мыналар жатады:
арыздасу, жылау, жоқтау, естірту, көңіл айту. Аталған тараушада жоқтау,
дауыс шығару, тұл, ат тұлдау, жесір, қырқын беру, ақ жуып, арулап қою, оң
жаққа салу, аруақ т.б. лексемалардың этномәдени мазмұны сипатталған.
Мысалы: Мінген бір атың кер ме екен, аяулым, Кекілден аққан тер ме
екен, жайсаңым, Ащы бір даусым шығарсам, жан ботам, Жан анам даусы дер ме
екен, жан ботам? (Дауыс шығару)
Дауыс салу немесе дауыс шығару үш мезгіл айтылады, ол жылауға кіріспе
сияқты. Ертеде ер адамдар үйге тақап қалғанда дауыс шығарып жүгіретін
болған немесе атының басын қоя берген. Оны естіген үйде отырған әйелдер
одан сайын дауыстарын көтере түседі. Кей жерлерде дауыс шығаруды үйге тақап
қалғанда туыстары, сондай-ақ ер адамдар орындайды
Л.Будагов сөздігінде ол екі түрлі мағынада кездеседі: қырғызша дауус
(тауш) дауыс, әйелдің қайтыс болған адамға жылауы [БСл І: 551].
Қарақалпақ тілінде де осы мағынада жұмсалады, тек шығар етістігімен қатар
жұмсалады: а) айғай шығару; б) жоқтау, қайтыс болған адамға қатты дауыс
шығарып жылау [КкРС: 161]. Дауыс сөзі түрік тілінде де осындай мағына
береді: daüssila отанды аңсу, сағыныш, daüssilaya tutulmak сағыныш
[ТурРС: 210].
Ақ жуып, арулап көмді (қойды, аттандырды) – өлікті ардақтап, қастерлеп
шығарып салды. Баба дәстүр, ата салтымыздың қайсыбірін алсақ, тереңіне
бойласақ, сан ғасырлық халық танымының жемісі екенін зерделейміз. Адамды
арулап жуып, ақыретке, ақ кебінге орайтындығын, өлген адамның бетіне ақ
жабатындығы анықтың ғайып болатындығын, бардың жоғалуын, ақ түспен
жабатындығын бейнелеу арқылы ата-бабамыз оның күрделі, құрандылығын, тіптен
өмірде жоқтығын да сезіне білген сияқты. Шәкәрім қажы жазған қой: адам
жоқтан пайда болады да, ақырында жоққа айналады, адам өмірі екі жоқтың
арасы деп.
Шариғат бойынша өлікті арулап жуып, жаназасын оқып көмгеннен кейін оның
көйлек-көншектері және басқа киім-кешектері әдетте мүсәпір адамдарға
беріледі. Тілімізде сирек кездесетін бұл сөз (арулау) кейбір түркі
тілдерінде (алтай, сары ұйғыр, хакас, татар т.б.) арула арығла
тұлғасында кездеседі де, тазалау, жуу, жуыну мағынасында қолданылады.
В.Радловта: арула – тазалау. Арулау сөзінің түбірі – аруарығ. Ару сөзі
тілімізде әдетте әдемі, сұлу деген мағынада жұмсалады. Бірақ аруана деген
тіркесте бұл сөз ардақты, қасиетті мағынасында жұмсалады [8, 43].
Демек, ақ жуып, арулап көму деген тіркес тазалап жуындыру, кіршіксіз пәк
қалпына келтіру.
Шымылдық құрдым оң жақтан, Шыбыным ұшты сол жақтан. Әкем малға
бергенше, Алсын да құдай оң жақтан (сыңсу).
Оң жаққа салу. Қазақта кісі қайтыс болған соң киіз үйдің оң жағына
шымылдық құрып, марқұмды сол жерге қояды. Соңғы сапарға жөнелткенде де, оң
жақтан шығарады. Қайтып үйге кіргізбейді! Шиден тысқары болды ма, ол бақиға
кетті деген сөз. Қазақтарда оң жақ киелі деп есептеледі. Сондықтан өлген
адамның мәйітін оң жаққа салады. Ол осы дүниемен қоштасып, ана дүниеге
қиындықсыз өтсін деген мағынада. Сонымен бірге қазақ қызына төрдің оң
жағынан орын беріп, қыздың төсегін де оң жаққа салады. Ұзатылардың алдында
шымылдық құрып, ұзатылған кезде оң жақтан шымылдықтан шығарады. Кетіп бара
жатқан қызды артына қаратқызбайды. Қазақта қалыптасқан сөз бар: Шыққан қыз
шиден тысқары деген. Осы екі ғұрыпта бір ұқсастық бар. Қыздың өзі сол
үйдікі болғанымен, еті басқанікі. Енді ол басқа әулеттің отын жағып, сол
әулеттің тілеуін тілейді. Қайтып келуі – өлікті үйге алып келумен бірдей.
Сонымен, өлік жөнелту ғұрыптарына байланысты лексика исламға дейінгі
және мұсылмандық жора-жосындардың басын біріктірген этномәдени деректерді
қамтиды. Қыз ұзату мен өлімге байланысты ғұрыптарда астарлас, параллель
көріністерді бейнелейтін тілдік бірліктер мол екені байқалады.
1.3 Бесік және этнопедагогика лексикасы. Бесік жырлары – ұлттық рухани
негіз, себебі ол еліміздің кешегі және бүгінгі тарихын тізбектеп,
этнолингвомәдени қазынаны сақтап келеді, әрі энтографиялық, этномәдениеттік
феномен болып табылады. Олар ұрпақтан ұрпаққа мұра болып келе жатқан табиғи
құбылыстарын, этномәдени дәстүрін, менталитетін, тілдің семантикасы, яғни
тілдік мағыналардың маңыздылықтарын сақтайды. Осы салада фольклорлық
балалар поэзиясын зерттеген К.Матыжанов, И.С.Қарабұлатова бесік жырларын
этнолингвистикалық тұрғыдан зерттеген А.Айтпаеваның еңбектерін атауға
болады.
Бесік жырында ел тұрмысының көріністері мол. Осымен байланысты жұмыста
бесік, шілдехана, қырқынан шығу, тұсау кесер, саусақ санау, ит жейде, хан
талапай, т.б. лексемаларға талдау жасалынды.
Бесік жырында ел тұрмысының көріністері мол: жілік шағып берейін,
байқұтанның құйрығын жіпке тағып берейін, қой тоқтысын сой, бөпем,
үстіне тоқым жабайын, астына терлік салайын быламыққа май құйып,
төңкерме ғып берейін т.б. толып жатқан этнографиялық детальдар мен баланы
жақсы көру, еркелету, айналып-толғануға байланысты айтылатын не түрлі
балама, теңеулер табиғатынан қазақы тұрмыстың иісі аңқып тұрады.
Ең алдымен, қазақтың киелі ақ бесігінің халық дүниетанымында маңызы
зор. Этнограф ғалымдардың зерттеулеріне сүйенетін болсақ, Бесік –
қасиетті, киелі, құтты мүлік, сәбидің алтын ұясы болып есептеледі. Жаңа
туған баланы бесікке салу – халқымыз үшін елеулі дәстүрлердің бірі. Осындай
қуаныш үстінде бесік жыры айтылады. Бесік сөзінің мағынасы – жас нәрестеге
арналып жасалған ағаш төсек. Э.Севортян бесік сөзінің мағыналарын былай
түсіндіреді: 1. колыбель, люлька; 2. младенец; 3. потомство, поколение,
род, родство; свойственник. 4. друг, возлюбленные; 5. гроб, могила. Ол сары
ұйғыр тіліндегі пел`е-, якут тіліндегі бiliä-, чуваш тіліндегі пиеле-,
басқа түркі тілдеріндегі бе:ше-~бе:ши тұлғалары М.Қашқари сөздігіндегі
құндақтау, бесікке таңу мағынасындағы belemek (be-le-mek)
етістіктеріне сай келетінін айтады.
Ә.Нұрмағамбетов бесік сөзінің шығу төркінін былай ашады: Якуттарда
бигээ – тербету (бесікті) [ЯРС: 68] немесе билиә – бесікті тербету, ал сары
ұйғырларда пеле – әлдилеу (баланы) [ЭСТЯ 1978: 123]. Жоғарыдағы тілдік
деректер бізге сөздің алғашқы түбірі етістік би (мағынасы тербету), оған
түркі тілдеріне тән, бізде қазақ тіліне тән меншікті жұрнақтар қосылуы
нәтижесінде зат есім туып, оның мағынасы – жас нәрестеге арналған төсек,
тұлғасы бесік болып қалыптасқан. Мұның өзгеріс жолы мына схемадан көрінеді:
бибе+с+ікбесік” [9, 50]. Профессор Е.Жанпейісов былай дейді: Бесік сөзі
якут тілінде бісік түрінде қолданылады. Якут тілінде сондай-ақ род,
потомство мағынасында айтылатын біс дейтін де сөз бар көрінеді [ПСл: 476,
477]. Біз бесік сөзі bele ~ bele-mek деген құндақ, құндақтау мағыналы
көне түркі сөзінен шыққан деп жорамалдаймыз.
Қазақ баласын: Сен тұр – қозыңа бар, Сен тұр – қойыңа бар, Сен тұр –
жылқыңа бар, Сен тұр – түйеңе бар, Сен қария, Қазан түбін жалап, Үйде жат,
- деп саусақтарды біртіндеп ретімен жазып санауға үйреткен. Мұндағы назар
аударатын нәрсе дүниені құраушы негізгі тектер қамтылған, яғни жер, су,
жел, от (дененің қатты, сұйық, газ, плазма күйі). Төрт түлік малдың
қасиеттерін сипаттағанда жылқы – желден, қой – оттан, түйе – сордан, сиыр –
судан деп айтылуының өзі бірталай нәрсені аңғартады [10, 24-25]. Ендеше
санамақтағы үйрек, терек, шүмек, бөбек сөздері тек қана ұйқас үшін емес,
жаңағы айтылған тектерді мегзеуші заттар есебінде алынған
Хан талапай. Хан талапай – балалар фольклорында асық ойынының бір
түрі. Осы хан талапай этнолексемасының идиоэтникалық семантикасы былай
сипатталады: Жет жарғы бойынша хан ел қамын ойлауға тиіс. Еліне опасыздық
істеген жағдайда, ханды отырған ордасына тастап, одан безіп кететін болған.
Ал оның мал-мүлкін талан-таражға салатын болған. Қазақ хандығы тарихында
бұндай жағдай Тайыр хан түсында орын алған. Сондай-ақ, ханды таққа
отырғызған соң халық ханды көтерген киізді тәбәрікке бөліп алып кететін
дәстүр болған. Бұнда тәбәрік бақыт, байлық, жақсылық әкеледі деген наным-
сенім көрініс тапқан. Бұл жерде ханды таққа отырғызу сакральды ритуалының
бір фрагменті көрініс тапқан [11, 66].
Қорыта келгенде, бесік жырлары – сәби жүрегіне алғашқы рухани нәр
беретін бірден бір қазық.
1.4 Саятшылық пен аңшылыққа қатысты лексика. Қазақ тілінің сөздік
құрамында аңшылық лексикасының өзіндік алатын орны бар. Академик
Ә.Марғұланның айтуынша, тек саятшылыққа (аңшылықтың бір саласы) байланысты
туған мың жарымдай сөз (халықтық термин) бар екен. Осы қыруар тілдік
материалдарды халық арасынан, ел аузынан жинап, бір жүйеге түсіріп, халық
игілігіне жаратудың қазіргі таңда маңызы зор.
Аңшылық пен саятшылық лексикасы біздің ата-бабаларымыздың тұрмыс-
тіршілігінің ажырамас ұлттық белгісі, салт-дәстүрі, наным-сенімінен,
саятшылық өнерінің құрып кеткен небір түрлерінен, аңшылық пен саятшылық
өнерінде ерекше орын алатын аса құнды деректерден хабар береді. Бұл салада
Ж.Бабалықұлы, А.Тұрдыбаевтың Саят, Қырандар еңбектері, Е.Қосбасаровтың
бүркітшілік терминдері жайлы, Н.Уәлиұлының қазақ тіліндегі зоонимдер жайлы
мақалалары өте құнды. Біз жұмысымызда саятшылыққа қатысты бүркіт, томаға,
салбурын, қанжыға, қан сонар, келте сонар, ұзақ сонар, мұзға отырғызу т.б.
этнолексемаларына тоқталдық.
Қазақтың атақты құсбегі аңшылары бүркіттің тегі, қырандық белгі, жасын
айыруға шебер-ақ. Қазақ: Талдан таяқ жас бала таянбайды, Бала бүркіт
түлкіден аянбайды, - дегенде бүркіт ішіндегі өжеті де, батылы да бала
бүркіт екенін айтып отыр.
Бала бүркіт – жас қыран, балапан бүркіт. Сипаттама атаудың тұрақты
компоненті болып жұмсалатын бала атауының балапан мағынасында жұмсалғанын
ортағасырлық ескерткіштердің тілінен де кездестіруге болады: бала –
птенец. Бала сөзінің балапан мағынасында жұмсалғандығын, сондай-ақ
қолбала (қол+бала) бүркіт атауынан да байқауға болады. Әдетте саятшылар
бүркітті үйретуіне қарай, екі топқа бөледі: түз бүркіт және қолбала бүркіт.
Қолбала бүркіт – құсбегілердің бүркітті ұядағы балапан кезінде қолға
түсіріп, кішкене кезінен баулыған бүркіті. Бүркіт – таулы, далалы жерлерді
мекендейтін тегеуріні қатты ірі жыртқыш құс [ҚТТС, 2: 574].
Н.Уәлиұлының пікірінше, бұл сөз біздің қазіргі тілімізде, түбір мен
қосымшаға бөлінбейтін біртұтас сөз. Сөз тарихына үңілсек, бұл атаудың түп-
төркіні бүру етістігімен байланысты екенін байқаймыз. Ғалым Б.Қошым-
Ноғайдың пайымдауынша, бүркіт көне атауы көне түркі тіліндегі бур+үк+ыт
морфемаларының бірігуі арқылы жасалған. Бур түбірі бүктеу етістігінің мәнін
ұғындырады. Сонымен тілдік деректер кірігу процесін бастан кешкен бүркіт
(бур+үк+ыт) атауы бастапқы кезде бұл жыртқыштың өз жемін бүріп, бүктеп
алатын қасиетіне байланысты қойылғандығын айғақтайды. Сонда бала бүркіт
дегенді балапан бүркіт деп түсінуге болады.
Томағаң сенің күмістен, Аяқ бауың жібектен, Екіде бірдей баршын құс.
Томаға. Бүркіттің екі көзін саңылаусыз жауып тұратын бас киімді құсбегілер
томаға деп атаған. Бүркіт сән үшін томағаланбайды, дұрыс үйретіп, баптап-
баулау үшін оның бала-шаға, итке, құсқа, қызылға ұмтыла бермеуі үшін және
жақындағанды шап беріп бүру қаупінен сақтану үшін томағалайды. Томаға
сонымен қатар ителгі мен лашын сынды қырандарға тек мазасызданған
шақтарында кигізіледі. Томағаны бүркіттің басынан тек аңға жібергенде
(ұшырғанда) және жемдеген кезде алады (шешеді).
М.Қашқари сөздігінде томлығ дыбыс құрамындағы тұлғаның бірінші мағынасы
– суық, салқын болса, туынды, ауыспалы түсінігі – көңілсіздік, қаталдық
[ДТС: 574]. Қазіргі түркі тілдері ішінде туваларда дәл осындай мағынаны
дүмбей [ТувРС: 261] сөзі береді. Енді бір түркі тілдерінде, атап айтсақ,
құмықтарда мағына ауысуы алшақтай түсіп, томақ тұлғасы – топас [КумРС:
196], татарларда тома – жан-жағы бітеу [ТатРС, 544] іспеттес түсінікке
нұсқайтын болған. Осылардың қай-қайсысының да тұңғыш түбірі – том, ал
бірінші мағынасы – суық [ДТС, 574]. Бертін келе, ол тұлғасын өзгерте
түсіп, кейбір түркі тілдерінде, оның ішінде қазақ тілінде, алғашқы суық
мағынасы адам мінезіндегі жабырқаңқылық, көңілсіздікті бейнелеп, ауыспалы
мағынаға көшкен. Тілімізде томсарып, көпшіліктен шектеп жүретін, сөзге
араласпайтын кісі туралы айтылатын томаға тұйық тұрақты тіркесінің шығу
тегі осы томаға сөзімен байланысты.
Тілімізде құрылысы жағынан әртүрлі, мағынасы жағынан бір-біріне жақын
мынадай туынды сөздердің бар екені белгілі: томаға, тымақ, тұмылдырық, топы
(диалект, тақия мағынасында). Бәрі де адамның, құстың басына, иттің
тұмсығына кигізілетін затты білдіреді. Аталған сөздердің түбірлері (том,
тұм, тым, топ) тілімізде қосымшаларсыз қолданылмайды. Алайда, академик
Ә.Т.Қайдар том, тұм, тым, төм сияқты түбір сөздердің беретін мағынасы – бір
жағы дөңгелекше, сопақшалау болып, екінші жағы (жоғары жағы) тұйықталып,
төменгі жағымен салыстырғанда жіңішкелеу келетін затты, ұғымды білдіреді
дегенді айтады [12, 285-287]. Н.Дмитриев, И.Отаров өз зерттеулерінде әңгіме
болып отырған сөздің төркінін адам баласының төбесімен байланыстырады.
Жоғарыда айтылғандарды қысқаша былай түюге болады: кейбір түркі
тілдеріндегі сияқты қазақ тілінде де том, тұм, топ сөздері ертеде жан-жағы
бітеу деген мағынаны да, көңілсіздік, қаталдық деген мағынаны да
білдірген.
Сонымен, саятшылыққа байланысты лексика халқымыздың өткендегі өмірінен,
ұлттық мәдениеті мен тарихи даму кезеңдерінен, аң аулау мен саятшылық
кәсіптерінен құнды да мәнді деректер береді.
1.5 Мал шаруашылығына қатысты лексика. Қазақ қауымының көне заман
өлеңдерінің бір саласы – жан-жануарлар туралы, яғни төрт түлік мал туралы
өлеңдер деп аталады. Төрт түлік жайында тарихшы-этнограф Ғ.Себепов және
Х.Арғынбаевтардың еңбектері жазылды. Мал атаулары жайында диалектологиялық
жинақтарда О.Нақысбеков пен М.Бейсенованың еңбектері және сөздіктер де
жарық көрді. Б.Кәмәлашұлының, Б.Тоқтағұлдың, Р.Панзарбекованың,
Б.Тілепиннің еңбектерін, Ш.Жанәбілов пен Ә.Жақыповтың сөздіктерін атауға
болады. Диалектологиялық зерттеу еңбектерінде мал атауларына байланысты
кейбір тарауша да келтірілген. 1969 және 1996, 1999 жылғы қазақ тілінің
диалектологиялық сөздіктерінде төрт түлікке қатысты едәуір сөздер қамтылды.
Сондай-ақ төрт түлік төңірегінде қалыптасқан идиоэтникалық семантика
мәселелеріне арналған профессор Е.Жанпейісовтың мақалаларын атауға болады
[13]. Аталған сала бойынша диссертацияда пір, Зеңгі баба, Қамбар ата,
түлік, мал. Ойсыл Қара, Шопан ата, бағлан, қотан, шуда, өркеш, көнек,
іркіт, саба т.б лексемалардың ұлттық-мәдени, мифосалттық мәніне
этнолингвистикалық талдау жасалды.
Жылқышы ата, Қамбар! Әр тілеуді құдай оңғар! Бала-шаға көп болсын, Бәле-
жала жоқ болсын! (бата)
Мысалы, пір дегеніміз – қолдап-қорғаушы рух, көзге көрінбей қамқоршы
болатын күш немесе біреуді құрмет тұту, қастерлеу деген сияқты бірнеше
мағына береді. Ал, парсы тілінде ақсақалды қарт, діни бастық, әулие деген
мағынада айтылады. Ел ішінде дарынымен, жақсы қасиеттерімен құрметке
бөленген қадірлі адамдарды пір деп атаған.
Жылқының пірі – Қамбар ата. Кейде Жылқышы ата деп те айтады. Аңыз
бойынша, Қамбар ата хазіреті Ғалидың дүлдүлін баққан кісі деседі. Арғықазақ
мифологиясын зерттеген С.Қондыбайдың пікірінше, Түрікпендік Гамбарбаба –
қазақтың Қорқыты сияқты сазгерлер мен әншілердің, ақындардың пірі болып
саналады. Ол дутар дейтін саз аспабын ойлап тапқан деседі. Қамбардың тағы
бір мифтік функциясы – оның су стихиясымен байланыстылығы. Көл иесі Қамбар-
ау, Шөл иесі Қамбар-ау, қарағыма көз сал-ау – осының нышаны. Міне,
Қамбарға берілген үш мифологиялық функция: а) сумен байланысты; ә) жылқымен
байланысты; б) музыкамен байланысты.
Бұл атты бір кездегі тотем ретінде қастерлеп, атқа табынған түсініктің
сарқыншағы болуы мүмкін. Түркі тілдес халықтардың мифологиясында жылқы
малының жебеушісі болған Қамбар ата бейнесі бар, ол кейде аспан айғыры
кейпінде бейнеленеді. Ал, әйел құдайлар мен әйел шамандар байтал кейпінде
бейнеленеді. Эпостарда жылқы бабасының сакральды сипаттары көмескі көрініс
тапқан, табынның басқарушысы образы ерекше бөлініп сипатталады деп жазады
түркі-моңғол эпостарындағы батыр және оның аты образы туралы еңбегінде
Р.С.Липец [14, 162].
Жылқы пірін қазақтан өзге мал баққан қырғыздар да – Қамбар ата десе,
сондай-ақ жылқы ішіндегі ең тәуірі, жақсысы, тамашасы да Қамбар ата атауын
меншіктейді екен. Өзбектер мен түрікмендерде жылқы пірін Дүлдүл баба деп
атау кең тараған.
Қамбар сөзінің түпкі мағынасының төркіні туралы Е.М.Абақан Тілдің
мәдени философиясы еңбегінде: ...қам сөзінің негізгі мағынасы – қозғалыс,
шеңбер, ел, қауым, орта, қасиетті, күшті, батыр, қазына, молшылық, қала
т.б. көптеген ұғымдарды білдіреді. Көне түркі тіліндегі қамұқ сөзі весь,
целый, полный. Қазақта жылқы пірі – Қамбар ата. Қазақтың кемпірқосағы –
Қомбор қосағы, яғни қасиетті көктің беліндегі кісе, мұнда қам түбірінің
мағынасы дөңгелек, көк, бүтін, - дейді [15, 167-168]. Ал, халқымыздың
тұрмыс-салт жырларының типологиясын зерттеген Б.Уахатов: қазақта қарақұрт,
жылан, шаян, бүйінің уын қайтаратын арбаушының сөздерін былай: Бүйі, бүйі,
бүйі, шық! Бүйі иесі Қамбар шық, - деп келтіре отырып, мұндағы Қамбар
ескіліктегі бақсылардың иесі, атасы, құдайы, пірі, - деген. Сонымен,
авторлардың мәліметі бойынша, қам сөзі бақсы, бақсының ойыны, ал
философиялық мағынасы – қозғалыс, шеңбер, қасиетті, молшылық, т.б.
және Қамбар бақсылардың пірі дегендерді келтіре отырып, мынадай тұжырым
пайда болады: Көне мифологияға сүйене отырып, жылқы, ең бірінші, Тәңірінің
сүйген түлігіне айналып, пір Қамбарды дүниеге әкеліп, жылқы пірі Қамбар
жаратушының бірінші өкіліне айналып, негізгі рольді атқарған.
Шаруаның бір пірі – Ойсыл қара! Түйені өсір жарылқап, болып пана
деген халық өлеңіндегі Ойсыл Қара – түйе малының пірі, атасы [ҚТТС 7: 396].
Қырғыз тілінде ойсулата тұлғасында қалыптасқан [КРС: 563]. Түйе малы туралы
арнайы зерттеу жүргізген Ә.Жақыпов ел аузынан естіген аңыздар бойынша,
ертеде түйе атасы саналған – Уайсхарра немесе түйе бағушы – Қаусылқазы
тәрізді адам аттарынан ойсылқара пайда болғандығын айтады [16, 205].
Мал шаруашылығына қатысты лексиканы зерттеген Б.Тілепиннің пікірінше,
парсы тіліндегі көлік, көшуге керекті дүние мағынасындағы вәсайел және
оусаэл дыбыстық құрамдағы сөздер қазақ, қырғыз тілдеріне ойсыл қалпында
жеткен [17, 129]. Ә.Нұрмағамбетұлының да пікірі осыған келіп саяды.
М.Кәмелханұлы Түлік атаулары тарихтың айғақтары мақаласында былай
дейді: Формалық тұлғалануы жағынан ойсылқара атауы ой+сыл+қара деген толық
мағыналы үш сөздің кірігуінен жасалған. Түрки тілі сөздігінде: Ой – ой ат
(оyat) – қара торы ат (МҚ). Осындағы ой деген түрки тілінің қара деген
мағынаны білдіретіндігін аңғаруға болады. Сыл (sil) – зіл, сүлей; сыл кіші
(sil kixi) – сүлей адам, зіл тамақ адам, тамақты аз жейтін адам (МҚ). Қара
сөзін Ш.Уәлиханов зерттей келіп, қара сөзі ертеде қасиетті деген мағынаны
беретін еді дейді. Сонда ой+сыл+қара (ойсылқара) деген түркі тілін (немесе
қазақ ұлтының байырғы тілін) қазіргі қазақ тіліне сөзбе-сөз аударатын
болсақ, тамақты аз жейтін қасиетті (хайуан) деген мағынаны білдіреді.
Ә.Диваевтың мәлімдеуінше: Ойсылқара – Уваис иль-Карани Арабиядағы
Йемен өлкесіндегі Каран атты елді мекеннің тұрғыны Мұхамед пайғамбардың
замандасы, өте діндар кедей адам болған, керуендерге қосылып түйелерді
жетектеп кәсіп еткен. Біздің ойымызша, Ойсылқара атауы ұғымдық жақтан
түйе деген мағынаны білдіреді. Яғни парсының көлік мағыналы оусаэл
сөзінің дыбыстық өзгеріске ұшырауынан тілімізде көшуге қажетті түйе малының
пірін атайтын сөз пайда болған. Ал қара қасиетті деген ұғымды білдіреді.
Сонымен, мал шаруашылығына қатысты лексика халықтың өмір тәжірибесінде
өзекті орны бар ежелгі кәсібі мен еңбегі, киімі мен тағамы, ер-тұрманы,
әртүрлі әдет-ғұрып пен мифтік наным-сенімге байланысты этномәдени сипаттағы
тілдік деректерді қамтиды.
2 Маусымдық ғұрыптар фольклорының лексикасы. Бұл тарауда Наурыз, Ұлыс
күніне қатысты бата-тілек сөздер, жарапазан (жарамазан) өлеңдерінің
лексикасы сипатталады.
2.1 Наурыз, Ұлыс күніне қатысты бата-тілек сөздер. Ұлттық реңктегі
лексиканы зерттеу аспектілерін айқындай келе, Т.В.Романова былай деп
жазады: ... сөз тағдыры оның тереңде жатқан ұғымдардың көп тұстарымен
адамның өмір сүрудегі өмірлік маңызды ұстанымдары, заңдылықтарымен
байланысын айқындауға мүмкіндік береді [18, 113]. Сондықтан
этнолингвистикалық зерттеу – тіл байлығының этнос болмысының мәдени, рухани
дүниесін бейнелейтін мағлұматы бар сөздерін талдап зерделеп түсіндіру деген
сөз, осы күні көпшілікке түсінікті бола бермейтін сөздердің арғы қабатында
олардың пайда болуы, этнос тұрмыс-тіршілігіне қатысты деректер жинақталған.
Біз осы айтылғандардың дәлелі ретінде бата, Қайрақан Наурыз, Ұлыс, Тәңірі,
т.б. сөздердің этнодеректік негіздерін ашуға тырыстық.
Ертеден келе жатқан тамаша салт-дәстүріміздің бірі – бата. Бата (а)
ﻗﺎﻨﺤﻪ (фатехә). 1. Алғыс айту, ақ ниет, жақсы тілек білдіру (оң бата). 2.
Діни. Мұсылмандардың намазда, т.б. діни жораларда оқитын дұғасы [АПС: 42].
Ғалым С.Негимов Ақ бата жинағының алғы сөзінде: Бата ұғымының тек-
төркініне барлау жасар болсақ, Құранның бірінші сүресінің аты фатихадан
туындаған тәрізді. Мұнда жаратушы мен оның елшісі Мухамедке мадақ сөз
айтылады, - дейді. Ал Марат Жауыс Бата беру мен дұға оқу деген
мақаласында: Бата – арабтың фатаа - қайырма немесе қайыру деген сөзінен
шыққан ұғым, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz