Әбілғазы баһадүр ханның «Түркі шежіресіндегі» араб және парсы сөздерінің қолданылу ерекшелігі
Жұмыстың жалпы сипаттамасы
Жұмыстың негізгі мазмұны
Түркі шежіресінің» қазақ тіл білімі тарихында алатын орны
1.1 «Түркі шежіресінің» зерттелу тарихы
1.2 «Түркі шежіресіннің» текстологиясы (Қазан және Демезон нұсқалары бойынша талдау)
1.3 «Түркі шежіресінің» өзге орта ғасыр шығармаларынан айырмашылығы
Түркі шежіресіндегі» араб және парсы сөздерінің лексика.семантикалық сипаты
Араб және парсы сөздерінің лексика.семантикалық ерекшеліктері
2.2 Араб сөздерінің тақырыптық топтары
2.3 Парсы сөздерінің тақырыптық топтары
2.4 Араб және парсы сөздерімен жасалған фразеологиялық тіркестер
3 «Түркі шежіресіндегі» араб және парсы сөздерінің фонетика.грамматикалық сипаты
3.1 «Араб және парсы сөздерінің фонетикалық.орфографиялық сипаты».
3.2 Араб және парсы сөздерінің сөз таптары тұрғысынан бөлінуі.
3.3 Араб және парсы сөздерінің грамматикалық тұлғалануы
3.2.1 «Шежіре» тіліндегі синтетикалық жолмен жасалған араб және парсы туынды сөздері
2. Сөз түрлендіру жүйесі
Қорытынды
Сілтеме жасалған әдебиеттер тізімі
Жұмыстың негізгі мазмұны
Түркі шежіресінің» қазақ тіл білімі тарихында алатын орны
1.1 «Түркі шежіресінің» зерттелу тарихы
1.2 «Түркі шежіресіннің» текстологиясы (Қазан және Демезон нұсқалары бойынша талдау)
1.3 «Түркі шежіресінің» өзге орта ғасыр шығармаларынан айырмашылығы
Түркі шежіресіндегі» араб және парсы сөздерінің лексика.семантикалық сипаты
Араб және парсы сөздерінің лексика.семантикалық ерекшеліктері
2.2 Араб сөздерінің тақырыптық топтары
2.3 Парсы сөздерінің тақырыптық топтары
2.4 Араб және парсы сөздерімен жасалған фразеологиялық тіркестер
3 «Түркі шежіресіндегі» араб және парсы сөздерінің фонетика.грамматикалық сипаты
3.1 «Араб және парсы сөздерінің фонетикалық.орфографиялық сипаты».
3.2 Араб және парсы сөздерінің сөз таптары тұрғысынан бөлінуі.
3.3 Араб және парсы сөздерінің грамматикалық тұлғалануы
3.2.1 «Шежіре» тіліндегі синтетикалық жолмен жасалған араб және парсы туынды сөздері
2. Сөз түрлендіру жүйесі
Қорытынды
Сілтеме жасалған әдебиеттер тізімі
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Тілдік жүйенің қазіргі қалыптасу заңдылықтары мен оның даму тарихын зерттеуге қатысты қандай мұраның болсын, шығу тарихын, табылу, зерттелу жайын жете меңгеріп, ол туралы ой-пікірлер, тұжырымдарды зерделеудің мәні ерекше екені белгілі. Осыған орай қазақ әдеби тілінің XVI–XVII ғасырлардағы жай-күйін танытатын жазба нұсқалар ретінде Захриддин Бабырдың «Бабыр-наме», Қадырғали Жалаиридың «Жамиғ-ат тауарих» атты тарихи шығармалары қатарында аталатын Әбілғазы баһадүр ханның «Шежіре и түркі» шығармасын тілдік тұрғыдан қарастырудың маңызы зор.
1. Березин И.Н. Библиотека восточных историков. Казань, 1854, т, III. Ч. I (Предисловие переводчика). С. 128.
2. Әбілқасымов Б. Әбілғазы ханның «Түркі шежіресі» және оның тілі.
– Алматы: Арыс, 2001. - 246 б.
3. Кононов А.Н. История изучения тюркских языков в Россий. – М. – Л., 1972. С. 272 .
4. Иванов С.Н. Родословное древотюрок Абул-гази-хана. – Ташкент, 1969.
-203 б.
5. Ескі түркі жазба ескерткіштері туралы зерттеулер. – Алма-Ата: Ғылым, 1983. -202.
6. Қордабаев Т.Р. Тарихи синтаксис мәселелері. – Алматы: Ғылым, 1965.
-213 б
7. Әбілқасымов Б. Түркі шежіресі. – Алматы: Ана тілі, 1991. - 208 б.
8. Журнал «Московский телеграф», 1826.
9. Рүстемов Л.З. Қазіргі қазақ тіліндегі араб және парсы сөздері. – Алматы: Ғылым,1982. -160 б.
10. Щербак А.М. Грамматика староузбекского языка. – М. – Л., Изд-во АНСССР, 1962. С. 274 .
2. Әбілқасымов Б. Әбілғазы ханның «Түркі шежіресі» және оның тілі.
– Алматы: Арыс, 2001. - 246 б.
3. Кононов А.Н. История изучения тюркских языков в Россий. – М. – Л., 1972. С. 272 .
4. Иванов С.Н. Родословное древотюрок Абул-гази-хана. – Ташкент, 1969.
-203 б.
5. Ескі түркі жазба ескерткіштері туралы зерттеулер. – Алма-Ата: Ғылым, 1983. -202.
6. Қордабаев Т.Р. Тарихи синтаксис мәселелері. – Алматы: Ғылым, 1965.
-213 б
7. Әбілқасымов Б. Түркі шежіресі. – Алматы: Ана тілі, 1991. - 208 б.
8. Журнал «Московский телеграф», 1826.
9. Рүстемов Л.З. Қазіргі қазақ тіліндегі араб және парсы сөздері. – Алматы: Ғылым,1982. -160 б.
10. Щербак А.М. Грамматика староузбекского языка. – М. – Л., Изд-во АНСССР, 1962. С. 274 .
ӘОЖ: 811.512.122 Қолжазба құқығында
СЕЙТБЕКОВА АЙНҰР АТАШБЕКҚЫЗЫ
Әбілғазы баһадүр ханның Түркі шежіресіндегі араб және парсы сөздерінің
қолданылу ерекшелігі
10.02.02. – қазақ тілі
Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми
дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның
авторефераты
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2007
Жұмыс Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық институтында орындалды.
Ғылыми жетекші: филология ғылымдарының докторы,
профессор Б.Әбілқасымов
Ресми оппоненттер: филология ғылымдарының докторы,
профессор Г. Қосымова
филология ғылымдарының кандидаты,
доцент Б.Жұбатова
Жетекші ұйым: Абылай хан атындағы Қазақ Халықаралық
қатынастар және әлем тілдері университеті
Диссертация 2007 жылы 19 қазанда сағат 14-де ҚР БжҒМ
А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты жанындағы 10.02.02 –
қазақ тілі және 10.02.06. – түркі тілдері мамандықтары бойынша
филология ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін диссертация
қорғайтын Д.53.38.01. диссертациялық кеңестің мәжілісінде қорғалады
(050010, Алматы қаласы, Құрманғазы көшесі, 29).
Диссертациямен ҚР Білім және ғылым министрлігінің Орталық ғылыми
кітапханасында танысуға болады (050010, Алматы қаласы, Шевченко
көшесі, 28).
Автореферат 2007 жылы 19 қыркүйекте таратылды.
Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы, филология
ғылымдарының докторы, профессор Ж.А.Манкеева
Жұмыстың жалпы сипаттамасы
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Тілдік жүйенің қазіргі қалыптасу
заңдылықтары мен оның даму тарихын зерттеуге қатысты қандай мұраның болсын,
шығу тарихын, табылу, зерттелу жайын жете меңгеріп, ол туралы ой-пікірлер,
тұжырымдарды зерделеудің мәні ерекше екені белгілі. Осыған орай қазақ
әдеби тілінің XVI–XVII ғасырлардағы жай-күйін танытатын жазба нұсқалар
ретінде Захриддин Бабырдың Бабыр-наме, Қадырғали Жалаиридың Жамиғ-ат
тауарих атты тарихи шығармалары қатарында аталатын Әбілғазы баһадүр ханның
Шежіре и түркі шығармасын тілдік тұрғыдан қарастырудың маңызы зор.
Орыс зерттеушілері А.Н.Кононов, А.М.Щербак, С.И.Иванов Әбілғазының бұл
шығармасын өзбек әдеби тілінің ескерткіші ретінде қарастырған. Аталған
ғалымдар Әбілғазы мұрасының тілі қарапайым, түсінуге жеңіл, араб және парсы
сөздерін шектеп қолданған деген тұжырымдар жасағанмен, Шежіреде*
кездесетін араб және парсы сөздерін дәйектемелер мен мысалдар арқылы талдап
көрсетпейді.
Әбілғазы шығармасының тіл ғылымы үшін, оның ішінде түркітану ғылымы
үшін маңызы зор екендігін Г.С.Саблуков өзінің аудармасының кіріспесінде
былайша көрсетеді: Исправно изданный Родословной был бы при скудости
литературы на восточно-джагатайском наречии, драгоценным даром для
филологов тюркского языка, который в этом наречии чище, нежели в западных,
как в лексикологическом, так и грамматическом отношении [1,16-б.].
XVI–XVII ғасырдағы жазба нұсқалар, негізінен, шағатай тілінде
жазылатындығы белгілі. Ал Шежіренің тілі жайында проф. Б.Әбілқасымов
былай дейді: XVII ғасырда жазылған Әбілғазы баһадүр ханның Шежіре и
түркі шығармасы, оның тұсындағы шағатай тілінен өзгешелеу тілде, өз
сөзімен айтсақ, түркі халықтарына ортақ, нағыз түркі тілінде жазылғанын
көреміз. Шежіре тіліне жасалған талдауларымыз бойынша, оны қыпшақ тобына
жататын тілдерге, оның ішінде қазақ тіліне жақындатуға мол мүмкіндік
береді [2, 25-б.]
Белгілі бір ескерткіштің түркі халықтарының қайсысына жақын-алыстығын
дәлелдеу үшін ондағы оғыз, қыпшақ, қарлұқ элементтерінің қолданысын
салыстыра қараумен қатар, араб және парсы сөздеріне де ғылыми талдау жасау
арқылы нақтылай түсуге болады. Сондықтан араб және парсы сөздері ортағасыр
шығармаларының белгілі бір пайызын құрайтындықтан біз Шежіре авторының
араб және парсы элементтерін қандай мақсатпен, қаншалықты дәрежеде
қолданғанына баса назар аударамыз.
___________________________________ _______________________________
*Әбілғазы баһадүр ханның Шажара и түрк аталатын бұл шығармасын біз бұдан
былай түркі грамматикасының заңдылығына орай Түркі шежіресі немесе
Шежіре деп бердік.
VIII ғ. бергі кезеңдердегі тарихи ескерткіштердің барлығында араб және
парсы сөздерінің кездесетіні заңды құбылыс. Бұның себебі орта ғасырда
ислам дінінің орнығуына байланысты араб элементтері түркі тілдеріне көптеп
ене бастады және шығыс мәдениетінің өрлеу кезінде (XIV-XV ғғ.) ғылыми және
әдеби шығармаларды араб және парсы тілінде жазу дәстүрге айналған еді.
Міне, осындай жағдайлар түркі ғалымдарының өз шығармаларына арабша және
парсыша ұғымдарды пайдалануына өз ықпалын тигізбей қоймады.
Шежіре тіліндегі араб және парсы сөздерінің арасалмағын айқындау,
бізге түсініксіз араб және парсы элементтерінің лексика-семантикалық
топтарын, құрылымдық ерекшеліктерін зерттеу, олардың қазіргі қазақ тілімен
сабақтастығын анықтау арқылы Әбілғазының араб және парсы сөздерін
қолданудағы төл ерекшелігін көрсете аламыз. Бұл мәселелердің қарастырылуы –
жұмысымыздың өзектілігін көрсетеді.
Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты мен міндеті. “Түркі шежіресіндегі”
араб және парсы сөздерінің қолдану ерекшеліктерін анықтау, оған тілдік
тұрғыдан сипаттама беру. Осы мақсатқа жету үшін мынадай міндеттердің
шешімін табуы көзделді:
- XIV-XVII орта ғасырлардағы түркі әдеби тілінде жазылған
шығармалармен Шежіренің тілін салыстырып, айырмашылығын көрсету;
- “Шежіреде” қолданылған араб және парсы сөздерін анықтап,
тақырыптық топтарға жіктеу;
- қазіргі оқушыға түсініксіз араб және парсы сөздерінің лексика-
семантикалық, морфологиялық ерекшеліктеріне сипаттама беру;
- араб және парсы сөздерінің өзара және түркі сөздерімен бірігу,
қосарлану, тіркесу жолдарына талдау жасау;
- шығарма лексикасындағы араб және парсы сөздерінің үлес салмағын
көрсету.
Зерттеудің дереккөзі. П.И.Демезонның 1871 жылғы басылған сыни нұсқасы
мен 1825 жылғы Қазан нұсқасы.
Зерттеудің нысаны. “Түркі шежіресіндегі” араб және парсы сөздерінің
қолданылу ерекшелігі.
Зерттеудің пәні. “Түркі шежіресіндегі” араб және парсы сөздерінің
лексикалық құрамы.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен нәтижесі. Шығарманың араб және парсы
тілдік қабатына ғылыми тұрғыда сипаттама беріліп, араб және парсы
тілдерінің сол кезеңдегі жазба әдеби тілдің лексикалық қорына тигізген
әсері анықталды. Нақты айтқанда:
- араб және парсы сөздері жеке-жеке қолданыс салалары бойынша
тақырыптық топтарға бөлініп талданды;
- қазіргі оқушыға түсініксіз араб және парсы сөздерінің қолданылу
себебі түсіндіріліп, олардың семантикалық құрылымы ашылды;
- араб және парсы сөздерінің қолданысына статистикалық зерттеу
жүргізіліп, олардың шығарма тіліндегі үлес-салмағы анықталды;
- текстологиялық жұмыстар негізінде екі баспа нұсқада қате жазылған
сөздердің дұрыс нұсқасы қолжазба мәтіндері арқылы қалпына келтірілді.
Зерттеу әдістері. Сипаттамалы, тарихи-салыстырмалы, статистикалық
талдау әдістері, топтау, жинақтау, жіктеу тәсілдері қолданылды.
Теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу нәтижелері негізінде араб
және парсы сөздерінің нақты шығармашылық негізде қолданыстық мәнінің ашылуы
қазақ әдеби тілі тарихы, тарихи лексикология салаларына өзіндік үлесін қоса
алады. Осы жазба ескерткіштің тілі мен қазіргі қазақ тілінің арақатынасын
анықтаудың тіл тарихын зерттеушілер үшін теориялық та, практикалық та мәні
бар. Жоғары оқу орындарында Қазақ әдеби тілінің тарихы, Қазақ тілінің
тарихи грамматикасы, Орта ғасыр ескерткіштері тілі курстарынан дәріс
беруде, ескерткіштің тілдік деректері мен анықтамаларын арабша-қазақша,
парсыша-қазақша түсіндірме сөздіктер жасауда қолданылуға болады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
- Зерттеу нәтижесінде Әбілғазының араб және парсы тілдерінен, шағатай
түркісінен сөз қоспадым деген ескертпесінің мәнін түсінуге болады.
- XVI-XVII ғасырлардағы шағатай тілінде жазылған өзге жазба ескерткіштерге
қарағанда, автордың шығармада араб, парсы сөздерін қолдануында біршама
өзгешелік бар, яғни қазіргі қазақ тіліне жақын деуге болады. Бірақ бұл
тұжырым әлі зерттеуді керек етеді.
- Соғыс қимылдарына, ислам дініне қатысты араб сөздері, ал тұрмыстық зат
атауларына, адамның психологиялық көңіл-күйіне байланысты парсы сөздерінің
қолданылуы Әбілғазы заманындағы ауызекі сөйлеу тілінің жазба әдеби тілге
айтарлықтай әсер еткенін көрсетеді.
- Кейбір араб және парсы сөздерінен құралған тұрақты тіркестер ретінде
қабылданып, күні бүгінге дейін мағына тұтастығын жоғалтпаған.
- Ескерткіште арабша-парсыша, арабша-арабша, парсыша-парсыша, түркіше-
арабша, түркіше-парсыша сияқты қос сөздердің қатар түзуі ерекше байқалады.
- Автор араб және парсы сөздерін қаншалықты мол қолданса да, түркі тілінің
синтаксистік құрылысын жүйелі түрде сақтаған.
Жұмыстың талқылануы мен жариялануы. Зерттеу жұмысының негізгі мазмұны
мен тұжырымдары бойынша Қазақ шежірелері және ұлттық таным мәселелері
атты ғылыми-практикалық (Алматы, 2005), Академик Ш.Сарыбаев және қазақ тіл
білімі мәселелері атты халықаралық ғылыми-теориялық (Алматы, 2005),
академик Ө.Айтбаевтың 70 жылдығына арналған Мемлекеттік тіл саясаты:
терминология, аударматану, ресми құжат тілі атты халықаралық ғылыми-
теориялық (Алматы, 2007), проф. М.Томановтың туғанына 75 жыл толуына
арналған Тіл тарихы: кемелдену және кешенділік атты республикалық ғылыми-
теориялық (Алматы, 2007) конференцияларда баяндамалар жасалды.
Зерттеу жұмысы бойынша халықаралық және республикалық ғылыми-
теориялық конференция материалдарында және ғылыми басылымдар мен жинақтарда
9 мақала жарияланды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диссертация кіріспеден, үш тараудан,
қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
Жұмыстың негізгі мазмұны.
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, нысаны, мақсаты мен міндеттері,
теориялық және практикалық маңызы, ізденістердің ғылыми жаңалығы,
зерттеудің әдіс-тәсілдері мен ұсынылған тұжырымдары айқындалып, жұмыстың
талқылануы мен жариялануына қысқаша деректер берілді.
Диссертацияның бірінші тарауы Түркі шежіресінің қазақ тіл білімі
тарихында алатын орны деп аталады. 1.1 Түркі шежіресінің зерттелу
тарихы. XVII ғасырда жазылған құнды жазбаша ескерткіш Әбілғазы баһадүр
ханның Түркі шежіресі зерттеуші ғалымдардың (А.Н.Кононов, Б.Әбілқасымов,
Т.Қордабаев) мәліметтеріне қарағанда, еңбектің біздің дәуірімізге келіп
жетуіне, зерттелуіне, танылуына, аударылуына ықпал еткендер – Сібірге жер
аударылған швед офицерлері, солардың бірі Филипп Иоганн Табберт
Страленберг. Ол қолжазбаны Тобыл қаласынан тауып, орыс тіліне аудартса,
швед Шенстрем неміс тіліне аударады. Бұл аударма арада көп уақыт өткеннен
кейін 1780 жылы ғана кітап болып басылып шығады. Ал одан бұрынырақ қолжазба
неміс тілінен француз тіліне аударылып, 1726 жылы Лейденде жарық көреді.
Шежіренің баспа нұсқасын орыс тіліне аудару бірнеше рет қолға алынса да,
олар сәтсіз шығады [3].
Шежірені түпнұсқадан орыс тіліне алғаш аударған – Г.С.Саблуков. Бұл
аударманы ол Қазан басылымы бойынша және Петербургтегі Ғылым академиясының
мұражайында сақталған қолжазбалармен салыстыру негізінде жасайды. 1906 жылы
Қазанда Г.С.Саблуков аудармасы кітап болып басылып шығады.
Белгілі ориенталист ғалым И.Березин Шежіренің Г.С.Саблуков жасаған
аудармасын жеке кітап етіп, Книга родословия тюркского деген атпен өзінің
Шығыс тарихшыларының кітапханасының 3-томына кіргізеді [1].
Бұдан кейін Әбілғазы еңбегін зерттеу қолға алынып, ол XIX ғасырда көп
ғалымдардың назарына ілігеді. А.Н.Кононов История изучения тюркских языков
в России атты еңбегінде осы аталған шежіренің зерттелу тарихына көбірек
тоқталады [3].
Түркі шежіресінің грамматикалық құрылысын сипаттауға арналған
еңбектердің бірі – проф. С.Н.Ивановтың Родословное древотюрок Абул-гази-
хана деп аталатын монографиясы. Ол Түркі шежіресін ескі өзбек тілі
ескерткіші ретінде қарап, өз зерттеулері арқылы өзбек тілінің тарихи
грамматикасын жасауға үлес қосатынын айтады [4,5-б.].
Әбілғазының Түркі шежіресін өз зерттеулерінің нысаны етіп кейінгі
жылдары ғана алған қазақ ғалымдарының бірі Б.Әбілқасымов Түркі шежіресі
кітабының зерттелу тарихына шолу жасап, ондағы тұрақты сөз тіркестерін
тілдік тұрғыдан талдайды [5,48-62-бб.]. Сол сияқты Т.Қордабаевтың Тарихи
синтаксис мәселелері атты монографиясында Шежіренің синтаксистік
құрылысы сөз болады [6].
Проф. Б.Әбілқасымов Әбілғазының аталған шығармасын 1992 жылы Түркі
шежіресі деген атпен қазақ тіліне аударады [7]. Түркі шежіресінің қазақ
тарихы мен әдебиетіне қатысты көптеген мақалалар жариялады. 2001 жылы
Әбілғазы ханның Түркі шежіресі және оның тілі атты кітабы басылып
шықты. Ғалым Шежіренің фонетикалық-орфографиялық ерекшеліктеріне,
лексика-фразеологиялық сипатына, грамматикалық құрылысына жан-жақты талдау
жасайды. Шежіренің тілін зерттей келе, оның қазақ тіліне, сондай-ақ,
тарихи грамматика мен тарихи лексикологияға көп деректер бере алатындығын
дәлелдейді [2,4-б.].
1.2 Түркі шежіресіннің текстологиясы (Қазан және Демезон нұсқалары
бойынша талдау)
Ерте замандағы жазба ескерткіштер ғасырдан ғасырға көшіріліп
жеткізілгендіктен, көне дәуірлерден келіп жеткен құнды мұраларымыздың
көпшілігі бірнеше нұсқада сақталғаны мәлім. Әбілғазының Түркі шежіресінің
бізге белгілі екі нұсқасы бар. Қолжазбаның бір көшірмесі Мәскеудегі Ресей
Сыртқы істер министрлігінің архивінде сақталып, 1825 жылғы Қазан
басылымына негіз болған. Қолжазбаның екінші көшірмесі – кезінде В.И.Даль
Орынбордан тауып алып, Академияның Азия мұражайына сыйлаған Петербург
нұсқасы [2,4-б.].
Г.С.Саблуков өз кітабының кіріспесінде Қазан басылымындағы парсы
сөздері Петербург қолжазбасында түркі өлеңдерімен ауыстырылғанын айта
келіп, кім де кім менің аудармамды баспа мәтінмен аударуды қайталаса,
көптеген келіспеушіліктер мен жаңылулар табады [1,16-б.], – дейді.
Расында да, Қазан баспа нұсқасын қолжазбамен салыстырсақ, біршама
айырмашылықтар мен едәуір қателер байқалады. Мысалы, 18-бетте Оғыз ханның
балалары мен немерелерінің аттары қалдырылып кеткен. Көшірушілер оны жай
белгілермен белгілеп қойған. Мәселен, Қазан басылымында Оғыз ханның
ұғланлары уа нәбирелерінің зікірі туралы айтылғанда, Ай ханның ұлдарының
аттарын Ұшад (Ұшар деп жақша ішінде берілген), Қанық деп келіп, Жұлдыз
ханның ұлдарының аттарына Тау ханның ұлдарының аттары жазылады. Ал Көк
ханның ұлдарының аттары мүлдем аталмайды (18-б.).
Сондай-ақ, мұндай кемшіліктердің бірі – Оғыз ханға байланысты өлең
жолдарында сөйлем құрылыстары екі баспа нұсқада (Демезон және Қазан) бірдей
емес.
Жалпы ескі жазба мұраларымыздың тілін қарастыру барысында баспа
нұсқалар арасындағы текстологиялық айырмашылықтар лексикалық, графикалық,
морфологиялық, синтаксистік аспектілер бойынша анықталады.
Лексикалық айырмашылықтары бойынша түркі сөздерінің түркі сөздерімен, кірме
(араб, парсы) сөздерінің түркі сөздермен өзгертілген тұстары бар:
Қ: Ләшкәрінің қолына ау чақлы олүк мал түшді кім йүклемекке түлүк
арлық қылды (18).
П: Ләшкәрінің қолына ол чақлы олүк мал түшді кім йүклемекке ат азлық
қылды (12,10).
Түсініктеме: Оғыз хан әскерінің қолына көп олжа түсті,артуға ат көлігі
аздық қылды. Көшірмешілер өз дәуіріне дейінгі мағынасы көнерген сөздерді
жаңа сөздермен өзгертіп отыруы мүмкін. Мұнда көріп отырғанымыздай, түлүк
сөзі ат сөзімен ауыстырылған. Азлық сөзінің арлық деп берілуі диакретикалық
белгілердің өшіп не көрінбей қалуынан болса керек.
Қ: Көб йыллар падишаһлық қылыб офат табды (8,15).
П: Көб йыллар падишаһлық қылыб өлді (11,13).
Графикалық ерекшеліктері. Сөз еткен кезеңдегі жазба дәстүр араб
графикасымен жазылғандықтан, кейбір таңбалардың екі не үш түрлі таңбалануы
бар. Себебі араб графикасында т әріптерінің 2 түрі, с әрпінің з түрі бар.
Сондықтан әр нұсқада көшірмешілер кейбір әріптерді әр басқа таңбалаған.
- Оғұз елінің барчасыны мұсылманлыққа дауат қылды (17) деген сөйлемде
дауат (шақыру) әр басқа берілген.
Қ: ﺓﻭﻋ ﺪ дауат (11,26)
П: ﺕﻭ ﻋﺪ дауат (17).
- Ұғланлары мен нәукерлері бірлән күш тақұқны ат бірлән чабдылар.
Қ : ﻂﺍ ат (18,5)
П: ﺖ ﺍ ат (25)
Морфологиялық ерекшеліктерінде Қазан нұсқасында -нің, -ның, -ға, -ні
септік жалғауларының Петербург нұсқасында толықтырылып түзетілгені
байқалады.
Қ: Беш алты мағұл қары сөзін (23)
П: Беш алты мағұлның қары сөзіні (35,20).
Қ: тәңрі әмірі білән (15).
П: тәңрінің әмірі бірлән (22, 13).
Шығарманың синтаксистік ерекшеліктері ретінде сөйлем жүйесіне
қиыспай, қабыспай тұрған сөздер мен сөз тіркестері кездеседі. Бұрын түсіп
қалған, жаңсақ жазылған сөз тіркестері өз тарапымыздан түзетіліп жазылды.
Қолданылу аясы шектеулі шығыс сөздерін айыра білмей, кей
көшірмешілердің қате жазып жібергені, контекстік мағынасы ұқсас сөздерді
шатастырып алғаны төмендегі сөйлемдерден байқалады:
П: Тудаменку хан бесиар зұлым уа бидар қалмақны ағаз қылды (93,3)
Түсініктеме: Осы сөйлемде бидар парсы тілінде ояу болса, онда бұл сөз
аталған сөйлемге ешқандай қатысы жоқ. Ал бидад (әділсіз) сөйлемге негіз
бола алады. Дұрысы: Тодуменку хан көп зұлым және әділсіз қалмақты қырды
Қ: Анлар көб фасадлар қыла тұрұр ермешлер теб Сүбідай баһадүр бірлән
Тұғышарны көб черік бірлән анларының үстіне йіберді (54,6-б.).
П: Анлар көб қасадлар қыла тұрұр ермешлер теб Сүбідай баһадүр бірлән
Тұғышарны көб черік бірлән анларының үстіне йіберді (54,6-б.).
Түсініктеме: енді бұл сөйлемде фасад емес, қасад болса керек, себебі
қасад араб тілінде – ой дегенді білдірсе, онда бұл сөйлем былай аударылады:
Сүбітай баһадүр мен Тұғышарды көп әскермен оларға қарсы жіберу ойларында
болса керек. Шығарма тілінде мұндай ауытқулар баршылық.
Сондай-ақ, екі басылымды бір-бірімен және 1891 жылғы Қазанда басылып
шыққан нұсқамен салыстырғанда, бірқатар жолдардың түсіп қалуы сияқты
кемшіліктер де байқалады. Ал майда түзетулер баспа нұсқада диакритикалық
белгілермен, сөздермен көрсетілген. Әбілғазының шығармасына арнайы
текстологиялық жұмыстар жүргізілмегендіктен, баспа нұсқалардағы кейбір
сөздерді дұрыс оқып, аударуға қиындық келтіретін тұстары баршылық.
Осы Түркі шежіресі кітабының шығуымен байланысты 1826 жылы
Московскиий телеграф журналында жарияланған бір мақалада: ... Азиялық
шежірелер мен аңыздардың құндылығы мен дұрыстығын, қай еңбектерге
сүйенгенін анықтау үшін алдымен түпнұсқаларды білу керек. Шығыс
зерттеушілері олардың мәтіндерін салыстырып, жөндеп, дұрыс аударылуын ұсыну
керек [8,10-б.], – дейді. Сондықтан бірнеше нұсқада жеткен орта ғасыр
жәдігерліктеріне ең алдымен текстологиялық жұмыстар жүргізген абзал. Осымен
байланысты олардың мұқият зерттелуі – ең жауапты мәселе.
1.3 Түркі шежіресінің өзге орта ғасыр шығармаларынан айырмашылығы
Әбілғазының өз шығармасының тіліне байланысты ... бұл тарихны йахшы
уа йаман барчалары білсүн теб түркі тілі бірлән айтдүм һәм андағ айтыбмын
кім беш йасар ұғлан түшүнүр уа бір калима чағатай түркісінден ғарабдын уа
парсыдын қошмаймын деген ескертпесі бар (36-б.).
Ал көптеген зерттеуші ғалымдар бұл шығарманың түсінуге жеңіл түркі
тілінде жазылғанын өз еңбектерінде дәлелдеп берді. Бірақ автор “араб,
парсыдан, шағатай түркісінен бір сөз қоспадым” десе де, оның өзі өмір
сүрген уақытындағы түркі халықтары қолданған жазба әдеби тілде қолданылуы
дәстүрге айналған араб, парсы, шағатай элементтерін пайдаланбауы мүмкін
емес еді.
Әбілғазының араб, парсы сөздерін қолдануының өзіндік бірнеше себептері
бар: 1) Арабтардың жаулап алуы мен ислам дінінің таралуына байланысты бұл
тілдердің мәні басымырақ болды; 2) Араб тілінен түркі тіліне сөз ауысу
үрдісі әсіресе түркі тілдерінің даму тарихына айтарлықтай үлес қосты;
3)Орта Азия және Таяу Шығыс халықтарының әдеби тілі тарихында классикалық
араб тілі едәуір рөл атқарған.
Орта ғасырларда шығармаларды араб тілінде жазу дәстүрге айналды. Ал
дәстүр жалғастығына сәйкес жазба тілге тән араб және парсы сөздерін қолдану
мұсылманша сауаттылар үшін жат емес еді. Түркі халықтары көп жылдар бойы
тәжік және парсы халықтарымен көршілес отырып, тікелей қарым-қатынас жасауы
арқылы, сондай-ақ жазба әдебиет үлгілері мен мәдени байланыстары арқылы
түркі тіліне парсы тілінен бірқатар сөздер енді. Тарихи деректер Орта Азия
мен Қазақстанды мекендеген түркі тайпаларының тіліне араб сөздерінен гөрі
парсы сөздері әлдеқайда ертерек ене бастағанын көрсетеді [9,31-б.].
Әбілғазы да жастайынан халық ауыз әдебиетін, парсы тіліндегі тарихи
шығармаларды сүйіп тыңдап, зерттеген. Араб және парсы тілдерін жетік
білген. Бұған себеп кітабының кіріспесінде Құдай бұйыртып, ажалдың
үндеушісі келіп қалмаса, бұл кітапты парсы тілінде жазу ойымда бар (37), –
дейді. Сонымен қатар Әбілғазы Түркі шежіресі шығармасын жазу барысында
Рашид-ад-Диннің Жамиғ-ат тауарих шежіресіне және басқа да Шыңғыс хан
ұрпақтарының тарихы жазылған кітаптарға сүйенгенін айтады. Ал Жамиғ-ат
тауарих шежіресі парсы тілінде жазылған, одан аударылған жерлерде
иранизмдердің жиірек қолданылуы заңды. Ендеше, Әбілғазы Шежіресінің
лексикасында қолданылған араб және парсы сөздерінің бір себебін осыдан
іздеу қажет сияқты.
Жалпы Әбілғазы шығармасындағы араб, парсы сөздеріне қатысты әртүрлі
пікірлер қалыптасқан.
Г.С.Саблуковтың айтуы бойынша, Әбілғазының Түркі шежіресінің тілі
Хиуа тұрғындарының тілінде жазылған. Ол тіл араб және парсы сөздері мен сөз
оралымдарын қабылдағанмен, басқа тілдерге қарғанда түркі тілінің тазалығын
сақтаған қырғыз, башқұрт және Оренбург татарларының тілдеріне жақын
жазылған[1, 9-б.].
Бұл пікірді А.Н.Кононов, С.Н.Иванов, Т.Р.Қордабаев сияқты ғалымдар да
қолдайды.
Проф А.М.Щербак Әбілғазының жоғарыдағы ескертпесін “кейбір
авторлардың шағатай тілінің жасандылығын дәлелдеу үшін айтқан, әйтпесе оның
грамматикалық құрылысында парсы тілінің әсері байқалады” деп түсіндіреді
[10,14-б.].
Аталған ғалымдардың бәрі де Әбілғазының Түркі шежіресін өзбек әдеби
тілінің тарихын зерттеуге қажетті тілдік нұсқа ретінде қарастырады.
Б.Әбілқасымов: Шығарма авторы өз еңбегінің тілі туралы белгілі бір
мақсат көздеп, жазу үстінде нақтылы ұстанымды басшылыққа алғанын ескертсе
де, оның лексикасында өз кезеңінің де, оның өз ортасының да сөз байлығын
пайдаланғаны белгілі. Сондай-ақ онда көне түркілік, ортағасырлық жазба
нұсқалар әсері, моңғол, араб, парсы тілдерінен енген сөздер молынан
кездеседі, сондықтан бұларды жеке-жеке қарастыру қажеттігі туындайды [2,
60-б.], – дейді.
Әбілғазының ескертпесіндегі шағатай түркісі деген ұғымға өз
пікірімізді білдіре кетейік.
Орта ғасыр Науаи заманындағы ақындар туындыларында шағатай тілінің
дәстүріне сәйкес парсы өлең құрылыстары мен араб тіліне тән синтаксистік
құрылымдар мол қолданылса, ал кейінгі тарихи шығармаларда араб және парсы
тілдерін қолдануындағы тілдік ерекшеліктер араб және парсы сөздері
етістікті сөз тіркестері деңгейінде басым болған. Әрі қазіргі тілмен сай
келетін араб және парсы сөздерімен жасалған тұрақты сөз тіркестерді,
эпитеттерді көп пайдаланған. Мәселен, Р.Сыздықова Жамиғ-ат тауарихта да
есімді, етістікті тұрақты тіркестердің дені қазақ тілінде бар тіркес
үлгілерімен бірдей екенін көрсетеді [11].
Әсіресе бұл тілдік ерекшеліктер өз шығармасын халық тіліне жақындатуға
әрекет еткен Әбілғазының Түркі шежіресінде ерекше байқалады.
Ендеше, Әбілғазының шағатай түркісі деп, өз заманындағы алдыңғы ақын-
жазушылар шығармаларының тіліндегі күрделі араб және парсы тілдерінің сөз
тіркестіру амалдарын, синтаксистік оралымдарды, өзге тілдік құрылымдардың
көптеп қолданылуын, кей жағдайда оқыған сауатты адам болмаса, түсініксіз
араб және парсы сөздерімен ауырланған тілді айтып отырғаны деп түсінген жөн
сияқты. Міне, осы ерекшеліктерді аңғарып, өз шығармасын жазу үстінде ол
дәстүрден шамасы келгенше аулақ болуға тырысқан. Барша түркі халықтарына
ортақ түркі тілінде жазуды мақсат еткен.
Егер де автордың айтып отырған шағатай түркісі дегені жоғарыдағы
айтылған өзге тілдік күрделі синтаксистік құрылымдар болса, онда “араб,
парсы тілдерінің сөйлем құрылысын пайдаланбадым” дегені деп топшылауға
негіз бар. Өйткені шығарманың сөйлем құрылысы, шынында да, өте жатық,
қазіргі қазақ тіліне жақын.
Мұны Әбілғазының еңбегінде қолданған барлық сөзге лингвостатистикалық
сипаттама жасау арқылы анықтауға болады.
Сандық есептеуді көлемді түрде алып, Әбілғазының сөз қолдану
ерекшелігін нақтылы көрсету үшін қайталауды шығарып тастап шығарма
тіліндегі барлық сөздерді бір бөлек, ономастикалық атауларды бір бөлек алып
отырмыз. Өйткені ономастикалық атаулар шығарманың бірсыпыра пайызын
құрайды. Біздің бұл есептеуіміздің қорытындысы шамамен мынадай болды
(қайталауларды есептемегенде):
Ономастикалық атаулартүркі сөздері араб сөздері парсы сөздері
277 3990 397 365
5, 5 % 79, 3 % 7, 9 % 7, 3 %
Э.Н.Наджиптің сандық есептеуінде, Құтыбтың Хұсырау уа Шырын
поэмасында араб және парсы сөздерінің арасалмағы шығарма лексикасында 24-31
пайызды құрайды [12,138-б.]. Ал татар зерттеушісі З.А.Хисамиеваның есептеуі
бойынша, Қадырғали Жалаиридың Жамиғ-ат тауарихында түркі сөздері – 58
пайыз, араб сөздері – 28 пайыз, парсы сөздері – 13 пайыз, орыс және моңғол
сөздері 1 пайызды құрайды екен [11,27-б.]. Байқап отырсақ, проза жанрында
жазылған осы орта ғасыр ескерткіштерінің ішіндегі аталған екі тарихи
шығарманың қазіргі қазақ тіліне ең жақыны екені дау тудырмайды. Дегенмен,
тілінің қазақтарға түсініктілігі жағынан біз қарастырып отырған Түркі
шежіресі Қадырғали Жалаиыридың жазған Жамиғ-ат тауарихынан да жақын
екенін мына сандық есептеулер көрсетіп тұр. Себебі Әбілғазы туындысында
араб және парсы сөздері Қадырғали шығармасына қарағанда анағұрлым аз
жұмсалған.
Шежіреде кездесетін араб-парсы сөздеріне сандық есептеу жүргізу
арқылы біз Әбілғазы ханның араб және парсы сөздерінен қолданудағы өзіндік
ерекшелігін біле аламыз:
Араб сөздері Парсы сөздері
397 365
7,9 % 7,3 %
қазіргі қазақ тіліндеҚазіргі қазақ тілінде қазіргі қазақ қазіргі қазақ
қолданылатын араб қолданылмайтын араб тілінде тілінде
сөздері сөздері қолданылатын парсы қолданылмайтын парсы
сөздері сөздері
235 162 223 142
4, 6 % 3, 2 % 4, 4 % 2, 8 %
Бұл сандық көрсеткіштен қазіргі қазақ тілінде қолданылатын араб және
парсы сөздерінен гөрі қазіргі қазақ тілінде қолданылмайтын араб және парсы
сөздерінің мейлінше аз мөлшерде жұмсалғаны байқалады.
Сонымен, автордың араб, парсы, шағатай тілдерінен бір де сөз
қоспадым деген мәлімдемесін сол тілдерге тән сөйлем құрылысын
пайдаланбадым деумен қатар, қазіргі қауымға түсініксіз араб және парсы
сөздерін мейлінше аз қолданғанын айтқаны деп түсінеміз.
Әбілғазы Түркі шежіресін жазуда көп тілді білуі нақты көрініс
табады. Оның өз заманында араб, парсы тілдерін жетік меңгергенін шығармада
көп сөздерге этимологиялық талдаулар жүргізіп, мағынасын ашуға тырысқанынан
да байқауға болады.
Әбілғазының өзі еңбегінің кіріспесінде өз заманының білімді, жан-жақты
даярлығы бар адам екендігін және Құдай тағаланың оған берген қасиеті
ретінде әскери өнерден, ақындық өнерден, араб және парсы, моңғол
тілдерінен, тарихи маңызды оқиғалардан да хабардар екенін және оларды жатқа
білетінін баяндайды.
Бұл шығармадан түркілердегі ру, тайпа аттарының шығу тектеріне
байланысты көптеген деректер кездестіруге болады. Қаңқылы сөзінің шығу
тегін арба жасаған адаммен байланыстырса, ұйғыр елінің атын ұю сөзінен
шығарады. Ұйғыр өз төрелерінің атын йідіқұт дейді. Ол иіді (ию) және құт
(арабша жан деген мағынада) сөздерінен құралғанын түсіндіреді.
Сондай-ақ араб және парсы сөздеріне де түсінік беріп отырады. Мәселен,
автор аталған еңбегінің 5-бетінде адам адам араб тілі тұрұр, араблар
йерінің қыртышыны адам дер деп жазады. Яғни оның себебін Құдай тағала
адамды жер бетінен алынған топырақтан жасағаннан деп түсіндіреді. Идрис
атауының да дәріс сөзінен шыққандығын көрсетеді. Шестің мағынасы ғабат
аллах тимек болұр (Құдайдың құлы) дейді.
Оғыз ханның жиырма төрт немересінің аттарының мағыналарын көбіне араб
және парсы сөздерімен түсіндіреді. Кейде түркі сөзінің араб және парсы,
моңғол тілінде қалай аталатынына да тоқталады.
- Ағыб бара тұрған ұлұғ суны түркі тілінде сай дер уа тәжік күчекін
руд уа ұлұғын рудхоне дер араб уады дер мағұл мұран дер (45). Темірдін
даруаза қойдылар андағ диуарыны араб сәдд дер, түркі тілі бірлән торқорқа
дерлер Хытай халқы онку дерлер (47).
Қорыта келгенде, Әбілғазы шығармасы, өзі кіріспесінде айтқандай, тап-
таза түркіше неге болмайды десек, қателескен болар едік. Өйткені тілдің
жалпы даму заңдылығы бұны көтермейді, шеттен кірген сөздердің кіруі табиғи
құбылыс. Әбілғазы араб және парсы, шағатай әдебиетін де, діни оқуын да
жетік білген, ислам дінінің шарықтау кезеңінде хатқа түскен бұл ескерткіште
араб және парсы сөздері көп деп айтуға болмайды.
Сондай-ақ, Әбілғазы шығармасы көне дәуір тіліндегі сөз мағынасын
тануда, жер-су аттарының этимологиясын айқындауда, өткен тарихымызды білуде
тигізер пайдасы зор. Демек, Әбілғазы ханның Түркі шежіресі қазақ әдеби
тілінің тарихынан ерекше орын алады деп білеміз.
2-тарау Түркі шежіресіндегі араб және парсы сөздерінің лексика-
семантикалық сипаты деп аталады. Оның Араб және парсы сөздерінің лексика-
семантикалық ерекшеліктері деп аталатын бірінші тараушасында Шежіредегі
араб және парсы сөздері лексика-семантикалық ерекшеліктеріне қарай үш топқа
бөліп қарастырылады:
Бірінші топқа мағынасы өзгеріске түспеген сөздерді жатқызуға болады.
Шежіреде беретін мағынасы мен қазіргі қазақ тіліндегі мағынасы сол
күйінде сақталған араб және парсы сөздері – шығарма тілінің негізгі арқауы.
Мысалы, әділ, азап, айла, арзу, бақ, дана, дұшпан, дос, дарбаза т.б. атауға
болады.
Шежіре тілінде абстракт ұғымдарды білдіретін сөздер негізінен араб
элементтері болып келеді. Ал парсы сөздерінің басым көпшілігі тұрмыстық зат
атауларына қатысты жұмсалған. Мұның себебін түркі халықтарының көп жылдар
бойы парсылармен көршілес отырып, тікелей қарым-қатынас жасауымен
байланыстырамыз. Мұндай сөздерді Әбілғазы өз шығармасында үнемі қолданып
отырады.
Екінші топқа мағынасы кейбір өзгерістерге ұшыраған сөздерді жатқызуға
болады. Мәселен, Шежіреде пуст сөзі кездеседі. Парсы тілінде пуст кожа,
шкура, кора, скорлупа [ПРС, 97-б.] мағынасын берсе, Шежіреде шапан
мәнінде жұмсалған.
- Бір кече йарым ахшам еркек ұғлан тұғұрды атасының пустының
етегінден кесіб алды тағы ұғланны чырмаб үйінің кеніде йалқұн ічінде
йылатұб қойды (34, 16-17). Атасының пустының етегіндін кесіб алды (56).
Кейбір араб және парсы сөздерінің өздерінің әдеби тілінде бірнеше
мағыналары болатыны белгілі. Уақыт өте бір тілден екінші тілге ауысқан
сөздердің мағыналары тарылады, яғни бір немесе екі мағынада ғана
қолднылады.
Шежіре тіліндегі әсәр сөзінің араб тілінде көп мағынасы бар: 1) Із,
белгі; 2) Аңыз, көне заманның ескерткіші; 3) ықпал; 4) әсер, эффект; 5)
шығарма, еңбек (әдеби, ғылыми) т.б. [ПРС,7-б.]. Шығармада бұл сөз екі
мағынада қолданылған. Бірі әсәр уа әләумәт (із және белгі) және екінші
мағынасы әсер ету, ықпал ету мәнінде жұмсалған.
- Бу сөз ханның көңіліке әсәр қылыб йасауылға бұйырды (88,27). Анлар
тағы Хендустан барыб хабар уа әсәр білмей қайтыб келділер (98,26).
Қазіргі қазақ тілінде сырттай бір құбылыстан, қимыл-әрекеттен болатын
“ықпал” ұғымын ғана білдіреді. Демек, араб тіліндегі бұл көпмағыналы сөздің
мағынасы қазақ тіліне ауысқанда мейлінше тарылып, жалғыз ғана түсінікті
білдіретін болып қалған.
Парсы тілінің сөздігінде әуез сөзінің 1) голос, звук; 2) песня деген
мағыналарды береді [ПРС, 46-б.]. Шығармада: 1) дауыс; 2) атақ-даңқ
мағынасында қолданылған.
- Ерсе ұғлан әуезі келді барыб көрді өзінің постыны таныды (34,18).
Ауезісі мағұл ічіне шұһрат табды (Атақ-даңқы маңғол ічінде белгілі болды)
(44,6).
Ендігі бір тұстарында аты деген сөзбен қос сөз жасайды.
Мәселен, Екі йыл отұрған соң аты уа әуезісі төрт тарафқа түшді
(Атағы барлық жерге белгілі болды) (48).
Үшінші топқа қазіргі қазақ тілінде кездеспейтін, қолданылмайтын араб
және парсы сөздері жатады.
Б.Сағындықов: Түркі халықтарында бұрын-соңды болмаған ұғымдар мен
зат атаулары ескерткіштерде араб-парсы сөздерімен беріледі. Мұндай
сөздердің көпшілігі діни ұғымдар, ел басқару істеріне, экономикаға, ғылым
мен мәдениетке, қоғамдық өмірдің басқа да салаларына байланысты терминдер.
Әрине, мұндай сөздер аударуға келмейді. Аударған күнде де негізгі мағынасы
бұзылып кетер еді [13,31-б.], – дейді.
Ал Әбілғазы осы кемшіліктерді байқай отырып, түркі халықтарына ортақ
жеңіл қарапайым тілмен жазуды мақсат етсе де, өз заманының тілдік ортасынан
алыстай алмаған. Шығарма тілінде, әдеттегідей, ортаазиялық, бірақ бізге
түсініксіз қазіргі тілімізде қолданылмайтын араб және парсы сөздері
ұшырасады. Бірсыпыра түркі тілдерінде бұл сөздердің бірқатары кеңінен
қолданылуы да мүмкін.
Шежіре тілінде араб тіліне қатысты мынадай сөздер бар: хәмлә
(жүкті), зағифа (әйел), бинеһаиат (шексіз), инғам (сыйлық), мұхтасар
(қысқаша айтқанда), ғажражи (көну), уасел (есіткен, білген), сабахи
(кінәлі), шайе (таралу) т.б.
- Ол ұрұш тамам Қарқын уа Харасан уа Мауренахрда шайе болды (53, 27).
Хатұнұм хәмлә ерді тұғырды (14,15). Лафазы мұхтасар болса һәм мәһнәсы
мұхтасар ермес ерді (52,11).
Ал парсы тіліне қатысты мына сөздер жиі ұшырайды: сетар (жұлдыз),
сулих (бейбіт), сәкін (тыныштық), серат (жол), ләб (ерін), кенар (жаға)
т.б.
- Ай уа хесабны он екі йұрт уа сетаре шүкүр алқабының хесабын барчасын
біле тұрған сондағ еркендүр (53,15). Менің бірлән ұрұштылар мен ғалыб
келдім сулих қылдылар (168). Шаһар Сарайчыққа качыб барды уа анда сәкін
болды (98). Бір дарре бар ерді ол дарренің йолы сератының йолындын һәм нозу
керек ерді (51,28).
Жалпы шығарма тілінде қазіргі тілімізде қолданылмайтын араб және парсы
сөздері қазақ тіліндегі тақырыптық топтардың барлығын қамтиды. Мәселен,
соғыс қимылдарына байланысты: масхар қылу, ғалыб келу, есір қылу, хежуб
қылу, хамле қылу, банд қылу т.б. жарыса қолданылатын араб сөздері кең
қолданылған. Діни ұғымдарға байланысты: шариф ислам, калиме шаһадат, фузала
уа зуход, ғибадат, намазкаһ, бәде т.б. Ал тұрмыстық зат атауларына
байланысты: сандан, чөкүч, қумаш, сарұпай, пост т.б сөздер.
Шежіре тілінде ел мен ел, хандар мен сұлтандар арасындағы уәде,
келісім, жарасу, мадақтау мәніндегі сөздер мен сыйлық жасау, жол-жоралғылар
мен ризашылықты білдіретін күрделі сөз тіркестері жұмсалған. Мысалы,
ілтифат уа енаиатлар, хазына уа дафине, мал уа нәәмәт, хәт уа сауғат,
енаиат уа шафақат т.б.
Қазіргі тілімізде жоқ бұндай тұрақты сөздердің қолдануының өзіндік
себептері болған сияқты:1) түркілік баламаның болмағандығынан; 2) түркілік
балама бола тұрса да өзінің сөзін нақтылау үшін; 3) тіл шеберлігін көрсету
үшін қолданылған.
Араб және парсы сөздерін жеке және көмекші етістіктермен ғана
қолданып қоймай, тұрақты, бейнелі сөз тіркестерін беруде де пайдаланған.
Бұл жерде автор шығарманың тілін әсерлі, мазмұнды етуді мақсат етсе керек.
Қорыта айтқанда, Шежіре жазылған кезеңде бұл сөздер жергілікті
халық тілінде, әсіресе жазба әдебиетте кең қолданылған болуы керек. Кейінгі
тілімізде көп қолданылмағандықтан, мағынасы түсініксіз сөздерге айналған.
2.2 Араб сөздерінің тақырыптық топтары
Шежіредегі кірме сөздерді тақырыптық топтарға жіктегенде, араб
тіліне қатысты тақырыптық топтар және парсы тіліне қатысты тақырыптық
топтар деп бөлуді жөн көрдік, себебі, Шежіреде екі тілдің элементтері
әртүрлі салаларға қатысты жұмсалған.
1.Әлеуметтік-қоғамдық, саяси атаулар: ахдпейман (келісім), хәкімнешин
(әкім билейтін өлке), сиасат (саясат), султанат, мәслихат, хабар, арыз,
қызмет, мәселе, насихат, т.б.
- Сұлтан ахдпеймандын хушхол болұб көңіліде макрар қылдыкім (52, 3).
Илбарыс келген чақда үч хәкімнешин уәлайаты қалыб ерді (110,28). Сұлтан
Мұхамеднің үстіке атланыб анка йағы болсұн деб маболе қылыб ерді (56, 5).
Барлық ортаазиялық түркі ескерткіштеріне ортақ Шежіре тілінде
қолданылған әлеуметтік-қоғамдық, саяси атауларға қатысты араб және парсы
сөздері көбінесе іс қағаздарына байланысты болып келеді: хат, мабале (мәмле-
келісім), арызнаме (арыз хат), ахднаме (келісім хат), хисаб (есеб) т.б.
2. Атақ-дәрежеге байланысты атаулар: сұлтан, әмір, хәкім, уәзір,
сейд, мәлік, шейх, уәлі әлғаһад т.б.
- Алтұн ханға уәзірінің сөзі мақұл болұб Шынғыз ханға елчі йіберді
(53,11). Үкідай хан нәсілдін Ғали сұлтан теген Шағатай әуледіға ғалыб болды
(84,16).
3. Діни ұғымдарға байланысты атаулар: аллах, азан, дұға, шариғат,
кафір, құтба, мұсылман, месжед, айд, уағыз, масахәқ, т.б.
- Әлхамдулла біз мұсылман болдық (35). Йасауымның арқасы алты уа йеті
арық болды ұрұш тараз болғанда алты айда алла алла деб икүрдүн йау қачды
(56, 12).
4. Соғыс қимылдарына байланысты атаулар: ғалыб келу (жеңіп келу),
ғам қылу (қыру), хераб қылу (талқандау), мәсһәр қылу (жаулау), фарағат
сұрау (бейбітшілік сұрау), әсір қылу (тұтқындау), мухарабе қылу
(талқандау), хежуб (шабуыл жасау) т.б.
- Екі мың кіші қалаға йүгірді кіріб алдылар қатал ғам қылдылар
(4,67). Бірнече кундін соң ләшкәр йұртыны хераб қылды (106). Шыңғыз хан
ұғұл болұб фарағат отұрұб ерділер (55).
Жаугершілікке қатысты соғыс қимылдарын көрсететін түріктің йасау
йасау, күрен салу, ор қазу, қалғаға беркіну, қылыштан өткізу, чабу, қолына
түсу (ұсталу), бойын имеу т.б. тіркестері жоғарыдағы келтірген араб және
парсы сөздерімен синонимдік қатар түзейді. Негізінен, шығармада түркі
көмекші етістіктерімен келетін араб сөздерінің қолдану жиілігі жоғары.
Тіптен қазіргі қазақ тілінде кездеспейтін араб сөздері өз алдына
семантикалық ерекшеліктеріне қарай топтастырылып, синонимдік қатар түзгені
байқалады.
Осы аталған соғыс қимылдарына қатысты кейбір араб сөздерінің қазіргі
қазақ тілімен сабақтастығы байқалады: фарағат – жайбарақат, майұб-майып,
хераб-қирап т.б.
2.3 Парсы сөздерінің тақырыптық топтары
1.Тұрмыстық зат атаулары: тәбәр (балта), зәрбафт (зерлі мата),
сарұпай (киім), хоссе (зат), хус (ыдыс), кефін (кебін), пуст (шапан) т.б.
- Ат сауытлы сарұпайлы кішіні алыб чыға білмес ат батыб бара тұрғанда
шол кішінің сөзі йадымға келе қалды (162,1). Қазынасына бұйырдыкім қумаш
келтүргіл барыб мың сандұқ зарбавт келтірді (24).
Тұрмыстық атаулардың басым көпшілгі парсы тіліне қатысты. Олар киім-
кешекке, асыл бұйымдарға, күнделікті құрал-сайман атаулары, ыдыс-аяққа,
тамақ атауларына қатысты іштей тақырыптық топтарға бөлінеді. Бұдан
Әбілғазының өзі әңгіме етіп отырған Шежіреде бірыңғай тарихи фактілерді
тізе бермей, түркі елінің тұрмыс-тіршілігінен, мәдениетінен хабардар етуді
ойлағанын көреміз.
2. Сауда-саттыққа байланысты атаулар: керуен, базар, базарган, сауда,
саудагер, баға, пұл, арзан, хұн (құн), ашраф (ақша), харыж (қарыз) , т.б.
- Бинаһаиат арзанлық болды бір пұлға бір нан болды тейділер
(127,163). Бухара алыб барған бірнече өзбекдін Маңғытқа саудаға барұрмын
деб бу ішлердін ғафыл көб келіб ерді (147,23-24).
3. Кәсіби сөздер: ұстадлар уа нақышлар (қолөнершілер), дадбан
(прокурор), дафтардар (хатшы), дихан, нависанде (жазушы), базарган
(базаршы), саудагер, чапан, пехлеван, табиб (дәрігер), ахл е пше
(қолөнершілер), чубдар (табыншы), ракиб (салт атты кісі), бәдечілер
(сиқыршылар) т.б.
- Өз халқымызда һеч білүр кіші йоқ біз мұны көрге алыб барғандын не
файда тағы төрт нависандені олтұрдым. Хытайдын келтірген ұстадларларыны уа
нақышларыны алдыға келтіріб йахшы үйлер уа күшкілер бана қылдылар (79,6-8).
4. Туыстыққа байланысты атаулар: аба аждад (ата-баба), фәрзәнд
(перзент), кәдхуда (үйлену), дадкие (күң), бәрадарзад (немере ағасы),
нәбире (немере) т.б.
- Шынғыз ханның аба уа аждадларыны уа әуледлеріні кім һәр
уәлайатларда падишаһлақ қылыб турурлар (2, 6-7). Алтайдын та Аму суының
кенериғаче Алғұға берді Алғұ Шағатай ханның нәбиресі тұрұр (83, 25).
Туыстық атаулардың басым көпшілігі түркі сөздеріне қатысты. Бұл
шығарманың мазмұнына сай келеді, өйткені Шежіреде белгілі бір әулеттің
бір-біріне қарым-қатынасы сөз болатыны мәлім. Ал парсы тіліне қатысты
бүгінгі тілімізге сіңісіп кеткен зағифа (зайып), набире (немере), фәрзәнд
(перзент) сөздерінен басқа қазіргі тілімізде қолданылмайтын иран сөздері
кездеседі. Мәселен, кәдхуда (үйлену), додок (күң) т.б. атаулар.
5. Атақ-дәрежеге байланысты атаулар: падшаһ, сардар, фарман
(қолбасшы), мырза, т.б.
- Йолда Қара Хытайның әксәр халқы Буәбәкі сардарға кошұлұб Ханбалығқа
матуже болдылар (53,12). Қашқар, Йоркенд, Ұйғырстан мемлекетіне хан
нәсілдін һеч падшаһ йа фарман йоқ ерді (42,9).
6. Діни терминдер: құдай, ауфариде, пайғамбар, ораза, намаз, фәрз,
намаз, намазшам, намазкаһ, пайғамбар, бейіш, пері т.б.
- Кім пайғамбар тәңрінің елчісі тұрұр (74,27). Андын соң һәр күнде
беш уақыт намаз оқұб тәңріке бенделі қалұб беһештке алыб барды (7).
Парсы діни сөздері араб тіліне қарағанда аз мөлшерде жұмсалған.
Шежіреде пайғамбар, намаз, фәрз (парыз), бейіш, пері парсы діни сөздері
араб сөздері сияқты күрделі бірлік құрайды. Мысалы: намазшам, намазгаһ,
дарке жаһаннам (тозақ түбі), т.б.
7. Соғыс қимылдарына байланысты атаулар: бәнде қылу (тұтқынға алу),
фарман болу (басшы болу), руи кардан болу (жауласу), ағаз қылу (бастау),
т.б.
- Алқисса хан Балхының хылқы бірлән қатығ ұрұштылар тағы қытығ ғам
қылыб Балхының қаласын йер иерло иексен қылды һеч кісіні қоймады шәһид
қылдылар (60,24). Шейх Хасан Бузруг әмір шейх Хасан Кучекдін руи кардан
болұб Бағдад барды (94,25).
Соғыс қимылдарына қатысты парсы сөздері аз мөлшерде жұмсалған. Оның
орнына қару-жараққа қатысты зеңбірек, туфанг, найза, чарайна, әскер
мағынасында ләшкер, сыпаһ, черік сөздері жарыса қолданылады.
Шежіредегі араб және парсы сөздерін тақырыптық топтарға жіктеп
қарастырғанымызда, өмірдің барлық салаларын қамтитынын көреміз. Араб
сөздері негізінен қоғамдық-саяси өмір саласына және діни ұғымдарға
байланысты көбірек қолданылған. Ал парсы сөздерінің араб сөздеріне
қарағанда тақырыптық топтары көбірек. Бірақ та әр салаға жататын сөздер
саны аз болып келеді. Сондай-ақ, өсімдік атаулары, жер-су атаулары,
астрономиялық атаулармен қатар адамның психологиялық көңіл күйіне
байланысты сөздердің мөлшері аз болғандықтан, жеке-жеке топтарға бөліп
қарастырмадық.
2.4 Араб және парсы сөздерімен жасалған фразеологиялық тіркестер
Әбілғазы да өз шығармасында көнетүркілік тұрақты, бейнелі сөз
тіркестерін қолданумен қатар өзінің шеберлігін таныту мақсатында араб және
парсы оралымдарымен келетін тұрақты тіркестерді қолданудан да бас
тартпаған. Жамиғ-ат тауарихтағы есім мен етістікті тұрақты тіркестер
Әбілғазы шығармасында да орын алған. Бұндай араб және парсы сөздерінің
түркі көмекші етістіктерімен бірігіп қолданылуы – орта ғасыр жазба
ескерткіштеріне тән құбылыс. Әсіресе шығармада соғыс қимылдарына, атақ-
дәрежеге, діни ұғымдарға және адамның психологиялық көңіл-күйіне байланысты
тұрақты тіркестер молынан қолданылған.
Араб тіліне қатысты фразеологизмдер: шұхрат табу (белгілі болу), ғазал қылу
(өлтіру), һессе (кек қайтару), азар беру (қорлық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
СЕЙТБЕКОВА АЙНҰР АТАШБЕКҚЫЗЫ
Әбілғазы баһадүр ханның Түркі шежіресіндегі араб және парсы сөздерінің
қолданылу ерекшелігі
10.02.02. – қазақ тілі
Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми
дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның
авторефераты
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2007
Жұмыс Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық институтында орындалды.
Ғылыми жетекші: филология ғылымдарының докторы,
профессор Б.Әбілқасымов
Ресми оппоненттер: филология ғылымдарының докторы,
профессор Г. Қосымова
филология ғылымдарының кандидаты,
доцент Б.Жұбатова
Жетекші ұйым: Абылай хан атындағы Қазақ Халықаралық
қатынастар және әлем тілдері университеті
Диссертация 2007 жылы 19 қазанда сағат 14-де ҚР БжҒМ
А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты жанындағы 10.02.02 –
қазақ тілі және 10.02.06. – түркі тілдері мамандықтары бойынша
филология ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін диссертация
қорғайтын Д.53.38.01. диссертациялық кеңестің мәжілісінде қорғалады
(050010, Алматы қаласы, Құрманғазы көшесі, 29).
Диссертациямен ҚР Білім және ғылым министрлігінің Орталық ғылыми
кітапханасында танысуға болады (050010, Алматы қаласы, Шевченко
көшесі, 28).
Автореферат 2007 жылы 19 қыркүйекте таратылды.
Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы, филология
ғылымдарының докторы, профессор Ж.А.Манкеева
Жұмыстың жалпы сипаттамасы
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Тілдік жүйенің қазіргі қалыптасу
заңдылықтары мен оның даму тарихын зерттеуге қатысты қандай мұраның болсын,
шығу тарихын, табылу, зерттелу жайын жете меңгеріп, ол туралы ой-пікірлер,
тұжырымдарды зерделеудің мәні ерекше екені белгілі. Осыған орай қазақ
әдеби тілінің XVI–XVII ғасырлардағы жай-күйін танытатын жазба нұсқалар
ретінде Захриддин Бабырдың Бабыр-наме, Қадырғали Жалаиридың Жамиғ-ат
тауарих атты тарихи шығармалары қатарында аталатын Әбілғазы баһадүр ханның
Шежіре и түркі шығармасын тілдік тұрғыдан қарастырудың маңызы зор.
Орыс зерттеушілері А.Н.Кононов, А.М.Щербак, С.И.Иванов Әбілғазының бұл
шығармасын өзбек әдеби тілінің ескерткіші ретінде қарастырған. Аталған
ғалымдар Әбілғазы мұрасының тілі қарапайым, түсінуге жеңіл, араб және парсы
сөздерін шектеп қолданған деген тұжырымдар жасағанмен, Шежіреде*
кездесетін араб және парсы сөздерін дәйектемелер мен мысалдар арқылы талдап
көрсетпейді.
Әбілғазы шығармасының тіл ғылымы үшін, оның ішінде түркітану ғылымы
үшін маңызы зор екендігін Г.С.Саблуков өзінің аудармасының кіріспесінде
былайша көрсетеді: Исправно изданный Родословной был бы при скудости
литературы на восточно-джагатайском наречии, драгоценным даром для
филологов тюркского языка, который в этом наречии чище, нежели в западных,
как в лексикологическом, так и грамматическом отношении [1,16-б.].
XVI–XVII ғасырдағы жазба нұсқалар, негізінен, шағатай тілінде
жазылатындығы белгілі. Ал Шежіренің тілі жайында проф. Б.Әбілқасымов
былай дейді: XVII ғасырда жазылған Әбілғазы баһадүр ханның Шежіре и
түркі шығармасы, оның тұсындағы шағатай тілінен өзгешелеу тілде, өз
сөзімен айтсақ, түркі халықтарына ортақ, нағыз түркі тілінде жазылғанын
көреміз. Шежіре тіліне жасалған талдауларымыз бойынша, оны қыпшақ тобына
жататын тілдерге, оның ішінде қазақ тіліне жақындатуға мол мүмкіндік
береді [2, 25-б.]
Белгілі бір ескерткіштің түркі халықтарының қайсысына жақын-алыстығын
дәлелдеу үшін ондағы оғыз, қыпшақ, қарлұқ элементтерінің қолданысын
салыстыра қараумен қатар, араб және парсы сөздеріне де ғылыми талдау жасау
арқылы нақтылай түсуге болады. Сондықтан араб және парсы сөздері ортағасыр
шығармаларының белгілі бір пайызын құрайтындықтан біз Шежіре авторының
араб және парсы элементтерін қандай мақсатпен, қаншалықты дәрежеде
қолданғанына баса назар аударамыз.
___________________________________ _______________________________
*Әбілғазы баһадүр ханның Шажара и түрк аталатын бұл шығармасын біз бұдан
былай түркі грамматикасының заңдылығына орай Түркі шежіресі немесе
Шежіре деп бердік.
VIII ғ. бергі кезеңдердегі тарихи ескерткіштердің барлығында араб және
парсы сөздерінің кездесетіні заңды құбылыс. Бұның себебі орта ғасырда
ислам дінінің орнығуына байланысты араб элементтері түркі тілдеріне көптеп
ене бастады және шығыс мәдениетінің өрлеу кезінде (XIV-XV ғғ.) ғылыми және
әдеби шығармаларды араб және парсы тілінде жазу дәстүрге айналған еді.
Міне, осындай жағдайлар түркі ғалымдарының өз шығармаларына арабша және
парсыша ұғымдарды пайдалануына өз ықпалын тигізбей қоймады.
Шежіре тіліндегі араб және парсы сөздерінің арасалмағын айқындау,
бізге түсініксіз араб және парсы элементтерінің лексика-семантикалық
топтарын, құрылымдық ерекшеліктерін зерттеу, олардың қазіргі қазақ тілімен
сабақтастығын анықтау арқылы Әбілғазының араб және парсы сөздерін
қолданудағы төл ерекшелігін көрсете аламыз. Бұл мәселелердің қарастырылуы –
жұмысымыздың өзектілігін көрсетеді.
Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты мен міндеті. “Түркі шежіресіндегі”
араб және парсы сөздерінің қолдану ерекшеліктерін анықтау, оған тілдік
тұрғыдан сипаттама беру. Осы мақсатқа жету үшін мынадай міндеттердің
шешімін табуы көзделді:
- XIV-XVII орта ғасырлардағы түркі әдеби тілінде жазылған
шығармалармен Шежіренің тілін салыстырып, айырмашылығын көрсету;
- “Шежіреде” қолданылған араб және парсы сөздерін анықтап,
тақырыптық топтарға жіктеу;
- қазіргі оқушыға түсініксіз араб және парсы сөздерінің лексика-
семантикалық, морфологиялық ерекшеліктеріне сипаттама беру;
- араб және парсы сөздерінің өзара және түркі сөздерімен бірігу,
қосарлану, тіркесу жолдарына талдау жасау;
- шығарма лексикасындағы араб және парсы сөздерінің үлес салмағын
көрсету.
Зерттеудің дереккөзі. П.И.Демезонның 1871 жылғы басылған сыни нұсқасы
мен 1825 жылғы Қазан нұсқасы.
Зерттеудің нысаны. “Түркі шежіресіндегі” араб және парсы сөздерінің
қолданылу ерекшелігі.
Зерттеудің пәні. “Түркі шежіресіндегі” араб және парсы сөздерінің
лексикалық құрамы.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен нәтижесі. Шығарманың араб және парсы
тілдік қабатына ғылыми тұрғыда сипаттама беріліп, араб және парсы
тілдерінің сол кезеңдегі жазба әдеби тілдің лексикалық қорына тигізген
әсері анықталды. Нақты айтқанда:
- араб және парсы сөздері жеке-жеке қолданыс салалары бойынша
тақырыптық топтарға бөлініп талданды;
- қазіргі оқушыға түсініксіз араб және парсы сөздерінің қолданылу
себебі түсіндіріліп, олардың семантикалық құрылымы ашылды;
- араб және парсы сөздерінің қолданысына статистикалық зерттеу
жүргізіліп, олардың шығарма тіліндегі үлес-салмағы анықталды;
- текстологиялық жұмыстар негізінде екі баспа нұсқада қате жазылған
сөздердің дұрыс нұсқасы қолжазба мәтіндері арқылы қалпына келтірілді.
Зерттеу әдістері. Сипаттамалы, тарихи-салыстырмалы, статистикалық
талдау әдістері, топтау, жинақтау, жіктеу тәсілдері қолданылды.
Теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу нәтижелері негізінде араб
және парсы сөздерінің нақты шығармашылық негізде қолданыстық мәнінің ашылуы
қазақ әдеби тілі тарихы, тарихи лексикология салаларына өзіндік үлесін қоса
алады. Осы жазба ескерткіштің тілі мен қазіргі қазақ тілінің арақатынасын
анықтаудың тіл тарихын зерттеушілер үшін теориялық та, практикалық та мәні
бар. Жоғары оқу орындарында Қазақ әдеби тілінің тарихы, Қазақ тілінің
тарихи грамматикасы, Орта ғасыр ескерткіштері тілі курстарынан дәріс
беруде, ескерткіштің тілдік деректері мен анықтамаларын арабша-қазақша,
парсыша-қазақша түсіндірме сөздіктер жасауда қолданылуға болады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
- Зерттеу нәтижесінде Әбілғазының араб және парсы тілдерінен, шағатай
түркісінен сөз қоспадым деген ескертпесінің мәнін түсінуге болады.
- XVI-XVII ғасырлардағы шағатай тілінде жазылған өзге жазба ескерткіштерге
қарағанда, автордың шығармада араб, парсы сөздерін қолдануында біршама
өзгешелік бар, яғни қазіргі қазақ тіліне жақын деуге болады. Бірақ бұл
тұжырым әлі зерттеуді керек етеді.
- Соғыс қимылдарына, ислам дініне қатысты араб сөздері, ал тұрмыстық зат
атауларына, адамның психологиялық көңіл-күйіне байланысты парсы сөздерінің
қолданылуы Әбілғазы заманындағы ауызекі сөйлеу тілінің жазба әдеби тілге
айтарлықтай әсер еткенін көрсетеді.
- Кейбір араб және парсы сөздерінен құралған тұрақты тіркестер ретінде
қабылданып, күні бүгінге дейін мағына тұтастығын жоғалтпаған.
- Ескерткіште арабша-парсыша, арабша-арабша, парсыша-парсыша, түркіше-
арабша, түркіше-парсыша сияқты қос сөздердің қатар түзуі ерекше байқалады.
- Автор араб және парсы сөздерін қаншалықты мол қолданса да, түркі тілінің
синтаксистік құрылысын жүйелі түрде сақтаған.
Жұмыстың талқылануы мен жариялануы. Зерттеу жұмысының негізгі мазмұны
мен тұжырымдары бойынша Қазақ шежірелері және ұлттық таным мәселелері
атты ғылыми-практикалық (Алматы, 2005), Академик Ш.Сарыбаев және қазақ тіл
білімі мәселелері атты халықаралық ғылыми-теориялық (Алматы, 2005),
академик Ө.Айтбаевтың 70 жылдығына арналған Мемлекеттік тіл саясаты:
терминология, аударматану, ресми құжат тілі атты халықаралық ғылыми-
теориялық (Алматы, 2007), проф. М.Томановтың туғанына 75 жыл толуына
арналған Тіл тарихы: кемелдену және кешенділік атты республикалық ғылыми-
теориялық (Алматы, 2007) конференцияларда баяндамалар жасалды.
Зерттеу жұмысы бойынша халықаралық және республикалық ғылыми-
теориялық конференция материалдарында және ғылыми басылымдар мен жинақтарда
9 мақала жарияланды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диссертация кіріспеден, үш тараудан,
қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
Жұмыстың негізгі мазмұны.
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, нысаны, мақсаты мен міндеттері,
теориялық және практикалық маңызы, ізденістердің ғылыми жаңалығы,
зерттеудің әдіс-тәсілдері мен ұсынылған тұжырымдары айқындалып, жұмыстың
талқылануы мен жариялануына қысқаша деректер берілді.
Диссертацияның бірінші тарауы Түркі шежіресінің қазақ тіл білімі
тарихында алатын орны деп аталады. 1.1 Түркі шежіресінің зерттелу
тарихы. XVII ғасырда жазылған құнды жазбаша ескерткіш Әбілғазы баһадүр
ханның Түркі шежіресі зерттеуші ғалымдардың (А.Н.Кононов, Б.Әбілқасымов,
Т.Қордабаев) мәліметтеріне қарағанда, еңбектің біздің дәуірімізге келіп
жетуіне, зерттелуіне, танылуына, аударылуына ықпал еткендер – Сібірге жер
аударылған швед офицерлері, солардың бірі Филипп Иоганн Табберт
Страленберг. Ол қолжазбаны Тобыл қаласынан тауып, орыс тіліне аудартса,
швед Шенстрем неміс тіліне аударады. Бұл аударма арада көп уақыт өткеннен
кейін 1780 жылы ғана кітап болып басылып шығады. Ал одан бұрынырақ қолжазба
неміс тілінен француз тіліне аударылып, 1726 жылы Лейденде жарық көреді.
Шежіренің баспа нұсқасын орыс тіліне аудару бірнеше рет қолға алынса да,
олар сәтсіз шығады [3].
Шежірені түпнұсқадан орыс тіліне алғаш аударған – Г.С.Саблуков. Бұл
аударманы ол Қазан басылымы бойынша және Петербургтегі Ғылым академиясының
мұражайында сақталған қолжазбалармен салыстыру негізінде жасайды. 1906 жылы
Қазанда Г.С.Саблуков аудармасы кітап болып басылып шығады.
Белгілі ориенталист ғалым И.Березин Шежіренің Г.С.Саблуков жасаған
аудармасын жеке кітап етіп, Книга родословия тюркского деген атпен өзінің
Шығыс тарихшыларының кітапханасының 3-томына кіргізеді [1].
Бұдан кейін Әбілғазы еңбегін зерттеу қолға алынып, ол XIX ғасырда көп
ғалымдардың назарына ілігеді. А.Н.Кононов История изучения тюркских языков
в России атты еңбегінде осы аталған шежіренің зерттелу тарихына көбірек
тоқталады [3].
Түркі шежіресінің грамматикалық құрылысын сипаттауға арналған
еңбектердің бірі – проф. С.Н.Ивановтың Родословное древотюрок Абул-гази-
хана деп аталатын монографиясы. Ол Түркі шежіресін ескі өзбек тілі
ескерткіші ретінде қарап, өз зерттеулері арқылы өзбек тілінің тарихи
грамматикасын жасауға үлес қосатынын айтады [4,5-б.].
Әбілғазының Түркі шежіресін өз зерттеулерінің нысаны етіп кейінгі
жылдары ғана алған қазақ ғалымдарының бірі Б.Әбілқасымов Түркі шежіресі
кітабының зерттелу тарихына шолу жасап, ондағы тұрақты сөз тіркестерін
тілдік тұрғыдан талдайды [5,48-62-бб.]. Сол сияқты Т.Қордабаевтың Тарихи
синтаксис мәселелері атты монографиясында Шежіренің синтаксистік
құрылысы сөз болады [6].
Проф. Б.Әбілқасымов Әбілғазының аталған шығармасын 1992 жылы Түркі
шежіресі деген атпен қазақ тіліне аударады [7]. Түркі шежіресінің қазақ
тарихы мен әдебиетіне қатысты көптеген мақалалар жариялады. 2001 жылы
Әбілғазы ханның Түркі шежіресі және оның тілі атты кітабы басылып
шықты. Ғалым Шежіренің фонетикалық-орфографиялық ерекшеліктеріне,
лексика-фразеологиялық сипатына, грамматикалық құрылысына жан-жақты талдау
жасайды. Шежіренің тілін зерттей келе, оның қазақ тіліне, сондай-ақ,
тарихи грамматика мен тарихи лексикологияға көп деректер бере алатындығын
дәлелдейді [2,4-б.].
1.2 Түркі шежіресіннің текстологиясы (Қазан және Демезон нұсқалары
бойынша талдау)
Ерте замандағы жазба ескерткіштер ғасырдан ғасырға көшіріліп
жеткізілгендіктен, көне дәуірлерден келіп жеткен құнды мұраларымыздың
көпшілігі бірнеше нұсқада сақталғаны мәлім. Әбілғазының Түркі шежіресінің
бізге белгілі екі нұсқасы бар. Қолжазбаның бір көшірмесі Мәскеудегі Ресей
Сыртқы істер министрлігінің архивінде сақталып, 1825 жылғы Қазан
басылымына негіз болған. Қолжазбаның екінші көшірмесі – кезінде В.И.Даль
Орынбордан тауып алып, Академияның Азия мұражайына сыйлаған Петербург
нұсқасы [2,4-б.].
Г.С.Саблуков өз кітабының кіріспесінде Қазан басылымындағы парсы
сөздері Петербург қолжазбасында түркі өлеңдерімен ауыстырылғанын айта
келіп, кім де кім менің аудармамды баспа мәтінмен аударуды қайталаса,
көптеген келіспеушіліктер мен жаңылулар табады [1,16-б.], – дейді.
Расында да, Қазан баспа нұсқасын қолжазбамен салыстырсақ, біршама
айырмашылықтар мен едәуір қателер байқалады. Мысалы, 18-бетте Оғыз ханның
балалары мен немерелерінің аттары қалдырылып кеткен. Көшірушілер оны жай
белгілермен белгілеп қойған. Мәселен, Қазан басылымында Оғыз ханның
ұғланлары уа нәбирелерінің зікірі туралы айтылғанда, Ай ханның ұлдарының
аттарын Ұшад (Ұшар деп жақша ішінде берілген), Қанық деп келіп, Жұлдыз
ханның ұлдарының аттарына Тау ханның ұлдарының аттары жазылады. Ал Көк
ханның ұлдарының аттары мүлдем аталмайды (18-б.).
Сондай-ақ, мұндай кемшіліктердің бірі – Оғыз ханға байланысты өлең
жолдарында сөйлем құрылыстары екі баспа нұсқада (Демезон және Қазан) бірдей
емес.
Жалпы ескі жазба мұраларымыздың тілін қарастыру барысында баспа
нұсқалар арасындағы текстологиялық айырмашылықтар лексикалық, графикалық,
морфологиялық, синтаксистік аспектілер бойынша анықталады.
Лексикалық айырмашылықтары бойынша түркі сөздерінің түркі сөздерімен, кірме
(араб, парсы) сөздерінің түркі сөздермен өзгертілген тұстары бар:
Қ: Ләшкәрінің қолына ау чақлы олүк мал түшді кім йүклемекке түлүк
арлық қылды (18).
П: Ләшкәрінің қолына ол чақлы олүк мал түшді кім йүклемекке ат азлық
қылды (12,10).
Түсініктеме: Оғыз хан әскерінің қолына көп олжа түсті,артуға ат көлігі
аздық қылды. Көшірмешілер өз дәуіріне дейінгі мағынасы көнерген сөздерді
жаңа сөздермен өзгертіп отыруы мүмкін. Мұнда көріп отырғанымыздай, түлүк
сөзі ат сөзімен ауыстырылған. Азлық сөзінің арлық деп берілуі диакретикалық
белгілердің өшіп не көрінбей қалуынан болса керек.
Қ: Көб йыллар падишаһлық қылыб офат табды (8,15).
П: Көб йыллар падишаһлық қылыб өлді (11,13).
Графикалық ерекшеліктері. Сөз еткен кезеңдегі жазба дәстүр араб
графикасымен жазылғандықтан, кейбір таңбалардың екі не үш түрлі таңбалануы
бар. Себебі араб графикасында т әріптерінің 2 түрі, с әрпінің з түрі бар.
Сондықтан әр нұсқада көшірмешілер кейбір әріптерді әр басқа таңбалаған.
- Оғұз елінің барчасыны мұсылманлыққа дауат қылды (17) деген сөйлемде
дауат (шақыру) әр басқа берілген.
Қ: ﺓﻭﻋ ﺪ дауат (11,26)
П: ﺕﻭ ﻋﺪ дауат (17).
- Ұғланлары мен нәукерлері бірлән күш тақұқны ат бірлән чабдылар.
Қ : ﻂﺍ ат (18,5)
П: ﺖ ﺍ ат (25)
Морфологиялық ерекшеліктерінде Қазан нұсқасында -нің, -ның, -ға, -ні
септік жалғауларының Петербург нұсқасында толықтырылып түзетілгені
байқалады.
Қ: Беш алты мағұл қары сөзін (23)
П: Беш алты мағұлның қары сөзіні (35,20).
Қ: тәңрі әмірі білән (15).
П: тәңрінің әмірі бірлән (22, 13).
Шығарманың синтаксистік ерекшеліктері ретінде сөйлем жүйесіне
қиыспай, қабыспай тұрған сөздер мен сөз тіркестері кездеседі. Бұрын түсіп
қалған, жаңсақ жазылған сөз тіркестері өз тарапымыздан түзетіліп жазылды.
Қолданылу аясы шектеулі шығыс сөздерін айыра білмей, кей
көшірмешілердің қате жазып жібергені, контекстік мағынасы ұқсас сөздерді
шатастырып алғаны төмендегі сөйлемдерден байқалады:
П: Тудаменку хан бесиар зұлым уа бидар қалмақны ағаз қылды (93,3)
Түсініктеме: Осы сөйлемде бидар парсы тілінде ояу болса, онда бұл сөз
аталған сөйлемге ешқандай қатысы жоқ. Ал бидад (әділсіз) сөйлемге негіз
бола алады. Дұрысы: Тодуменку хан көп зұлым және әділсіз қалмақты қырды
Қ: Анлар көб фасадлар қыла тұрұр ермешлер теб Сүбідай баһадүр бірлән
Тұғышарны көб черік бірлән анларының үстіне йіберді (54,6-б.).
П: Анлар көб қасадлар қыла тұрұр ермешлер теб Сүбідай баһадүр бірлән
Тұғышарны көб черік бірлән анларының үстіне йіберді (54,6-б.).
Түсініктеме: енді бұл сөйлемде фасад емес, қасад болса керек, себебі
қасад араб тілінде – ой дегенді білдірсе, онда бұл сөйлем былай аударылады:
Сүбітай баһадүр мен Тұғышарды көп әскермен оларға қарсы жіберу ойларында
болса керек. Шығарма тілінде мұндай ауытқулар баршылық.
Сондай-ақ, екі басылымды бір-бірімен және 1891 жылғы Қазанда басылып
шыққан нұсқамен салыстырғанда, бірқатар жолдардың түсіп қалуы сияқты
кемшіліктер де байқалады. Ал майда түзетулер баспа нұсқада диакритикалық
белгілермен, сөздермен көрсетілген. Әбілғазының шығармасына арнайы
текстологиялық жұмыстар жүргізілмегендіктен, баспа нұсқалардағы кейбір
сөздерді дұрыс оқып, аударуға қиындық келтіретін тұстары баршылық.
Осы Түркі шежіресі кітабының шығуымен байланысты 1826 жылы
Московскиий телеграф журналында жарияланған бір мақалада: ... Азиялық
шежірелер мен аңыздардың құндылығы мен дұрыстығын, қай еңбектерге
сүйенгенін анықтау үшін алдымен түпнұсқаларды білу керек. Шығыс
зерттеушілері олардың мәтіндерін салыстырып, жөндеп, дұрыс аударылуын ұсыну
керек [8,10-б.], – дейді. Сондықтан бірнеше нұсқада жеткен орта ғасыр
жәдігерліктеріне ең алдымен текстологиялық жұмыстар жүргізген абзал. Осымен
байланысты олардың мұқият зерттелуі – ең жауапты мәселе.
1.3 Түркі шежіресінің өзге орта ғасыр шығармаларынан айырмашылығы
Әбілғазының өз шығармасының тіліне байланысты ... бұл тарихны йахшы
уа йаман барчалары білсүн теб түркі тілі бірлән айтдүм һәм андағ айтыбмын
кім беш йасар ұғлан түшүнүр уа бір калима чағатай түркісінден ғарабдын уа
парсыдын қошмаймын деген ескертпесі бар (36-б.).
Ал көптеген зерттеуші ғалымдар бұл шығарманың түсінуге жеңіл түркі
тілінде жазылғанын өз еңбектерінде дәлелдеп берді. Бірақ автор “араб,
парсыдан, шағатай түркісінен бір сөз қоспадым” десе де, оның өзі өмір
сүрген уақытындағы түркі халықтары қолданған жазба әдеби тілде қолданылуы
дәстүрге айналған араб, парсы, шағатай элементтерін пайдаланбауы мүмкін
емес еді.
Әбілғазының араб, парсы сөздерін қолдануының өзіндік бірнеше себептері
бар: 1) Арабтардың жаулап алуы мен ислам дінінің таралуына байланысты бұл
тілдердің мәні басымырақ болды; 2) Араб тілінен түркі тіліне сөз ауысу
үрдісі әсіресе түркі тілдерінің даму тарихына айтарлықтай үлес қосты;
3)Орта Азия және Таяу Шығыс халықтарының әдеби тілі тарихында классикалық
араб тілі едәуір рөл атқарған.
Орта ғасырларда шығармаларды араб тілінде жазу дәстүрге айналды. Ал
дәстүр жалғастығына сәйкес жазба тілге тән араб және парсы сөздерін қолдану
мұсылманша сауаттылар үшін жат емес еді. Түркі халықтары көп жылдар бойы
тәжік және парсы халықтарымен көршілес отырып, тікелей қарым-қатынас жасауы
арқылы, сондай-ақ жазба әдебиет үлгілері мен мәдени байланыстары арқылы
түркі тіліне парсы тілінен бірқатар сөздер енді. Тарихи деректер Орта Азия
мен Қазақстанды мекендеген түркі тайпаларының тіліне араб сөздерінен гөрі
парсы сөздері әлдеқайда ертерек ене бастағанын көрсетеді [9,31-б.].
Әбілғазы да жастайынан халық ауыз әдебиетін, парсы тіліндегі тарихи
шығармаларды сүйіп тыңдап, зерттеген. Араб және парсы тілдерін жетік
білген. Бұған себеп кітабының кіріспесінде Құдай бұйыртып, ажалдың
үндеушісі келіп қалмаса, бұл кітапты парсы тілінде жазу ойымда бар (37), –
дейді. Сонымен қатар Әбілғазы Түркі шежіресі шығармасын жазу барысында
Рашид-ад-Диннің Жамиғ-ат тауарих шежіресіне және басқа да Шыңғыс хан
ұрпақтарының тарихы жазылған кітаптарға сүйенгенін айтады. Ал Жамиғ-ат
тауарих шежіресі парсы тілінде жазылған, одан аударылған жерлерде
иранизмдердің жиірек қолданылуы заңды. Ендеше, Әбілғазы Шежіресінің
лексикасында қолданылған араб және парсы сөздерінің бір себебін осыдан
іздеу қажет сияқты.
Жалпы Әбілғазы шығармасындағы араб, парсы сөздеріне қатысты әртүрлі
пікірлер қалыптасқан.
Г.С.Саблуковтың айтуы бойынша, Әбілғазының Түркі шежіресінің тілі
Хиуа тұрғындарының тілінде жазылған. Ол тіл араб және парсы сөздері мен сөз
оралымдарын қабылдағанмен, басқа тілдерге қарғанда түркі тілінің тазалығын
сақтаған қырғыз, башқұрт және Оренбург татарларының тілдеріне жақын
жазылған[1, 9-б.].
Бұл пікірді А.Н.Кононов, С.Н.Иванов, Т.Р.Қордабаев сияқты ғалымдар да
қолдайды.
Проф А.М.Щербак Әбілғазының жоғарыдағы ескертпесін “кейбір
авторлардың шағатай тілінің жасандылығын дәлелдеу үшін айтқан, әйтпесе оның
грамматикалық құрылысында парсы тілінің әсері байқалады” деп түсіндіреді
[10,14-б.].
Аталған ғалымдардың бәрі де Әбілғазының Түркі шежіресін өзбек әдеби
тілінің тарихын зерттеуге қажетті тілдік нұсқа ретінде қарастырады.
Б.Әбілқасымов: Шығарма авторы өз еңбегінің тілі туралы белгілі бір
мақсат көздеп, жазу үстінде нақтылы ұстанымды басшылыққа алғанын ескертсе
де, оның лексикасында өз кезеңінің де, оның өз ортасының да сөз байлығын
пайдаланғаны белгілі. Сондай-ақ онда көне түркілік, ортағасырлық жазба
нұсқалар әсері, моңғол, араб, парсы тілдерінен енген сөздер молынан
кездеседі, сондықтан бұларды жеке-жеке қарастыру қажеттігі туындайды [2,
60-б.], – дейді.
Әбілғазының ескертпесіндегі шағатай түркісі деген ұғымға өз
пікірімізді білдіре кетейік.
Орта ғасыр Науаи заманындағы ақындар туындыларында шағатай тілінің
дәстүріне сәйкес парсы өлең құрылыстары мен араб тіліне тән синтаксистік
құрылымдар мол қолданылса, ал кейінгі тарихи шығармаларда араб және парсы
тілдерін қолдануындағы тілдік ерекшеліктер араб және парсы сөздері
етістікті сөз тіркестері деңгейінде басым болған. Әрі қазіргі тілмен сай
келетін араб және парсы сөздерімен жасалған тұрақты сөз тіркестерді,
эпитеттерді көп пайдаланған. Мәселен, Р.Сыздықова Жамиғ-ат тауарихта да
есімді, етістікті тұрақты тіркестердің дені қазақ тілінде бар тіркес
үлгілерімен бірдей екенін көрсетеді [11].
Әсіресе бұл тілдік ерекшеліктер өз шығармасын халық тіліне жақындатуға
әрекет еткен Әбілғазының Түркі шежіресінде ерекше байқалады.
Ендеше, Әбілғазының шағатай түркісі деп, өз заманындағы алдыңғы ақын-
жазушылар шығармаларының тіліндегі күрделі араб және парсы тілдерінің сөз
тіркестіру амалдарын, синтаксистік оралымдарды, өзге тілдік құрылымдардың
көптеп қолданылуын, кей жағдайда оқыған сауатты адам болмаса, түсініксіз
араб және парсы сөздерімен ауырланған тілді айтып отырғаны деп түсінген жөн
сияқты. Міне, осы ерекшеліктерді аңғарып, өз шығармасын жазу үстінде ол
дәстүрден шамасы келгенше аулақ болуға тырысқан. Барша түркі халықтарына
ортақ түркі тілінде жазуды мақсат еткен.
Егер де автордың айтып отырған шағатай түркісі дегені жоғарыдағы
айтылған өзге тілдік күрделі синтаксистік құрылымдар болса, онда “араб,
парсы тілдерінің сөйлем құрылысын пайдаланбадым” дегені деп топшылауға
негіз бар. Өйткені шығарманың сөйлем құрылысы, шынында да, өте жатық,
қазіргі қазақ тіліне жақын.
Мұны Әбілғазының еңбегінде қолданған барлық сөзге лингвостатистикалық
сипаттама жасау арқылы анықтауға болады.
Сандық есептеуді көлемді түрде алып, Әбілғазының сөз қолдану
ерекшелігін нақтылы көрсету үшін қайталауды шығарып тастап шығарма
тіліндегі барлық сөздерді бір бөлек, ономастикалық атауларды бір бөлек алып
отырмыз. Өйткені ономастикалық атаулар шығарманың бірсыпыра пайызын
құрайды. Біздің бұл есептеуіміздің қорытындысы шамамен мынадай болды
(қайталауларды есептемегенде):
Ономастикалық атаулартүркі сөздері араб сөздері парсы сөздері
277 3990 397 365
5, 5 % 79, 3 % 7, 9 % 7, 3 %
Э.Н.Наджиптің сандық есептеуінде, Құтыбтың Хұсырау уа Шырын
поэмасында араб және парсы сөздерінің арасалмағы шығарма лексикасында 24-31
пайызды құрайды [12,138-б.]. Ал татар зерттеушісі З.А.Хисамиеваның есептеуі
бойынша, Қадырғали Жалаиридың Жамиғ-ат тауарихында түркі сөздері – 58
пайыз, араб сөздері – 28 пайыз, парсы сөздері – 13 пайыз, орыс және моңғол
сөздері 1 пайызды құрайды екен [11,27-б.]. Байқап отырсақ, проза жанрында
жазылған осы орта ғасыр ескерткіштерінің ішіндегі аталған екі тарихи
шығарманың қазіргі қазақ тіліне ең жақыны екені дау тудырмайды. Дегенмен,
тілінің қазақтарға түсініктілігі жағынан біз қарастырып отырған Түркі
шежіресі Қадырғали Жалаиыридың жазған Жамиғ-ат тауарихынан да жақын
екенін мына сандық есептеулер көрсетіп тұр. Себебі Әбілғазы туындысында
араб және парсы сөздері Қадырғали шығармасына қарағанда анағұрлым аз
жұмсалған.
Шежіреде кездесетін араб-парсы сөздеріне сандық есептеу жүргізу
арқылы біз Әбілғазы ханның араб және парсы сөздерінен қолданудағы өзіндік
ерекшелігін біле аламыз:
Араб сөздері Парсы сөздері
397 365
7,9 % 7,3 %
қазіргі қазақ тіліндеҚазіргі қазақ тілінде қазіргі қазақ қазіргі қазақ
қолданылатын араб қолданылмайтын араб тілінде тілінде
сөздері сөздері қолданылатын парсы қолданылмайтын парсы
сөздері сөздері
235 162 223 142
4, 6 % 3, 2 % 4, 4 % 2, 8 %
Бұл сандық көрсеткіштен қазіргі қазақ тілінде қолданылатын араб және
парсы сөздерінен гөрі қазіргі қазақ тілінде қолданылмайтын араб және парсы
сөздерінің мейлінше аз мөлшерде жұмсалғаны байқалады.
Сонымен, автордың араб, парсы, шағатай тілдерінен бір де сөз
қоспадым деген мәлімдемесін сол тілдерге тән сөйлем құрылысын
пайдаланбадым деумен қатар, қазіргі қауымға түсініксіз араб және парсы
сөздерін мейлінше аз қолданғанын айтқаны деп түсінеміз.
Әбілғазы Түркі шежіресін жазуда көп тілді білуі нақты көрініс
табады. Оның өз заманында араб, парсы тілдерін жетік меңгергенін шығармада
көп сөздерге этимологиялық талдаулар жүргізіп, мағынасын ашуға тырысқанынан
да байқауға болады.
Әбілғазының өзі еңбегінің кіріспесінде өз заманының білімді, жан-жақты
даярлығы бар адам екендігін және Құдай тағаланың оған берген қасиеті
ретінде әскери өнерден, ақындық өнерден, араб және парсы, моңғол
тілдерінен, тарихи маңызды оқиғалардан да хабардар екенін және оларды жатқа
білетінін баяндайды.
Бұл шығармадан түркілердегі ру, тайпа аттарының шығу тектеріне
байланысты көптеген деректер кездестіруге болады. Қаңқылы сөзінің шығу
тегін арба жасаған адаммен байланыстырса, ұйғыр елінің атын ұю сөзінен
шығарады. Ұйғыр өз төрелерінің атын йідіқұт дейді. Ол иіді (ию) және құт
(арабша жан деген мағынада) сөздерінен құралғанын түсіндіреді.
Сондай-ақ араб және парсы сөздеріне де түсінік беріп отырады. Мәселен,
автор аталған еңбегінің 5-бетінде адам адам араб тілі тұрұр, араблар
йерінің қыртышыны адам дер деп жазады. Яғни оның себебін Құдай тағала
адамды жер бетінен алынған топырақтан жасағаннан деп түсіндіреді. Идрис
атауының да дәріс сөзінен шыққандығын көрсетеді. Шестің мағынасы ғабат
аллах тимек болұр (Құдайдың құлы) дейді.
Оғыз ханның жиырма төрт немересінің аттарының мағыналарын көбіне араб
және парсы сөздерімен түсіндіреді. Кейде түркі сөзінің араб және парсы,
моңғол тілінде қалай аталатынына да тоқталады.
- Ағыб бара тұрған ұлұғ суны түркі тілінде сай дер уа тәжік күчекін
руд уа ұлұғын рудхоне дер араб уады дер мағұл мұран дер (45). Темірдін
даруаза қойдылар андағ диуарыны араб сәдд дер, түркі тілі бірлән торқорқа
дерлер Хытай халқы онку дерлер (47).
Қорыта келгенде, Әбілғазы шығармасы, өзі кіріспесінде айтқандай, тап-
таза түркіше неге болмайды десек, қателескен болар едік. Өйткені тілдің
жалпы даму заңдылығы бұны көтермейді, шеттен кірген сөздердің кіруі табиғи
құбылыс. Әбілғазы араб және парсы, шағатай әдебиетін де, діни оқуын да
жетік білген, ислам дінінің шарықтау кезеңінде хатқа түскен бұл ескерткіште
араб және парсы сөздері көп деп айтуға болмайды.
Сондай-ақ, Әбілғазы шығармасы көне дәуір тіліндегі сөз мағынасын
тануда, жер-су аттарының этимологиясын айқындауда, өткен тарихымызды білуде
тигізер пайдасы зор. Демек, Әбілғазы ханның Түркі шежіресі қазақ әдеби
тілінің тарихынан ерекше орын алады деп білеміз.
2-тарау Түркі шежіресіндегі араб және парсы сөздерінің лексика-
семантикалық сипаты деп аталады. Оның Араб және парсы сөздерінің лексика-
семантикалық ерекшеліктері деп аталатын бірінші тараушасында Шежіредегі
араб және парсы сөздері лексика-семантикалық ерекшеліктеріне қарай үш топқа
бөліп қарастырылады:
Бірінші топқа мағынасы өзгеріске түспеген сөздерді жатқызуға болады.
Шежіреде беретін мағынасы мен қазіргі қазақ тіліндегі мағынасы сол
күйінде сақталған араб және парсы сөздері – шығарма тілінің негізгі арқауы.
Мысалы, әділ, азап, айла, арзу, бақ, дана, дұшпан, дос, дарбаза т.б. атауға
болады.
Шежіре тілінде абстракт ұғымдарды білдіретін сөздер негізінен араб
элементтері болып келеді. Ал парсы сөздерінің басым көпшілігі тұрмыстық зат
атауларына қатысты жұмсалған. Мұның себебін түркі халықтарының көп жылдар
бойы парсылармен көршілес отырып, тікелей қарым-қатынас жасауымен
байланыстырамыз. Мұндай сөздерді Әбілғазы өз шығармасында үнемі қолданып
отырады.
Екінші топқа мағынасы кейбір өзгерістерге ұшыраған сөздерді жатқызуға
болады. Мәселен, Шежіреде пуст сөзі кездеседі. Парсы тілінде пуст кожа,
шкура, кора, скорлупа [ПРС, 97-б.] мағынасын берсе, Шежіреде шапан
мәнінде жұмсалған.
- Бір кече йарым ахшам еркек ұғлан тұғұрды атасының пустының
етегінден кесіб алды тағы ұғланны чырмаб үйінің кеніде йалқұн ічінде
йылатұб қойды (34, 16-17). Атасының пустының етегіндін кесіб алды (56).
Кейбір араб және парсы сөздерінің өздерінің әдеби тілінде бірнеше
мағыналары болатыны белгілі. Уақыт өте бір тілден екінші тілге ауысқан
сөздердің мағыналары тарылады, яғни бір немесе екі мағынада ғана
қолднылады.
Шежіре тіліндегі әсәр сөзінің араб тілінде көп мағынасы бар: 1) Із,
белгі; 2) Аңыз, көне заманның ескерткіші; 3) ықпал; 4) әсер, эффект; 5)
шығарма, еңбек (әдеби, ғылыми) т.б. [ПРС,7-б.]. Шығармада бұл сөз екі
мағынада қолданылған. Бірі әсәр уа әләумәт (із және белгі) және екінші
мағынасы әсер ету, ықпал ету мәнінде жұмсалған.
- Бу сөз ханның көңіліке әсәр қылыб йасауылға бұйырды (88,27). Анлар
тағы Хендустан барыб хабар уа әсәр білмей қайтыб келділер (98,26).
Қазіргі қазақ тілінде сырттай бір құбылыстан, қимыл-әрекеттен болатын
“ықпал” ұғымын ғана білдіреді. Демек, араб тіліндегі бұл көпмағыналы сөздің
мағынасы қазақ тіліне ауысқанда мейлінше тарылып, жалғыз ғана түсінікті
білдіретін болып қалған.
Парсы тілінің сөздігінде әуез сөзінің 1) голос, звук; 2) песня деген
мағыналарды береді [ПРС, 46-б.]. Шығармада: 1) дауыс; 2) атақ-даңқ
мағынасында қолданылған.
- Ерсе ұғлан әуезі келді барыб көрді өзінің постыны таныды (34,18).
Ауезісі мағұл ічіне шұһрат табды (Атақ-даңқы маңғол ічінде белгілі болды)
(44,6).
Ендігі бір тұстарында аты деген сөзбен қос сөз жасайды.
Мәселен, Екі йыл отұрған соң аты уа әуезісі төрт тарафқа түшді
(Атағы барлық жерге белгілі болды) (48).
Үшінші топқа қазіргі қазақ тілінде кездеспейтін, қолданылмайтын араб
және парсы сөздері жатады.
Б.Сағындықов: Түркі халықтарында бұрын-соңды болмаған ұғымдар мен
зат атаулары ескерткіштерде араб-парсы сөздерімен беріледі. Мұндай
сөздердің көпшілігі діни ұғымдар, ел басқару істеріне, экономикаға, ғылым
мен мәдениетке, қоғамдық өмірдің басқа да салаларына байланысты терминдер.
Әрине, мұндай сөздер аударуға келмейді. Аударған күнде де негізгі мағынасы
бұзылып кетер еді [13,31-б.], – дейді.
Ал Әбілғазы осы кемшіліктерді байқай отырып, түркі халықтарына ортақ
жеңіл қарапайым тілмен жазуды мақсат етсе де, өз заманының тілдік ортасынан
алыстай алмаған. Шығарма тілінде, әдеттегідей, ортаазиялық, бірақ бізге
түсініксіз қазіргі тілімізде қолданылмайтын араб және парсы сөздері
ұшырасады. Бірсыпыра түркі тілдерінде бұл сөздердің бірқатары кеңінен
қолданылуы да мүмкін.
Шежіре тілінде араб тіліне қатысты мынадай сөздер бар: хәмлә
(жүкті), зағифа (әйел), бинеһаиат (шексіз), инғам (сыйлық), мұхтасар
(қысқаша айтқанда), ғажражи (көну), уасел (есіткен, білген), сабахи
(кінәлі), шайе (таралу) т.б.
- Ол ұрұш тамам Қарқын уа Харасан уа Мауренахрда шайе болды (53, 27).
Хатұнұм хәмлә ерді тұғырды (14,15). Лафазы мұхтасар болса һәм мәһнәсы
мұхтасар ермес ерді (52,11).
Ал парсы тіліне қатысты мына сөздер жиі ұшырайды: сетар (жұлдыз),
сулих (бейбіт), сәкін (тыныштық), серат (жол), ләб (ерін), кенар (жаға)
т.б.
- Ай уа хесабны он екі йұрт уа сетаре шүкүр алқабының хесабын барчасын
біле тұрған сондағ еркендүр (53,15). Менің бірлән ұрұштылар мен ғалыб
келдім сулих қылдылар (168). Шаһар Сарайчыққа качыб барды уа анда сәкін
болды (98). Бір дарре бар ерді ол дарренің йолы сератының йолындын һәм нозу
керек ерді (51,28).
Жалпы шығарма тілінде қазіргі тілімізде қолданылмайтын араб және парсы
сөздері қазақ тіліндегі тақырыптық топтардың барлығын қамтиды. Мәселен,
соғыс қимылдарына байланысты: масхар қылу, ғалыб келу, есір қылу, хежуб
қылу, хамле қылу, банд қылу т.б. жарыса қолданылатын араб сөздері кең
қолданылған. Діни ұғымдарға байланысты: шариф ислам, калиме шаһадат, фузала
уа зуход, ғибадат, намазкаһ, бәде т.б. Ал тұрмыстық зат атауларына
байланысты: сандан, чөкүч, қумаш, сарұпай, пост т.б сөздер.
Шежіре тілінде ел мен ел, хандар мен сұлтандар арасындағы уәде,
келісім, жарасу, мадақтау мәніндегі сөздер мен сыйлық жасау, жол-жоралғылар
мен ризашылықты білдіретін күрделі сөз тіркестері жұмсалған. Мысалы,
ілтифат уа енаиатлар, хазына уа дафине, мал уа нәәмәт, хәт уа сауғат,
енаиат уа шафақат т.б.
Қазіргі тілімізде жоқ бұндай тұрақты сөздердің қолдануының өзіндік
себептері болған сияқты:1) түркілік баламаның болмағандығынан; 2) түркілік
балама бола тұрса да өзінің сөзін нақтылау үшін; 3) тіл шеберлігін көрсету
үшін қолданылған.
Араб және парсы сөздерін жеке және көмекші етістіктермен ғана
қолданып қоймай, тұрақты, бейнелі сөз тіркестерін беруде де пайдаланған.
Бұл жерде автор шығарманың тілін әсерлі, мазмұнды етуді мақсат етсе керек.
Қорыта айтқанда, Шежіре жазылған кезеңде бұл сөздер жергілікті
халық тілінде, әсіресе жазба әдебиетте кең қолданылған болуы керек. Кейінгі
тілімізде көп қолданылмағандықтан, мағынасы түсініксіз сөздерге айналған.
2.2 Араб сөздерінің тақырыптық топтары
Шежіредегі кірме сөздерді тақырыптық топтарға жіктегенде, араб
тіліне қатысты тақырыптық топтар және парсы тіліне қатысты тақырыптық
топтар деп бөлуді жөн көрдік, себебі, Шежіреде екі тілдің элементтері
әртүрлі салаларға қатысты жұмсалған.
1.Әлеуметтік-қоғамдық, саяси атаулар: ахдпейман (келісім), хәкімнешин
(әкім билейтін өлке), сиасат (саясат), султанат, мәслихат, хабар, арыз,
қызмет, мәселе, насихат, т.б.
- Сұлтан ахдпеймандын хушхол болұб көңіліде макрар қылдыкім (52, 3).
Илбарыс келген чақда үч хәкімнешин уәлайаты қалыб ерді (110,28). Сұлтан
Мұхамеднің үстіке атланыб анка йағы болсұн деб маболе қылыб ерді (56, 5).
Барлық ортаазиялық түркі ескерткіштеріне ортақ Шежіре тілінде
қолданылған әлеуметтік-қоғамдық, саяси атауларға қатысты араб және парсы
сөздері көбінесе іс қағаздарына байланысты болып келеді: хат, мабале (мәмле-
келісім), арызнаме (арыз хат), ахднаме (келісім хат), хисаб (есеб) т.б.
2. Атақ-дәрежеге байланысты атаулар: сұлтан, әмір, хәкім, уәзір,
сейд, мәлік, шейх, уәлі әлғаһад т.б.
- Алтұн ханға уәзірінің сөзі мақұл болұб Шынғыз ханға елчі йіберді
(53,11). Үкідай хан нәсілдін Ғали сұлтан теген Шағатай әуледіға ғалыб болды
(84,16).
3. Діни ұғымдарға байланысты атаулар: аллах, азан, дұға, шариғат,
кафір, құтба, мұсылман, месжед, айд, уағыз, масахәқ, т.б.
- Әлхамдулла біз мұсылман болдық (35). Йасауымның арқасы алты уа йеті
арық болды ұрұш тараз болғанда алты айда алла алла деб икүрдүн йау қачды
(56, 12).
4. Соғыс қимылдарына байланысты атаулар: ғалыб келу (жеңіп келу),
ғам қылу (қыру), хераб қылу (талқандау), мәсһәр қылу (жаулау), фарағат
сұрау (бейбітшілік сұрау), әсір қылу (тұтқындау), мухарабе қылу
(талқандау), хежуб (шабуыл жасау) т.б.
- Екі мың кіші қалаға йүгірді кіріб алдылар қатал ғам қылдылар
(4,67). Бірнече кундін соң ләшкәр йұртыны хераб қылды (106). Шыңғыз хан
ұғұл болұб фарағат отұрұб ерділер (55).
Жаугершілікке қатысты соғыс қимылдарын көрсететін түріктің йасау
йасау, күрен салу, ор қазу, қалғаға беркіну, қылыштан өткізу, чабу, қолына
түсу (ұсталу), бойын имеу т.б. тіркестері жоғарыдағы келтірген араб және
парсы сөздерімен синонимдік қатар түзейді. Негізінен, шығармада түркі
көмекші етістіктерімен келетін араб сөздерінің қолдану жиілігі жоғары.
Тіптен қазіргі қазақ тілінде кездеспейтін араб сөздері өз алдына
семантикалық ерекшеліктеріне қарай топтастырылып, синонимдік қатар түзгені
байқалады.
Осы аталған соғыс қимылдарына қатысты кейбір араб сөздерінің қазіргі
қазақ тілімен сабақтастығы байқалады: фарағат – жайбарақат, майұб-майып,
хераб-қирап т.б.
2.3 Парсы сөздерінің тақырыптық топтары
1.Тұрмыстық зат атаулары: тәбәр (балта), зәрбафт (зерлі мата),
сарұпай (киім), хоссе (зат), хус (ыдыс), кефін (кебін), пуст (шапан) т.б.
- Ат сауытлы сарұпайлы кішіні алыб чыға білмес ат батыб бара тұрғанда
шол кішінің сөзі йадымға келе қалды (162,1). Қазынасына бұйырдыкім қумаш
келтүргіл барыб мың сандұқ зарбавт келтірді (24).
Тұрмыстық атаулардың басым көпшілгі парсы тіліне қатысты. Олар киім-
кешекке, асыл бұйымдарға, күнделікті құрал-сайман атаулары, ыдыс-аяққа,
тамақ атауларына қатысты іштей тақырыптық топтарға бөлінеді. Бұдан
Әбілғазының өзі әңгіме етіп отырған Шежіреде бірыңғай тарихи фактілерді
тізе бермей, түркі елінің тұрмыс-тіршілігінен, мәдениетінен хабардар етуді
ойлағанын көреміз.
2. Сауда-саттыққа байланысты атаулар: керуен, базар, базарган, сауда,
саудагер, баға, пұл, арзан, хұн (құн), ашраф (ақша), харыж (қарыз) , т.б.
- Бинаһаиат арзанлық болды бір пұлға бір нан болды тейділер
(127,163). Бухара алыб барған бірнече өзбекдін Маңғытқа саудаға барұрмын
деб бу ішлердін ғафыл көб келіб ерді (147,23-24).
3. Кәсіби сөздер: ұстадлар уа нақышлар (қолөнершілер), дадбан
(прокурор), дафтардар (хатшы), дихан, нависанде (жазушы), базарган
(базаршы), саудагер, чапан, пехлеван, табиб (дәрігер), ахл е пше
(қолөнершілер), чубдар (табыншы), ракиб (салт атты кісі), бәдечілер
(сиқыршылар) т.б.
- Өз халқымызда һеч білүр кіші йоқ біз мұны көрге алыб барғандын не
файда тағы төрт нависандені олтұрдым. Хытайдын келтірген ұстадларларыны уа
нақышларыны алдыға келтіріб йахшы үйлер уа күшкілер бана қылдылар (79,6-8).
4. Туыстыққа байланысты атаулар: аба аждад (ата-баба), фәрзәнд
(перзент), кәдхуда (үйлену), дадкие (күң), бәрадарзад (немере ағасы),
нәбире (немере) т.б.
- Шынғыз ханның аба уа аждадларыны уа әуледлеріні кім һәр
уәлайатларда падишаһлақ қылыб турурлар (2, 6-7). Алтайдын та Аму суының
кенериғаче Алғұға берді Алғұ Шағатай ханның нәбиресі тұрұр (83, 25).
Туыстық атаулардың басым көпшілігі түркі сөздеріне қатысты. Бұл
шығарманың мазмұнына сай келеді, өйткені Шежіреде белгілі бір әулеттің
бір-біріне қарым-қатынасы сөз болатыны мәлім. Ал парсы тіліне қатысты
бүгінгі тілімізге сіңісіп кеткен зағифа (зайып), набире (немере), фәрзәнд
(перзент) сөздерінен басқа қазіргі тілімізде қолданылмайтын иран сөздері
кездеседі. Мәселен, кәдхуда (үйлену), додок (күң) т.б. атаулар.
5. Атақ-дәрежеге байланысты атаулар: падшаһ, сардар, фарман
(қолбасшы), мырза, т.б.
- Йолда Қара Хытайның әксәр халқы Буәбәкі сардарға кошұлұб Ханбалығқа
матуже болдылар (53,12). Қашқар, Йоркенд, Ұйғырстан мемлекетіне хан
нәсілдін һеч падшаһ йа фарман йоқ ерді (42,9).
6. Діни терминдер: құдай, ауфариде, пайғамбар, ораза, намаз, фәрз,
намаз, намазшам, намазкаһ, пайғамбар, бейіш, пері т.б.
- Кім пайғамбар тәңрінің елчісі тұрұр (74,27). Андын соң һәр күнде
беш уақыт намаз оқұб тәңріке бенделі қалұб беһештке алыб барды (7).
Парсы діни сөздері араб тіліне қарағанда аз мөлшерде жұмсалған.
Шежіреде пайғамбар, намаз, фәрз (парыз), бейіш, пері парсы діни сөздері
араб сөздері сияқты күрделі бірлік құрайды. Мысалы: намазшам, намазгаһ,
дарке жаһаннам (тозақ түбі), т.б.
7. Соғыс қимылдарына байланысты атаулар: бәнде қылу (тұтқынға алу),
фарман болу (басшы болу), руи кардан болу (жауласу), ағаз қылу (бастау),
т.б.
- Алқисса хан Балхының хылқы бірлән қатығ ұрұштылар тағы қытығ ғам
қылыб Балхының қаласын йер иерло иексен қылды һеч кісіні қоймады шәһид
қылдылар (60,24). Шейх Хасан Бузруг әмір шейх Хасан Кучекдін руи кардан
болұб Бағдад барды (94,25).
Соғыс қимылдарына қатысты парсы сөздері аз мөлшерде жұмсалған. Оның
орнына қару-жараққа қатысты зеңбірек, туфанг, найза, чарайна, әскер
мағынасында ләшкер, сыпаһ, черік сөздері жарыса қолданылады.
Шежіредегі араб және парсы сөздерін тақырыптық топтарға жіктеп
қарастырғанымызда, өмірдің барлық салаларын қамтитынын көреміз. Араб
сөздері негізінен қоғамдық-саяси өмір саласына және діни ұғымдарға
байланысты көбірек қолданылған. Ал парсы сөздерінің араб сөздеріне
қарағанда тақырыптық топтары көбірек. Бірақ та әр салаға жататын сөздер
саны аз болып келеді. Сондай-ақ, өсімдік атаулары, жер-су атаулары,
астрономиялық атаулармен қатар адамның психологиялық көңіл күйіне
байланысты сөздердің мөлшері аз болғандықтан, жеке-жеке топтарға бөліп
қарастырмадық.
2.4 Араб және парсы сөздерімен жасалған фразеологиялық тіркестер
Әбілғазы да өз шығармасында көнетүркілік тұрақты, бейнелі сөз
тіркестерін қолданумен қатар өзінің шеберлігін таныту мақсатында араб және
парсы оралымдарымен келетін тұрақты тіркестерді қолданудан да бас
тартпаған. Жамиғ-ат тауарихтағы есім мен етістікті тұрақты тіркестер
Әбілғазы шығармасында да орын алған. Бұндай араб және парсы сөздерінің
түркі көмекші етістіктерімен бірігіп қолданылуы – орта ғасыр жазба
ескерткіштеріне тән құбылыс. Әсіресе шығармада соғыс қимылдарына, атақ-
дәрежеге, діни ұғымдарға және адамның психологиялық көңіл-күйіне байланысты
тұрақты тіркестер молынан қолданылған.
Араб тіліне қатысты фразеологизмдер: шұхрат табу (белгілі болу), ғазал қылу
(өлтіру), һессе (кек қайтару), азар беру (қорлық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz