Қазақ әйелі концептісінің этномәдени сипаты
ЖҰМЫСТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
ЖҰМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ
Ғаламның тілдік бейнесіндегі "қазақ әйелі" концептісі
1.1 Қоғамдық ғылымдар аясындағы "әйел" концептісінің сипатталуы
1.2 "Қазақ әйелі" концептісінің психофизиологиялық негізі
1.3.2 "Қазақ әйелі" концептісінің бейвербалды амалдар арқылы берілуі
1.3.3 "Қазақ әйелі" концептісіне қатысты антропонимдердің гендерлік сипаты
1.3.4 "Қазақ әйелі" концептісіне қатысты киім атауларының лингвомәдени мәні
1.3.5 "Қазақ әйелі" концептісіне қатысты қолөнер, тамақ атауларын білдіретін лингвомәдени бірліктер
Қазақ әйелі" ұғымын антропоцентристік бағытта зерттеу
2.1 Тіл мен мәдениет сабақтастығы
2.1.2 Лингвоелтанымдық бағыттағы зерттеулер
2.2 Қазақ дүниетанымындағы "әйел" концептісінің көрінісі
2.2.1 "Қазақ әйелі" концептісіне қатысты салт.дәстүрлердің этномәдени сипаты
2.2.2 "Қазақ әйелі" концептісіне қатысты қалыптасқан тұрақты тіркестер мен паремиологиялық қордың этномәдени сипаты
2.3 Көркем мәтіндегі "қазақ әйелі" концептісі
2.3.1 Абай өлеңдеріндегі "қазақ әйелі" концептісінің көрінісі
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
ЖҰМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ
Ғаламның тілдік бейнесіндегі "қазақ әйелі" концептісі
1.1 Қоғамдық ғылымдар аясындағы "әйел" концептісінің сипатталуы
1.2 "Қазақ әйелі" концептісінің психофизиологиялық негізі
1.3.2 "Қазақ әйелі" концептісінің бейвербалды амалдар арқылы берілуі
1.3.3 "Қазақ әйелі" концептісіне қатысты антропонимдердің гендерлік сипаты
1.3.4 "Қазақ әйелі" концептісіне қатысты киім атауларының лингвомәдени мәні
1.3.5 "Қазақ әйелі" концептісіне қатысты қолөнер, тамақ атауларын білдіретін лингвомәдени бірліктер
Қазақ әйелі" ұғымын антропоцентристік бағытта зерттеу
2.1 Тіл мен мәдениет сабақтастығы
2.1.2 Лингвоелтанымдық бағыттағы зерттеулер
2.2 Қазақ дүниетанымындағы "әйел" концептісінің көрінісі
2.2.1 "Қазақ әйелі" концептісіне қатысты салт.дәстүрлердің этномәдени сипаты
2.2.2 "Қазақ әйелі" концептісіне қатысты қалыптасқан тұрақты тіркестер мен паремиологиялық қордың этномәдени сипаты
2.3 Көркем мәтіндегі "қазақ әйелі" концептісі
2.3.1 Абай өлеңдеріндегі "қазақ әйелі" концептісінің көрінісі
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Кейінгі онжылдықтар белесіндегі зерттеулер этносты, ұлт мәдениетін тіл арқылы анықтауды негізгі қағида етеді (Ә.Қайдар, Е.Жанпейісов, Р.Сыздық, Н.Уәли, Ж.Манкеева, Г.Смағұлова, Қ.Жаманбаева т.б.). Нақты айтқанда, тілді тұтынушы ұлтты алғашқы орынға қоятын лингвистикадағы антропоцентристік парадигма өз аясында жаңа бағыттарға жол ашуда. Осымен байланысты Г.Снасапова, Ш.Елемесова, Ф.Қожахметова, М.Күштаева, Қ.Қайырбаева, Н.Аитова, А.Әмірбекова, Ж.Саткенова сынды жас ғалымдардың жұмыстарында тіл таным кілті деп қаралып, когнитивтік лингвистика мәселелері этнолингвистика, лингвомәдениеттану, психолингвистика, әлеуметтік лингвистикамен тығыз байланыста зерттелген.
1 Жинкин Н.И. Речь как проводник информации. - М.: Наука, 1982
2 Шоқым Г. Тіл біліміндегі гендер мәселесі // ҚР ҰҒА Хабарлары. Филология сериясы. №6, 2006. - 23-26 бб.
3 Әмірбекова А.Б. Концептілік құрылымдардың поэтикалық мәтіндегі вербалдану ерекшеліктері: Филол. ғыл. канд. дис. - Алматы, 2006. - 117 б.
4 Гусейнова И.А., Томская. М.В. Гендерный аспект в текстах современной рекламы // Филологические науки . - 2000. -№3, с.81-91
5 Шойбеков Р. Қазақ зергерлік өнерінің лексикасы. - Алматы: Қазақстан, 1993. -203 б.
6 Этинген Л. Мифологическая анатомия. М. : ИОИ, 2006. - 528 с.
7 Сейдімбек А. Қазақ әлемі. Оқу құралы. - Алматы: Санат,1997. - 464 б.
8 Уфимцева А.А. Понятие языкового знака // Общее языкознание. - М., 1970.
9 Фома Аквинский // Наука и религия. - 1986, № 3. -с. 27.
10 Сыздық Р. Абайдың сөз өрнегі. - Алматы: Санат, 1995. - 206 б.
2 Шоқым Г. Тіл біліміндегі гендер мәселесі // ҚР ҰҒА Хабарлары. Филология сериясы. №6, 2006. - 23-26 бб.
3 Әмірбекова А.Б. Концептілік құрылымдардың поэтикалық мәтіндегі вербалдану ерекшеліктері: Филол. ғыл. канд. дис. - Алматы, 2006. - 117 б.
4 Гусейнова И.А., Томская. М.В. Гендерный аспект в текстах современной рекламы // Филологические науки . - 2000. -№3, с.81-91
5 Шойбеков Р. Қазақ зергерлік өнерінің лексикасы. - Алматы: Қазақстан, 1993. -203 б.
6 Этинген Л. Мифологическая анатомия. М. : ИОИ, 2006. - 528 с.
7 Сейдімбек А. Қазақ әлемі. Оқу құралы. - Алматы: Санат,1997. - 464 б.
8 Уфимцева А.А. Понятие языкового знака // Общее языкознание. - М., 1970.
9 Фома Аквинский // Наука и религия. - 1986, № 3. -с. 27.
10 Сыздық Р. Абайдың сөз өрнегі. - Алматы: Санат, 1995. - 206 б.
ӘОЖ 811.512.122:396 Қолжазба құқығында
БАЙҒҰТОВА АҚЛИМА МАРХАБАТҚЫЗЫ
"Қазақ әйелі" концептісінің этномәдени сипаты
10.02.02 - қазақ тілі
Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін
алу үшін дайындалған диссертацияның
АВТОРЕФЕРАТЫ
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2008
Жұмыс Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі А.Байтұрсынұлы
атындағы Тіл білімі институтында орындалды.
Ғылыми жетекшісі: филология ғылымдарының докторы,
профессор Ж. Манкеева
Ресми оппоненттер: филология ғылымдарының докторы
Р.Шойбеков
филология ғылымдарының кандидаты
С.Жапақов
Жетекші ұйым: Абай атындағы Қазақ ұлттық
педагогикалық университеті
Диссертация 2008 жылы 25 сәуірде сағат 16.00 де ҚР БжҒМ А. Байтұрсынұлы
атындағы Тіл білімі институты жанындағы 10.02.06 - түркі тілдері және
10.02.02 - қазақ тілі мамандықтары бойынша филология ғылымдарының докторы
ғылыми дәрежесін алу үшін диссертация қорғайтын Д 53.38.01 диссертациялық
кеңестің мәжілісінде қорғалады (050010, Алматы қаласы, Құрманғазы көшесі,
29).
Диссертациямен ҚР Білім және ғылым министрлігінің Орталық кітапханасында
танысуға болады (050010, Алматы қаласы, Шевченко көшесі, 28).
Автореферат 2008 жылы 25 наурызда таратылды.
Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы міндетін атқарушы
филология ғылымдарының докторы М. Малбақов
ЖҰМЫСТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Кейінгі онжылдықтар белесіндегі
зерттеулер этносты, ұлт мәдениетін тіл арқылы анықтауды негізгі қағида
етеді (Ә.Қайдар, Е.Жанпейісов, Р.Сыздық, Н.Уәли, Ж.Манкеева, Г.Смағұлова,
Қ.Жаманбаева т.б.). Нақты айтқанда, тілді тұтынушы ұлтты алғашқы орынға
қоятын лингвистикадағы антропоцентристік парадигма өз аясында жаңа
бағыттарға жол ашуда. Осымен байланысты Г.Снасапова, Ш.Елемесова,
Ф.Қожахметова, М.Күштаева, Қ.Қайырбаева, Н.Аитова, А.Әмірбекова,
Ж.Саткенова сынды жас ғалымдардың жұмыстарында тіл таным кілті деп қаралып,
когнитивтік лингвистика мәселелері этнолингвистика, лингвомәдениеттану,
психолингвистика, әлеуметтік лингвистикамен тығыз байланыста зерттелген.
Осыған орай соңғы кездері қазақ тіл білімінде когнитивтік лингвистиканың
негізгі категориясы концепт табиғатын нақты дәйектер негізінде ашуға
бағытталған еңбектердің көбейіп келе жатқаны байқалады. Ғалымдардың
зерттеулерінде бақ, тағдыр, өмір, өлім, жан, қайғы, мұң, тары, батырлық,
қаһармандық, соғыс, түр-түс, сұлулық, әсемдік, т.б. концептілердің мазмұны
көрсетіліп, олар әр қырынан қарастырылған.
Ал мәңгілік тақырыптардың бірі - әйел мәселесі қоғамдық ғылымдардың
ішінде, негізінен, қазақ әдебиеттануында көркем шығармалардағы әйел
бейнесіне қатысты зерттеулерде кездеседі. Шын мәнінде, қазақ тарихы мен
мәдениетін зерделесек, сан ғасырлар бойғы күресте елдігін ерен еңбегімен,
асқан парасатымен, шексіз шыдамдылығымен және сүйіспеншілігімен сақтай
білген, ұлттық рухты ұрпағының бойына ақ сүті арқылы, бесік жыры мен туған
тілі арқылы сіңіре білген әйел-аналар аз емес. Қазіргі таңдағы ана тілінің
тағдырында да, бүгіні мен ертеңінде де бағзы замандардағыдай аналардың
алатын орны, атқаратын рөлін көрсету мен жаңғыртудың мәні ерекше. Алайда
қазақ халқының ұлттық дүниетанымына сәйкес қазақ мәдениетіндегі әйелдің
шынайы орнын тіл арқылы таныту, жаңаша зерттеп-зерделеу міндеті толық
шешілген жоқ. Осымен байланысты ұлттың болмыс-бітімі, дүниеге көзқарасы мен
рухани-мәдени құндылықтарына сәйкес әйелдің өзіндік табиғатын, қоғамдағы,
отбасындағы әлеуметтік қызметімен сабақтас анықтау мәселесін ұлттық таным
қорында тіл арқылы жинақталған әйел концептісі арқылы дәлелдеудің мәні
ерекше. Оның өміршеңдік сипатына сәйкес қазіргі қазақ қоғамындағы "қазақ
әйелі" концептісінің даму динамикасын, жаңару үрдісін анықтау зерттеу
жұмысының негізгі ұстыны болып табылады, әрі оның өзектілігін де
айқындайды.
Зерттеу нысаны. Қазақ халқының танымындағы "әйел" концептісіне қатысты
атаулар, қазақ әйелдерінің таным-талғамын, көзқарасын, сезімін,
психологиясын, сан иірімді ерекшеліктерін тануға, қазақ мәдениетіндегі
орнын айқындауға мүмкіндік беретін тілдік бірліктер, лексико-
фразеологиялық, паремиологиялық бірліктер, халық ұғымында қалыптасқан ұғым-
түсініктер, қазіргі көркем мәтіндердегі, прецеденттік мәтіндердегі,
мифология мен сакральды жүйедегі, топонимдердегі, т.б. "қазақ әйелі"
концептісін дәлелдейтін деректерді зерделеу.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Қазақ әйелінің қоғам өміріндегі,
ұлттық мәдениеттегі рөлі мен орнын оны сипаттайтын тілдік деректерді
лингвомәдени бағытта айқындау, әйел концептісінің лексика-семантикалық,
концептуалдық мазмұнын аялық білім деңгейі тұрғысында түсіндіру. Аталған
мақсатты орындауда алға қойылатын міндеттер:
- "қазақ әйелі" концептісін антропоцентристік бағытта зерттеудің
негіздерін айқындау;
- қазақ әйелінің "Ғалам бейнесі" контексіндегі концептілік аясын
сипаттау;
- көркем мәтіндердегі, прецеденттік мәтіндердегі, мифология мен сакральды
жүйедегі, топонимдердегі, т.б. "қазақ әйелі" бейнесін сипаттайтын
деректерді концептілік жүйеде жинақтау;
- қазақ әйеліне қатысты тұрақты тіркестер, мақал-мәтелдер, теңеу,
метафора, символдардың мазмұнындағы концептілік өрісті анықтау;
- "қазақ әйелі" концептісінің ассоциациялық өрісін психофизиологиялық,
гендерлік, әлеуметтік сипатта көрсету;
- қазақ әйеліне қатысты онимдердің этномәдени сипатын түсіндіру;
- қазақ әйеліне қатысты тілдік бірліктердің әлеуметтік мәнділік деңгейін
динамикалық жүйе ретінде көрсету;
- "қазақ әйелі" концептісінің ассоциативті тезаурусын түзу.
Зерттеу жұмысының дереккөздері. Халық ауыз әдебиеті мұралары, белгілі
ақын-жазушылардың көркем туындылары, фразеологиялық, түсіндірме,
диалектологиялық, паремиологиялық т.б. сөздіктер, тарихи-этнографиялық,
мифологиялық деректер, мерзімді баспасөзден алынған тілдік деректер .
Зерттеу жұмысының әдіс-тәсілдері. Сипаттама, семасиологиялық,
этнолингвистикалық, концептілік талдау, ассоциативтік эксперимент әдістері
пайдаланылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен нәтижелері:
Зерттеудің негізгі жаңалығы - "қазақ әйелі" концептісін ғаламның
көркемдік және тілдік аясында лингво-когнитивті деңгейдің бірлігі ретінде
қарастыру. Соның негізінде анықталған мына жайларды зерттеудің жаңалығы
және нәтижелері деп санаймыз:
- "қазақ әйелі" концептісі мәнінің ұлттық танымға сәйкес тілдік бейнесіне
семантикалық, концептуалдық, этнолингвистикалық, психолингвистикалық талдау
жасалынды;
- "қазақ әйелі" концептісінің аясына кіретін сөздер, көркем және
прецеденттік мәтіндер, фразеологизмдер, мақал-мәтелдердің мағыналары
айқындалып, олардың этномазмұндық мәнін ашу арқылы қазақ халқына тән
дүниенің тілдік бейнесі көрсетілді;
- ассоциативтік тәжірибе әдісін қолдану арқылы қазіргі ұрпақ санасындағы
"қазақ әйелі" туралы қалыптасқан ұғым-түсініктер, ұлттық стереотиптер
анықталды;
- аталған концептіге қатысты тілдік ұжымның аялық білімінің эксплицитті
және имплицитті түрлері ажыратылды.
Зерттеудің теориялық маңызы және практикалық мәні. Зерттеудің нәтижелері
мен пайымдаулары қазақ тіл біліміндегі этнолингвистика, лингвомәдениеттану,
когнитивтік зерттеулердің ғылыми-теориялық негіздерін нақтылай түсуге
белгілі бір дәрежеде өз үлесін қосады. Зерттеу барысында талдау жасалынған
тілдік деректерді қазақ тілінің түсіндірме, фразеологиялық, ассоциативтік
сөздіктерді құрастыруға пайдалануға болады.
Зерттеудің нәтижелерін этнос тарихын, ұлттық дүниетанымды, ұлт мәдениетін
тіл арқылы танытуға арналған дәрістерде, көркем мәтінді лингвистикалық
талдауға қатысты арнайы курстарды жүргізуде, "Әлеуметтік лингвистика",
"Лингвоелтану" пәндерін оқытуда, этнопедагогикалық тәжірибеде қолдануға
болады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
қазақ әйелінің ойлау қабілеті, зейінзерде ерекшелігі, дүниетанымы,
парасатпайым деңгейінің, мінезінің, еңбекқорлық, төзімділік, махаббат,
сұлулық т.б. қасиеттерінің тілдік көрінісі - этносты сипаттайтын ерекше
этноөзектік концептілер;
зерттеу мазмұнында талданған ассоциациялар, бағалау мен коннотациялар -
қазақ әйелінің сезімдік, әлеуметтік, психологиялық, мәдени т.б. дәйегі,
ұлттық сананың кілтін ашатын тілдік құралдар;
"қазақ әйелінің" концептілік бейнесі көркем және прецеденттік
мәтіндерде, мифологияда, сакральды, топонимдік, антропонимдік жүйеде
жасалып, символдық деңгейге көтерілген;
"қазақ әйелі" концептісі - ұрпақтан ұрпаққа беріліп, сақталған ұлттық
таным ақпаратының санада қалыптасқан мәнмазмұны, қызметі;
тілде, жадта бұрыннан сақталған ақпаратты қабылдау, тану, өңдеу арқылы
жаңа сапада жаңғырту "қазақ әйелі" концептісінің қазіргі қазақ қоғамындағы
мәнін таным мен мәдениет сабақтастығын дәлелдейді.
Жұмыстың мақұлдануы мен жариялануы. Диссертацияның мазмұны, тұжырымдары
мен негізгі нәтижелері төменде көрсетілген халықаралық ғылыми
конференцияларда: "Қазіргі таңдағы ғылым мен білім" атты халықаралық ғылыми-
тәжірибелік конференцияда (Шымкент, 2005), "Педагогикалық білімнің өзекті
мәселелері" атты халықаралық ғылыми-практикалық конференцияда (Шымкент,
2006), "Әуезов оқулары - 5" атты халықаралық ғылыми-практикалық
конференцияда (Шымкент, 2006), Т.Жанұзақовтың 80 жылдығына орай өткізілген
"Қазақ тілінің лексикография, фольклортану мен көркем аударма мәселелері:
қалыптасуы, дамуы мен болашағы" атты халықаралық ғылыми-теориялық
конференцияда (Алматы, 2007) және ҚР БжҒМ А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл
білімі институты жанындағы "Лингвистикалық жұма" атты ғылыми-әдістемелік
семинарда (10 маусым, 2006) баяндалды.
Республикалық ғылыми басылымдар мен ғылыми жинақтарда диссертация
тақырыбына қатысты 9 мақала жарияланды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диссертация кіріспеден, екі тараудан,
қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
ЖҰМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ
Кіріспеде диссертация тақырыбының өзектілігі, зерттеу нысаны, жұмыстың
мақсаты мен міндеттері, ғылыми жаңалығы, қорғауға ұсынылатын тұжырымдары
түйінделіп, зерттеу әдістері, зерттеудің теориялық және практикалық мәні
сипатталады.
Бірінші тарау "Ғаламның тілдік бейнесіндегі "қазақ әйелі" концептісі" деп
аталады да, оның мазмұны алты тараушада сипатталады. 1.1 Қоғамдық ғылымдар
аясындағы "әйел" концептісінің сипатталуы. Адамзат тарихындағы іргелі
түсініктердің қатарында "еркек-әйел" оппозициясының аталатыны белгілі.
Ертедегі еңбектің жынысқа қарай бөлінісі еркектің асыраушы (аңшы т.б.)
ретінде тұрмыста үстемдікке ие болып, абсолютті тұлға ретінде орнығуына
жағдай жасады. Ерлердің қызметі табиғатпен бірге әйелді де бағындырды.
Ерлер әйелдерді өздерінің жартысы деп танып, оны өздерін толықтыратын
екінші "мені" ретінде ғана мойындады, ол ұғым прецедентті мәтіндерде
дәйектелді. Философтардың пайымдауынша, осылайша әлеуметтік прогресстің
дамуы жыныстық теңсіздікке апарып соқты. Бұл тараушада осыны дәлелдейтін
батыс, орыс, қазақ ойшылдарының адамзат тарихындағы іргелі түсініктердің
бірі - "еркек-әйел" оппозициясы туралы пікірлері туралы сөз болады. 1.2
"Қазақ әйелі" концептісінің психофизиологиялық негізі. "Қазақ әйелі"
концептісінің кілтін ашуда әйел табиғатын, тілін оның психофизиологиялық
жақтарымен қарастыру тиімді болмақ. Әрине, бұл аспектіде терең зерттеу
қазақ тіл білімінде кенжелеу қалып жатыр.
Арнайы зерттеу жүргізген ғалымдардың пайымдауынша, ми жасушаларының
қызметі ана құрсағының өзінде-ақ біздің ойлау жүйеміз бен мінез-құлқымыздың
сипатын айқындайтын етіп ұйымдастырылған. Сол себепті о баста дүниеге бала
әкелу, ана болу үшін жаратылған нәзік жыныстылар қандай жағдайда да өзінің
аналық табиғатынан жырақтай алмайды. Мұның дәлелін көркем мәтіннен де айқын
аңғаруға болады: Шешесінен көзін ашпай жатып айрылып, бетбейнесінің қандай
екенін ұмытып қалған кішкене бала мынау қастарынан қалмай ербеңдеп жүрген
ебілсебіл әйелді: "Апа!" дейтінді шығарды. Бауырына басын тығып
ұйықтайтынды шығарды. Қараңғы түнде омырауына тұмсығын тығып пысылдап
жатқан кішкене сәбидің кекілін сипап, кемсеңдеп жылап шығатын атымен бөтен
бейтаныс әйелдің көкірегіне сүт жүгірді (Ә. Кекілбаев. Үркер).
Ал енді еркек ақылдырақ па, әйел ме? Нейробиологтардың зерттеулеріне
сәйкес ми салмағы әйелдерде шын мәнінде еркектерден азырақ (ерлердің миының
салмағы орта есеппен - 1,4 кг, ал әйелдердегі орташа көрсеткіш - 1,3 кг),
бірақ олардың ми иірімдері артығырақ. Сондай-ақ, әйелдердің миы олардың
дене салмағының 2,5 пайызына, ал еркектердікі 2 пайызына тең екені,
ерлердің миының алдыңғы жағы көлемдірек, әйелдердікінің артқы бөлігі
үлкенірек екені және әйелдерде екі жарты шарды байланыстыратын ми бөлігінің
тығызырақ екені де анықталған. Арнайы тәжірибе жасаған шетел
нейрохирургтары әйел миының екі жартышарындағы сөйлеу және ойлау қабілетін
байланыстыратын нейрондардың қоюлығы ерлермен салыстырғанда 23% артық деп
көрсетеді. Ал көрнекті психолингвист Н.И. Жинкин осы нейрондардың бала
психологиясына, физиологиялық дамуына әсер етуімен бірге оның тілдік
белсенділігін жетілдіруге де көп ықпал ететінін дәлелдеген болатын [1, 67-
68]. Қойылған сұраққа бір сөзбен ғана қысқа жауап берудің орнына
жолжөнекей болған оқиғаны да, оған деген өзінің көзқарасын да баяндап
шығатын әйелдің көпсөзді болуы, ал ер адамдардың сұраққа қысқа да нақты
жауап беруі осы ерекшелікке байланысты. Әйел табиғатына тән осындай
заңдылықтар, ерекшеліктер қазақ әйеліне де ортақ. Оны тілдік деректермен
дәйектеуге болады: - Е,е, көптен бері хабарласпаған болдыңыз ғой.
Ағайынысыз ба, жақынысыз ба?
- Жиенімін.
- Жиенімін? Ойбай-ау, бізге де алыс болмадың ғой. Ошақтыға тиген әкемнің
інісінің қызы бар деуші еді, сол сіз болып шықтыңыз-ау. Е,е, құда екенсіз
ғой. Менің де бір сіңлім ошақтыға тұрмысқа шыққан. - Қымқа орнынан көтеріле
берді де, әлдене есіне түсіп, ерніндегі күлкісін тыя қойды. - Кешір,
айналайын, -- деді даусын бәсеңдетіп. - Қу тіршілік адамда ес қалдыра ма,
ойымнан шығып кетіпті, - ол отыра қалып әлдене деп күбірлеп бетін сипады да
қайтып тұрды. - Нағашыңыз армандап жүруші еді, қарындасым мен күйеу
баламның иманы үйірусіз кетті деп. Құдай иманын саламат қылсын, өзіңе өмір
берсін.
- Рахмет, жеңгей (Д.Исабеков.Тіршілік).
О баста еңбек бөлінісіне байланысты пайда болған ерекшеліктер қазақ
әйелінің де табиғатына, болмысына әсер етпей қоймады. Шындығында, әйелдер
ерлерге қарағанда, физиологиялық жағынан нәзік, әлсіз, көп сөзге бейім, тым
эмоционалды, әсершіл болғанымен, оларда руханилық басым, олар кемшілігін
тез түсініп, бастапқы райынан тез қайтады. 1.3 "Қазақ әйелі" концептісін
әлеуметтік лингвистика тұрғысынан сипаттау. Қазіргі таңда тілдің әлеуметтік
жіктелуі мен қоғамның жыныстық жіктелуінің өзара байланысын, әйел мен ер
адамның тілдік және бейтілдік бірліктерді қолдану айырмасын [2] т.б.
зерттейтін әлеуметтік лингвистиканың "қазақ әйелі" концептісін сипаттауда
рөлі ерекше. Осы мәселелерге бағытталған лингвистикалық еңбектердің
арасында гендерлік зерттеулерге айтарлықтай мән берілуде. "Гендер" ұғымын
тілдік жағынан сипаттап, оның орыс тіліндегі ерекшеліктерін анықтауға
зерттеуші А.В.Кирилина үлес қосты. Қазақ тіл біліміндегі антропоөзектік
бағыттағы зерттеулердің арасында тіл мәселелерін гендерлік лингвистика
аясында қарастырған еңбектердің қарасы молайғанын атап өткен жөн. Олардың
қатарына Б.Хасанұлы, Г.Мамаева, Қ.Жанатаев, Г.Шоқым, М.Ешимовтің т.б.
зерттеулерін жатқызуға болады. Ғалым Г.Шоқымның көрсетуінше,
лингвомәдениеттанулық бағытта фемининдік және маскулиндік таптаурындардың
(стереотип) тілдегі көрінісі, "еркектік" (мужественность) және "әйелдік"
(женственность) тұжырымжасам, гендерлік метафоралар қолданысы (еркектік
немесе әйелдік мағынасының жынысқа қатыссыз заттар мен құбылыстарға
ауыстырылып қолданылуы) және мәдениетаралық қатысым деңгейінде т.б.
зерттеулер жүргізілуде [2,23]. 1.3.1 "Қазақ әйелі" концептісінің әлеуметтік
сипатын гендерлік стереотиптер арқылы анықтау. Гендерлік зерттеулердің
басты назарға алатын мәселелері - қоғамдағы ерлер мен әйелдерге деген
қалыптасқан қарым-қатынасты айқындайтын мәдени және әлеуметтік факторларды
анықтау, индивидтердің белгілі бір жынысқа жатуына байланысты мінез-құлық
ерекшеліктерін, олардың еркекке және әйелге тән негізгі қасиеттерінің
стереотиптік сипаттарын ашу. Зерттеуші А.Әмірбекованың пікірінше,
"стереотиптер - ақиқат дүние туралы күнделікті қолданыста кеңінен танылған,
сол зат не құбылысты, сол ситуация мен әрекетті, тұлға мен әлеуметті
(дүниені) танудың санадағы қарапайым бейнесі, яғни дүние туралы таным-
түсініктің қайталануынан тұрақталған адам санасындағы алғашқы сигналдар,
яғни әрекеттер мен құлықтар шаблоны" [3, 33-34]. Ал И.А.Гусейнова мен
М.В.Томская: "Гендерные стереотипы, представляющие собой стандартные, часто
упрощенные и обобщенные мнения о представителях обоих полов, складываются и
закрепляются в обществе посредством институализации и ритуализации пола"
[4, 81] деп атап көрсетеді. Осы тұжырымдарға қарағанда, "қазақ әйелі"
концептісін гендерлік стереотиптер арқылы да тануға болады. Мысалы, шығыс
әйелдеріне тән стереотип түрі былайша көрініс табады: Ұлы бабамның алғашқы
әйелі Бөрте Қоңырат қызы еді. Өзі де ибалы, инабатты әрі асқан сұлу жан
еді. Жалпы Қаһан әйел жыныстыларды еркектерден оқшауландырып тұратын мінез
- нәзік қылықтары болуды қатты қадағалайтын. Олар ақылды, үлкендердің
алдынан кесіп өтпейтін ізгілікті, көреген жан болуы керек дейтін: кейін бұл
қасиеттері бүкіл шығыс қыздарының қадетіне қалыптасты (О. Бөкей. Мұзтау).
"Әйел", "еркек" концептілерін зерттеу оларға қатысты стереотиптерді
анықтаумен бірге аталған стереотиптердің тілдегі көрінісін зерттеу дегенге
саяды. Соңғы жылдардағы зерттеулерге сүйене отырып, стереотиптер білім мен
бағалауды сақтаудың айрықша формасы және мінез-құлықты бағдарлаушы
концептілер болып табылады деп айтуға негіз бар. "Еркек" және "әйел"
концептілері барлық мәдениетте кездеседі, оларға әдет-ғұрып, фольклор,
мифтік санада, "дүниенің қарапайым ойсуретінде" айтарлықтай орын берілген.
Алайда гендердің стереотиптік және аксиологиялық бағасы түрлі мәдениетте
бірдей емес. Сондай-ақ әйелдер мен ерлердің әлеуметтік рөлі де бір-бірінен
ажыратылады. Оны төмендегі мысалмен дәйектеуге болады: Ең соңынан кірген
кішкене денелі қазақ әйелі ауыз үйдегі орыс жұмыскерлері мен орыс
әйелдеріне қарап таңырқап тұрып қалыпты. Мойындарына дейін ашық, жалаң бас,
еркектермен қатар отырған орыс әйелдері Күнзилаға, тіпті, таң көрінді.
Шашын желкесіне қырыққан жас келіншек Елизавета Быкованың барлық
еркектерден жоғары отырғаны ерсі де көрініп кетті. Жас әйелдің құлағы
көрініп қалса, кесіп алардай тыйым салып қойған мұсылмандық күні әйелдің
еркектермен қатар отырып сөйлесуі, даусын еркін шығарып күлуі деген
нәрселерді білмейтін еді (Ғ.Мүсірепов. Оянған өлке).
Еркектер мен әйелдер өздерінің мінезқұлқын гендерлік стереотиптерге,
яғни ерлер мен әйелдердің өзін қалай ұстауы жөніндегі мәдениетте
қалыптасып, орныққан көзқарастарға сүйене отырып, түзеді. Оны кесте арқылы
шартты түрде былай көрсетуге болады:
1кесте: Әйел мен еркекке байланысты қоғамда қалыптасқан таптаурындар
(стереотиптер) кестесі.
1.3.2 "Қазақ әйелі" концептісінің бейвербалды амалдар арқылы берілуі.
Көркем мәтінде көрініс тапқан ұлттық сипаттағы кинемалардың мән-мазмұнын
саралай келе, тілімізде жиі кездесетін бейвербалды элементтерді қолдану
басымдылығына орай ер кісілерге, әйелдерге тән және ортақ кинемалар деп
бөлуге болады. Мысалы, ер адамдар қарым-қатынасында "малдас құрып отыру",
"төс қағыстыру", "қамшы тастау", "мұртынан күлу", "сақалын шошайту",
"сақалмұртын сипау" т.б. ишараттары жиі көрініс берсе, ал "бетін шымшу",
"шашын жаю", "шашын жұлу", "орамалын бұлғау", "қос бүйірін таяну", "ернін
сылп еткізу" т.б. әйелдерге тән кинемалар болып есептеледі. Ал "қол бұлғап
шақыру", "жағасын ұстау", "басын изеу", "мұрнын шүйіру" сияқты ым-ишарат
түрлері ортақ болып келетіні анық.
Ері, баласы, жақыны, туысы қайтыс болған әйелдің қара жамылып, жоқтау
айтуы - халқымыздың ежелден келе жатқан салт-дәстүрі. Қайғы-қасіреті мен
шерлі көңілін жақынын жоғалтқан әйел бетін жырту, бетін тырнау, шашын жаю,
шашын жұлу, қос бүйірін таяну сияқты паралингвистикалық амалдар арқылы
білдіріп, қайтыс болған ерінің, баласының, туысының жақсы, асыл қасиеттерін
жоқтау жырына арқау еткен. Ертеде көптеген халықта қатты қайғырғанда, бетін
тырнап, айғыздаумен бірге шашын жұлып немесе тақырлап алып тастайтын дәстүр
болған. Кейбір тайпаларда ері қайтыс болған әйел бұрымын кесіп, күйеуіне
деген адалдық белгісі ретінде оны күйеуімен бірге жерлеген. Аталған
бейвербалды амалдың қазақтың жоқтау жырларын айтқандa қолданылуы сол кезден
қалған болуы керек: Бұл кезде Бөжейдің өз үйінің ішінде қара сұр бәйбіше
шаршысын шорт байлаған. Қара шашын тарқатып, екі иініне жайып салған. Қан
сөлден айрылып, сұрланып талған жүзінде көк тамырлары білінеді (М.Әуезов.
Абай жолы).
"Қазақ әйелі" концептісіне қатысты бейвербалды амалдардың ең көп тарағаны
- "ернін сылп еткізу", "аузын сылп еткізу" сияқты тұрақты сөз тіркестеріне
сай келетін ым-ишараттар. Олар көркем шығармадағы кейіпкерлердің таңырқау,
жақтырмау сияқты эмоционалдық жай-күйлерін білдіру үшін қолданылады.
Мысалы, Ұзатылып бармай жатып, айналасы бір-ақ қыстың ішінде Есеней сияқты
адамның арыстанын илеп-билеп алған қызына Несібелінің таңданбасқа шарасы
жоқ еді. Бірақ таңданғанын білдірмейін деп аузын бір сылп еткізді де қойды
(Ғ. Мүсірепов Ұлпан). Сонымен қатар көркем шығармада жиі қолданылатын
"ернін жымқырды", "ернін қымқырды" ишараттары "жақтырмау", "құптамау"
мағынасын, "ернін шүйірді" менсінбеуді білдіреді, ал "ернін тістеді"
кинемасы бір жағдайда "сөйлеме" деген мағынаны білдірсе, енді бірде аталған
мимиканы әйелдер қиналғанын білдірмеу үшін қолданады. Айша астыңғы ернін
тістелеп, басын шайқады. Айша басын тектен-текке шайқамайды (Ш. Мұртаза. Ай
мен Айша). Сондай ақ "жаулықтарымен көзін сүрту", "етегінен сүю", "ақ
орамалын желпілдетіп қоштасу" сияқты бейвербалды компоненттер де қазақ
әйелдеріне қатысты. Қазақ әйелдеріне ғана тән "бет шымшу" ишараты қазақтың
ұлттық мәдениетінде ұялудың нышаны, ерсі қылықтан шошыну белгісі болып
табылады. - Ой-бүй! - деді жеңге, бетін шымшып. - Ата-бабаң істемеген
кәсіптің керегі не? (Т.Әлімқұлов. Сырлы наз). Қазақ әйелдері өздерінің
қатты таңқалғанын "сұқ саусағымен бетін бір сызу" ишаратымен де білдіреді:
Әкеме адырая қарап аз тұрған Қазина, бетін оң жақ қолының саусағымен бір
сызып, үлкендеу көзін кеңірек ашты да, ернін бір сылп еткізіп:
- Бетім-ау, мына Kесір болмағай да! - деді (С.Мұқанов. Мөлдір махаббат).
Қазақ әйелінің көңіл-күйі, сезім әлемі, ішкі дүниесі нәзік болуымен бірге
шытырманға толы, аса күрделі. Әйелдерде бейвербалды белгілерді олардың ұсақ-
түйегіне дейін бірден байқап, тез арада айтылмақ ой мен емеурін, ишараны
шешетін туабітті қабілет ерекше дамығанын жоғарыдағы деректер де растайды.
1.3.3 "Қазақ әйелі" концептісіне қатысты антропонимдердің гендерлік сипаты.
Қазақ халқының дүниетанымы мен ұлттық болмысынан хабарсыз, қажетті мәдени-
танымдық ақпарат "аялық білім" көлеміне енбеген өзге мәдениет өкіліне мал
шаруашылығына қатысты есімдер түсініксіз, кей жағдайда қисынсыз, күлкілі
көрінуі мүмкін.
- ...Мен сені бұдан былай Ақнарым дермін!
- Түйеге теңегенің бе?
- Аузыма құдай салған шығар... қазақтың нардан қасиетті, нардан күшті,
нардан сұлу, нардан қадірлі несі бар? (Ғ.Мүсірепов.Ұлпан).
Төрт түлікті киелі санаған қазақ халқы олардың әрқайсысының иесі, желеп-
жебеушісі, қамқоршысы бар деп сенген, сондықтан да төрт түлік пірлеріне
сыйынып отырған.
Әйелдердің гендерлік сипатына, әйел адамдардың ассоциативті ойлау
жүйесіне көбінесе адамгершілік, ізгілік, жылылық, күнделікті күйбең
тіршілік жақын да, ер адамдардың асссоциативті ойлау жүйесіне ерлік жасау,
батырлық көрсету, кәсіппен шұғылдану т.б. жақын болатыны белгілі.
Тарихи шығармаларда кездесетін кейбір кісі есімдері феодалдық қоғамда
үстемдік еткен әлеуметтік жіктеліске негізделген. Күніұзын мал соңынан
салпақтап, тезек теріп, мал сауып, іркіт пісіп, кісі есігінде жүретін
адамның пешенесіне қой санаудан өзге ештеңе жазылмаса, жоғары тап өкілінің
тағдыры биіктегі қолжетпес алтындай жарқыраған күнмен байланыстырылған.
Құндылықтар өзгерген бүгінгі таңда мұндай кереғар есімдердің кездесуі
екіталай: - Ал Қияқтың кімі бар? Әлі де сол күң қалпындағы кәрі шешесі -
Қойсана ғана. Тәуекел мен Қияқ талайының кереғар тағдыр өзі күні бұрын
шешкендей, бірінің анасының аты Күнсана, екіншісінің шешесінің аты Қойсана
дегізуін қарашы! Мұнда да жазмыштың бір ұйғарғаны бар тәрізді
(І.Есенберлин. Көшпенділер).
Өмірде адамдардың азан шақырып қойған есімдерімен бірге оның жүріс-
тұрысына, мінез-құлқына, сыртқы кескін-келбетіне, істейтін кәсібіне
байланысты жалған атаумен ат қою көп халықта бар. Ономаст ғалымдар лақап
аттардың алғашқы қоғамның өзінде-ақ адамдардың дене бітімі мен сыртқы
тұлғасына сай таңдалып қолданылғанын айта келіп, мәдениет пен қоғамның
дамып, жазудың пайда болып, қалыптасуынан кейін, әсіресе фамилиялардың
шығуынан соң олардың сирегенін айтады. Мысалы, Сақау шешемнің Айымқыз деген
әдемі аты бар екенін бұл кезде өзінен басқа ешкім де білмейді. Жарықтық,
келбеті келісті-ақ ( Ш.Мұртаза.Ай мен Айша). Қолда бар материалдардан
байқағанымыз, жағымсыз мағынадағы, әсіресе дене кемістігіне орай қойылатын
лақап аттар ерлерге байланысты жиі ұшырасады. Қыздар мен әйелдерге қатысты
ондай аттардың сирек қолданылуы қазақ халқының қызды "қонақ", ал әйелді
"ана" деп ерекше қадірлегенінің айғағы болса керек. 1.3.4 "Қазақ әйелі"
концептісіне қатысты киім атауларының лингвомәдени мәні. Біз аталған
тараушада тек "қазақ әйелі" концептісінің аясына кіретін кейбір киім
үлгілеріне ғана қысқаша тоқталуды мақсат тұттық. Мысалы, қазақ қыздары мен
тұрмысқа шыққан әйелдерінің бас киімдері мен шаш үлгілері қатты
ерекшеленген. Этнографиялық деректерге қарағанда, әйелдер шашын қос өрім
етіп өреді де, ол екеуінің ұштарын біріктіру үшін шашбау тағады. Шашты олай
өру - әйелдіктің белгісі, бұл - бүтіннің жартысы болғанды білдіреді. Ал
қыздар шаштарын бір өрім етіп, ұшына шолпы тағады.
Киім кию үлгісі мен қимыл арқылы қазақ әйелінің киім кию ерекшелігі ғана
емес, кейде қажетсіз жерде жайбасарлық пен созылыңқылық танытатын қазақтың
бейғамдық болмысын, ұлттық психологиялық ерекшелігін де астарлап бейнелеуге
болатыны байқалады. Мысалы, Үйден үстіне малынтып шұбалаң көйлек киіп,
басына малынтып шұбалаң орамал тартқан әйел созалаңдап шығып, қалқи басып,
ат үстіндегі күйеуіне бірдеңе апарып берді (Ә.Кекілбаев.Үркер).
Бойжеткен қыз бен тұрмысқа жаңа шыққан жас әйелді, дүниеге сәби әкелген
ананы, өмірден көргені мен түйгені мол салиқалы бәйбішені ата-
бабаларымыз,ең алдымен олардың бас киімінен ажыратқан. Қыздар бастарына
үкілі тақия, кәмшат бөрік киген: Өтіп бара жатқан бес қыздың тап ортасында,
жібек жал ақ жорға атқа мінген Тоғжан екен... Басында жап-жаңа кәмшат бөрік
(М.Әуезов. Абай жолы). Қазақ әйелдерінің баскиімдері практикалық қызметінен
өзге әйелдердің отбасылық жағдайының көрсеткіші болып табылған. Олар тұңғыш
баласы, кейде екінші баласын туғанға дейін желек киген. - Ауылдағы енелер
мен абысындарға қосылып Ділдә келініне кимешек-шаршы, қалың жібек желек
кигізіп жіберіпті (М.Әуезов. Абай жолы). Қазақ әйелдері тұңғыш баласын
туған соң оның басынан желегі алынып, кимешек кигізіледі. Оның шылауышына
төбелдірік, маңдайына бергек, түйреуіштер қадайды. Бірнеше балаға ана
болған орта жастағы әйелдер көзге түсерліктей әшекейі жоқ шалаң кестелі
кимешек киіп, ақ жаулық (шылауыш) тартады: Ақ шаршы, кестелі кимешектерін
әсем ғып салған күлкіші келіншектер де көп (М.Әуезов.Абай жолы).
Қоғам алға жылжып, заман өзгеріп, материалдық және рухани құндылықтар
өзгерген сайын қазақ әйелдерінің киім үлгілері де ауысып, соған сәйкес киім
киюге деген көзқарас та өзгеріп отырғаны даусыз: Мұғалім Арайдың басындағы
күндікке қарап біраз тұрды. Кемпірдің ақ матаны қаттап басына орай бергені
ерсі, ал мұғалім әйелдің жұқа көгілдір орамалмен бір тарта салғаны Арайға
ерсі (Ш.Мұртаза. Мылтықсыз майдан). Қазіргі таңдағы әйелдердің киім кию
үлгісінен оларға тән әлеуметтік, жасына байланысты ерекшеліктерді ажыратуға
болмайды. Әйтсе де, әсіресе оңтүстік өңірлерде, көбінесе ауылдық жерлердегі
жиын-тойларда тұрмысқа шықпаған әйел затының орамалсыз, жалаңбас жүруі, ал
келіндердің орамал тартуы, жасы келген әйелдердің жаулық тартып, кейде
кимешек киюі қалыпты жағдай болып есептеледі. Осыған байланысты ұлттық-
мәдени стереотиптерді де кездестіруге болады. Мысалы: Өзге жақты көріппіз
бе, біздің ауылда қыздар тек қып-қызыл орамал тартып жүретін. Кей қыздар
әлдебір әуестікпен сәл ақшылтым, ақ гүлі басымдау орамал тартса, үлкендер
қатты сөгіп тастайды. Ақ орамал мен қызыл орамалдың аралығы айқын, шекарасы
берік. Күйеуге ұзатылған қызды "басына ақ орамал салды", "ақ орамал
жарасады екен", тағысын-тағылар дейтін (М.Байғұт. Ақ орамалды қыз). 1.3.5
"Қазақ әйелі" концептісіне қатысты қолөнер, тамақ атауларын білдіретін
лингвомәдени бірліктер. Күн көрісі төрт түлік мал болған соң, оның етін де,
сүтін де, терісін де, жүнін де ысырап етпеген қазақтар оларды қалай тиімді
пайдаланудың жолдарын білген. Қазақ әйелдерінің қолөнер туындыларының
ішінде ең кең тарағаны, технологиялық жағынан жетілгені - киіз басу.
Күнделікті қажетіне жарап, киіз үйдің туырлығына, түңлігіне, үзігіне жабуға
және жерге төсеуге арналған киіз басу өнері туралы жазылған этнографиялық
сипаттағы еңбектер көп. Қазақ әйелдері барды ұқсатып, тұрмысқа қажеттінің
бәрін өздері дайындап алатын болған. Мысалы, кір жуатын сабынды да өздері
жасай білген. Сабын жасау үшін оңаша, жылылығы бірқалыпты сақталатын үйде
сақарды майға қосып қайнатады да, сабын шығарады. Мұның тәсілін, тетігін
білетін әйелдер басшылық етеді. Білігі жетпейтіндер сабынды ірітіп, бұзып
алады. Ал енді осы сабын қайнату ісінің тілдік дәйегі Б.Майлин шығармасында
кездеседі: Алба-жұлба қараша үйдің сырт жағынан қарасаң, іші өртеніп жатыр
ма дейтінсің, булыққан түтін бұрқырап шығып жатыр. Үйдің ортасында үлкен
қара қазан. Астында лаулап жанған от; қазанның ішінде бір үйіріліп, бір
бұзылып қайнап жатқан сабын. Төменгі жаулықпен басын тұмшалап орап алып,
маңдай терісі тыржиып, терлеп-тепшіп, Айнабайдың Зейнебі сапты қалақпен
сабын былғап жатыр.
... От басын қоршалай отырған төрт-бес қатын; бәрінің көзі қазанда...
Сабын иілсе, бұзаушық алып үйді-үйіне тарайтын ойлары бар, бірақ, сабын
болмай амалдары құрып, ащы түтіннің азабын көріп отыр (Б. Майлин. Раушан-
коммунист).
"Қазақ әйелі" концептісінің этномәдени сипатын ұлттық тағам атаулары да
танытады. Себебі, күн көрісі төрт түлікпен тығыз байланысты болғандықтан,
аналарымыз оның сүтінен неше түрлі дәмі аузыңнан кетпес тағамдар жасаған.
Мысалы, уыз көже, құрт, ірімшік, ежігей, құрғақ сүт, көпіршік, ақ лақ,
жент, талқан сияқты тағам түрлері қазақ әйелінің қолынан шыққан, қазақтың
тұрмыстіршілігінен, өмір сүру салтынан, ұлттық болмысынан хабар береді.
1.4 "Қазақ әйелі" концептісіне қатысты зергерлік бұйымдардың сакральды
мәні. Зергерлік лексиканың этномәдени мәні зерттеуші Р.Н.Шойбековтің
еңбектерінде арнайы, жан-жақты қарастырылғандықтан [5], тек "қазақ әйелі"
концептісіне қатысты зергерлік атаулардың сакральды мәнін ашуды ғана мақсат
еттік.
Соның бірі ретінде қазақ қыздары мен әйелдері бұрынғы кезде шолпы мен
шашбауды бұрымы тарқатылып кетпеу үшін таққан және ол этномәдени мәнді
лингвокультурема. Халық ұғымында "адам жанының бір ұшы шашында" деген
түсінік бар. Соған байланысты "тарағанда түсетін шашты кез-келген жерге
тастауға болмайды, оны адам баспайтын жерге көміп тастау керек" деген ырым-
тыйымның бар екені белгілі. Ал енді осы халық санасындағы кодталған
ақпараттың кілтін ашу үшін белгілі бір білім аясы керек. Біз оның кілтін
төмендегі прецедентті мәтін арқылы ашуға тырыстық: "Әйел баласы шашын
беталды тастамас болар, -деді Айша. - Тарақтан түскен шаш әлдеқалай отқа
күйсе, о дүниеде балалары шырылдайды дейді. Анасының шашының отқа күйген
исін танып қояды екен де :"Анамыз тозақ отына түсіп кетті- ау!" деп шыр
айналып, шырылдайды екен. Тозақ отынан анасын құтқарып алмақ болып, өздері
де сол тамұқ өртіне түсіп кете жаздайды екен (Ш. Мұртаза. Ай мен Айша). Осы
түсінікке байланысты аналарымыз шаштарын әр жерге тастамай, түскенінің
әрбір талын жинап, мұқият орап, адам баспайтын жерге көміп отырған және
аталған ырым-тыйымның мән-мағынасын қыздары мен келіндерінің құлағына
жалаң, құрғақ сөзбен емес, ұлттық ұғымға жақын осындай аңыз-әңгімелермен
құйып отырған.
Барлық халықтарда сырға әшекейлік зат болуымен бірге оның иесінің
қоғамдағы орнының көрсеткіші, магиялық қорғаушы зат ретінде қолданылады.
Сондай-ақ сырғаға қатысты түрлі көзқарас пен бірбіріне кереғар
нанымсенімдер де кездесетінін жоққа шығаруға болмайды. Ежелгі Римде бір
құлақтағы сырға құлдық белгісі саналған. Одан бұрынырақта бойжеткен қыздар
мен әйелдердің, сондайақ қарақшылардың сырғасында айтарлықтай айырмашылық
болған. Сырғаны бәлежаладан, аурусырқаудан сақтандырушы зат ретінде
бағалап, оны көздің көру қабілетін арттырады, теңізшіні суға кетуден
сақтайды деген сеніммен таққан. Ал Бирмада тақтан дәмелі король
ұрпақтарының құлағы міндетті түрде тесіліп, сырға салынатын болған [6].
Қазіргі кезде сырға өзінің мифтік маңызынан айрылып, тек әшекей зат,
әсемдіктің құрамдас бөлігі болып қалғаны белгілі. Ежелден дененің ашық
жерлерін - аяқ-қол, саусақ, мойын, құлақ, мұрын сияқты дене мүшелерін қатты
заттардың көмегімен қорғау қалыптасқан. Бұл жүзік, балдақ, сырға, білезік,
моншақ, алқаның пайда болуына апарып соққан. Олар сыртқы зұлым күштермен
күресте жәрдемдесетін магиялық қорған болып есептелген. Қазақ зергерлері
әрбір тастың өзіне тән қасиеті, ерекшелігі, кереметі бар екенін білген.
Олардың біреуі адамға құт әкелсе, енді бірі тіл-көзден сақтайды, ал
кейбірінің тіпті құрғақшылықта жаңбыр шақыратын, т.б. қасиеттері бар екен.
Орта ғасырларда емші, дәрігерлер алтын, нефрит, маржан тастарын жұту өмірге
қауіп төндірмейді, қайта оны ұзартуға септігін тигізеді деп есептеген.
Сонымен бірге әлгі тастарды жұтқан адамның өлгеннен кейін денесі іріп
шірімейді деген сенім болған. Қазіргі таңда мойындалып, сәнге айналған
астрология ғылымында да "әрбір жұлдыз иесі өзіне сай келетін тасы бар
әшекей тағу керек, қасиеті белгісіз тастан тағылған әшекей адамға
бақытсыздық әкеледі, денсаулығына зиян келтіреді" деген түсінік қалыптасқан
1.5 "Қазақ әйелі" концептісіне қатысты онимдердің этномәдени сипаты.
Қазақтың еншісіне тиген байтақ даламызды қай бұрышын алсақ та, әйел-анаға
арнап тұрғызылған ғажайып кесене, әсем мұнара, өшпес ескерткіштер, тіпті
тұтас қаланың аты да бар. Ғалым А. Сейдімбек: "Сырдария бойындағы
Көккесене, Бикем мұнара, Сырлытам, Сарысу бойындағы Белең-ана, Болған-ана,
Жұбан-ана, Арал түбіндегі Бегім ана күмбездері, мұнаралары, мазарлары
ғажайып сырлы сымбатымен күні бүгінге дейін қайран қалдырады. Жеке
ескерткіштер былай тұрсын, жұмыр жердің орта ғасырлық талғам-түсінігінде
тұтас бір қаланың әйел атымен аталғаны дүние жүзінде сирек кездесетін
құбылыс. Бұл ретте қазақ даласында Қатын дала, Қырыққыз қала, Баршынкент
сияқты қалалардың болғаны таң қалдырады. Мұндағы Баршын сұлу әйгілі
Алпамыстың жұбайы, Қаршымбайдың қызы, Оғыз еліне сөзі жүрген жеті арудың
бірі болған" деп жазады [7, 402]. Бір ғана Оңтүстік Қазақстан облысының
аумағында қыз балаға, әйел-анаға қатысты қойылған сандаған топонимдерді
кездестіруге болады: Домалақ ана, Қарашаш ана, Сыланды ана кесенелері,
Қатынқамал, Қырық қыз, Қызсиген, Қамырлы әулие, Келіншектау т.б. Облыс
орталығы Шымкент қаласына қарасты "Қатынкөпір" елді мекені бар. Оның аталуы
туралы ел аузында мынадай әңгіме айтылады: "Көнекөз қариялардың айтуынша,
1928 жылы құрылған "Тельман" колхозында бала-шағасы жоқ, жалғыз басты Тәті
деген әйел тұрыпты. Ол кездері осындағы Қошқар ата өзенінің арнасынан тасып
жататын кезі екен. Суының молдығы сонша, ауыл тұсындағы жалғыз аяқ өткел-
көпірді әрдайым ағызып кете беретін көрінеді. Жұртты әбіржітіп, әуреге
салған осы жайтқа ашуланған Тәті бір күні білегін сыбанып шығады да, үлкен
ағаштарды кесіп, ат арба өте алатындай көпір салып, үстіне шым
төсейді.Тәтінің ісіне риза болған жұрт кейін бұл көпірді "Қатын көпір" деп
атап кетеді". Тәтінің әрекетіне сүйсінген елдің көпірді оның өз атымен
атауына да болар еді. Біздіңше, әлдеқайда күш-қуаты, қайраты мол еркектің
ойына келіп, қолына алмаған сауапты іске заты нәзік болғанымен, намысы
күшті әйелдің қиындықтан тайсалмай баруы ел-жұртты ерекше таңқалдырғаны
анық. Сол себепті кез-келген қиын-қыстау кезеңде жол таба білетін әйелдерге
деген айрықша құрметін халық осылайша білдірген тәрізді. Ертеректе халқымыз
ел билеген ерлерге лайықты өмірлік серік бола білген ақылы мен сұлулығы
үндескен әйелдерді "хатун-қатын" деп атағаны белгілі, оған көне түркі жазба
ескерткіштеріндегі мысалдар куә. Осы сипаттағы прецедентті мәтінді
А.Сейдімбек еңбегінен де кездестіруге болады. 1.6 Әйел ~ ана тілі және әйел
~ ана қарым--қатынасының этномәдени мәні. "Қазақ әйелі" концептісінің
өзегін әйел ~ ана тілі және әйел ~ ана қарым-қатынасының этномәдени мәні
құрайды. Тіл туралы Заңда айдан анық айқындалғанымен, қазақ тілі
мемлекеттік басқару тіліне де, заң шығару тіліне де айнала алмай келеді.
Біздіңше, соның бір ұшы ұлт мәдениетінде, өзінің отаналық, отбасының
берекесі мен құтын ұйытушы, сақтаушы, ана сүтімен, қазақы мінез бен ана
тілін үйрететін, бесік жырымен ұрпағын тәрбиелейтін қазақ әйелінің
әлеуметтік қызметінің әлсіреуімен, өзгеруімен байланысты сияқты. Жазушы,
қоғам қайраткері Ә.Кекілбайұлы ана тілі мен әйелана қарым-қатынасын
осылайша сабақтастырады: "Есесі кетіп келген тілімізді мұратына жеткізу
үшін, бәрінен бұрын, қай-қайсымыздың да қолымыздан келуге тиісті дұрыс ана
(астын сызған - біз), дұрыс ата, дұрыс ұстаз, дұрыс азамат бола білуге
көбірек көңіл бөлгеніміз дұрыс сияқты". Әбіш Кекілбайұлы дұрыс ана бола
білуді алдымен атап, бірінші жазып отырса, бұл, әрине, тегіннен-тегін емес.
Ана тіліміздің тағдыр-талайында аналардың атқарар рөлі айрықша екендігі
аян. Әуелгі "әлдиді" айтатын да, бесік жыры арқылы ұлттық тілдің уызын
сіңіретін де - ана.
Ұлттық тілін "ана тілі" деп атаған ойға жүйрік, сөзге шешен халқымыздың
біртуар ұлы, заманымыздың заңғар жазушысы М.Әуезовтің "Ел болам десең,
бесігіңді түзе!" деген сөзінің мән-мағынасы дәл қазіргі кезеңде айқын жол
табуға, тілімізде сақталған ұлттық рух пен сананы жаңғыртып, жаңа сапаға
көтерілуге бағыт алған ұлт болашағын дамытудың өзекті арқауы болмақ. Қазақ
халқының таным-түсінігінде "ана-сәби-бесік" ұғымдары - бір-бірінен
ажырамас, біртұтас, тығыз байланысты киелі ұғымдар. Ана сүтімен бойға
сіңген ана тәрбиесі, үлгі-өнегесі, асыл өсиеті ғана сәбидің көкірегінде
жатталып, ұлттық рух болып сіңіріледі. Сол үшін дүниеге әкелген сәбиі
жылағанда, қазақша әлдилеп жұбатып, қазақша бесік жырын айтып ұйықтатып,
"апа" деген алғашқы сөзді үйретіп, тілін де қазақша шығаруы, қазақ тілінде
ертегі айтып, қазақша "құлыным, ботам" деп еркелететін әрбір қазақ әйелінің
қоғамдағы, отбасындағы ең қасиетті әлеуметтік қызметін сипаттайтын қағидаты
жаңғырып, тәрбиенің ажырамас ережесіне айналғанда ғана ұлттық рух
қалыптасады.
Көркем әдебиеттегі аналар бейнесін тілдік дүние суреті аясында "қазақ
әйелі" концептісі тұрғысынан қарастырар болсақ, бұл орайда таңғажайып
қазыналарға, жақұт-жауһарларға кездесеміз.Ұлттық санада қалыптасқан, тіл
арқылы сақталып, этномәдениеттің көрінісі, ұлтымызды біртұтас етіп
ұйыстыратын ұйытқы күштің бірі де бірегейі ұлт тәрбиесіндегі ананың рөлін
дәлелдейді. Бүгінгі қоғамдағы ананың, әйелдердің қоғамдағы орны мен
қызметін арттыру күнделікті тұрмыс пен тәрбиедегі ана тілінің ұлтты
ұйыстырушылық қасиетін, құдіретін күшейтумен тығыз байланысты екенін осы
тектес зерттеулер нақты көрсетіп отыр.
Екінші тарау "Қазақ әйелі" ұғымын антропоцентристік бағытта зерттеу" деп
аталады. 2.1 Тіл мен мәдениет сабақтастығы. Тілді антропоцентристік
тұрғыдан зерттеуге негіз болатын салалардың барлығы түптеп келгенде,
мынадай мәселелерді шешуді көздейді: адамның тілге қалай ықпал жасайтынын
және тілдің адам санасына, ойлауына, мәдениетіне қалай әсер ететінін,
қандай қызмет ететінін анықтау, т.б.
Тілді зерттеудің антропоцентристік бағыты тіл біліміндегі адамның тілдік
факторы мәселесін, тілдің адамға қызмет ету мәселесін, тіл арқылы адамның
табиғаты мәселесін ашумен тікелей байланысты. Осыған сәйкес әйелана
болмысына қатысты (біздің зерттеуімізде - "қазақ әйелі") тілдегі таңбалық
бірліктер халықтың дүниетанымы мен болмысынан, рухани мәдениеті мен сол
халық тіршілігінен, өмір сүрген ортасынан, менталитетінен, психологиясы мен
әлеуметтік-саяси көзқарасынан мағлұмат беретін ұлттық құбылыс болып
табылады. Себебі, адамзат үшін ақиқат дүние біреу болса, оны түсіну, тану,
сол дүниенің біртұтас бейнесін санада қалыптастыру әрекеттері әр адамда, әр
ұлтта, оның әлеуметтік өкілінде (мысалы, әйелдерде) әр деңгейде және сан
алуан интерпретацияда беріледі. Сондықтан тіл иесінің ой-өрісіне,
концептуалдық әлеміне байланысты дүниенің танымдық бөлшектері тілде өзінше
көрініс табады, өзінше бейнелеп суреттейді, ал тіл иесі танымдық ойын өз
тілінде сақталған дүние бейнесіне сәйкес танытуға тырысады. Тілдік таңбаның
адамға тікелей қатысты екенін А.А. Уфимцева былай түсіндіреді: "Қандай да
бір құбылыс немесе зат таңбаны қабылдаушы субъектінің объективті шындыққа
деген ерекше қарым-қатынасын көрсету арқылы белгілі бір таңбалық жағдайға
нақты белгілеу семиозисін іздестіреді" [8, 104]. Этнолингвистика,
психолингвистика, когнитивтік лингвистика және лингвомәдениеттану салалары
- осы тектес ғылыми тұжырымдарды дәлелдеу үшін тілді адамның тікелей
танымдық ойлау қабілетімен байланыстыра қарастыратын антропоцентристік
бағыт аясындағы салалар. Тіл біліміндегі осы бағыттағы зерттеулердің
негізгі арқауы - тіл арқылы берілген ақпаратты қабылдау, тану, таныту, оны
интерпретациялау, өздігінше өңдеу, жадыда сақтауға қатысты ерекшеліктерді
зерттеу. Аталған бағыттағы зерттеулердің нәтижесінде қабылданған жаңа
ақпараттың адам санасында бұрын сақталған ақпараттардың көмегімен жаңа
мазмұнға ие болу арқылы қалыптасатыны белгілі. Демек, бұл таным мен
мәдениет сабақтастығын көрсетеді. 2.1.1 Лингвомәдениеттанымдық
зерттеулердің ерекшелігі. Тіл мен мәдениет екі түрлі семиотикалық жүйеде
танылғанымен, бір-бірін толықтыратын, өзара тығыз байланысты тұтас жүйе
болғандықтан, олар лингвомәдениеттанудың негізгі қағидасы "тіл мен
мәдениет" сабақтастығымен сипатталады. Бұл маңызды тұжырымды таратып айтар
болсақ, қоғамдық фактордың мәдени тұғырға көтерілуіне оның қоғамда қандай
әлеуметтік мәнге ие болуының ықпалы зор. Ал, оның іске асуындағы тілдің
коммуникативтік қызметін танытуда халықтың тіл байлығын өзіндік болмысы
арқылы өз тұғырына жеткізіп келешекке танытатын, (мысалы, тілдік деректерді
"қазақ әйелі" концептісіне қатысты) зерттеудің мәні ерекше. Себебі, әр
халықтың басынан кешкен тарихы, бүкіл рухани, мәдени байлығы, болмысы,
дүниетанымы, өмір тіршілігіне, күнделікті тұрмысына қажет бұйымдары, әдет-
ғұрпы, салт-санасы, талғамы, т.б. сол тілдегі жай ғана таңбасы емес,
дүниенің тікелей бейнесі емес, оның біздің санамызда тілдік шығармашылық
үрдісі нәтижесінде туған бейнесі, яғни "дүниенің тілдік бейнесі".
Осымен байланысты ұлттық атаулардың жасалуының бір жолы, ұғымды берудің
көркемдік амалы - ұқсату. Ол күнделікті өмірде, тұрмыстық тәжірибеде
қалыптасады. Себебі, адамдардың табиғаттағы әртүрлі құбылыстарды бақылап
салыстыруы, оны өз іс-әрекетімен, тәжірибесімен салыстыруы, ассоциациялық
бейнелер түрінде әртүрлі нәрселердің ұқсас жақтарын табуы, солардың
негізінде танымын кеңейтуі осы қасиетке негізделеді. Мысалы, "қызғалдақ"
сөзі қазақтар үшін бай лингвомәдени мәнге ие. Сирек өсімдік ретінде Қызыл
кітапқа енген қызғалдақ кез келген жерде өсе бермейді. Биік жерде өсетін
қызғалдақтың бүр жарып ашылуын, жайқалып өсуінің өзіндік мәні, кезеңі бар.
Оның басқа гүлдерге ұқсай қоймайтын ерекшелігін қазақ даласында өскен бала
ғана біледі. Қызғалдақтың Отаны көп айтылып жүрген Голландия емес,
Қазақстан деген де болжам бар. Сондай ұқсастықтарына орай ол қыздың
сұлулығын, кейде қайта айналып келмейтін жастық шақты білдіретін метафораға
айналған. Мысалы, Қыз дегенің - өмірдің қызғалдағы, Қылықтылар аз ба екен
қыздан-дағы?.. (И. Сапарбай. Ғашықтың тілі.); Қырандай тиген кептерге,
Қызғалдақ-ғұмыр, бозбала-ай! (М.Мақатаев. Аманат). 2.1.2 Лингвоелтанымдық
бағыттағы зерттеулер. Лингвоелтанымдық бағыттың негізгі мақсаты - мәдени
константаларды екі немесе үш тілде өзара салыстыра отырып, ұлттық
нышандарын айқындайтын, сол елдің болмыс-бітімін, халықтың мінез-құлқы мен
тұрмыстық ерекшеліктерін ажыратып көрсететін тілдік ұғымдар мен белгілерді
зерттеу. Бұл бағытта қарастырылатын объектілер белгілі бір елдің немесе
ұлттың өзіне тән белгілерін, басқа ұлтта жоқ өзіндік нышандарын көрсете
алатын тілдік бірліктер болуы керек. Мысалы: Үзілістен кейін дастарқанға
үйеме табақ ет келді. Жеке тарелкаға салынған қойдың басы төрде отырған
Акбардың алдына тартылған. Ол мұндайды өмірі көрмесе керек, қорыққан
адамдай үдірейіп, кейін шегініп кетті. Лаураны тілмаштыққа пайдаланып,
онымен де біраз сөйлесуге тура келді.
- Мынау қойдың басы, - деді Ақжан оған түсіндіріп. - Біздің халқымыз ең
құрметті қонағының алдына осылай бас тартады.
- Мен құрметті қонақ емеспін ғой. Бар болғаны біздің жас ханымның
қызметшісімін. Ондай жағдайда басты ханымның өзі ұстауы керек, -деп Акбар
оны Лаураның алдына жылжытты (Қ. Жұмаділов. Атамекен).
Байқап отырғанымыздай, Сирия елінен келген кісі қазақ халқының салт-
дәстүрінен, қазақ мәдениетінен хабарсыз, оған сәйкес аялық білімі жоқ, сол
себепті қойдың басы онда дұрыс ассоциация тудырмай отыр. Ол қазақтың сыйлы
қонағына бас тартатынын, оны әйел баласына ұсынбайтынын білмейді.
2.2 Қазақ дүниетанымындағы "әйел" концептісінің көрінісі. Жалпы христиан
дінінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
БАЙҒҰТОВА АҚЛИМА МАРХАБАТҚЫЗЫ
"Қазақ әйелі" концептісінің этномәдени сипаты
10.02.02 - қазақ тілі
Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін
алу үшін дайындалған диссертацияның
АВТОРЕФЕРАТЫ
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2008
Жұмыс Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі А.Байтұрсынұлы
атындағы Тіл білімі институтында орындалды.
Ғылыми жетекшісі: филология ғылымдарының докторы,
профессор Ж. Манкеева
Ресми оппоненттер: филология ғылымдарының докторы
Р.Шойбеков
филология ғылымдарының кандидаты
С.Жапақов
Жетекші ұйым: Абай атындағы Қазақ ұлттық
педагогикалық университеті
Диссертация 2008 жылы 25 сәуірде сағат 16.00 де ҚР БжҒМ А. Байтұрсынұлы
атындағы Тіл білімі институты жанындағы 10.02.06 - түркі тілдері және
10.02.02 - қазақ тілі мамандықтары бойынша филология ғылымдарының докторы
ғылыми дәрежесін алу үшін диссертация қорғайтын Д 53.38.01 диссертациялық
кеңестің мәжілісінде қорғалады (050010, Алматы қаласы, Құрманғазы көшесі,
29).
Диссертациямен ҚР Білім және ғылым министрлігінің Орталық кітапханасында
танысуға болады (050010, Алматы қаласы, Шевченко көшесі, 28).
Автореферат 2008 жылы 25 наурызда таратылды.
Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы міндетін атқарушы
филология ғылымдарының докторы М. Малбақов
ЖҰМЫСТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Кейінгі онжылдықтар белесіндегі
зерттеулер этносты, ұлт мәдениетін тіл арқылы анықтауды негізгі қағида
етеді (Ә.Қайдар, Е.Жанпейісов, Р.Сыздық, Н.Уәли, Ж.Манкеева, Г.Смағұлова,
Қ.Жаманбаева т.б.). Нақты айтқанда, тілді тұтынушы ұлтты алғашқы орынға
қоятын лингвистикадағы антропоцентристік парадигма өз аясында жаңа
бағыттарға жол ашуда. Осымен байланысты Г.Снасапова, Ш.Елемесова,
Ф.Қожахметова, М.Күштаева, Қ.Қайырбаева, Н.Аитова, А.Әмірбекова,
Ж.Саткенова сынды жас ғалымдардың жұмыстарында тіл таным кілті деп қаралып,
когнитивтік лингвистика мәселелері этнолингвистика, лингвомәдениеттану,
психолингвистика, әлеуметтік лингвистикамен тығыз байланыста зерттелген.
Осыған орай соңғы кездері қазақ тіл білімінде когнитивтік лингвистиканың
негізгі категориясы концепт табиғатын нақты дәйектер негізінде ашуға
бағытталған еңбектердің көбейіп келе жатқаны байқалады. Ғалымдардың
зерттеулерінде бақ, тағдыр, өмір, өлім, жан, қайғы, мұң, тары, батырлық,
қаһармандық, соғыс, түр-түс, сұлулық, әсемдік, т.б. концептілердің мазмұны
көрсетіліп, олар әр қырынан қарастырылған.
Ал мәңгілік тақырыптардың бірі - әйел мәселесі қоғамдық ғылымдардың
ішінде, негізінен, қазақ әдебиеттануында көркем шығармалардағы әйел
бейнесіне қатысты зерттеулерде кездеседі. Шын мәнінде, қазақ тарихы мен
мәдениетін зерделесек, сан ғасырлар бойғы күресте елдігін ерен еңбегімен,
асқан парасатымен, шексіз шыдамдылығымен және сүйіспеншілігімен сақтай
білген, ұлттық рухты ұрпағының бойына ақ сүті арқылы, бесік жыры мен туған
тілі арқылы сіңіре білген әйел-аналар аз емес. Қазіргі таңдағы ана тілінің
тағдырында да, бүгіні мен ертеңінде де бағзы замандардағыдай аналардың
алатын орны, атқаратын рөлін көрсету мен жаңғыртудың мәні ерекше. Алайда
қазақ халқының ұлттық дүниетанымына сәйкес қазақ мәдениетіндегі әйелдің
шынайы орнын тіл арқылы таныту, жаңаша зерттеп-зерделеу міндеті толық
шешілген жоқ. Осымен байланысты ұлттың болмыс-бітімі, дүниеге көзқарасы мен
рухани-мәдени құндылықтарына сәйкес әйелдің өзіндік табиғатын, қоғамдағы,
отбасындағы әлеуметтік қызметімен сабақтас анықтау мәселесін ұлттық таным
қорында тіл арқылы жинақталған әйел концептісі арқылы дәлелдеудің мәні
ерекше. Оның өміршеңдік сипатына сәйкес қазіргі қазақ қоғамындағы "қазақ
әйелі" концептісінің даму динамикасын, жаңару үрдісін анықтау зерттеу
жұмысының негізгі ұстыны болып табылады, әрі оның өзектілігін де
айқындайды.
Зерттеу нысаны. Қазақ халқының танымындағы "әйел" концептісіне қатысты
атаулар, қазақ әйелдерінің таным-талғамын, көзқарасын, сезімін,
психологиясын, сан иірімді ерекшеліктерін тануға, қазақ мәдениетіндегі
орнын айқындауға мүмкіндік беретін тілдік бірліктер, лексико-
фразеологиялық, паремиологиялық бірліктер, халық ұғымында қалыптасқан ұғым-
түсініктер, қазіргі көркем мәтіндердегі, прецеденттік мәтіндердегі,
мифология мен сакральды жүйедегі, топонимдердегі, т.б. "қазақ әйелі"
концептісін дәлелдейтін деректерді зерделеу.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Қазақ әйелінің қоғам өміріндегі,
ұлттық мәдениеттегі рөлі мен орнын оны сипаттайтын тілдік деректерді
лингвомәдени бағытта айқындау, әйел концептісінің лексика-семантикалық,
концептуалдық мазмұнын аялық білім деңгейі тұрғысында түсіндіру. Аталған
мақсатты орындауда алға қойылатын міндеттер:
- "қазақ әйелі" концептісін антропоцентристік бағытта зерттеудің
негіздерін айқындау;
- қазақ әйелінің "Ғалам бейнесі" контексіндегі концептілік аясын
сипаттау;
- көркем мәтіндердегі, прецеденттік мәтіндердегі, мифология мен сакральды
жүйедегі, топонимдердегі, т.б. "қазақ әйелі" бейнесін сипаттайтын
деректерді концептілік жүйеде жинақтау;
- қазақ әйеліне қатысты тұрақты тіркестер, мақал-мәтелдер, теңеу,
метафора, символдардың мазмұнындағы концептілік өрісті анықтау;
- "қазақ әйелі" концептісінің ассоциациялық өрісін психофизиологиялық,
гендерлік, әлеуметтік сипатта көрсету;
- қазақ әйеліне қатысты онимдердің этномәдени сипатын түсіндіру;
- қазақ әйеліне қатысты тілдік бірліктердің әлеуметтік мәнділік деңгейін
динамикалық жүйе ретінде көрсету;
- "қазақ әйелі" концептісінің ассоциативті тезаурусын түзу.
Зерттеу жұмысының дереккөздері. Халық ауыз әдебиеті мұралары, белгілі
ақын-жазушылардың көркем туындылары, фразеологиялық, түсіндірме,
диалектологиялық, паремиологиялық т.б. сөздіктер, тарихи-этнографиялық,
мифологиялық деректер, мерзімді баспасөзден алынған тілдік деректер .
Зерттеу жұмысының әдіс-тәсілдері. Сипаттама, семасиологиялық,
этнолингвистикалық, концептілік талдау, ассоциативтік эксперимент әдістері
пайдаланылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен нәтижелері:
Зерттеудің негізгі жаңалығы - "қазақ әйелі" концептісін ғаламның
көркемдік және тілдік аясында лингво-когнитивті деңгейдің бірлігі ретінде
қарастыру. Соның негізінде анықталған мына жайларды зерттеудің жаңалығы
және нәтижелері деп санаймыз:
- "қазақ әйелі" концептісі мәнінің ұлттық танымға сәйкес тілдік бейнесіне
семантикалық, концептуалдық, этнолингвистикалық, психолингвистикалық талдау
жасалынды;
- "қазақ әйелі" концептісінің аясына кіретін сөздер, көркем және
прецеденттік мәтіндер, фразеологизмдер, мақал-мәтелдердің мағыналары
айқындалып, олардың этномазмұндық мәнін ашу арқылы қазақ халқына тән
дүниенің тілдік бейнесі көрсетілді;
- ассоциативтік тәжірибе әдісін қолдану арқылы қазіргі ұрпақ санасындағы
"қазақ әйелі" туралы қалыптасқан ұғым-түсініктер, ұлттық стереотиптер
анықталды;
- аталған концептіге қатысты тілдік ұжымның аялық білімінің эксплицитті
және имплицитті түрлері ажыратылды.
Зерттеудің теориялық маңызы және практикалық мәні. Зерттеудің нәтижелері
мен пайымдаулары қазақ тіл біліміндегі этнолингвистика, лингвомәдениеттану,
когнитивтік зерттеулердің ғылыми-теориялық негіздерін нақтылай түсуге
белгілі бір дәрежеде өз үлесін қосады. Зерттеу барысында талдау жасалынған
тілдік деректерді қазақ тілінің түсіндірме, фразеологиялық, ассоциативтік
сөздіктерді құрастыруға пайдалануға болады.
Зерттеудің нәтижелерін этнос тарихын, ұлттық дүниетанымды, ұлт мәдениетін
тіл арқылы танытуға арналған дәрістерде, көркем мәтінді лингвистикалық
талдауға қатысты арнайы курстарды жүргізуде, "Әлеуметтік лингвистика",
"Лингвоелтану" пәндерін оқытуда, этнопедагогикалық тәжірибеде қолдануға
болады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
қазақ әйелінің ойлау қабілеті, зейінзерде ерекшелігі, дүниетанымы,
парасатпайым деңгейінің, мінезінің, еңбекқорлық, төзімділік, махаббат,
сұлулық т.б. қасиеттерінің тілдік көрінісі - этносты сипаттайтын ерекше
этноөзектік концептілер;
зерттеу мазмұнында талданған ассоциациялар, бағалау мен коннотациялар -
қазақ әйелінің сезімдік, әлеуметтік, психологиялық, мәдени т.б. дәйегі,
ұлттық сананың кілтін ашатын тілдік құралдар;
"қазақ әйелінің" концептілік бейнесі көркем және прецеденттік
мәтіндерде, мифологияда, сакральды, топонимдік, антропонимдік жүйеде
жасалып, символдық деңгейге көтерілген;
"қазақ әйелі" концептісі - ұрпақтан ұрпаққа беріліп, сақталған ұлттық
таным ақпаратының санада қалыптасқан мәнмазмұны, қызметі;
тілде, жадта бұрыннан сақталған ақпаратты қабылдау, тану, өңдеу арқылы
жаңа сапада жаңғырту "қазақ әйелі" концептісінің қазіргі қазақ қоғамындағы
мәнін таным мен мәдениет сабақтастығын дәлелдейді.
Жұмыстың мақұлдануы мен жариялануы. Диссертацияның мазмұны, тұжырымдары
мен негізгі нәтижелері төменде көрсетілген халықаралық ғылыми
конференцияларда: "Қазіргі таңдағы ғылым мен білім" атты халықаралық ғылыми-
тәжірибелік конференцияда (Шымкент, 2005), "Педагогикалық білімнің өзекті
мәселелері" атты халықаралық ғылыми-практикалық конференцияда (Шымкент,
2006), "Әуезов оқулары - 5" атты халықаралық ғылыми-практикалық
конференцияда (Шымкент, 2006), Т.Жанұзақовтың 80 жылдығына орай өткізілген
"Қазақ тілінің лексикография, фольклортану мен көркем аударма мәселелері:
қалыптасуы, дамуы мен болашағы" атты халықаралық ғылыми-теориялық
конференцияда (Алматы, 2007) және ҚР БжҒМ А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл
білімі институты жанындағы "Лингвистикалық жұма" атты ғылыми-әдістемелік
семинарда (10 маусым, 2006) баяндалды.
Республикалық ғылыми басылымдар мен ғылыми жинақтарда диссертация
тақырыбына қатысты 9 мақала жарияланды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диссертация кіріспеден, екі тараудан,
қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
ЖҰМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ
Кіріспеде диссертация тақырыбының өзектілігі, зерттеу нысаны, жұмыстың
мақсаты мен міндеттері, ғылыми жаңалығы, қорғауға ұсынылатын тұжырымдары
түйінделіп, зерттеу әдістері, зерттеудің теориялық және практикалық мәні
сипатталады.
Бірінші тарау "Ғаламның тілдік бейнесіндегі "қазақ әйелі" концептісі" деп
аталады да, оның мазмұны алты тараушада сипатталады. 1.1 Қоғамдық ғылымдар
аясындағы "әйел" концептісінің сипатталуы. Адамзат тарихындағы іргелі
түсініктердің қатарында "еркек-әйел" оппозициясының аталатыны белгілі.
Ертедегі еңбектің жынысқа қарай бөлінісі еркектің асыраушы (аңшы т.б.)
ретінде тұрмыста үстемдікке ие болып, абсолютті тұлға ретінде орнығуына
жағдай жасады. Ерлердің қызметі табиғатпен бірге әйелді де бағындырды.
Ерлер әйелдерді өздерінің жартысы деп танып, оны өздерін толықтыратын
екінші "мені" ретінде ғана мойындады, ол ұғым прецедентті мәтіндерде
дәйектелді. Философтардың пайымдауынша, осылайша әлеуметтік прогресстің
дамуы жыныстық теңсіздікке апарып соқты. Бұл тараушада осыны дәлелдейтін
батыс, орыс, қазақ ойшылдарының адамзат тарихындағы іргелі түсініктердің
бірі - "еркек-әйел" оппозициясы туралы пікірлері туралы сөз болады. 1.2
"Қазақ әйелі" концептісінің психофизиологиялық негізі. "Қазақ әйелі"
концептісінің кілтін ашуда әйел табиғатын, тілін оның психофизиологиялық
жақтарымен қарастыру тиімді болмақ. Әрине, бұл аспектіде терең зерттеу
қазақ тіл білімінде кенжелеу қалып жатыр.
Арнайы зерттеу жүргізген ғалымдардың пайымдауынша, ми жасушаларының
қызметі ана құрсағының өзінде-ақ біздің ойлау жүйеміз бен мінез-құлқымыздың
сипатын айқындайтын етіп ұйымдастырылған. Сол себепті о баста дүниеге бала
әкелу, ана болу үшін жаратылған нәзік жыныстылар қандай жағдайда да өзінің
аналық табиғатынан жырақтай алмайды. Мұның дәлелін көркем мәтіннен де айқын
аңғаруға болады: Шешесінен көзін ашпай жатып айрылып, бетбейнесінің қандай
екенін ұмытып қалған кішкене бала мынау қастарынан қалмай ербеңдеп жүрген
ебілсебіл әйелді: "Апа!" дейтінді шығарды. Бауырына басын тығып
ұйықтайтынды шығарды. Қараңғы түнде омырауына тұмсығын тығып пысылдап
жатқан кішкене сәбидің кекілін сипап, кемсеңдеп жылап шығатын атымен бөтен
бейтаныс әйелдің көкірегіне сүт жүгірді (Ә. Кекілбаев. Үркер).
Ал енді еркек ақылдырақ па, әйел ме? Нейробиологтардың зерттеулеріне
сәйкес ми салмағы әйелдерде шын мәнінде еркектерден азырақ (ерлердің миының
салмағы орта есеппен - 1,4 кг, ал әйелдердегі орташа көрсеткіш - 1,3 кг),
бірақ олардың ми иірімдері артығырақ. Сондай-ақ, әйелдердің миы олардың
дене салмағының 2,5 пайызына, ал еркектердікі 2 пайызына тең екені,
ерлердің миының алдыңғы жағы көлемдірек, әйелдердікінің артқы бөлігі
үлкенірек екені және әйелдерде екі жарты шарды байланыстыратын ми бөлігінің
тығызырақ екені де анықталған. Арнайы тәжірибе жасаған шетел
нейрохирургтары әйел миының екі жартышарындағы сөйлеу және ойлау қабілетін
байланыстыратын нейрондардың қоюлығы ерлермен салыстырғанда 23% артық деп
көрсетеді. Ал көрнекті психолингвист Н.И. Жинкин осы нейрондардың бала
психологиясына, физиологиялық дамуына әсер етуімен бірге оның тілдік
белсенділігін жетілдіруге де көп ықпал ететінін дәлелдеген болатын [1, 67-
68]. Қойылған сұраққа бір сөзбен ғана қысқа жауап берудің орнына
жолжөнекей болған оқиғаны да, оған деген өзінің көзқарасын да баяндап
шығатын әйелдің көпсөзді болуы, ал ер адамдардың сұраққа қысқа да нақты
жауап беруі осы ерекшелікке байланысты. Әйел табиғатына тән осындай
заңдылықтар, ерекшеліктер қазақ әйеліне де ортақ. Оны тілдік деректермен
дәйектеуге болады: - Е,е, көптен бері хабарласпаған болдыңыз ғой.
Ағайынысыз ба, жақынысыз ба?
- Жиенімін.
- Жиенімін? Ойбай-ау, бізге де алыс болмадың ғой. Ошақтыға тиген әкемнің
інісінің қызы бар деуші еді, сол сіз болып шықтыңыз-ау. Е,е, құда екенсіз
ғой. Менің де бір сіңлім ошақтыға тұрмысқа шыққан. - Қымқа орнынан көтеріле
берді де, әлдене есіне түсіп, ерніндегі күлкісін тыя қойды. - Кешір,
айналайын, -- деді даусын бәсеңдетіп. - Қу тіршілік адамда ес қалдыра ма,
ойымнан шығып кетіпті, - ол отыра қалып әлдене деп күбірлеп бетін сипады да
қайтып тұрды. - Нағашыңыз армандап жүруші еді, қарындасым мен күйеу
баламның иманы үйірусіз кетті деп. Құдай иманын саламат қылсын, өзіңе өмір
берсін.
- Рахмет, жеңгей (Д.Исабеков.Тіршілік).
О баста еңбек бөлінісіне байланысты пайда болған ерекшеліктер қазақ
әйелінің де табиғатына, болмысына әсер етпей қоймады. Шындығында, әйелдер
ерлерге қарағанда, физиологиялық жағынан нәзік, әлсіз, көп сөзге бейім, тым
эмоционалды, әсершіл болғанымен, оларда руханилық басым, олар кемшілігін
тез түсініп, бастапқы райынан тез қайтады. 1.3 "Қазақ әйелі" концептісін
әлеуметтік лингвистика тұрғысынан сипаттау. Қазіргі таңда тілдің әлеуметтік
жіктелуі мен қоғамның жыныстық жіктелуінің өзара байланысын, әйел мен ер
адамның тілдік және бейтілдік бірліктерді қолдану айырмасын [2] т.б.
зерттейтін әлеуметтік лингвистиканың "қазақ әйелі" концептісін сипаттауда
рөлі ерекше. Осы мәселелерге бағытталған лингвистикалық еңбектердің
арасында гендерлік зерттеулерге айтарлықтай мән берілуде. "Гендер" ұғымын
тілдік жағынан сипаттап, оның орыс тіліндегі ерекшеліктерін анықтауға
зерттеуші А.В.Кирилина үлес қосты. Қазақ тіл біліміндегі антропоөзектік
бағыттағы зерттеулердің арасында тіл мәселелерін гендерлік лингвистика
аясында қарастырған еңбектердің қарасы молайғанын атап өткен жөн. Олардың
қатарына Б.Хасанұлы, Г.Мамаева, Қ.Жанатаев, Г.Шоқым, М.Ешимовтің т.б.
зерттеулерін жатқызуға болады. Ғалым Г.Шоқымның көрсетуінше,
лингвомәдениеттанулық бағытта фемининдік және маскулиндік таптаурындардың
(стереотип) тілдегі көрінісі, "еркектік" (мужественность) және "әйелдік"
(женственность) тұжырымжасам, гендерлік метафоралар қолданысы (еркектік
немесе әйелдік мағынасының жынысқа қатыссыз заттар мен құбылыстарға
ауыстырылып қолданылуы) және мәдениетаралық қатысым деңгейінде т.б.
зерттеулер жүргізілуде [2,23]. 1.3.1 "Қазақ әйелі" концептісінің әлеуметтік
сипатын гендерлік стереотиптер арқылы анықтау. Гендерлік зерттеулердің
басты назарға алатын мәселелері - қоғамдағы ерлер мен әйелдерге деген
қалыптасқан қарым-қатынасты айқындайтын мәдени және әлеуметтік факторларды
анықтау, индивидтердің белгілі бір жынысқа жатуына байланысты мінез-құлық
ерекшеліктерін, олардың еркекке және әйелге тән негізгі қасиеттерінің
стереотиптік сипаттарын ашу. Зерттеуші А.Әмірбекованың пікірінше,
"стереотиптер - ақиқат дүние туралы күнделікті қолданыста кеңінен танылған,
сол зат не құбылысты, сол ситуация мен әрекетті, тұлға мен әлеуметті
(дүниені) танудың санадағы қарапайым бейнесі, яғни дүние туралы таным-
түсініктің қайталануынан тұрақталған адам санасындағы алғашқы сигналдар,
яғни әрекеттер мен құлықтар шаблоны" [3, 33-34]. Ал И.А.Гусейнова мен
М.В.Томская: "Гендерные стереотипы, представляющие собой стандартные, часто
упрощенные и обобщенные мнения о представителях обоих полов, складываются и
закрепляются в обществе посредством институализации и ритуализации пола"
[4, 81] деп атап көрсетеді. Осы тұжырымдарға қарағанда, "қазақ әйелі"
концептісін гендерлік стереотиптер арқылы да тануға болады. Мысалы, шығыс
әйелдеріне тән стереотип түрі былайша көрініс табады: Ұлы бабамның алғашқы
әйелі Бөрте Қоңырат қызы еді. Өзі де ибалы, инабатты әрі асқан сұлу жан
еді. Жалпы Қаһан әйел жыныстыларды еркектерден оқшауландырып тұратын мінез
- нәзік қылықтары болуды қатты қадағалайтын. Олар ақылды, үлкендердің
алдынан кесіп өтпейтін ізгілікті, көреген жан болуы керек дейтін: кейін бұл
қасиеттері бүкіл шығыс қыздарының қадетіне қалыптасты (О. Бөкей. Мұзтау).
"Әйел", "еркек" концептілерін зерттеу оларға қатысты стереотиптерді
анықтаумен бірге аталған стереотиптердің тілдегі көрінісін зерттеу дегенге
саяды. Соңғы жылдардағы зерттеулерге сүйене отырып, стереотиптер білім мен
бағалауды сақтаудың айрықша формасы және мінез-құлықты бағдарлаушы
концептілер болып табылады деп айтуға негіз бар. "Еркек" және "әйел"
концептілері барлық мәдениетте кездеседі, оларға әдет-ғұрып, фольклор,
мифтік санада, "дүниенің қарапайым ойсуретінде" айтарлықтай орын берілген.
Алайда гендердің стереотиптік және аксиологиялық бағасы түрлі мәдениетте
бірдей емес. Сондай-ақ әйелдер мен ерлердің әлеуметтік рөлі де бір-бірінен
ажыратылады. Оны төмендегі мысалмен дәйектеуге болады: Ең соңынан кірген
кішкене денелі қазақ әйелі ауыз үйдегі орыс жұмыскерлері мен орыс
әйелдеріне қарап таңырқап тұрып қалыпты. Мойындарына дейін ашық, жалаң бас,
еркектермен қатар отырған орыс әйелдері Күнзилаға, тіпті, таң көрінді.
Шашын желкесіне қырыққан жас келіншек Елизавета Быкованың барлық
еркектерден жоғары отырғаны ерсі де көрініп кетті. Жас әйелдің құлағы
көрініп қалса, кесіп алардай тыйым салып қойған мұсылмандық күні әйелдің
еркектермен қатар отырып сөйлесуі, даусын еркін шығарып күлуі деген
нәрселерді білмейтін еді (Ғ.Мүсірепов. Оянған өлке).
Еркектер мен әйелдер өздерінің мінезқұлқын гендерлік стереотиптерге,
яғни ерлер мен әйелдердің өзін қалай ұстауы жөніндегі мәдениетте
қалыптасып, орныққан көзқарастарға сүйене отырып, түзеді. Оны кесте арқылы
шартты түрде былай көрсетуге болады:
1кесте: Әйел мен еркекке байланысты қоғамда қалыптасқан таптаурындар
(стереотиптер) кестесі.
1.3.2 "Қазақ әйелі" концептісінің бейвербалды амалдар арқылы берілуі.
Көркем мәтінде көрініс тапқан ұлттық сипаттағы кинемалардың мән-мазмұнын
саралай келе, тілімізде жиі кездесетін бейвербалды элементтерді қолдану
басымдылығына орай ер кісілерге, әйелдерге тән және ортақ кинемалар деп
бөлуге болады. Мысалы, ер адамдар қарым-қатынасында "малдас құрып отыру",
"төс қағыстыру", "қамшы тастау", "мұртынан күлу", "сақалын шошайту",
"сақалмұртын сипау" т.б. ишараттары жиі көрініс берсе, ал "бетін шымшу",
"шашын жаю", "шашын жұлу", "орамалын бұлғау", "қос бүйірін таяну", "ернін
сылп еткізу" т.б. әйелдерге тән кинемалар болып есептеледі. Ал "қол бұлғап
шақыру", "жағасын ұстау", "басын изеу", "мұрнын шүйіру" сияқты ым-ишарат
түрлері ортақ болып келетіні анық.
Ері, баласы, жақыны, туысы қайтыс болған әйелдің қара жамылып, жоқтау
айтуы - халқымыздың ежелден келе жатқан салт-дәстүрі. Қайғы-қасіреті мен
шерлі көңілін жақынын жоғалтқан әйел бетін жырту, бетін тырнау, шашын жаю,
шашын жұлу, қос бүйірін таяну сияқты паралингвистикалық амалдар арқылы
білдіріп, қайтыс болған ерінің, баласының, туысының жақсы, асыл қасиеттерін
жоқтау жырына арқау еткен. Ертеде көптеген халықта қатты қайғырғанда, бетін
тырнап, айғыздаумен бірге шашын жұлып немесе тақырлап алып тастайтын дәстүр
болған. Кейбір тайпаларда ері қайтыс болған әйел бұрымын кесіп, күйеуіне
деген адалдық белгісі ретінде оны күйеуімен бірге жерлеген. Аталған
бейвербалды амалдың қазақтың жоқтау жырларын айтқандa қолданылуы сол кезден
қалған болуы керек: Бұл кезде Бөжейдің өз үйінің ішінде қара сұр бәйбіше
шаршысын шорт байлаған. Қара шашын тарқатып, екі иініне жайып салған. Қан
сөлден айрылып, сұрланып талған жүзінде көк тамырлары білінеді (М.Әуезов.
Абай жолы).
"Қазақ әйелі" концептісіне қатысты бейвербалды амалдардың ең көп тарағаны
- "ернін сылп еткізу", "аузын сылп еткізу" сияқты тұрақты сөз тіркестеріне
сай келетін ым-ишараттар. Олар көркем шығармадағы кейіпкерлердің таңырқау,
жақтырмау сияқты эмоционалдық жай-күйлерін білдіру үшін қолданылады.
Мысалы, Ұзатылып бармай жатып, айналасы бір-ақ қыстың ішінде Есеней сияқты
адамның арыстанын илеп-билеп алған қызына Несібелінің таңданбасқа шарасы
жоқ еді. Бірақ таңданғанын білдірмейін деп аузын бір сылп еткізді де қойды
(Ғ. Мүсірепов Ұлпан). Сонымен қатар көркем шығармада жиі қолданылатын
"ернін жымқырды", "ернін қымқырды" ишараттары "жақтырмау", "құптамау"
мағынасын, "ернін шүйірді" менсінбеуді білдіреді, ал "ернін тістеді"
кинемасы бір жағдайда "сөйлеме" деген мағынаны білдірсе, енді бірде аталған
мимиканы әйелдер қиналғанын білдірмеу үшін қолданады. Айша астыңғы ернін
тістелеп, басын шайқады. Айша басын тектен-текке шайқамайды (Ш. Мұртаза. Ай
мен Айша). Сондай ақ "жаулықтарымен көзін сүрту", "етегінен сүю", "ақ
орамалын желпілдетіп қоштасу" сияқты бейвербалды компоненттер де қазақ
әйелдеріне қатысты. Қазақ әйелдеріне ғана тән "бет шымшу" ишараты қазақтың
ұлттық мәдениетінде ұялудың нышаны, ерсі қылықтан шошыну белгісі болып
табылады. - Ой-бүй! - деді жеңге, бетін шымшып. - Ата-бабаң істемеген
кәсіптің керегі не? (Т.Әлімқұлов. Сырлы наз). Қазақ әйелдері өздерінің
қатты таңқалғанын "сұқ саусағымен бетін бір сызу" ишаратымен де білдіреді:
Әкеме адырая қарап аз тұрған Қазина, бетін оң жақ қолының саусағымен бір
сызып, үлкендеу көзін кеңірек ашты да, ернін бір сылп еткізіп:
- Бетім-ау, мына Kесір болмағай да! - деді (С.Мұқанов. Мөлдір махаббат).
Қазақ әйелінің көңіл-күйі, сезім әлемі, ішкі дүниесі нәзік болуымен бірге
шытырманға толы, аса күрделі. Әйелдерде бейвербалды белгілерді олардың ұсақ-
түйегіне дейін бірден байқап, тез арада айтылмақ ой мен емеурін, ишараны
шешетін туабітті қабілет ерекше дамығанын жоғарыдағы деректер де растайды.
1.3.3 "Қазақ әйелі" концептісіне қатысты антропонимдердің гендерлік сипаты.
Қазақ халқының дүниетанымы мен ұлттық болмысынан хабарсыз, қажетті мәдени-
танымдық ақпарат "аялық білім" көлеміне енбеген өзге мәдениет өкіліне мал
шаруашылығына қатысты есімдер түсініксіз, кей жағдайда қисынсыз, күлкілі
көрінуі мүмкін.
- ...Мен сені бұдан былай Ақнарым дермін!
- Түйеге теңегенің бе?
- Аузыма құдай салған шығар... қазақтың нардан қасиетті, нардан күшті,
нардан сұлу, нардан қадірлі несі бар? (Ғ.Мүсірепов.Ұлпан).
Төрт түлікті киелі санаған қазақ халқы олардың әрқайсысының иесі, желеп-
жебеушісі, қамқоршысы бар деп сенген, сондықтан да төрт түлік пірлеріне
сыйынып отырған.
Әйелдердің гендерлік сипатына, әйел адамдардың ассоциативті ойлау
жүйесіне көбінесе адамгершілік, ізгілік, жылылық, күнделікті күйбең
тіршілік жақын да, ер адамдардың асссоциативті ойлау жүйесіне ерлік жасау,
батырлық көрсету, кәсіппен шұғылдану т.б. жақын болатыны белгілі.
Тарихи шығармаларда кездесетін кейбір кісі есімдері феодалдық қоғамда
үстемдік еткен әлеуметтік жіктеліске негізделген. Күніұзын мал соңынан
салпақтап, тезек теріп, мал сауып, іркіт пісіп, кісі есігінде жүретін
адамның пешенесіне қой санаудан өзге ештеңе жазылмаса, жоғары тап өкілінің
тағдыры биіктегі қолжетпес алтындай жарқыраған күнмен байланыстырылған.
Құндылықтар өзгерген бүгінгі таңда мұндай кереғар есімдердің кездесуі
екіталай: - Ал Қияқтың кімі бар? Әлі де сол күң қалпындағы кәрі шешесі -
Қойсана ғана. Тәуекел мен Қияқ талайының кереғар тағдыр өзі күні бұрын
шешкендей, бірінің анасының аты Күнсана, екіншісінің шешесінің аты Қойсана
дегізуін қарашы! Мұнда да жазмыштың бір ұйғарғаны бар тәрізді
(І.Есенберлин. Көшпенділер).
Өмірде адамдардың азан шақырып қойған есімдерімен бірге оның жүріс-
тұрысына, мінез-құлқына, сыртқы кескін-келбетіне, істейтін кәсібіне
байланысты жалған атаумен ат қою көп халықта бар. Ономаст ғалымдар лақап
аттардың алғашқы қоғамның өзінде-ақ адамдардың дене бітімі мен сыртқы
тұлғасына сай таңдалып қолданылғанын айта келіп, мәдениет пен қоғамның
дамып, жазудың пайда болып, қалыптасуынан кейін, әсіресе фамилиялардың
шығуынан соң олардың сирегенін айтады. Мысалы, Сақау шешемнің Айымқыз деген
әдемі аты бар екенін бұл кезде өзінен басқа ешкім де білмейді. Жарықтық,
келбеті келісті-ақ ( Ш.Мұртаза.Ай мен Айша). Қолда бар материалдардан
байқағанымыз, жағымсыз мағынадағы, әсіресе дене кемістігіне орай қойылатын
лақап аттар ерлерге байланысты жиі ұшырасады. Қыздар мен әйелдерге қатысты
ондай аттардың сирек қолданылуы қазақ халқының қызды "қонақ", ал әйелді
"ана" деп ерекше қадірлегенінің айғағы болса керек. 1.3.4 "Қазақ әйелі"
концептісіне қатысты киім атауларының лингвомәдени мәні. Біз аталған
тараушада тек "қазақ әйелі" концептісінің аясына кіретін кейбір киім
үлгілеріне ғана қысқаша тоқталуды мақсат тұттық. Мысалы, қазақ қыздары мен
тұрмысқа шыққан әйелдерінің бас киімдері мен шаш үлгілері қатты
ерекшеленген. Этнографиялық деректерге қарағанда, әйелдер шашын қос өрім
етіп өреді де, ол екеуінің ұштарын біріктіру үшін шашбау тағады. Шашты олай
өру - әйелдіктің белгісі, бұл - бүтіннің жартысы болғанды білдіреді. Ал
қыздар шаштарын бір өрім етіп, ұшына шолпы тағады.
Киім кию үлгісі мен қимыл арқылы қазақ әйелінің киім кию ерекшелігі ғана
емес, кейде қажетсіз жерде жайбасарлық пен созылыңқылық танытатын қазақтың
бейғамдық болмысын, ұлттық психологиялық ерекшелігін де астарлап бейнелеуге
болатыны байқалады. Мысалы, Үйден үстіне малынтып шұбалаң көйлек киіп,
басына малынтып шұбалаң орамал тартқан әйел созалаңдап шығып, қалқи басып,
ат үстіндегі күйеуіне бірдеңе апарып берді (Ә.Кекілбаев.Үркер).
Бойжеткен қыз бен тұрмысқа жаңа шыққан жас әйелді, дүниеге сәби әкелген
ананы, өмірден көргені мен түйгені мол салиқалы бәйбішені ата-
бабаларымыз,ең алдымен олардың бас киімінен ажыратқан. Қыздар бастарына
үкілі тақия, кәмшат бөрік киген: Өтіп бара жатқан бес қыздың тап ортасында,
жібек жал ақ жорға атқа мінген Тоғжан екен... Басында жап-жаңа кәмшат бөрік
(М.Әуезов. Абай жолы). Қазақ әйелдерінің баскиімдері практикалық қызметінен
өзге әйелдердің отбасылық жағдайының көрсеткіші болып табылған. Олар тұңғыш
баласы, кейде екінші баласын туғанға дейін желек киген. - Ауылдағы енелер
мен абысындарға қосылып Ділдә келініне кимешек-шаршы, қалың жібек желек
кигізіп жіберіпті (М.Әуезов. Абай жолы). Қазақ әйелдері тұңғыш баласын
туған соң оның басынан желегі алынып, кимешек кигізіледі. Оның шылауышына
төбелдірік, маңдайына бергек, түйреуіштер қадайды. Бірнеше балаға ана
болған орта жастағы әйелдер көзге түсерліктей әшекейі жоқ шалаң кестелі
кимешек киіп, ақ жаулық (шылауыш) тартады: Ақ шаршы, кестелі кимешектерін
әсем ғып салған күлкіші келіншектер де көп (М.Әуезов.Абай жолы).
Қоғам алға жылжып, заман өзгеріп, материалдық және рухани құндылықтар
өзгерген сайын қазақ әйелдерінің киім үлгілері де ауысып, соған сәйкес киім
киюге деген көзқарас та өзгеріп отырғаны даусыз: Мұғалім Арайдың басындағы
күндікке қарап біраз тұрды. Кемпірдің ақ матаны қаттап басына орай бергені
ерсі, ал мұғалім әйелдің жұқа көгілдір орамалмен бір тарта салғаны Арайға
ерсі (Ш.Мұртаза. Мылтықсыз майдан). Қазіргі таңдағы әйелдердің киім кию
үлгісінен оларға тән әлеуметтік, жасына байланысты ерекшеліктерді ажыратуға
болмайды. Әйтсе де, әсіресе оңтүстік өңірлерде, көбінесе ауылдық жерлердегі
жиын-тойларда тұрмысқа шықпаған әйел затының орамалсыз, жалаңбас жүруі, ал
келіндердің орамал тартуы, жасы келген әйелдердің жаулық тартып, кейде
кимешек киюі қалыпты жағдай болып есептеледі. Осыған байланысты ұлттық-
мәдени стереотиптерді де кездестіруге болады. Мысалы: Өзге жақты көріппіз
бе, біздің ауылда қыздар тек қып-қызыл орамал тартып жүретін. Кей қыздар
әлдебір әуестікпен сәл ақшылтым, ақ гүлі басымдау орамал тартса, үлкендер
қатты сөгіп тастайды. Ақ орамал мен қызыл орамалдың аралығы айқын, шекарасы
берік. Күйеуге ұзатылған қызды "басына ақ орамал салды", "ақ орамал
жарасады екен", тағысын-тағылар дейтін (М.Байғұт. Ақ орамалды қыз). 1.3.5
"Қазақ әйелі" концептісіне қатысты қолөнер, тамақ атауларын білдіретін
лингвомәдени бірліктер. Күн көрісі төрт түлік мал болған соң, оның етін де,
сүтін де, терісін де, жүнін де ысырап етпеген қазақтар оларды қалай тиімді
пайдаланудың жолдарын білген. Қазақ әйелдерінің қолөнер туындыларының
ішінде ең кең тарағаны, технологиялық жағынан жетілгені - киіз басу.
Күнделікті қажетіне жарап, киіз үйдің туырлығына, түңлігіне, үзігіне жабуға
және жерге төсеуге арналған киіз басу өнері туралы жазылған этнографиялық
сипаттағы еңбектер көп. Қазақ әйелдері барды ұқсатып, тұрмысқа қажеттінің
бәрін өздері дайындап алатын болған. Мысалы, кір жуатын сабынды да өздері
жасай білген. Сабын жасау үшін оңаша, жылылығы бірқалыпты сақталатын үйде
сақарды майға қосып қайнатады да, сабын шығарады. Мұның тәсілін, тетігін
білетін әйелдер басшылық етеді. Білігі жетпейтіндер сабынды ірітіп, бұзып
алады. Ал енді осы сабын қайнату ісінің тілдік дәйегі Б.Майлин шығармасында
кездеседі: Алба-жұлба қараша үйдің сырт жағынан қарасаң, іші өртеніп жатыр
ма дейтінсің, булыққан түтін бұрқырап шығып жатыр. Үйдің ортасында үлкен
қара қазан. Астында лаулап жанған от; қазанның ішінде бір үйіріліп, бір
бұзылып қайнап жатқан сабын. Төменгі жаулықпен басын тұмшалап орап алып,
маңдай терісі тыржиып, терлеп-тепшіп, Айнабайдың Зейнебі сапты қалақпен
сабын былғап жатыр.
... От басын қоршалай отырған төрт-бес қатын; бәрінің көзі қазанда...
Сабын иілсе, бұзаушық алып үйді-үйіне тарайтын ойлары бар, бірақ, сабын
болмай амалдары құрып, ащы түтіннің азабын көріп отыр (Б. Майлин. Раушан-
коммунист).
"Қазақ әйелі" концептісінің этномәдени сипатын ұлттық тағам атаулары да
танытады. Себебі, күн көрісі төрт түлікпен тығыз байланысты болғандықтан,
аналарымыз оның сүтінен неше түрлі дәмі аузыңнан кетпес тағамдар жасаған.
Мысалы, уыз көже, құрт, ірімшік, ежігей, құрғақ сүт, көпіршік, ақ лақ,
жент, талқан сияқты тағам түрлері қазақ әйелінің қолынан шыққан, қазақтың
тұрмыстіршілігінен, өмір сүру салтынан, ұлттық болмысынан хабар береді.
1.4 "Қазақ әйелі" концептісіне қатысты зергерлік бұйымдардың сакральды
мәні. Зергерлік лексиканың этномәдени мәні зерттеуші Р.Н.Шойбековтің
еңбектерінде арнайы, жан-жақты қарастырылғандықтан [5], тек "қазақ әйелі"
концептісіне қатысты зергерлік атаулардың сакральды мәнін ашуды ғана мақсат
еттік.
Соның бірі ретінде қазақ қыздары мен әйелдері бұрынғы кезде шолпы мен
шашбауды бұрымы тарқатылып кетпеу үшін таққан және ол этномәдени мәнді
лингвокультурема. Халық ұғымында "адам жанының бір ұшы шашында" деген
түсінік бар. Соған байланысты "тарағанда түсетін шашты кез-келген жерге
тастауға болмайды, оны адам баспайтын жерге көміп тастау керек" деген ырым-
тыйымның бар екені белгілі. Ал енді осы халық санасындағы кодталған
ақпараттың кілтін ашу үшін белгілі бір білім аясы керек. Біз оның кілтін
төмендегі прецедентті мәтін арқылы ашуға тырыстық: "Әйел баласы шашын
беталды тастамас болар, -деді Айша. - Тарақтан түскен шаш әлдеқалай отқа
күйсе, о дүниеде балалары шырылдайды дейді. Анасының шашының отқа күйген
исін танып қояды екен де :"Анамыз тозақ отына түсіп кетті- ау!" деп шыр
айналып, шырылдайды екен. Тозақ отынан анасын құтқарып алмақ болып, өздері
де сол тамұқ өртіне түсіп кете жаздайды екен (Ш. Мұртаза. Ай мен Айша). Осы
түсінікке байланысты аналарымыз шаштарын әр жерге тастамай, түскенінің
әрбір талын жинап, мұқият орап, адам баспайтын жерге көміп отырған және
аталған ырым-тыйымның мән-мағынасын қыздары мен келіндерінің құлағына
жалаң, құрғақ сөзбен емес, ұлттық ұғымға жақын осындай аңыз-әңгімелермен
құйып отырған.
Барлық халықтарда сырға әшекейлік зат болуымен бірге оның иесінің
қоғамдағы орнының көрсеткіші, магиялық қорғаушы зат ретінде қолданылады.
Сондай-ақ сырғаға қатысты түрлі көзқарас пен бірбіріне кереғар
нанымсенімдер де кездесетінін жоққа шығаруға болмайды. Ежелгі Римде бір
құлақтағы сырға құлдық белгісі саналған. Одан бұрынырақта бойжеткен қыздар
мен әйелдердің, сондайақ қарақшылардың сырғасында айтарлықтай айырмашылық
болған. Сырғаны бәлежаладан, аурусырқаудан сақтандырушы зат ретінде
бағалап, оны көздің көру қабілетін арттырады, теңізшіні суға кетуден
сақтайды деген сеніммен таққан. Ал Бирмада тақтан дәмелі король
ұрпақтарының құлағы міндетті түрде тесіліп, сырға салынатын болған [6].
Қазіргі кезде сырға өзінің мифтік маңызынан айрылып, тек әшекей зат,
әсемдіктің құрамдас бөлігі болып қалғаны белгілі. Ежелден дененің ашық
жерлерін - аяқ-қол, саусақ, мойын, құлақ, мұрын сияқты дене мүшелерін қатты
заттардың көмегімен қорғау қалыптасқан. Бұл жүзік, балдақ, сырға, білезік,
моншақ, алқаның пайда болуына апарып соққан. Олар сыртқы зұлым күштермен
күресте жәрдемдесетін магиялық қорған болып есептелген. Қазақ зергерлері
әрбір тастың өзіне тән қасиеті, ерекшелігі, кереметі бар екенін білген.
Олардың біреуі адамға құт әкелсе, енді бірі тіл-көзден сақтайды, ал
кейбірінің тіпті құрғақшылықта жаңбыр шақыратын, т.б. қасиеттері бар екен.
Орта ғасырларда емші, дәрігерлер алтын, нефрит, маржан тастарын жұту өмірге
қауіп төндірмейді, қайта оны ұзартуға септігін тигізеді деп есептеген.
Сонымен бірге әлгі тастарды жұтқан адамның өлгеннен кейін денесі іріп
шірімейді деген сенім болған. Қазіргі таңда мойындалып, сәнге айналған
астрология ғылымында да "әрбір жұлдыз иесі өзіне сай келетін тасы бар
әшекей тағу керек, қасиеті белгісіз тастан тағылған әшекей адамға
бақытсыздық әкеледі, денсаулығына зиян келтіреді" деген түсінік қалыптасқан
1.5 "Қазақ әйелі" концептісіне қатысты онимдердің этномәдени сипаты.
Қазақтың еншісіне тиген байтақ даламызды қай бұрышын алсақ та, әйел-анаға
арнап тұрғызылған ғажайып кесене, әсем мұнара, өшпес ескерткіштер, тіпті
тұтас қаланың аты да бар. Ғалым А. Сейдімбек: "Сырдария бойындағы
Көккесене, Бикем мұнара, Сырлытам, Сарысу бойындағы Белең-ана, Болған-ана,
Жұбан-ана, Арал түбіндегі Бегім ана күмбездері, мұнаралары, мазарлары
ғажайып сырлы сымбатымен күні бүгінге дейін қайран қалдырады. Жеке
ескерткіштер былай тұрсын, жұмыр жердің орта ғасырлық талғам-түсінігінде
тұтас бір қаланың әйел атымен аталғаны дүние жүзінде сирек кездесетін
құбылыс. Бұл ретте қазақ даласында Қатын дала, Қырыққыз қала, Баршынкент
сияқты қалалардың болғаны таң қалдырады. Мұндағы Баршын сұлу әйгілі
Алпамыстың жұбайы, Қаршымбайдың қызы, Оғыз еліне сөзі жүрген жеті арудың
бірі болған" деп жазады [7, 402]. Бір ғана Оңтүстік Қазақстан облысының
аумағында қыз балаға, әйел-анаға қатысты қойылған сандаған топонимдерді
кездестіруге болады: Домалақ ана, Қарашаш ана, Сыланды ана кесенелері,
Қатынқамал, Қырық қыз, Қызсиген, Қамырлы әулие, Келіншектау т.б. Облыс
орталығы Шымкент қаласына қарасты "Қатынкөпір" елді мекені бар. Оның аталуы
туралы ел аузында мынадай әңгіме айтылады: "Көнекөз қариялардың айтуынша,
1928 жылы құрылған "Тельман" колхозында бала-шағасы жоқ, жалғыз басты Тәті
деген әйел тұрыпты. Ол кездері осындағы Қошқар ата өзенінің арнасынан тасып
жататын кезі екен. Суының молдығы сонша, ауыл тұсындағы жалғыз аяқ өткел-
көпірді әрдайым ағызып кете беретін көрінеді. Жұртты әбіржітіп, әуреге
салған осы жайтқа ашуланған Тәті бір күні білегін сыбанып шығады да, үлкен
ағаштарды кесіп, ат арба өте алатындай көпір салып, үстіне шым
төсейді.Тәтінің ісіне риза болған жұрт кейін бұл көпірді "Қатын көпір" деп
атап кетеді". Тәтінің әрекетіне сүйсінген елдің көпірді оның өз атымен
атауына да болар еді. Біздіңше, әлдеқайда күш-қуаты, қайраты мол еркектің
ойына келіп, қолына алмаған сауапты іске заты нәзік болғанымен, намысы
күшті әйелдің қиындықтан тайсалмай баруы ел-жұртты ерекше таңқалдырғаны
анық. Сол себепті кез-келген қиын-қыстау кезеңде жол таба білетін әйелдерге
деген айрықша құрметін халық осылайша білдірген тәрізді. Ертеректе халқымыз
ел билеген ерлерге лайықты өмірлік серік бола білген ақылы мен сұлулығы
үндескен әйелдерді "хатун-қатын" деп атағаны белгілі, оған көне түркі жазба
ескерткіштеріндегі мысалдар куә. Осы сипаттағы прецедентті мәтінді
А.Сейдімбек еңбегінен де кездестіруге болады. 1.6 Әйел ~ ана тілі және әйел
~ ана қарым--қатынасының этномәдени мәні. "Қазақ әйелі" концептісінің
өзегін әйел ~ ана тілі және әйел ~ ана қарым-қатынасының этномәдени мәні
құрайды. Тіл туралы Заңда айдан анық айқындалғанымен, қазақ тілі
мемлекеттік басқару тіліне де, заң шығару тіліне де айнала алмай келеді.
Біздіңше, соның бір ұшы ұлт мәдениетінде, өзінің отаналық, отбасының
берекесі мен құтын ұйытушы, сақтаушы, ана сүтімен, қазақы мінез бен ана
тілін үйрететін, бесік жырымен ұрпағын тәрбиелейтін қазақ әйелінің
әлеуметтік қызметінің әлсіреуімен, өзгеруімен байланысты сияқты. Жазушы,
қоғам қайраткері Ә.Кекілбайұлы ана тілі мен әйелана қарым-қатынасын
осылайша сабақтастырады: "Есесі кетіп келген тілімізді мұратына жеткізу
үшін, бәрінен бұрын, қай-қайсымыздың да қолымыздан келуге тиісті дұрыс ана
(астын сызған - біз), дұрыс ата, дұрыс ұстаз, дұрыс азамат бола білуге
көбірек көңіл бөлгеніміз дұрыс сияқты". Әбіш Кекілбайұлы дұрыс ана бола
білуді алдымен атап, бірінші жазып отырса, бұл, әрине, тегіннен-тегін емес.
Ана тіліміздің тағдыр-талайында аналардың атқарар рөлі айрықша екендігі
аян. Әуелгі "әлдиді" айтатын да, бесік жыры арқылы ұлттық тілдің уызын
сіңіретін де - ана.
Ұлттық тілін "ана тілі" деп атаған ойға жүйрік, сөзге шешен халқымыздың
біртуар ұлы, заманымыздың заңғар жазушысы М.Әуезовтің "Ел болам десең,
бесігіңді түзе!" деген сөзінің мән-мағынасы дәл қазіргі кезеңде айқын жол
табуға, тілімізде сақталған ұлттық рух пен сананы жаңғыртып, жаңа сапаға
көтерілуге бағыт алған ұлт болашағын дамытудың өзекті арқауы болмақ. Қазақ
халқының таным-түсінігінде "ана-сәби-бесік" ұғымдары - бір-бірінен
ажырамас, біртұтас, тығыз байланысты киелі ұғымдар. Ана сүтімен бойға
сіңген ана тәрбиесі, үлгі-өнегесі, асыл өсиеті ғана сәбидің көкірегінде
жатталып, ұлттық рух болып сіңіріледі. Сол үшін дүниеге әкелген сәбиі
жылағанда, қазақша әлдилеп жұбатып, қазақша бесік жырын айтып ұйықтатып,
"апа" деген алғашқы сөзді үйретіп, тілін де қазақша шығаруы, қазақ тілінде
ертегі айтып, қазақша "құлыным, ботам" деп еркелететін әрбір қазақ әйелінің
қоғамдағы, отбасындағы ең қасиетті әлеуметтік қызметін сипаттайтын қағидаты
жаңғырып, тәрбиенің ажырамас ережесіне айналғанда ғана ұлттық рух
қалыптасады.
Көркем әдебиеттегі аналар бейнесін тілдік дүние суреті аясында "қазақ
әйелі" концептісі тұрғысынан қарастырар болсақ, бұл орайда таңғажайып
қазыналарға, жақұт-жауһарларға кездесеміз.Ұлттық санада қалыптасқан, тіл
арқылы сақталып, этномәдениеттің көрінісі, ұлтымызды біртұтас етіп
ұйыстыратын ұйытқы күштің бірі де бірегейі ұлт тәрбиесіндегі ананың рөлін
дәлелдейді. Бүгінгі қоғамдағы ананың, әйелдердің қоғамдағы орны мен
қызметін арттыру күнделікті тұрмыс пен тәрбиедегі ана тілінің ұлтты
ұйыстырушылық қасиетін, құдіретін күшейтумен тығыз байланысты екенін осы
тектес зерттеулер нақты көрсетіп отыр.
Екінші тарау "Қазақ әйелі" ұғымын антропоцентристік бағытта зерттеу" деп
аталады. 2.1 Тіл мен мәдениет сабақтастығы. Тілді антропоцентристік
тұрғыдан зерттеуге негіз болатын салалардың барлығы түптеп келгенде,
мынадай мәселелерді шешуді көздейді: адамның тілге қалай ықпал жасайтынын
және тілдің адам санасына, ойлауына, мәдениетіне қалай әсер ететінін,
қандай қызмет ететінін анықтау, т.б.
Тілді зерттеудің антропоцентристік бағыты тіл біліміндегі адамның тілдік
факторы мәселесін, тілдің адамға қызмет ету мәселесін, тіл арқылы адамның
табиғаты мәселесін ашумен тікелей байланысты. Осыған сәйкес әйелана
болмысына қатысты (біздің зерттеуімізде - "қазақ әйелі") тілдегі таңбалық
бірліктер халықтың дүниетанымы мен болмысынан, рухани мәдениеті мен сол
халық тіршілігінен, өмір сүрген ортасынан, менталитетінен, психологиясы мен
әлеуметтік-саяси көзқарасынан мағлұмат беретін ұлттық құбылыс болып
табылады. Себебі, адамзат үшін ақиқат дүние біреу болса, оны түсіну, тану,
сол дүниенің біртұтас бейнесін санада қалыптастыру әрекеттері әр адамда, әр
ұлтта, оның әлеуметтік өкілінде (мысалы, әйелдерде) әр деңгейде және сан
алуан интерпретацияда беріледі. Сондықтан тіл иесінің ой-өрісіне,
концептуалдық әлеміне байланысты дүниенің танымдық бөлшектері тілде өзінше
көрініс табады, өзінше бейнелеп суреттейді, ал тіл иесі танымдық ойын өз
тілінде сақталған дүние бейнесіне сәйкес танытуға тырысады. Тілдік таңбаның
адамға тікелей қатысты екенін А.А. Уфимцева былай түсіндіреді: "Қандай да
бір құбылыс немесе зат таңбаны қабылдаушы субъектінің объективті шындыққа
деген ерекше қарым-қатынасын көрсету арқылы белгілі бір таңбалық жағдайға
нақты белгілеу семиозисін іздестіреді" [8, 104]. Этнолингвистика,
психолингвистика, когнитивтік лингвистика және лингвомәдениеттану салалары
- осы тектес ғылыми тұжырымдарды дәлелдеу үшін тілді адамның тікелей
танымдық ойлау қабілетімен байланыстыра қарастыратын антропоцентристік
бағыт аясындағы салалар. Тіл біліміндегі осы бағыттағы зерттеулердің
негізгі арқауы - тіл арқылы берілген ақпаратты қабылдау, тану, таныту, оны
интерпретациялау, өздігінше өңдеу, жадыда сақтауға қатысты ерекшеліктерді
зерттеу. Аталған бағыттағы зерттеулердің нәтижесінде қабылданған жаңа
ақпараттың адам санасында бұрын сақталған ақпараттардың көмегімен жаңа
мазмұнға ие болу арқылы қалыптасатыны белгілі. Демек, бұл таным мен
мәдениет сабақтастығын көрсетеді. 2.1.1 Лингвомәдениеттанымдық
зерттеулердің ерекшелігі. Тіл мен мәдениет екі түрлі семиотикалық жүйеде
танылғанымен, бір-бірін толықтыратын, өзара тығыз байланысты тұтас жүйе
болғандықтан, олар лингвомәдениеттанудың негізгі қағидасы "тіл мен
мәдениет" сабақтастығымен сипатталады. Бұл маңызды тұжырымды таратып айтар
болсақ, қоғамдық фактордың мәдени тұғырға көтерілуіне оның қоғамда қандай
әлеуметтік мәнге ие болуының ықпалы зор. Ал, оның іске асуындағы тілдің
коммуникативтік қызметін танытуда халықтың тіл байлығын өзіндік болмысы
арқылы өз тұғырына жеткізіп келешекке танытатын, (мысалы, тілдік деректерді
"қазақ әйелі" концептісіне қатысты) зерттеудің мәні ерекше. Себебі, әр
халықтың басынан кешкен тарихы, бүкіл рухани, мәдени байлығы, болмысы,
дүниетанымы, өмір тіршілігіне, күнделікті тұрмысына қажет бұйымдары, әдет-
ғұрпы, салт-санасы, талғамы, т.б. сол тілдегі жай ғана таңбасы емес,
дүниенің тікелей бейнесі емес, оның біздің санамызда тілдік шығармашылық
үрдісі нәтижесінде туған бейнесі, яғни "дүниенің тілдік бейнесі".
Осымен байланысты ұлттық атаулардың жасалуының бір жолы, ұғымды берудің
көркемдік амалы - ұқсату. Ол күнделікті өмірде, тұрмыстық тәжірибеде
қалыптасады. Себебі, адамдардың табиғаттағы әртүрлі құбылыстарды бақылап
салыстыруы, оны өз іс-әрекетімен, тәжірибесімен салыстыруы, ассоциациялық
бейнелер түрінде әртүрлі нәрселердің ұқсас жақтарын табуы, солардың
негізінде танымын кеңейтуі осы қасиетке негізделеді. Мысалы, "қызғалдақ"
сөзі қазақтар үшін бай лингвомәдени мәнге ие. Сирек өсімдік ретінде Қызыл
кітапқа енген қызғалдақ кез келген жерде өсе бермейді. Биік жерде өсетін
қызғалдақтың бүр жарып ашылуын, жайқалып өсуінің өзіндік мәні, кезеңі бар.
Оның басқа гүлдерге ұқсай қоймайтын ерекшелігін қазақ даласында өскен бала
ғана біледі. Қызғалдақтың Отаны көп айтылып жүрген Голландия емес,
Қазақстан деген де болжам бар. Сондай ұқсастықтарына орай ол қыздың
сұлулығын, кейде қайта айналып келмейтін жастық шақты білдіретін метафораға
айналған. Мысалы, Қыз дегенің - өмірдің қызғалдағы, Қылықтылар аз ба екен
қыздан-дағы?.. (И. Сапарбай. Ғашықтың тілі.); Қырандай тиген кептерге,
Қызғалдақ-ғұмыр, бозбала-ай! (М.Мақатаев. Аманат). 2.1.2 Лингвоелтанымдық
бағыттағы зерттеулер. Лингвоелтанымдық бағыттың негізгі мақсаты - мәдени
константаларды екі немесе үш тілде өзара салыстыра отырып, ұлттық
нышандарын айқындайтын, сол елдің болмыс-бітімін, халықтың мінез-құлқы мен
тұрмыстық ерекшеліктерін ажыратып көрсететін тілдік ұғымдар мен белгілерді
зерттеу. Бұл бағытта қарастырылатын объектілер белгілі бір елдің немесе
ұлттың өзіне тән белгілерін, басқа ұлтта жоқ өзіндік нышандарын көрсете
алатын тілдік бірліктер болуы керек. Мысалы: Үзілістен кейін дастарқанға
үйеме табақ ет келді. Жеке тарелкаға салынған қойдың басы төрде отырған
Акбардың алдына тартылған. Ол мұндайды өмірі көрмесе керек, қорыққан
адамдай үдірейіп, кейін шегініп кетті. Лаураны тілмаштыққа пайдаланып,
онымен де біраз сөйлесуге тура келді.
- Мынау қойдың басы, - деді Ақжан оған түсіндіріп. - Біздің халқымыз ең
құрметті қонағының алдына осылай бас тартады.
- Мен құрметті қонақ емеспін ғой. Бар болғаны біздің жас ханымның
қызметшісімін. Ондай жағдайда басты ханымның өзі ұстауы керек, -деп Акбар
оны Лаураның алдына жылжытты (Қ. Жұмаділов. Атамекен).
Байқап отырғанымыздай, Сирия елінен келген кісі қазақ халқының салт-
дәстүрінен, қазақ мәдениетінен хабарсыз, оған сәйкес аялық білімі жоқ, сол
себепті қойдың басы онда дұрыс ассоциация тудырмай отыр. Ол қазақтың сыйлы
қонағына бас тартатынын, оны әйел баласына ұсынбайтынын білмейді.
2.2 Қазақ дүниетанымындағы "әйел" концептісінің көрінісі. Жалпы христиан
дінінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz