Кенен Әзірбаевтың әдеби шығармашылығы
ЖҰМЫСТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
ЖҰМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ
Кененнің жыршылық өнері
Кененнің репертуарындағы жырлар
Кененнің жырды орындау мәнері
Кененнің репертуарындағы жырлар
Кененнің жырды орындау мәнері
Кененнің ақындық шығармашылығы
Арнау өлеңдер
Лирикалық және тарихи өлеңдер
Толғаулар
Кенен поэзиясындағы кейіпкерлер жүйесі
Батыр мен оның достары, қарсыластары
Әйелдердің бейнеленуі
Халық бейнесі
ЖҰМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ
Кененнің жыршылық өнері
Кененнің репертуарындағы жырлар
Кененнің жырды орындау мәнері
Кененнің репертуарындағы жырлар
Кененнің жырды орындау мәнері
Кененнің ақындық шығармашылығы
Арнау өлеңдер
Лирикалық және тарихи өлеңдер
Толғаулар
Кенен поэзиясындағы кейіпкерлер жүйесі
Батыр мен оның достары, қарсыластары
Әйелдердің бейнеленуі
Халық бейнесі
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Адамзат тарихындағы үшінші мыңжылдықтың басталуы жаңа қоғамдық құндылықтардың қалыптасу жолында өткен дәуірлердегі мәдени, тарихи процестерге жаңаша көзқараспен қарауға зор мүмкіншілік тудырды. Соның ішінде, қазақ әдебиеті тарихының ХІХ ғасырдағы әдебиет пен өнер саласындағы тарлан тұлғаларының шығармашылық мұраларын қайтадан қарап, жарияланбаған еңбектерін халыққа насихаттауға еркін қол жетті.
ХІХ ғасырдағы ұлт әдебиетінің Қазақстандағы сол кездегі саяси-әлеуметтік, қоғамдық үлкен өзгерістерге, ауысуларға ұшырауына байланысты сан-салалы дамып, жаңа бағыт-бағдарға ие болғанын ХХ ғасырдағы кеңестік идеологияның социалистік реализм принципі тек біржақты таптық тоталитарлық тұрғыда зерттелуін қадағалап отырды. Сондықтан, қазақ әдебиетіндегі жыраулық поэзия, одан кейін дүниеге келген ақындық поэзияның ролі мен мақсат-мүддесі терең зерттелмей келді.
ХІХ ғасырдағы ұлт әдебиетінің Қазақстандағы сол кездегі саяси-әлеуметтік, қоғамдық үлкен өзгерістерге, ауысуларға ұшырауына байланысты сан-салалы дамып, жаңа бағыт-бағдарға ие болғанын ХХ ғасырдағы кеңестік идеологияның социалистік реализм принципі тек біржақты таптық тоталитарлық тұрғыда зерттелуін қадағалап отырды. Сондықтан, қазақ әдебиетіндегі жыраулық поэзия, одан кейін дүниеге келген ақындық поэзияның ролі мен мақсат-мүддесі терең зерттелмей келді.
1 Әуезов М. Әр жылдар ойлары. –Алматы: ҚМКӘБ, 1959. –371 б.
2 Мұқанов С. Халық мұрасы. –Алматы: Қазақстан, 1974. –236 б.
3 Ысмайылов Е. Жамбыл және халық ақындары. –Алматы: 1996. –240 б.
4 Жұбанов А. Замана бұлбұлдары. –Алматы: Жазушы, 1975. –464 б.
5 Бегалин С. Сахара сандуғаштары. –Алматы: Қазақстан, 1976. –165 б.
6 Бақбергенов С. Бозторғай. –Алматы: Өнер, 1981. –96 б.
7 Сейітов С. Өмір өрнектері. –Алматы: Жазушы, 1969. –316 б.
8 Сыздықов Т. Толғандырар тағдырлар. –Алматы: Қазақстан, 1977. –139 б.
9 Тәжібаев Ә. Жылдар, ойлар. –Алматы: Жазушы, 1976. –472 б.
10 Төреқұлов Н. Жамбыл мен Кенен. –Алматы: Жалын, 1978. –128 б.
11 Жолдасбеков М. Асыл арналар. –Алматы: Жазушы, 1986. –328 б.
12 Негимов С. Өнерпаздық өрнектері. –Алматы: Ана тілі, 1996. –88 б.
13 Тебегенов Т. Халық ақындары шығармаларындағы әдебиет пен фольклор дәстүрі. –Алматы, Білім, 2001. –332 б.
14 Керимов Ш. Проблемы традиционного и индивдуального в творчестве казахских поэтов-песенников (сал-сері) второй половины ХІХ и начала ХХ веков. автореф... канд. филол. наук: –Алматы, 1991. –24 с.
15 Жумкина С. Ш.Қошқарбайұлының әдеби мұрасы және ақындық орта дәстүрі: канд. дисс. –Алматы, 2003. –129 б.
16 Әлібеков Т. Құланаян Құлмамбеттің ақындық мұрасы: канд. дисс. – Алматы, 2002. –198 б.
2 Мұқанов С. Халық мұрасы. –Алматы: Қазақстан, 1974. –236 б.
3 Ысмайылов Е. Жамбыл және халық ақындары. –Алматы: 1996. –240 б.
4 Жұбанов А. Замана бұлбұлдары. –Алматы: Жазушы, 1975. –464 б.
5 Бегалин С. Сахара сандуғаштары. –Алматы: Қазақстан, 1976. –165 б.
6 Бақбергенов С. Бозторғай. –Алматы: Өнер, 1981. –96 б.
7 Сейітов С. Өмір өрнектері. –Алматы: Жазушы, 1969. –316 б.
8 Сыздықов Т. Толғандырар тағдырлар. –Алматы: Қазақстан, 1977. –139 б.
9 Тәжібаев Ә. Жылдар, ойлар. –Алматы: Жазушы, 1976. –472 б.
10 Төреқұлов Н. Жамбыл мен Кенен. –Алматы: Жалын, 1978. –128 б.
11 Жолдасбеков М. Асыл арналар. –Алматы: Жазушы, 1986. –328 б.
12 Негимов С. Өнерпаздық өрнектері. –Алматы: Ана тілі, 1996. –88 б.
13 Тебегенов Т. Халық ақындары шығармаларындағы әдебиет пен фольклор дәстүрі. –Алматы, Білім, 2001. –332 б.
14 Керимов Ш. Проблемы традиционного и индивдуального в творчестве казахских поэтов-песенников (сал-сері) второй половины ХІХ и начала ХХ веков. автореф... канд. филол. наук: –Алматы, 1991. –24 с.
15 Жумкина С. Ш.Қошқарбайұлының әдеби мұрасы және ақындық орта дәстүрі: канд. дисс. –Алматы, 2003. –129 б.
16 Әлібеков Т. Құланаян Құлмамбеттің ақындық мұрасы: канд. дисс. – Алматы, 2002. –198 б.
ӘОЖ 821.512.122.092
Қолжазба құқығында
ӨТЕН АЙГҮЛ ЖАҚСЫЛЫҚҚЫЗЫ
Кенен Әзірбаевтың әдеби шығармашылығы
10.01.02 – Қазақ әдебиеті
Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған
диссертацияның
АВТОРЕФЕРАТЫ
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2008
Жұмыс Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика институтының қазақ әдебиеті
кафедрасында орындалды.
Ғылыми жетекші: ҚРҰҒА академигі, филология
ғылымдарының
докторы,
профессор
С.А.Қасқабасов
Ресми оппоненттер: филология ғылымдарының докторы,
профессор
Қ.Әбдезұлы
филология
ғылымдарының
кандидаты
С.Қосан
Жетекші ұйым: Абай атындағы Қазақ ұлттық
педагогикалық
университеті
Қорғау 2008 жылы _____ қыркүйекте сағат _________ Қазақстан
Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ғылым Комитеті М.О.Әуезов
атындағы Әдебиет және өнер институты жанындағы филология ғылымдарының
докторы ғылыми дәрежесін беру жөніндегі Д 53.34.01 Диссертациялық кеңестің
мәжілісінде өтеді (050010, Алматы қаласы, Құрманғазы көшесі, 29).
Диссертациямен Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің
Орталық ғылыми кітапханасында танысуға болады (050010, Алматы қаласы,
Шевченко көшесі, 28).
Автореферат 2008 жылы _____ ________________ таратылды.
Диссертациялық кеңестің ғалым
хатшысы, филология ғылымдарының
докторы
А.С.Ісімақова
ЖҰМЫСТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Адамзат тарихындағы үшінші мыңжылдықтың
басталуы жаңа қоғамдық құндылықтардың қалыптасу жолында өткен дәуірлердегі
мәдени, тарихи процестерге жаңаша көзқараспен қарауға зор мүмкіншілік
тудырды. Соның ішінде, қазақ әдебиеті тарихының ХІХ ғасырдағы әдебиет пен
өнер саласындағы тарлан тұлғаларының шығармашылық мұраларын қайтадан қарап,
жарияланбаған еңбектерін халыққа насихаттауға еркін қол жетті.
ХІХ ғасырдағы ұлт әдебиетінің Қазақстандағы сол кездегі саяси-
әлеуметтік, қоғамдық үлкен өзгерістерге, ауысуларға ұшырауына байланысты
сан-салалы дамып, жаңа бағыт-бағдарға ие болғанын ХХ ғасырдағы кеңестік
идеологияның социалистік реализм принципі тек біржақты таптық тоталитарлық
тұрғыда зерттелуін қадағалап отырды. Сондықтан, қазақ әдебиетіндегі
жыраулық поэзия, одан кейін дүниеге келген ақындық поэзияның ролі мен
мақсат-мүддесі терең зерттелмей келді.
Жұмыста кеңес дәуірінде тиым салынып келген немесе кештеу зерттеле
бастаған ХІХ ғасырда ақындық поэзияның ірі өкілдерінің бірі саналған және
дәстүрлі айтыс өнерінің ақтангері атанған Кенен Әзірбаевтың (1884-1976)
шығармашылық әдеби мұрасы зерттеледі.
Қазақ әдебиеті тарихында Кенен тектес халық ақындарының есімдері
аталып, бірді-екілі кішігірім мақалаларға арқау болғанымен, кеңес дәуірінде
олардың шығармашылық өмірбаяны, әдеби шығармашылығы жайлы арнайы
зерттелмеді.
Диссертация жұмысының өзектілігі – ақын Кенен Әзірбаевтың барлық әдеби
шығармашылығын алғаш рет тұтастай толық қарап, оның әдебиеттегі орны мен
бағыттарын анықтау. Ақынның әдеби шығармашылық мұрасы диссертациялық
зерттеуге арқау болып, бұрын ғылыми айналымға түспеуі себепті алғаш жалпы
шығармашылық тұтастық күйінде арнайы сөз болуы және ақынның өзі өмір сүрген
дәуірдегі тарихи-мәдени даму ауқымында саралануы тақырыптың зәрулігін
анықтайды.
Кенен Әзірбаевтың әдеби шығармашылығын түбегейлі зерттеп, оның басты
ерекшеліктерін, атап айтқанда, ақындар айтысын дамытудағы көшбастаушылық,
жетекшілік ролін, ақындық поэзиядағы шығармаларының маңыздылығын тереңірек
зерделеу қажет. Жоғарыда айтылған мәселелердің негізінде қазақ әдебиеті
тарихында арнайы ғылыми зерттеу арналмаған Кенен Әзірбаевтың әдеби
шығармашылығын толықтай зерделеп шығу тақырыптың өзектілігін дәлелдейді.
Тақырыптың ғылыми зерттелу деңгейі. Ұлттық әдебиеттануымызда Кенен
Әзірбаевтың өмірі мен шығармашылығы ғылыми тұрғыда арнайы зерттелген емес.
Кенен мұрасы хақында М.Әуезов [1], С.Мұқанов [2], Е.Ысмайылов [3],
А.Жұбанов [4] және халық ақыны Ж.Жабаев құнды пікірлер айтты. Ал С.Бегалин
[5], С.Бақбергенов [6], С.Сейітов [7], Т.Сыздықов [8], Ә.Тәжібаев [9],
Н.Төреқұлов [10], М.Жолдасбеков [11], С.Негимов [12] т.б. мақалалар мен
естеліктер жазды. Кенен мұраларына қатысты жеке зерттеу еңбек болмағанымен,
әр жылдарда жазылған Т.Тебегенов [13] пен Ш.Керім [14], С.Жумкина [15],
Т.Әлібековтардың [16] еңбектерінде ақынның аты аталып кетеді.
1984 жылы Н.Төреқұлов пен Б.Әзірбаевтың құрастыруымен екі томдық
таңдамалы шығармалар жинағы, 1998 жылы Т.Кененқызының авторлығымен Кенен
[17] естелік-эссесі, 2000 жылы Аңыздар сыры [18] жинағы, 2001 жылы Екі
Кенен тумайды [19] естеліктер жинағы, 2003 жылы Е.Қосбармақовтың
құрастыруымен Көпшілік, тыңда әнімді [20] әндер жинағы, 2004 жылы ақынның
120 жылдық мерейтойына арналған Б.Кененұлының құрастыруымен Әке рухымен
сырласу [21] атты ақын туралы естеліктер мен мақалалар топтастырылып,
кітапша болып жарық көрді.
Бұл еңбектердің бәрі – ақын мұраларына, оның қазақ поэзиясына қосқан
үлесіне ғылыми тұрғыдан баға беретін татымды дүниенің бастауы, бір арнасы
ғана. Алайда Кенен шығармашылығын ұлттық әдеби дәстүрлер аясында кеңінен
қарастырып, әдеби-тарихи контекстте байыптау, сол арқылы ақынның өзіндік
дара бітімін ашып, әдеби дамудағы, рухани өмірдегі орнын айқындау,
шығармаларын халықтың әдеби мұраларымен сабақтастыра зерттеу кешеуілдеп
келді. Әдеби-тарихи кезеңді объективті бағалауға қолайлы жағдай жасалуы,
сондай-ақ әдебиет тарихына қатысты көптеген деректердің жиналуы, молығуы
әлі күнге тұтас зерттеле қоймаған көрнекті шығармашылық өкілдерінің өмірі
мен әдеби мұрасын бүгінгі күн тұрғысынан таразылауға мүмкіндік береді.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының мақсаты – ХІХ
ғасырда өмір сүрген ақын Кенен Әзірбаевтың әдеби мұрасын жинақтау, оның
шығармашылығын қазақ әдебиеті тарихы аспектісінде дәуірлік сипаттарын
айқындау және тақырыптық, көркемдік өрнектеріне талдау жасау арқылы
тұтастай әдеби баға беру болып табылады. Сол себепті диссертация орындау
барысында ақынның шығармалары жүйеленіп, мазмұндық мағынасына орай
сипатталды.
Негізгі мақсатты орындау үшін осы диссертациялық жұмыста төмендегідей
міндеттер қойылды:
• Кенен Әзірбаев өмір сүрген дәуірдің қоғамдық саяси-әлеуметтік
сипатын саралай отыра, оның жекелей ғұмырнамасы мен әдеби
ортасына баға беру;
• Ақын туралы әдеби-тарихи мағлұматтарды, архивтік деректерді, жеке
адамдардағы материалдарды жинастырып, оны толықтырып, жан-
жақты сараптау жұмыстары жүргізілді;
• Ақынның ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиетіне қосқан үлесін анықтау,
шығармаларын ғылыми жүйелік негізде жан-жақты талдау;
• Әдебиеттануда ақын туралы айтылған әр қилы ой-пікірлерге, түрлі
материалдарға назар аудара отырып сараптамалар жасау;
• Қолда жинақталған барлық шығармаларының тақырыптық
және көркемдік ерекшеліктерін айқындай отырып, оған әдеби баға
беру арқылы ғылыми айналымға енгізу;
• Айтыстары мен өлең, толғауларының мазмұны мен түріне қарай
олардың әдеби теориялық құрылымын анықтау;
• Кененнің айтыс өнерін игерудегі, жетілдірудегі үлесін, суырып салма-
импровизаторлық шеберлігі мен кәсіпқойлық деңгейіне әдеби
сипаттама беру, ақындық поэзияны дамытуға қосқан үлесін анықтау.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. ХІХ ғасыр әдебиетіне, соның ішінде,
айтыс жанры мен ақындық поэзияны дамытып жетілдіруде зор үлес қосқан Кенен
Әзірбаевтың әдеби шығармаларының алғаш рет толықтай жинақталып зерттелуінің
өзі тақырыптың ғылыми сипатын көрсетеді.
Ақын мұраларын зерттеу барысында диссертациялық жұмыстың жаңалықты
тұстары төмендегі мәселелерден көрінеді:
1. Кенен Әзірбаевтың шығармашылық өмірбаяны тұңғыш рет біртұтас
жүйеде қарастырылып, осыған дейін түрлі жинақтарда, баспасөз
беттеріндегі әр қилы пікірлер сараланып, оған тұжырымды дәлелдер
беріліп, ғылыми тұрғыда сарапталды.
2. Ақынның тарихи-ғұмырнамалық деректері негізінде ХІХ ғасырдағы
қазақ әдебиеті тарихының кейбір мәселелерін қазіргі жаңа көзқарас
тұрғысында бағалауға талпыныс жасалып, зерделенді.
3. Диссертациялық жұмысты жазу барысында Кенен Әзірбаевтың бұрын
еш жерде басылмаған, баспасөз бетінде жарияланбаған еңбектері Қазақстан
Республикасы Ұлттық Ғылым академиясының сирек қолжазбалар қорынан және
ұрпақтарынан алынып, оларға тұңғыш рет ғылыми тұрғыдан зерттеу
жүргізілді.
4. Кенен Әзірбаевтың айтысы туралы әр жылдары жарыққа шыққан
жинақтарда, баспасөздерде, жекелей монографияларда шағын мақалалар ғана
болған. Жұмыста ақынның айтыстарына жан-жақты ғылыми талдау жасалынады
және оның ХІХ ғасырдағы ақындар айтысы жанрына қосқан үлесі сараланды.
5. Кенен Әзірбаевтың ақындық поэзиядағы орны, өлеңдерінің
көркемдік ерекшеліктері алғаш рет таразыланып, жаңа қорытындылар
ұсынылады. Сонымен қатар, тұңғыш рет табылған Абай, Құрметті інім
Жұмабайға деген өлеңдері талданып, ғылыми баға беріліп, әдеби
айналымға түсірілді. Ақынның өнердегі басқа да қырларына (әңгімешіл,
ертегішіл, әншілігі, күйшілігі) зерделеу беріледі.
6. Қоғамдағы саяси, тарихи-әлеуметтік құбылыстар мен жағдайлар
негізінде қалыптасқан рухани-мәдени ортаның көркемдік талап пен
талғамға әсері, Абай, Біржан, Балуан Шолақ, Жамбыл мектептерінің Кенен
шығармашылығына жасаған ықпалы мен орны жайлы тұжырымдалған байламдар
жасалды.
7. Ақынның шығармашылығы жекелеген мақалалар көлемінде болмаса
диссертациялық тұрғыдан зерттелмеген. Ғылыми нәтижесі тұңғыш рет
ақынның мұрасы жан-жақты жинақталап, талданып, оқу құралы ретінде баспа
бетінен жарық көрді.
Қорғауға ұсынылған негізгі тұжырымдар.
Кенен Әзірбаев шығармашылығын зерттеу арқылы қазақ фольклоры мен
әдебиетіндегі дәстүр мен жаңашылдық, жалпылық пен даралық мәселелері жан-
жақты, теориялық та, практикалық та тұрғыдан қарастырылып, қазіргі
әдебиеттанудың қажеттілігі мен талабы деңгейінде шешілді. Жеке ақын бойында
синкреттік өнер ХХ ғасырда да, яғни жазба әдебиеттің, әр алуан кәсіби
өнердің, техника мен ғылымның жоғары дамыған тұсында да өмір сүретіні
дәлелденді, ал мұның өзі – қазақ халқының ежелден келе жатқан рухани күш-
қуатының әлі де мықты екенін көрсетеді. Кененнің таланты жыршылық әрі
ақындық өнер арқылы ашылғаны, яғни ХХ ғасырдың өзінде де қазақ ауыз
әдебиетінің өкілдері, дәлірек айтқанда халық ақындары көп жағдайда жыршы
болып бастап, даралығы бар сөз шебері ретінде қалыптасатыны – заңдылық.
Мұны Жамбылдың, Нұрпейістің, Исаның, т.б. халық ақындарының
шығармашылығынан көреміз.
– К.Әзірбаев – ХІХ ғасырдың аяғы, ХХ ғасырдың басындағы ақындық,
жыршылық мектептердің көрнекті өкілі, оның дәстүрін жалғастырушы,
жаңғыртушы.
– Кененнің үлгі алу мектебі – Жетісу жеріндегі би-шешендер, ақындар мен
жыршылар шоғырланған рухани орта және фольклор мен авторлық ауыз әдебиеті,
атақты сал-серілердің шығармашылық үлгілері мен тәжірибелері.
– К.Әзірбаев – айтыс өнерінің майталманы, эпикалық жанрда да өзіндік
қолтаңбасы бар ақын.
– Кенен – қазақ сөз өнерінің дәстүрлі өлең өрнектерін өзінше құбылтқан
айшықты, көркем тілдің шебері.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу жұмысында
алынған нәтижелер мен ғылыми тұжырымдардың, қорытынды пікірлердің
практикалық мәні үлкен. Ғылыми нәтижелерді қазақ әдебиетінің тарихына,
авторлық ауыз әдебиеті өкілдеріне қатысты зерттеу жүргізгенде, жоғары оқу
орындары филология факультеттерінің қазақ бөлімдерінде қазақ әдебиеті
тарихын өту барысында, арнаулы курстар мен семинарларда, сондай-ақ
гимназия, лицей, қазақ тілі мен әдебиеті пәнін тереңдетіп оқытатын
мектептерде пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының ғылыми, теориялық, әдістемелік негіздері.
Диссертациялық жұмыстың теориялық және методологиялық негізі ретінде
әдебиеттану ғылымының жетістіктері, ғылыми ізденістері басшылыққа алынды.
Әсіресе, қазақ поэзиясын, оның тарихы мен теориясын, сондай-ақ ақындардың,
жыраулардың, жыршылардың шығармашылығын қарастырған еңбектер зерттеуіміздің
негізгі методологиялық әрі ғылыми тірегі болды. Сонымен қатар орыс
оқымыстыларының диссертация мәселелеріне қатысты зерттеулері мен ой-
пікірлері негізге алынып, тақырыпты игеру барысында әдістемелік бағыт-
бағдар ретінде пайдаланылды.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері. Диссертациялық жұмыста жүйелі-кешенді,
тарихи-хронологиялық-сипаттамалы талдау әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының нысаны және негізгі дерек көздері ретінде
К.Әзірбаевтың “Өлеңдері мен дастандары” (1952) [22], “Өлеңдері мен
дастандары және ән текстері” (1955) [23], “Өмірімнің әндері” (1961) [24],
“Тойбастар” (1973) [25], “Алатау шыңы” (1974) [26], “Екі томдық таңдамалы
шығармалар” (1984) [27], “Аңыздар сыры” (2000) [18], “Көпшілік, тыңда
әнімді” (2003) [20] атты жыр жинақтары, әр жылдар мерзімді басылымдарда
жарық көрген шығармалары, қолжазба қорында сақталған мұралары, өмірбаяндық
очерктері, баспасөз беттерінде жарияланған сын-зерттеу материалдар,
танымдық мақалалар пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі мен сарапталуы. Диссертациялық жұмыс
нәтижелері мен тұжырымдары белгіленген тиісті басылымдарда жарияланған 3
ғылыми мақала мен халықаралық, республикалық ғылыми-теориялық және ғылыми-
тәжірибелік конференцияларда жасалған 4 баяндама түрінде көрініс тапты.
Диссертациялық жұмыстың қолжазбасы Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика
институты тарих-филология факультетінің қазақ әдебиеті кафедрасының,
М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының қазіргі қазақ әдебиеті
бөлімінің, институттың ғылыми кеңес мәжілістерінде талқыланып, қорғауға
ұсынылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диссертация кіріспеден, үш тараудан және
қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілді.
ЖҰМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, зерттелу деңгейі, мақсаты мен
міндеттері, ғылыми жаңалығы, ұсынылатын тұжырымдар, зерттеу нысаны мен
дерек көздері, теориялық-тәжірибелік маңызы, сарапталуы мен құрылымы
жөнінде негізгі мәліметтер берілген.
Диссертациялық жұмыс үш бөлімнен тұрады. Бірінші бөлім “Кененнің
жыршылық өнері” деп аталады. Бұл бөлім “Кененнің репертуарындағы жырлар”,
“Кененнің жырды орындау мәнері” деген екі тарауға бөлінеді.
“Кененнің репертуарындағы жырлар” атты бірінші тарауда тұңғыш рет Кенен
Әзірбаев өнерінің жыршылық өнері қарастырылып, түрлі әдеби қорлардан
алынған дәйек көздері мен ел аузынан жиналған мәліметтер негізінде Кененнің
жыршылық шеберлігі зерттеледі.
Кенен – қазақтың бай эпикалық мұрасы мен импровизаторлық дәстүрін
жалғаушы әрі дамытушы. Ол қазақ, қырғыз халықтарының төл жырларымен шығыс
аңыздарының желісіне құрылған қисса-дастандарды рухани азық етіп, өмір бойы
жырлап өткен. Алайда, ХІХ ғасырдың көп ақындары сияқты Кененнің де жыршылық
қыры бүгінге дейін ашылмай келді. Шындығында ол “Ұлы жүз жайында аңыз”,
“Жалғыз қаз”, “Қырғызбай”, “Әли батыр”, “Кенебай – Кербез”, “Жамбыл –
жыр”, “Бұрынғы өткен батырлар”, т.б. жырлар мен “Сүйінбай мен Тезек төренің
кездесуі”, “Тезек төре мен Бақтыбай ақын”, “Тезек төре – Түбек -
Құлмамбет”, “Құлмамбет ақынның Шабдан батырға айтқаны” және өзінің
айтыстарын жадында ұстап, ел арасына таратып келген.
Кененнің жыршылық репертуарында Орта Азия халықтарына ежелден әйгілі
болған “Ер Төстік”, қырғыздың атақты эпосы “Манас” (“Төкетай мен Мәнікер”)
жырлары болған. Біздің дәуірімізге ақын идеялық-көркемдік мәні күшті
“Қырғызбай”, “Әли батыр”, “Кенебай – Кербез”, “Жамбыл – жыр” жырларын
жеткізді. Кененнің бұлардан да басқа эпикалық аңыздарды айтып келгені де
белгілі.
“Төкетай мен Мәнікер” (көлемі 1000 жолдай) мазмұны өзге қазақ
жырларынан бөлек. Бұл тұста оның үш ерекшелігін атап көрсеткіміз келеді.
Біріншіден, мұнда әрекет ететін қаһармандар қазақ пен қырғызға белгілі
(Көкетай, Ер Қосай, Әлмембет, Ер Көкше т.б.), екіншіден, балаларына қыз
іздеп “Күнбатыста Ақжелек, Күншығыста Көкжелек” елдерінің арасын кезетін
Төкетайдың бағыты Ертістен Қырымға дейінгі жерлерді мекендеген бір
замандағы Алтын Орда империясының аймағын қамтиды, үшіншіден, жырда
ертегінің әйгілі қаһарманы Ер Төстік Қырым елінің батыры ретінде көрінеді.
Жанрлық жағынан алып қарағанда мұнда батырлық эпостың да, тарихи жырдың да,
ертегінің де элементтері араласып келіп отырады. Бір тараптан қарағанда
“Төкетай мен Мәнікер” ертедегі бірнеше жырдың сарынынан құралған туынды
секілді. Кітапта бұл жыр үзінді ретінде ғана берілгендігі оның генетикалық
немесе жанрлық сипаты туралы тұжырым жасауды қиындатады. Өзге нұсқаларды
кездестіре алмадық. Сондықтан әңгіме жырдың дәл кітаптағы нұсқасы және оның
кейбір көңіл аударатын елеулі тұстары туралы болмақ.
Бұл – Кененнің ең көлемді эпикалық дастаны. Негізгі сюжеті қырғыздың
“Манас” эпосы мен қазақтың “Ер Төстік” ертегісінен нәзира етілген. Кенен
1940 – 45 жылдары үзік-үзік жыр етіп жүріп, 1947 жылы басын біріктіріп,
ұзақ дастан қалпына келтірген. Оны өзі “Көкетайдың асы” деп атаған. 1967,
1974 жылдардағы жинағында “Төкетай мен Мәнікер”, “Ер Төстік” деген
тараулары жарияланды. Ақынның 100 жылдық мерейтойына арналған екі томдық
таңдамалы шығармалар жинағына бұл жолы екі дастанды біріктіріп, мазмұн
желісіне қарай аты “Бұрынғы өткен батырлар” деп өзгертіліп, толық нұсқасы
берілді.
“Төкетай мен Мәнікер” жырындағы қаһарманның бірі – Ер Төстік. Бұл
ертегінің кейіпкері Ер Төстікпен негізі бір екені анық. Мұнда ол Елеместің
(ертегідегі Естеместің емес) отыз ұлының кенжесі, мұның да жүйрік аты
Шалқұйрық деп аталады. Жырдың аңғарына қарағанда Ер Төстік Қырым ханы
Ақжелекке бағынғысы келмейтін, елді өзі билеуге ұмтылған адам. Жетісудан
барған, Ақжелек ханмен тіл тапқан жалғыз жолаушы, жеке батыр – Төкетайды
өлтіріп жіберуі Ер Төстіктің айбаты мен қайраты ханнан да жоғары екенін
сездіреді. “Төкетай мен Мәнікер” жырында тарихи оқиғалардың жаңғырығы бар
деп топшылауға болады. Алтын Орда дәуірінде сол ұлан-байтақ ұлысты жайлап
жатқан елдердің жергілікті өз билеушілері болғаны, олар өзара дауласып,
соқтығысып отырғаны белгілі. Кейде ондай билеушілер хандардың айтқанына
көнбей азулы батырлар мен ру басылар болатын. Бұған тарихтан аты мәлім
Ноғай, Мамай, Едігелерді мысалға келтірсек те болады. Эпоста жол жөнекей
ескертілген жайлардың тасасында халықтың тарихи тәжірибесі мен естелігі,
түрлі оқиғаларға көзқарасы мен бағасы жататынын мойындасақ, “Төкетай мен
Мәнікердің” де өткен замандардың әлеуметтік қайшылығынан өз дәрежесіне
көркемдік хабар бере алатындығын көреміз.
Жырдың тілдік кестесі көркем. Оның кейбір тұстары эпосымыздың ең
таңдаулы жолдарын еске салады. “Төкетай мен Мәнікер” талай жыршының аузымен
айтылғаны, табиғи екшелу, жеттігу жолынан өткені аңғарылады. Мұнда терең
ойларды тұжырымдап, қанатты нақыл сөздер қалыптастырған шумақтар аз емес.
Бозторғайға бақ қонса
Бидайық, қыран бағынар.
Шымшық құсқа бақ қонса
Самырық келіп жағынар [27,152 б.], – деген жолдар осы
ойымызды дәйектей алса керек.
Кенен Әзірбаев аңыз, ертегі негізінде “Ер Төстік” жырын да айтып
келген. Бұл жырдың түрлі халықтар арасында тараған сюжетінде көне дәуірдің
мифологиялық түсініктерін әйгілейтін деректер мол. Мәселен, үш қат әлем –
жер, жердің асты, көк туралы ұғым бұл жырда анық байқалады. Жер бетінің
тұрғыны Төстік жер астына түсіп, көп қатерлі оқиғаларға душар болады. Тағы
да бір ескерерлігі – Ер Төстік жырда жер астына “ажалдан қашып” түскен
болып суреттеледі. Бұл арадан Қорқытқа байланысты аңыздардың идеясы елес
береді.
“Кененнің жырды орындау мәнері” атты екінші тарауда Кененнің
орындаушылық өнері жөнінде ой-пікірлер қозғалады. Кенен жырларын, оның
орындаушылық қабілетін аңғара қарасақ, онда жыршылықтың нышаны анық
байқалады. Ол өзінен бұрынғы және өз замандастарының өлең, жырларын жатқа
айта білетін “құйма құлақ” жыршы. “Сүйінбайдың Тезек төреге айтқаны”,
“Сарбас пен Қуандық”, “Шөже мен Кемпірбай айтыстары” және қырғыз ақындары
Қалмырза, Оспанқұл, Әлімқұлдың шертпе жырларын өз әуен, өз мақамымен
жырлаған.
Импровизация процесінде өлеңді, сөзді барынша мол қамтып игеру жағына
құрылған Кенен шығармалары көбіне орындаушылыққа бағына бірде таза ән,
бірде терме секілді, бірде ән мен терменің қосыла өрілген сипатында
жасалған. Шығармаларының жанрлық болмысына қарай ән саздары біресе толғау,
біресе термелеген нақылды, дидактикалық әуенді түрде салмақты ырғақта
жырланды. Кейбір шығармаларының әуезді сазды болмысы сызылған әнге жақындап
кетеді де кең қайырымды сазбен аяқталады. Кейбір шығармаларының басы
желдірмелетіп өзі және өмір туралы тақпақталып басталады да аяғы ән
қайырымы мен өрілген түйінді ойлармен қорытындыланады. Демек, Кененнің
импровизаторлық өнері - ән әуеніне, мақамға сүйене шығарылған дәстүрдің
жалғасы. Бірақ, бұл жалғастық тек қайталау емес, Кенендік стильдің дара
болмысын да айқындайды.
Кенен өз замандастарының суырып салма дарыны, жыршылық даралығы,
айтылатын сөз бен әуен, сарын, әуез, мақамдарды үйлестіре, сіңістіре
білетін сазгерлік қабілетімен ерекшеленеді. Кенен айтыстарының әуендеріне
қарағанда, үні асқақ, лирикалық сезім басым болып келеді. Бұл – Жетісу
ақын, жыршыларының бәріне тән ерекшелік.
Кененді халық ақын, әнші-композитор, жыршы ретінде жақсы біледі.
Ақындық, жыршылық дәстүрді дамытқан Кенен ерте кезде домбырамен күй
тартатын өнері де болыпты. Жыр сарындарын күйге айналдырып немесе күй
ырғақтарын жыр сарындарына ұластыруға шеберлігі көбінше эпикалық жырларды
орындау үстінде көрінген. Халық әдебиетін зерттегендегі олқылықтарымыздың
бастысы – сөз өнері мен саз өнерін біртұтас қарастырмай, жеке бөліп
кететінімізде. Мүмкін, бұл синкреттіліктен арылғанның белгісі де болар.
Ә.Қоңыратбаев былай деп жазады: “Жыраулар мен ескі айтыс ақындарында
импровизацияның төрт түрлі өнері бірлесіп, ол синкретизм аңғарында
көрінген: 1) Олар асқан импровизатор болған, мұны сөз өнері дейміз; 2)
Теңдесі жоқ күйші [домбыра, қобыз] болған, мұны музыкалық импровизация
дейміз; 3) Олар ғажап орындаушы [солист, артист] болды; 4) Заман, ел жайын
терең толғайтын үлкен ойшыл, ұстаз болды. Бүгінгі ақындарда алдыңғы үш
белгі өзінің өрнегін жоя бастаған” [28,25-26 бб.]. Ал, Ә.Қоңыратбаев атаған
осы өнер түрлерінің Кенен бойында жымдасып, үндестігін тапқаны айқын
көрінеді: Кенен айтысқанда, өлең, толғау, жыр-дастандарды жырлағанда
тыңдаушыларды үйіріп әкететін қасиеттері аз болмаған. Бұл ерекшеліктері
туралы Т.Кененқызының естеліктерінде біраз мәліметтер бар [29]. Кенен
ақынның күйшілік қыры туралы әр қилы пікірлер сараптала келіп, әр түрлі
жинақтар мен зерттеулерге сүйене отырып, бірінші бөлім аяқталған.
Екінші бөлім “Кененнің ақындық шығармашылығы” деп аталып, “Айтыстары”,
“Арнау өлеңдер”, “Лирикалық және тарихи өлеңдер”, “Толғаулар” атты төрт
тарауға бөлінеді.
“Айтыстары” тарауында Кенен Әзірбаевтың ақындық өнерінің сабақтасу,
даму жолдарын, өзіне тән ерекшеліктерін жан-жақты сараптап, зерттеу
нәтижесінде оның бүгінгі кезге дейін белгісіз болып келген қырлары,
қалыптасу бағыттары айқындалды. Ақынның халық әдебиеті үлгісіндегі толғау,
арнаулары, импровизация дәстүрінде дүниеге келген айтыс-қағыстарының
поэтикалық өрнегі, ірі жыр бәсекелеріндегі ақындық шеберлігі тақырыпты
игеру барысында талданып қарастырылды. Қолда бар материалдардың негізінде
алғаш рет шығармашылық өмірбаяны жазылып, тың мағлұматтар берілді. Ақын
шығармашылығының халықтық сипаты, танымдық-тәрбиелік ролі поэтикалық дәстүр
аясында сабақтастырыла сараланды. Кененнің өнерпаздық тәлімінің ақындық
ортасына болған ықпалы, әсері анықталды.
Кенен жасынан халық әдебиетінің сан ғасырлар үзілмей келген асыл
мұраларының үлгілері мен ақындық, жыршылық, шешендік мектептердің өнер-
өнегесінен нәр алып, оны өз тарапынан жетілдіре, кемелдендіре отырып,
кейінгі ұрпаққа жеткізуге ұйытқы болды. ХІХ ғасыр қазақтың ақындық
поэзиясын шырқау биікке көтерсе, сол дәрежеге жеткізген соқпақ жол – айтыс
өнері екені даусыз. Ілкі замандардан жеткен көне сүрлеуді жалғап, өз
тарапынан кемелдендіре отырып, тың межеге көтеруде ақынның атқарған еңбегі
зор. Кенен – ең алдымен айтыс ақыны. Оның есімін ел есінде сақтаған да осы
өнері. Бұл анықтама өнердің өзге саласындағы қырларын жоққа шығармаса
керек. Шәлипа, Ләтипа, Бөдене және Шәйнек, Бопина, Халима, Жамбыл,
Кенжеқожа, Әбдіғали, Шашубай, Есдәулетпен айтыстары бұл айтқанымыздың анық
дәлелі.
Сонымен қатар, бұл тарауда Кененнің айтыстарда қолданатын тәсілдері,
шығармаларының көркемдік ерекшеліктері тиянақты қарастырылады. Өзінің
сөздік қорын байыту үшін халық әдебиетінің мол мұрасын ауқымды түрде
игерген, оның сан-салалы құбылыстарын жете түсінген, әр сөз тіркесінің
мәні мен мағынасындағы ерекшеліктерді, құбылтулар мен құлпыртуларды жетік
меңгерген, қазақ айтыс өнерін жалғастырушы әрі дамытушы Кенен Әзірбаев –
дәстүрлі ақындық поэзия мен халық әдебиетінің озық үлгілерін өз
шығармашылығына көркемдік құрал ретінде молынан пайдалана білген шебер
ақын. Өзіне де, өзгеге де қатал сыншы бола білген суырып салма ақын, айтыс
ақындарына:
Қытықтамай, шымшып айт,
Өткір жырмен қыршып айт [26,276 б.], - дейді. “Әсерлі,
қызулы, тасқынды, екпінді жырларыңмен оттай шалқып, еркін көсіліп
сөйлеңдер!” - деп үн тастайды. Асылы, ақынның бұл лебізінде өлең сөздің
көркемдік болмысына, эстетикалық табиғатына қатысты құнды ойлар көрініс
тапқан.
Кенен өзін жыр әлеміндегі желмен жарысқан сәйгүлікке балау (оза шапқан
тұлпар, топ бастаған жүйрік т.б.) арқылы халық поэзиясындағы метафораларды,
әсіресе, күрделі метафораларды туындыларына шебер пайдаланады. Шалқыған
шабытын тұлпардың шабысына, арғымақтың қарышына, жорғаның шалысына
салыстыра бейнелейді. Бұл Кененнің айтыстарында жүйелі сипатқа ие.
Айтыстағы әр сөз, тіркес, тармақ кестелі орамдармен көмкеріліп отырады.
“Тайымда атқа қосып елім мені”, “Жүйрік аттай замғаймын көсілгенде”, “Тең
жорға төрт аяғым бірдей шалыс” – мұның бәрі метафоралық үзілістер. Егер
өлең жолдарындағы метафоралық үзілістерді жеке қалдырар болсақ, онда
ақынның жеткізбек ойы төмендегідей болып сүреңсіз шығар еді: “[Мені]-
тайымда атқа қосып”, “[Мен]-жүйрік аттай самғаймын,” “[Мен]-жорға едім”.
Ақын күрделі метафораларды қосу арқылы өз ойына күшейтпелі мағына
беріп, оларды жүйе-жүйесімен түрлендіре құлпыртуды мақсат тұтады. “Тайымда
атқа қосып елім мені” деген түйінді сөз тіркесінде шынайылықтың белгісі
жатыр. Жыр алыбы Жамбылдың ақындық мектебінен тәлім алған Кенен өнер
аренасында ерте көрінді әрі өткірлігінің, дарындылығының арқасында қазақ
даласына тез танылды. Ақын соны меңзеп отыр. “Тең жорға төрт аяғым бірдей
шалыс” дегенде, бойына өнердің бар саласы тоғысқанын, мұндай қабілет екінің
біріне қона бермейтінін паш етеді. Қазақта төрт аяғын бірдей шалыс басатын
жорға жылқы тым аз кездеседі. Ал шала жорғаларды кез-келген үйірден табуға
болады. Бұл орайда ақын халық поэзиясында сирек көрінетін көркем бейненің
озық үлгісін ұсынады.
Ақынның шығармашылығын әсерлі айшықтармен ажарлай түсетін
метафоралардың бір бөлігі қыран құстарға қатысты. Жан–дүниесінің
сілкінісін, ақындық қиялдың серпілісін сипаттағанда, “көктұйғындай
сілкінді”, “ақ сұңқардай түледі”, “тастүлектей таранды”, “тау бүркіттей
шаңқылдап”, “ақиықтай таранды”, “қыран құстай қаранды”, “ақиықпен
талпынды”, “ақбөкендей желейін”, “құстай ұшып”, “сұңқардайын қиялап” деген
халықтық тіркестерді, бейнелі оралымдарды тапқырлықпен пайдаланады. Сөйтіп,
бір ойдың өзін сан түрлі киіндіріп, өрнектеп, әдемілеп жеткізеді. Алуан
түрлі, нешеме сырлы мән-мағынадағы сөздер немесе құс атаулары ой тиегін
ағытуда, белгілі бір ой-пікірді білдіруде поэзиялық қызмет атқарады.
Икемділікті, ептілікті, құштарлықты айтса, оған ақынның Бопинамен
айтысындағы:
Көлдегі сен – аққу қаз, мен – лашын,
Қайырып қанатыңды ілмеймін бе? [26,266 б.] – дегені нақты
дәлел. Кененнің Кенжеқожамен айтысындағы:
“Таудан аққан мен бұлақ, сен бір тамшы” – деуі өзін
“бұлаққа”, қарсыласын “тамшыға” теңеуі – үлкен шеберліктің жемісі. Астарлы
мағынаны айқындар болсақ, мұнда ақынның әріптесіне деген ауыр мысқыл, зілді
кекесін жатқандай.
Қазақ поэзиясындағы айтыс жанрының бір бұтағы ақындардың өзара
дидарласу кезіндегі сәлемдесу, қоштасу, көңіл айту мазмұнындағы сөз
жарыстары. Мысалы: Жамбылдың “Майкөтпен дидарласу”, Нартайдың “Жамбылдың
қазасына” т.б. Бұнда ақындардың төкпе ақындықтағы жырлау шеберлігі барынша
ашылады. Осы жырлау шеберлігінің – замандас ақынның шығармашылық келбеті,
оған арналған жырлаушы ақынның сезім пернелері шертіледі. Кененнің бұндай
жыры Үмбетәлі қайтыс болғанда оның қазасына көңіл айту түрінде болады:
Сайраған Алатудың бұлбұлы едің,
Арыны басылмаған дүлдүл едің.
Сүрінген қапылыста, асыл Үмбет,
Ақынға әрбір сөзі үлгілі едің [26,277-278 бб.].
Өзге замандастары сықылды Кенен арнау, толғаулары мен айтыстарының жыр
үлгісіне құрылған тұстары да кездеседі. Әсіресе, егіз, шалыс, ауыспалы
ұйқастармен ауыз әдебиеті дәстүрін дамыта, өрістете жырлау әдісінен Кенен
де сырт қала алмаған. Мұндай жымдасқан ұйқас, әуезді ырғақ, дыбыс
үндестігін шебер үйлестіру Кенен сынды өрелі ақындардың қолынан келсе
керек. Кенен мұраларында тау, тас, өзен-су, адам аттары, ру атаулары т.б.
өте мол ұшырасады.
Кенен өзінің айтыстарында ұйқастың барлық түрлерін қолданған. Шәлипа,
Ләтипа, Кенжеқожамен айтысы, Бөдене және Шәйнек деген жеңгелерімен әзіл-
қағыстары 11-12 буынды қара өлең, кейде аралас, егіз ұйқастарға құрылған.
Ал, Әбдіғалимен сөз сайысын да қара өлең, аракідік кезекті шалыс, аралас
ұйқастармен өрнектеген. Негізінен 3 бунақты, 9-10 буынды, кейде 2 бунақты 7-
8 буынды тармақ, шумақтар аралас ұйқасып та отырады. Кей айтыстарында
өлеңнің әуезділігін арттырып, түрлендіре құбылтатын ішкі ұйқастар да
кездеседі.
Кенен Әзірбаев шығармалары бейнелеу құралдарына мейлінше бай, олардың
танымдық, тағылымдық, әсемдік әсері мен эстетикалық қызметі ерекше мәнді.
Ол – дәстүрлі халық поэзиясына тән сөз өнерінің інжу-маржандарын айрықша
сезіммен талғап-екшеп өз туындыларына шебер қолдана білген зергер ақын.
Оның ақындық даралығы бейнелеу құралдарын шашыратпай, тығыз бірлікте,
поэтикалық тұтастық қалпында игера алатын зор қабілетінде жатса керек.
Тарихи шындық көркемдік шындықпен астасып, жымдасып жатады. Сөйтіп, айтысқа
тың сипат беріп, тақырыпты жаңаша түрлендіру арқылы мазмұнын жаңғыртады.
Кенен шығармаларының тілі көркем, әсем де айшықты нақыштармен астарланып,
өрелі де тапқыр оймен әдіптеліп, ұйқас ұйытқысымен көмкеріліп жатады.
Көркемдік-бейнелеу құралдары өзара қабысып, бір-бірімен тығыз байланысып
отырады. Мазмұны мен пішіні, сөз өрнегі мен ұйқас үндестігі ақын даралығын,
шеберлігін байқатады.
“Арнау өлеңдер” атты екінші тарауында Кененнің арнау өлеңдерінде
келтірілген деректер негізінде ақынның шығармашылық тұлғасын, адами
болмысын, дүниетанымын, жеке көзқарасын айқындадық.
Кенен ақындығының ендігі бір ерекшелігі – ол өлеңді көбінесе біреуге
қарата, арнап айтады. Рас, бұл халық ақындарының бірталайына тән ерекшелік.
Әйтсе де Кенен өлеңдерінің дені түр-тәсіл жағынан: “Ұсталарым, көрікті
қыздыра соқ, басқармалар, басшылық ете білгін”, - деп келеді. Ақын
арнаулары тақырыптық, идеялық мазмұны жақтарынан жарлай арнау және
патриоттық арнау түрінде болып келеді, “Аттан!”, “Майданға сәлем”, “Мен
сүйемін халқымды” деген арнау өлеңдерінде жанрды Кененнің публицистикалық
көтеріңкі ақындық шабыт қуатымен өзіндік шеберлікпен дамытқаны көрінеді.
Арнау жанрының табиғатына тән ақындық меннің көпшілікке қаратылуы
азаматтық үнмен асқақ естіледі. Мысалы, “Мен сүйемін халқымды” арнауында:
Ән шырқап Алатауда арындадым,
Ағындай таудан аққан сарындадым [20,30 б.] - деп, өзіне
қарата және бүкіл ақындар қауымын сөз өнерінің эстетикалық-тәлімдік,
қоғамдық-әлеуметтік қуатын арттыруға шақырады. Қалың көпшілікке бағытталған
арнауларында сол көпшіліктің қандай орта екендігі анықталады. Мысалы:
“Жауынгер туыс, бауырлар” (“Майданға сәлем”), “О, халқым, ән мен күйді
мендей сүйші” (“Композиторлар съезіне”), “Бірлесіп жатқан, халқым-ау!”
(“Құттықтау”), “Шарықта, елім, шарықта” (“Тойға шашу”), “Әлеумет, көрдің,
міне, жаңа заңды” (“Жаңа заң”), “О, халқым, осы айтқан сөз тура шығар”
(“Әңгіме туралы”).
Кененнің арнау өлеңдерінің бір тобы - өзі ұстаз тұтқан Абай, Балуан
Шолақ, Жамбыл мен өзімен қатарлас халық таланттарының жаңа дәуір
жыршыларына арналады. Мысалы, “Абай” (1934). Бұл ақынның шығармалар
жинағына енбеген өлеңі қолжазба түрінде [32], “Балуан Шолақпен
кездескенде” (1912), “Жүз жасаған Жамбылға” (1945). “Құрметті інім
Жұмабайға” (1948). Бұл да ақынның шығармалар жинағына енбеген өлеңі
қолжазба түрінде [32], сондай-ақ “Менің ұстаздарым” (1954), “Күләшқа”
(1958), “Жақсыбай қайтыс болғанда” (1958), “Қырғыз достарыма” (1959), “Омар
Шипинге” (1959), “Мұқаным” (1960), “Балтағұлға” (1961), “Қайран Тайыр”
(1965) деген шығармаларын атауға болады. Бұл арнауларында автор ақындық
өнер иелерінің әрқайсысының дара ерекшеліктеріне сәйкес олардың бейнелерін
жасайды. Әсіресе, әділдікті, адамгершілікті жырлап, адамзатқа достық
құшағын жайған Абайдың ақындық тұлғасын бейнелеуде Кенен оның ойшылдық-
даналық өрісін, халыққа, кейінгі ұрпаққа қалдырған өнегесін кеңінен
толғайды:
Ақынның таңдамасы аты шулы Абай,
Сынаған көп ақынның сөзін талай.
Қадірлі алтын сөзін жаттайды елім,
Жас-кәрі жаны жылып бірі қалмай [32].
103 тармақтан тұратын осы өлеңнің композициялық бітімі жүйелі ақындық
ойдың тегеурінді шеберлік қуатын танытады. Өлеңнің әуелгі шумақтарында Абай
ақындығы мен өмір сүрген заманы арасындағы байланыстары айтылады. Кейінгі
шумақтарында Абай армандаған бостандық, әділдік, білім-өнер, шындық
салтанат құрған кейінгі заман туралы жырланады. Демек, Абай ақындығына ден
қою Кенен лирикаларына композициялық өлеңдік құрылыстың шеберлік сапаларын
дарытқаны байқалады. “Қадірлі алтын сөзін” деген тіркес – Кенен ақынның
өлең өнері туралы тың баламасы.
Кенен шығармаларының ішінде өз заманының тарихи оқиғалы кезеңдерінде ел
тағдырына жанқиярлықпен аянбай ат салысқан жаңа заман кейіпкерлеріне
арналған мадақтау өлеңдер де бар. Ежелгі грек поэзиясында батырларды
мадақтайтын “панегирик” Еуропа поэзиясында ода түрлерінде, ал классикалық
шығыс және қазақтың жыраулық-ақындық поэзиясында өріс алған осы жанрдың
Кененде де болуы, әрине, заңды құбылыс. Ауызша және жазбаша поэзияда да
тұрақты сақталған осы дәстүрлі жанрдағы Кененнің “Мұхтарға”, “Сәбитке”,
“Ғабитке”, “Кішіпейіл келеді білімді адам” өлеңдерін атауға болады.
Кененнің мадақтау жырларында объектіге алынған адамның портретінен бастап,
оның рухани келбетін ашатын қоғамдық-әлеуметтік қызметі сараланады. Тарихи
тұлғаның ерекше бітімін даралау үшін ақын фольклорлық суреттеу әдістерін
мол қолданады. Бірақ, Кененнің мадақтау өлеңдерін таза панегирикаға
жатқызуға келе бермейді. Мысалы, “Композиторлар съезіне” арнауы негізінен
астана жұртшылығына, Мәскеу көрермендеріне қарата айтылғанмен қазақтың өнер
қайраткерлерін даралап таныстыруға арналады:
Біржан сал, Ақан сері, Әсет, Майра,
Жаза алмай арманда өтті кең құлашты [26,91 б.].
Арнау жыр мақсатында туған бұл өлең осы жолдар арқылы мадақтау жырдың
табиғатын да береді. Кененнің осы типтегі арнауларының тағы бір қасиеті –
тұтас бір елдің, не облыстың, ауданның қол жеткен табыстарының
қорытындысына арнап жырлау. Мұндай арнауларда ақын халық алдында есеп
бергендей фактілі мәселелерді жыр өрнегіне айналдырады. Мысалы, “Тың
желдірмесі” өлеңі Мырзашөл мен Мақтаарал аудандарының ақ алтын жинаудан
табысын мадақтауға арналады. Кененнің арнаулары мен мадақтауларының ара
жіктері ерекше білінбей араласып жатуы – ақын стилінің өзіндік ерекшелігі.
“Лирикалық және тарихи өлеңдер” атты үшінші тарауда Кененнің ақындық
табиғатында лирикалық кейіпкер сезімінің алуан иірімдеріне құрылатын
азаматтық-философиялық, көңіл-күй, махаббат, табиғат тақырыптарына арналған
лирикалық өлеңдеріне талдау жасалды. Қазақтың жыршылық-ақындық
поэзиясындағы ежелден келе жатқан дәстүрдің бірі — көңіл-күй әуеніндегі
жырларда ақындардың өз тұлғаларын даралап, өзіндік өмір жолындағы асу-
белестерін, қиындықтарын айтып, мақсат-мүдделерінің түпкі нәтижелерінің
орындалуы туралы есеп бергендей жырлаушылық. Мұндай жырларды біз Жүсіп
Баласағұнның “Құтты білігінен” [33], Қожа Ахмет Иассауидың “Ақыл кітабынан”
[34], Ахмет Иүгінекидің “Ақиқат сыйынан” [35] кездестіреміз.
Кененнің осы дәстүрдегі өлеңдермен де үндесетін біраз шығармалары
бар. Солардың ішіндегі ең көлемдісі – “Жас кезеңдері” деген өлеңі. Ақын
мұнда өзінің жастық шағын, ержеткен кезеңін, елге танымал болған заманын
сипаттап, ақындық өнерінің және азаматтық істерінің арқасында үлкен
беделге, құрметке ие болғандығын жырлайды. Кәрілікке жеткенге дейінгі
жиырма бестен басталатын аралықтағы кезеңдерді суреттеуде ол дәстүрлі
ақындық әдебиетте қалыптасқан тұрақты образдау, айшықтау, сөз оралымдарын
түйдек-түйдек қолданады. Мысалы, “лақтайсың”, “бұлақтайсың”, “қылыштайсың”,
“пырақтайсың”, “садақтай” және т.б. Ақын өз өмірінің сұлу да өрнекті,
мағыналы мазмұнын осындай бейнелі, терең ойлы сөздермен жырлай келіп,
кәрілікке жеткен қалпына мұңдана сөз арнайды:
Сексенде селкілдектей ауру келіп,
Басыңа ие болмай былғақтайсың [36].
Кененнің осындай дәстүрлі тақырыпта жырлаумен үндес шығармаларды қазақ
поэзиясының тарихындағы ақындар мұраларынан да кездестіре аламыз. Мысалы,
Махамбеттің “Мен, мен едім, мен едім”, Тұрмағанбеттің “Назым”, “Кейінге
нені тастап кетемін деп”, Кенен Әзірбаевтың “Өзіме арнау”, Нартайдың
“Өздерің білер Нартаймын”, Қасым Аманжоловтың “Өзім туралы” және т.б.
шығармалар. Бұл ғасырлардан жалғасып келе жатқан үзілмес дәстүр. Бұны ұлы
ақындардың бәрі де тұтынады.
Біз қазақ даласының табиғат көркін, жыл мезгілін Абайдың қаншалықты
айқын бояумен шебер суреттегендігіне сүйсінеміз, Абайдан кейінгі дәуірдегі
қазақ поэзиясында осы дәстүр қалыптаса түскендігін Кенен поэзиясынан тағы
сезінеміз. Жасарып гүлденген көктем (“Май мереке”, “Көктемде жан бола ма
желікпеген”, “Көктем жыры”), тамылжып құлпырған ыстық лепті жаз (“Нұрлы
жаз”), сарғайып сұры қашқан жауынды, дауылды күз (“Алтын күз”), сақылдаған
аяз, дүлей боранды қыс (“Аяз ата”, “Жаңа жыл”) міне, ойымыздың тағы бір
дәлелі.
Ақынның бір шоғыр өлеңдері тау туралы. Кенен үшін тау — сұлулық
символдарының бірі. Тау ақын бойында талай ойлар тудырған. Тау бірде
тәкаппарлықтың белгісі болса, бірде қол жеткізбес арман, бірде асқақ
романтика, бірде биік қиялға жетелейтін көрініс. “Ой жайлау”, “Қордай”,
“Алатау аспанменен тілдескендей”, “Тауға барсаң тамаша” сияқты өлеңдердің
тақырыбы да, мазмұны да бір-біріне жалғас, бірін-бірі толықтырады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қолжазба құқығында
ӨТЕН АЙГҮЛ ЖАҚСЫЛЫҚҚЫЗЫ
Кенен Әзірбаевтың әдеби шығармашылығы
10.01.02 – Қазақ әдебиеті
Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған
диссертацияның
АВТОРЕФЕРАТЫ
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2008
Жұмыс Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика институтының қазақ әдебиеті
кафедрасында орындалды.
Ғылыми жетекші: ҚРҰҒА академигі, филология
ғылымдарының
докторы,
профессор
С.А.Қасқабасов
Ресми оппоненттер: филология ғылымдарының докторы,
профессор
Қ.Әбдезұлы
филология
ғылымдарының
кандидаты
С.Қосан
Жетекші ұйым: Абай атындағы Қазақ ұлттық
педагогикалық
университеті
Қорғау 2008 жылы _____ қыркүйекте сағат _________ Қазақстан
Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ғылым Комитеті М.О.Әуезов
атындағы Әдебиет және өнер институты жанындағы филология ғылымдарының
докторы ғылыми дәрежесін беру жөніндегі Д 53.34.01 Диссертациялық кеңестің
мәжілісінде өтеді (050010, Алматы қаласы, Құрманғазы көшесі, 29).
Диссертациямен Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің
Орталық ғылыми кітапханасында танысуға болады (050010, Алматы қаласы,
Шевченко көшесі, 28).
Автореферат 2008 жылы _____ ________________ таратылды.
Диссертациялық кеңестің ғалым
хатшысы, филология ғылымдарының
докторы
А.С.Ісімақова
ЖҰМЫСТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Адамзат тарихындағы үшінші мыңжылдықтың
басталуы жаңа қоғамдық құндылықтардың қалыптасу жолында өткен дәуірлердегі
мәдени, тарихи процестерге жаңаша көзқараспен қарауға зор мүмкіншілік
тудырды. Соның ішінде, қазақ әдебиеті тарихының ХІХ ғасырдағы әдебиет пен
өнер саласындағы тарлан тұлғаларының шығармашылық мұраларын қайтадан қарап,
жарияланбаған еңбектерін халыққа насихаттауға еркін қол жетті.
ХІХ ғасырдағы ұлт әдебиетінің Қазақстандағы сол кездегі саяси-
әлеуметтік, қоғамдық үлкен өзгерістерге, ауысуларға ұшырауына байланысты
сан-салалы дамып, жаңа бағыт-бағдарға ие болғанын ХХ ғасырдағы кеңестік
идеологияның социалистік реализм принципі тек біржақты таптық тоталитарлық
тұрғыда зерттелуін қадағалап отырды. Сондықтан, қазақ әдебиетіндегі
жыраулық поэзия, одан кейін дүниеге келген ақындық поэзияның ролі мен
мақсат-мүддесі терең зерттелмей келді.
Жұмыста кеңес дәуірінде тиым салынып келген немесе кештеу зерттеле
бастаған ХІХ ғасырда ақындық поэзияның ірі өкілдерінің бірі саналған және
дәстүрлі айтыс өнерінің ақтангері атанған Кенен Әзірбаевтың (1884-1976)
шығармашылық әдеби мұрасы зерттеледі.
Қазақ әдебиеті тарихында Кенен тектес халық ақындарының есімдері
аталып, бірді-екілі кішігірім мақалаларға арқау болғанымен, кеңес дәуірінде
олардың шығармашылық өмірбаяны, әдеби шығармашылығы жайлы арнайы
зерттелмеді.
Диссертация жұмысының өзектілігі – ақын Кенен Әзірбаевтың барлық әдеби
шығармашылығын алғаш рет тұтастай толық қарап, оның әдебиеттегі орны мен
бағыттарын анықтау. Ақынның әдеби шығармашылық мұрасы диссертациялық
зерттеуге арқау болып, бұрын ғылыми айналымға түспеуі себепті алғаш жалпы
шығармашылық тұтастық күйінде арнайы сөз болуы және ақынның өзі өмір сүрген
дәуірдегі тарихи-мәдени даму ауқымында саралануы тақырыптың зәрулігін
анықтайды.
Кенен Әзірбаевтың әдеби шығармашылығын түбегейлі зерттеп, оның басты
ерекшеліктерін, атап айтқанда, ақындар айтысын дамытудағы көшбастаушылық,
жетекшілік ролін, ақындық поэзиядағы шығармаларының маңыздылығын тереңірек
зерделеу қажет. Жоғарыда айтылған мәселелердің негізінде қазақ әдебиеті
тарихында арнайы ғылыми зерттеу арналмаған Кенен Әзірбаевтың әдеби
шығармашылығын толықтай зерделеп шығу тақырыптың өзектілігін дәлелдейді.
Тақырыптың ғылыми зерттелу деңгейі. Ұлттық әдебиеттануымызда Кенен
Әзірбаевтың өмірі мен шығармашылығы ғылыми тұрғыда арнайы зерттелген емес.
Кенен мұрасы хақында М.Әуезов [1], С.Мұқанов [2], Е.Ысмайылов [3],
А.Жұбанов [4] және халық ақыны Ж.Жабаев құнды пікірлер айтты. Ал С.Бегалин
[5], С.Бақбергенов [6], С.Сейітов [7], Т.Сыздықов [8], Ә.Тәжібаев [9],
Н.Төреқұлов [10], М.Жолдасбеков [11], С.Негимов [12] т.б. мақалалар мен
естеліктер жазды. Кенен мұраларына қатысты жеке зерттеу еңбек болмағанымен,
әр жылдарда жазылған Т.Тебегенов [13] пен Ш.Керім [14], С.Жумкина [15],
Т.Әлібековтардың [16] еңбектерінде ақынның аты аталып кетеді.
1984 жылы Н.Төреқұлов пен Б.Әзірбаевтың құрастыруымен екі томдық
таңдамалы шығармалар жинағы, 1998 жылы Т.Кененқызының авторлығымен Кенен
[17] естелік-эссесі, 2000 жылы Аңыздар сыры [18] жинағы, 2001 жылы Екі
Кенен тумайды [19] естеліктер жинағы, 2003 жылы Е.Қосбармақовтың
құрастыруымен Көпшілік, тыңда әнімді [20] әндер жинағы, 2004 жылы ақынның
120 жылдық мерейтойына арналған Б.Кененұлының құрастыруымен Әке рухымен
сырласу [21] атты ақын туралы естеліктер мен мақалалар топтастырылып,
кітапша болып жарық көрді.
Бұл еңбектердің бәрі – ақын мұраларына, оның қазақ поэзиясына қосқан
үлесіне ғылыми тұрғыдан баға беретін татымды дүниенің бастауы, бір арнасы
ғана. Алайда Кенен шығармашылығын ұлттық әдеби дәстүрлер аясында кеңінен
қарастырып, әдеби-тарихи контекстте байыптау, сол арқылы ақынның өзіндік
дара бітімін ашып, әдеби дамудағы, рухани өмірдегі орнын айқындау,
шығармаларын халықтың әдеби мұраларымен сабақтастыра зерттеу кешеуілдеп
келді. Әдеби-тарихи кезеңді объективті бағалауға қолайлы жағдай жасалуы,
сондай-ақ әдебиет тарихына қатысты көптеген деректердің жиналуы, молығуы
әлі күнге тұтас зерттеле қоймаған көрнекті шығармашылық өкілдерінің өмірі
мен әдеби мұрасын бүгінгі күн тұрғысынан таразылауға мүмкіндік береді.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының мақсаты – ХІХ
ғасырда өмір сүрген ақын Кенен Әзірбаевтың әдеби мұрасын жинақтау, оның
шығармашылығын қазақ әдебиеті тарихы аспектісінде дәуірлік сипаттарын
айқындау және тақырыптық, көркемдік өрнектеріне талдау жасау арқылы
тұтастай әдеби баға беру болып табылады. Сол себепті диссертация орындау
барысында ақынның шығармалары жүйеленіп, мазмұндық мағынасына орай
сипатталды.
Негізгі мақсатты орындау үшін осы диссертациялық жұмыста төмендегідей
міндеттер қойылды:
• Кенен Әзірбаев өмір сүрген дәуірдің қоғамдық саяси-әлеуметтік
сипатын саралай отыра, оның жекелей ғұмырнамасы мен әдеби
ортасына баға беру;
• Ақын туралы әдеби-тарихи мағлұматтарды, архивтік деректерді, жеке
адамдардағы материалдарды жинастырып, оны толықтырып, жан-
жақты сараптау жұмыстары жүргізілді;
• Ақынның ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиетіне қосқан үлесін анықтау,
шығармаларын ғылыми жүйелік негізде жан-жақты талдау;
• Әдебиеттануда ақын туралы айтылған әр қилы ой-пікірлерге, түрлі
материалдарға назар аудара отырып сараптамалар жасау;
• Қолда жинақталған барлық шығармаларының тақырыптық
және көркемдік ерекшеліктерін айқындай отырып, оған әдеби баға
беру арқылы ғылыми айналымға енгізу;
• Айтыстары мен өлең, толғауларының мазмұны мен түріне қарай
олардың әдеби теориялық құрылымын анықтау;
• Кененнің айтыс өнерін игерудегі, жетілдірудегі үлесін, суырып салма-
импровизаторлық шеберлігі мен кәсіпқойлық деңгейіне әдеби
сипаттама беру, ақындық поэзияны дамытуға қосқан үлесін анықтау.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. ХІХ ғасыр әдебиетіне, соның ішінде,
айтыс жанры мен ақындық поэзияны дамытып жетілдіруде зор үлес қосқан Кенен
Әзірбаевтың әдеби шығармаларының алғаш рет толықтай жинақталып зерттелуінің
өзі тақырыптың ғылыми сипатын көрсетеді.
Ақын мұраларын зерттеу барысында диссертациялық жұмыстың жаңалықты
тұстары төмендегі мәселелерден көрінеді:
1. Кенен Әзірбаевтың шығармашылық өмірбаяны тұңғыш рет біртұтас
жүйеде қарастырылып, осыған дейін түрлі жинақтарда, баспасөз
беттеріндегі әр қилы пікірлер сараланып, оған тұжырымды дәлелдер
беріліп, ғылыми тұрғыда сарапталды.
2. Ақынның тарихи-ғұмырнамалық деректері негізінде ХІХ ғасырдағы
қазақ әдебиеті тарихының кейбір мәселелерін қазіргі жаңа көзқарас
тұрғысында бағалауға талпыныс жасалып, зерделенді.
3. Диссертациялық жұмысты жазу барысында Кенен Әзірбаевтың бұрын
еш жерде басылмаған, баспасөз бетінде жарияланбаған еңбектері Қазақстан
Республикасы Ұлттық Ғылым академиясының сирек қолжазбалар қорынан және
ұрпақтарынан алынып, оларға тұңғыш рет ғылыми тұрғыдан зерттеу
жүргізілді.
4. Кенен Әзірбаевтың айтысы туралы әр жылдары жарыққа шыққан
жинақтарда, баспасөздерде, жекелей монографияларда шағын мақалалар ғана
болған. Жұмыста ақынның айтыстарына жан-жақты ғылыми талдау жасалынады
және оның ХІХ ғасырдағы ақындар айтысы жанрына қосқан үлесі сараланды.
5. Кенен Әзірбаевтың ақындық поэзиядағы орны, өлеңдерінің
көркемдік ерекшеліктері алғаш рет таразыланып, жаңа қорытындылар
ұсынылады. Сонымен қатар, тұңғыш рет табылған Абай, Құрметті інім
Жұмабайға деген өлеңдері талданып, ғылыми баға беріліп, әдеби
айналымға түсірілді. Ақынның өнердегі басқа да қырларына (әңгімешіл,
ертегішіл, әншілігі, күйшілігі) зерделеу беріледі.
6. Қоғамдағы саяси, тарихи-әлеуметтік құбылыстар мен жағдайлар
негізінде қалыптасқан рухани-мәдени ортаның көркемдік талап пен
талғамға әсері, Абай, Біржан, Балуан Шолақ, Жамбыл мектептерінің Кенен
шығармашылығына жасаған ықпалы мен орны жайлы тұжырымдалған байламдар
жасалды.
7. Ақынның шығармашылығы жекелеген мақалалар көлемінде болмаса
диссертациялық тұрғыдан зерттелмеген. Ғылыми нәтижесі тұңғыш рет
ақынның мұрасы жан-жақты жинақталап, талданып, оқу құралы ретінде баспа
бетінен жарық көрді.
Қорғауға ұсынылған негізгі тұжырымдар.
Кенен Әзірбаев шығармашылығын зерттеу арқылы қазақ фольклоры мен
әдебиетіндегі дәстүр мен жаңашылдық, жалпылық пен даралық мәселелері жан-
жақты, теориялық та, практикалық та тұрғыдан қарастырылып, қазіргі
әдебиеттанудың қажеттілігі мен талабы деңгейінде шешілді. Жеке ақын бойында
синкреттік өнер ХХ ғасырда да, яғни жазба әдебиеттің, әр алуан кәсіби
өнердің, техника мен ғылымның жоғары дамыған тұсында да өмір сүретіні
дәлелденді, ал мұның өзі – қазақ халқының ежелден келе жатқан рухани күш-
қуатының әлі де мықты екенін көрсетеді. Кененнің таланты жыршылық әрі
ақындық өнер арқылы ашылғаны, яғни ХХ ғасырдың өзінде де қазақ ауыз
әдебиетінің өкілдері, дәлірек айтқанда халық ақындары көп жағдайда жыршы
болып бастап, даралығы бар сөз шебері ретінде қалыптасатыны – заңдылық.
Мұны Жамбылдың, Нұрпейістің, Исаның, т.б. халық ақындарының
шығармашылығынан көреміз.
– К.Әзірбаев – ХІХ ғасырдың аяғы, ХХ ғасырдың басындағы ақындық,
жыршылық мектептердің көрнекті өкілі, оның дәстүрін жалғастырушы,
жаңғыртушы.
– Кененнің үлгі алу мектебі – Жетісу жеріндегі би-шешендер, ақындар мен
жыршылар шоғырланған рухани орта және фольклор мен авторлық ауыз әдебиеті,
атақты сал-серілердің шығармашылық үлгілері мен тәжірибелері.
– К.Әзірбаев – айтыс өнерінің майталманы, эпикалық жанрда да өзіндік
қолтаңбасы бар ақын.
– Кенен – қазақ сөз өнерінің дәстүрлі өлең өрнектерін өзінше құбылтқан
айшықты, көркем тілдің шебері.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу жұмысында
алынған нәтижелер мен ғылыми тұжырымдардың, қорытынды пікірлердің
практикалық мәні үлкен. Ғылыми нәтижелерді қазақ әдебиетінің тарихына,
авторлық ауыз әдебиеті өкілдеріне қатысты зерттеу жүргізгенде, жоғары оқу
орындары филология факультеттерінің қазақ бөлімдерінде қазақ әдебиеті
тарихын өту барысында, арнаулы курстар мен семинарларда, сондай-ақ
гимназия, лицей, қазақ тілі мен әдебиеті пәнін тереңдетіп оқытатын
мектептерде пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының ғылыми, теориялық, әдістемелік негіздері.
Диссертациялық жұмыстың теориялық және методологиялық негізі ретінде
әдебиеттану ғылымының жетістіктері, ғылыми ізденістері басшылыққа алынды.
Әсіресе, қазақ поэзиясын, оның тарихы мен теориясын, сондай-ақ ақындардың,
жыраулардың, жыршылардың шығармашылығын қарастырған еңбектер зерттеуіміздің
негізгі методологиялық әрі ғылыми тірегі болды. Сонымен қатар орыс
оқымыстыларының диссертация мәселелеріне қатысты зерттеулері мен ой-
пікірлері негізге алынып, тақырыпты игеру барысында әдістемелік бағыт-
бағдар ретінде пайдаланылды.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері. Диссертациялық жұмыста жүйелі-кешенді,
тарихи-хронологиялық-сипаттамалы талдау әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының нысаны және негізгі дерек көздері ретінде
К.Әзірбаевтың “Өлеңдері мен дастандары” (1952) [22], “Өлеңдері мен
дастандары және ән текстері” (1955) [23], “Өмірімнің әндері” (1961) [24],
“Тойбастар” (1973) [25], “Алатау шыңы” (1974) [26], “Екі томдық таңдамалы
шығармалар” (1984) [27], “Аңыздар сыры” (2000) [18], “Көпшілік, тыңда
әнімді” (2003) [20] атты жыр жинақтары, әр жылдар мерзімді басылымдарда
жарық көрген шығармалары, қолжазба қорында сақталған мұралары, өмірбаяндық
очерктері, баспасөз беттерінде жарияланған сын-зерттеу материалдар,
танымдық мақалалар пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі мен сарапталуы. Диссертациялық жұмыс
нәтижелері мен тұжырымдары белгіленген тиісті басылымдарда жарияланған 3
ғылыми мақала мен халықаралық, республикалық ғылыми-теориялық және ғылыми-
тәжірибелік конференцияларда жасалған 4 баяндама түрінде көрініс тапты.
Диссертациялық жұмыстың қолжазбасы Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика
институты тарих-филология факультетінің қазақ әдебиеті кафедрасының,
М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының қазіргі қазақ әдебиеті
бөлімінің, институттың ғылыми кеңес мәжілістерінде талқыланып, қорғауға
ұсынылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диссертация кіріспеден, үш тараудан және
қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілді.
ЖҰМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, зерттелу деңгейі, мақсаты мен
міндеттері, ғылыми жаңалығы, ұсынылатын тұжырымдар, зерттеу нысаны мен
дерек көздері, теориялық-тәжірибелік маңызы, сарапталуы мен құрылымы
жөнінде негізгі мәліметтер берілген.
Диссертациялық жұмыс үш бөлімнен тұрады. Бірінші бөлім “Кененнің
жыршылық өнері” деп аталады. Бұл бөлім “Кененнің репертуарындағы жырлар”,
“Кененнің жырды орындау мәнері” деген екі тарауға бөлінеді.
“Кененнің репертуарындағы жырлар” атты бірінші тарауда тұңғыш рет Кенен
Әзірбаев өнерінің жыршылық өнері қарастырылып, түрлі әдеби қорлардан
алынған дәйек көздері мен ел аузынан жиналған мәліметтер негізінде Кененнің
жыршылық шеберлігі зерттеледі.
Кенен – қазақтың бай эпикалық мұрасы мен импровизаторлық дәстүрін
жалғаушы әрі дамытушы. Ол қазақ, қырғыз халықтарының төл жырларымен шығыс
аңыздарының желісіне құрылған қисса-дастандарды рухани азық етіп, өмір бойы
жырлап өткен. Алайда, ХІХ ғасырдың көп ақындары сияқты Кененнің де жыршылық
қыры бүгінге дейін ашылмай келді. Шындығында ол “Ұлы жүз жайында аңыз”,
“Жалғыз қаз”, “Қырғызбай”, “Әли батыр”, “Кенебай – Кербез”, “Жамбыл –
жыр”, “Бұрынғы өткен батырлар”, т.б. жырлар мен “Сүйінбай мен Тезек төренің
кездесуі”, “Тезек төре мен Бақтыбай ақын”, “Тезек төре – Түбек -
Құлмамбет”, “Құлмамбет ақынның Шабдан батырға айтқаны” және өзінің
айтыстарын жадында ұстап, ел арасына таратып келген.
Кененнің жыршылық репертуарында Орта Азия халықтарына ежелден әйгілі
болған “Ер Төстік”, қырғыздың атақты эпосы “Манас” (“Төкетай мен Мәнікер”)
жырлары болған. Біздің дәуірімізге ақын идеялық-көркемдік мәні күшті
“Қырғызбай”, “Әли батыр”, “Кенебай – Кербез”, “Жамбыл – жыр” жырларын
жеткізді. Кененнің бұлардан да басқа эпикалық аңыздарды айтып келгені де
белгілі.
“Төкетай мен Мәнікер” (көлемі 1000 жолдай) мазмұны өзге қазақ
жырларынан бөлек. Бұл тұста оның үш ерекшелігін атап көрсеткіміз келеді.
Біріншіден, мұнда әрекет ететін қаһармандар қазақ пен қырғызға белгілі
(Көкетай, Ер Қосай, Әлмембет, Ер Көкше т.б.), екіншіден, балаларына қыз
іздеп “Күнбатыста Ақжелек, Күншығыста Көкжелек” елдерінің арасын кезетін
Төкетайдың бағыты Ертістен Қырымға дейінгі жерлерді мекендеген бір
замандағы Алтын Орда империясының аймағын қамтиды, үшіншіден, жырда
ертегінің әйгілі қаһарманы Ер Төстік Қырым елінің батыры ретінде көрінеді.
Жанрлық жағынан алып қарағанда мұнда батырлық эпостың да, тарихи жырдың да,
ертегінің де элементтері араласып келіп отырады. Бір тараптан қарағанда
“Төкетай мен Мәнікер” ертедегі бірнеше жырдың сарынынан құралған туынды
секілді. Кітапта бұл жыр үзінді ретінде ғана берілгендігі оның генетикалық
немесе жанрлық сипаты туралы тұжырым жасауды қиындатады. Өзге нұсқаларды
кездестіре алмадық. Сондықтан әңгіме жырдың дәл кітаптағы нұсқасы және оның
кейбір көңіл аударатын елеулі тұстары туралы болмақ.
Бұл – Кененнің ең көлемді эпикалық дастаны. Негізгі сюжеті қырғыздың
“Манас” эпосы мен қазақтың “Ер Төстік” ертегісінен нәзира етілген. Кенен
1940 – 45 жылдары үзік-үзік жыр етіп жүріп, 1947 жылы басын біріктіріп,
ұзақ дастан қалпына келтірген. Оны өзі “Көкетайдың асы” деп атаған. 1967,
1974 жылдардағы жинағында “Төкетай мен Мәнікер”, “Ер Төстік” деген
тараулары жарияланды. Ақынның 100 жылдық мерейтойына арналған екі томдық
таңдамалы шығармалар жинағына бұл жолы екі дастанды біріктіріп, мазмұн
желісіне қарай аты “Бұрынғы өткен батырлар” деп өзгертіліп, толық нұсқасы
берілді.
“Төкетай мен Мәнікер” жырындағы қаһарманның бірі – Ер Төстік. Бұл
ертегінің кейіпкері Ер Төстікпен негізі бір екені анық. Мұнда ол Елеместің
(ертегідегі Естеместің емес) отыз ұлының кенжесі, мұның да жүйрік аты
Шалқұйрық деп аталады. Жырдың аңғарына қарағанда Ер Төстік Қырым ханы
Ақжелекке бағынғысы келмейтін, елді өзі билеуге ұмтылған адам. Жетісудан
барған, Ақжелек ханмен тіл тапқан жалғыз жолаушы, жеке батыр – Төкетайды
өлтіріп жіберуі Ер Төстіктің айбаты мен қайраты ханнан да жоғары екенін
сездіреді. “Төкетай мен Мәнікер” жырында тарихи оқиғалардың жаңғырығы бар
деп топшылауға болады. Алтын Орда дәуірінде сол ұлан-байтақ ұлысты жайлап
жатқан елдердің жергілікті өз билеушілері болғаны, олар өзара дауласып,
соқтығысып отырғаны белгілі. Кейде ондай билеушілер хандардың айтқанына
көнбей азулы батырлар мен ру басылар болатын. Бұған тарихтан аты мәлім
Ноғай, Мамай, Едігелерді мысалға келтірсек те болады. Эпоста жол жөнекей
ескертілген жайлардың тасасында халықтың тарихи тәжірибесі мен естелігі,
түрлі оқиғаларға көзқарасы мен бағасы жататынын мойындасақ, “Төкетай мен
Мәнікердің” де өткен замандардың әлеуметтік қайшылығынан өз дәрежесіне
көркемдік хабар бере алатындығын көреміз.
Жырдың тілдік кестесі көркем. Оның кейбір тұстары эпосымыздың ең
таңдаулы жолдарын еске салады. “Төкетай мен Мәнікер” талай жыршының аузымен
айтылғаны, табиғи екшелу, жеттігу жолынан өткені аңғарылады. Мұнда терең
ойларды тұжырымдап, қанатты нақыл сөздер қалыптастырған шумақтар аз емес.
Бозторғайға бақ қонса
Бидайық, қыран бағынар.
Шымшық құсқа бақ қонса
Самырық келіп жағынар [27,152 б.], – деген жолдар осы
ойымызды дәйектей алса керек.
Кенен Әзірбаев аңыз, ертегі негізінде “Ер Төстік” жырын да айтып
келген. Бұл жырдың түрлі халықтар арасында тараған сюжетінде көне дәуірдің
мифологиялық түсініктерін әйгілейтін деректер мол. Мәселен, үш қат әлем –
жер, жердің асты, көк туралы ұғым бұл жырда анық байқалады. Жер бетінің
тұрғыны Төстік жер астына түсіп, көп қатерлі оқиғаларға душар болады. Тағы
да бір ескерерлігі – Ер Төстік жырда жер астына “ажалдан қашып” түскен
болып суреттеледі. Бұл арадан Қорқытқа байланысты аңыздардың идеясы елес
береді.
“Кененнің жырды орындау мәнері” атты екінші тарауда Кененнің
орындаушылық өнері жөнінде ой-пікірлер қозғалады. Кенен жырларын, оның
орындаушылық қабілетін аңғара қарасақ, онда жыршылықтың нышаны анық
байқалады. Ол өзінен бұрынғы және өз замандастарының өлең, жырларын жатқа
айта білетін “құйма құлақ” жыршы. “Сүйінбайдың Тезек төреге айтқаны”,
“Сарбас пен Қуандық”, “Шөже мен Кемпірбай айтыстары” және қырғыз ақындары
Қалмырза, Оспанқұл, Әлімқұлдың шертпе жырларын өз әуен, өз мақамымен
жырлаған.
Импровизация процесінде өлеңді, сөзді барынша мол қамтып игеру жағына
құрылған Кенен шығармалары көбіне орындаушылыққа бағына бірде таза ән,
бірде терме секілді, бірде ән мен терменің қосыла өрілген сипатында
жасалған. Шығармаларының жанрлық болмысына қарай ән саздары біресе толғау,
біресе термелеген нақылды, дидактикалық әуенді түрде салмақты ырғақта
жырланды. Кейбір шығармаларының әуезді сазды болмысы сызылған әнге жақындап
кетеді де кең қайырымды сазбен аяқталады. Кейбір шығармаларының басы
желдірмелетіп өзі және өмір туралы тақпақталып басталады да аяғы ән
қайырымы мен өрілген түйінді ойлармен қорытындыланады. Демек, Кененнің
импровизаторлық өнері - ән әуеніне, мақамға сүйене шығарылған дәстүрдің
жалғасы. Бірақ, бұл жалғастық тек қайталау емес, Кенендік стильдің дара
болмысын да айқындайды.
Кенен өз замандастарының суырып салма дарыны, жыршылық даралығы,
айтылатын сөз бен әуен, сарын, әуез, мақамдарды үйлестіре, сіңістіре
білетін сазгерлік қабілетімен ерекшеленеді. Кенен айтыстарының әуендеріне
қарағанда, үні асқақ, лирикалық сезім басым болып келеді. Бұл – Жетісу
ақын, жыршыларының бәріне тән ерекшелік.
Кененді халық ақын, әнші-композитор, жыршы ретінде жақсы біледі.
Ақындық, жыршылық дәстүрді дамытқан Кенен ерте кезде домбырамен күй
тартатын өнері де болыпты. Жыр сарындарын күйге айналдырып немесе күй
ырғақтарын жыр сарындарына ұластыруға шеберлігі көбінше эпикалық жырларды
орындау үстінде көрінген. Халық әдебиетін зерттегендегі олқылықтарымыздың
бастысы – сөз өнері мен саз өнерін біртұтас қарастырмай, жеке бөліп
кететінімізде. Мүмкін, бұл синкреттіліктен арылғанның белгісі де болар.
Ә.Қоңыратбаев былай деп жазады: “Жыраулар мен ескі айтыс ақындарында
импровизацияның төрт түрлі өнері бірлесіп, ол синкретизм аңғарында
көрінген: 1) Олар асқан импровизатор болған, мұны сөз өнері дейміз; 2)
Теңдесі жоқ күйші [домбыра, қобыз] болған, мұны музыкалық импровизация
дейміз; 3) Олар ғажап орындаушы [солист, артист] болды; 4) Заман, ел жайын
терең толғайтын үлкен ойшыл, ұстаз болды. Бүгінгі ақындарда алдыңғы үш
белгі өзінің өрнегін жоя бастаған” [28,25-26 бб.]. Ал, Ә.Қоңыратбаев атаған
осы өнер түрлерінің Кенен бойында жымдасып, үндестігін тапқаны айқын
көрінеді: Кенен айтысқанда, өлең, толғау, жыр-дастандарды жырлағанда
тыңдаушыларды үйіріп әкететін қасиеттері аз болмаған. Бұл ерекшеліктері
туралы Т.Кененқызының естеліктерінде біраз мәліметтер бар [29]. Кенен
ақынның күйшілік қыры туралы әр қилы пікірлер сараптала келіп, әр түрлі
жинақтар мен зерттеулерге сүйене отырып, бірінші бөлім аяқталған.
Екінші бөлім “Кененнің ақындық шығармашылығы” деп аталып, “Айтыстары”,
“Арнау өлеңдер”, “Лирикалық және тарихи өлеңдер”, “Толғаулар” атты төрт
тарауға бөлінеді.
“Айтыстары” тарауында Кенен Әзірбаевтың ақындық өнерінің сабақтасу,
даму жолдарын, өзіне тән ерекшеліктерін жан-жақты сараптап, зерттеу
нәтижесінде оның бүгінгі кезге дейін белгісіз болып келген қырлары,
қалыптасу бағыттары айқындалды. Ақынның халық әдебиеті үлгісіндегі толғау,
арнаулары, импровизация дәстүрінде дүниеге келген айтыс-қағыстарының
поэтикалық өрнегі, ірі жыр бәсекелеріндегі ақындық шеберлігі тақырыпты
игеру барысында талданып қарастырылды. Қолда бар материалдардың негізінде
алғаш рет шығармашылық өмірбаяны жазылып, тың мағлұматтар берілді. Ақын
шығармашылығының халықтық сипаты, танымдық-тәрбиелік ролі поэтикалық дәстүр
аясында сабақтастырыла сараланды. Кененнің өнерпаздық тәлімінің ақындық
ортасына болған ықпалы, әсері анықталды.
Кенен жасынан халық әдебиетінің сан ғасырлар үзілмей келген асыл
мұраларының үлгілері мен ақындық, жыршылық, шешендік мектептердің өнер-
өнегесінен нәр алып, оны өз тарапынан жетілдіре, кемелдендіре отырып,
кейінгі ұрпаққа жеткізуге ұйытқы болды. ХІХ ғасыр қазақтың ақындық
поэзиясын шырқау биікке көтерсе, сол дәрежеге жеткізген соқпақ жол – айтыс
өнері екені даусыз. Ілкі замандардан жеткен көне сүрлеуді жалғап, өз
тарапынан кемелдендіре отырып, тың межеге көтеруде ақынның атқарған еңбегі
зор. Кенен – ең алдымен айтыс ақыны. Оның есімін ел есінде сақтаған да осы
өнері. Бұл анықтама өнердің өзге саласындағы қырларын жоққа шығармаса
керек. Шәлипа, Ләтипа, Бөдене және Шәйнек, Бопина, Халима, Жамбыл,
Кенжеқожа, Әбдіғали, Шашубай, Есдәулетпен айтыстары бұл айтқанымыздың анық
дәлелі.
Сонымен қатар, бұл тарауда Кененнің айтыстарда қолданатын тәсілдері,
шығармаларының көркемдік ерекшеліктері тиянақты қарастырылады. Өзінің
сөздік қорын байыту үшін халық әдебиетінің мол мұрасын ауқымды түрде
игерген, оның сан-салалы құбылыстарын жете түсінген, әр сөз тіркесінің
мәні мен мағынасындағы ерекшеліктерді, құбылтулар мен құлпыртуларды жетік
меңгерген, қазақ айтыс өнерін жалғастырушы әрі дамытушы Кенен Әзірбаев –
дәстүрлі ақындық поэзия мен халық әдебиетінің озық үлгілерін өз
шығармашылығына көркемдік құрал ретінде молынан пайдалана білген шебер
ақын. Өзіне де, өзгеге де қатал сыншы бола білген суырып салма ақын, айтыс
ақындарына:
Қытықтамай, шымшып айт,
Өткір жырмен қыршып айт [26,276 б.], - дейді. “Әсерлі,
қызулы, тасқынды, екпінді жырларыңмен оттай шалқып, еркін көсіліп
сөйлеңдер!” - деп үн тастайды. Асылы, ақынның бұл лебізінде өлең сөздің
көркемдік болмысына, эстетикалық табиғатына қатысты құнды ойлар көрініс
тапқан.
Кенен өзін жыр әлеміндегі желмен жарысқан сәйгүлікке балау (оза шапқан
тұлпар, топ бастаған жүйрік т.б.) арқылы халық поэзиясындағы метафораларды,
әсіресе, күрделі метафораларды туындыларына шебер пайдаланады. Шалқыған
шабытын тұлпардың шабысына, арғымақтың қарышына, жорғаның шалысына
салыстыра бейнелейді. Бұл Кененнің айтыстарында жүйелі сипатқа ие.
Айтыстағы әр сөз, тіркес, тармақ кестелі орамдармен көмкеріліп отырады.
“Тайымда атқа қосып елім мені”, “Жүйрік аттай замғаймын көсілгенде”, “Тең
жорға төрт аяғым бірдей шалыс” – мұның бәрі метафоралық үзілістер. Егер
өлең жолдарындағы метафоралық үзілістерді жеке қалдырар болсақ, онда
ақынның жеткізбек ойы төмендегідей болып сүреңсіз шығар еді: “[Мені]-
тайымда атқа қосып”, “[Мен]-жүйрік аттай самғаймын,” “[Мен]-жорға едім”.
Ақын күрделі метафораларды қосу арқылы өз ойына күшейтпелі мағына
беріп, оларды жүйе-жүйесімен түрлендіре құлпыртуды мақсат тұтады. “Тайымда
атқа қосып елім мені” деген түйінді сөз тіркесінде шынайылықтың белгісі
жатыр. Жыр алыбы Жамбылдың ақындық мектебінен тәлім алған Кенен өнер
аренасында ерте көрінді әрі өткірлігінің, дарындылығының арқасында қазақ
даласына тез танылды. Ақын соны меңзеп отыр. “Тең жорға төрт аяғым бірдей
шалыс” дегенде, бойына өнердің бар саласы тоғысқанын, мұндай қабілет екінің
біріне қона бермейтінін паш етеді. Қазақта төрт аяғын бірдей шалыс басатын
жорға жылқы тым аз кездеседі. Ал шала жорғаларды кез-келген үйірден табуға
болады. Бұл орайда ақын халық поэзиясында сирек көрінетін көркем бейненің
озық үлгісін ұсынады.
Ақынның шығармашылығын әсерлі айшықтармен ажарлай түсетін
метафоралардың бір бөлігі қыран құстарға қатысты. Жан–дүниесінің
сілкінісін, ақындық қиялдың серпілісін сипаттағанда, “көктұйғындай
сілкінді”, “ақ сұңқардай түледі”, “тастүлектей таранды”, “тау бүркіттей
шаңқылдап”, “ақиықтай таранды”, “қыран құстай қаранды”, “ақиықпен
талпынды”, “ақбөкендей желейін”, “құстай ұшып”, “сұңқардайын қиялап” деген
халықтық тіркестерді, бейнелі оралымдарды тапқырлықпен пайдаланады. Сөйтіп,
бір ойдың өзін сан түрлі киіндіріп, өрнектеп, әдемілеп жеткізеді. Алуан
түрлі, нешеме сырлы мән-мағынадағы сөздер немесе құс атаулары ой тиегін
ағытуда, белгілі бір ой-пікірді білдіруде поэзиялық қызмет атқарады.
Икемділікті, ептілікті, құштарлықты айтса, оған ақынның Бопинамен
айтысындағы:
Көлдегі сен – аққу қаз, мен – лашын,
Қайырып қанатыңды ілмеймін бе? [26,266 б.] – дегені нақты
дәлел. Кененнің Кенжеқожамен айтысындағы:
“Таудан аққан мен бұлақ, сен бір тамшы” – деуі өзін
“бұлаққа”, қарсыласын “тамшыға” теңеуі – үлкен шеберліктің жемісі. Астарлы
мағынаны айқындар болсақ, мұнда ақынның әріптесіне деген ауыр мысқыл, зілді
кекесін жатқандай.
Қазақ поэзиясындағы айтыс жанрының бір бұтағы ақындардың өзара
дидарласу кезіндегі сәлемдесу, қоштасу, көңіл айту мазмұнындағы сөз
жарыстары. Мысалы: Жамбылдың “Майкөтпен дидарласу”, Нартайдың “Жамбылдың
қазасына” т.б. Бұнда ақындардың төкпе ақындықтағы жырлау шеберлігі барынша
ашылады. Осы жырлау шеберлігінің – замандас ақынның шығармашылық келбеті,
оған арналған жырлаушы ақынның сезім пернелері шертіледі. Кененнің бұндай
жыры Үмбетәлі қайтыс болғанда оның қазасына көңіл айту түрінде болады:
Сайраған Алатудың бұлбұлы едің,
Арыны басылмаған дүлдүл едің.
Сүрінген қапылыста, асыл Үмбет,
Ақынға әрбір сөзі үлгілі едің [26,277-278 бб.].
Өзге замандастары сықылды Кенен арнау, толғаулары мен айтыстарының жыр
үлгісіне құрылған тұстары да кездеседі. Әсіресе, егіз, шалыс, ауыспалы
ұйқастармен ауыз әдебиеті дәстүрін дамыта, өрістете жырлау әдісінен Кенен
де сырт қала алмаған. Мұндай жымдасқан ұйқас, әуезді ырғақ, дыбыс
үндестігін шебер үйлестіру Кенен сынды өрелі ақындардың қолынан келсе
керек. Кенен мұраларында тау, тас, өзен-су, адам аттары, ру атаулары т.б.
өте мол ұшырасады.
Кенен өзінің айтыстарында ұйқастың барлық түрлерін қолданған. Шәлипа,
Ләтипа, Кенжеқожамен айтысы, Бөдене және Шәйнек деген жеңгелерімен әзіл-
қағыстары 11-12 буынды қара өлең, кейде аралас, егіз ұйқастарға құрылған.
Ал, Әбдіғалимен сөз сайысын да қара өлең, аракідік кезекті шалыс, аралас
ұйқастармен өрнектеген. Негізінен 3 бунақты, 9-10 буынды, кейде 2 бунақты 7-
8 буынды тармақ, шумақтар аралас ұйқасып та отырады. Кей айтыстарында
өлеңнің әуезділігін арттырып, түрлендіре құбылтатын ішкі ұйқастар да
кездеседі.
Кенен Әзірбаев шығармалары бейнелеу құралдарына мейлінше бай, олардың
танымдық, тағылымдық, әсемдік әсері мен эстетикалық қызметі ерекше мәнді.
Ол – дәстүрлі халық поэзиясына тән сөз өнерінің інжу-маржандарын айрықша
сезіммен талғап-екшеп өз туындыларына шебер қолдана білген зергер ақын.
Оның ақындық даралығы бейнелеу құралдарын шашыратпай, тығыз бірлікте,
поэтикалық тұтастық қалпында игера алатын зор қабілетінде жатса керек.
Тарихи шындық көркемдік шындықпен астасып, жымдасып жатады. Сөйтіп, айтысқа
тың сипат беріп, тақырыпты жаңаша түрлендіру арқылы мазмұнын жаңғыртады.
Кенен шығармаларының тілі көркем, әсем де айшықты нақыштармен астарланып,
өрелі де тапқыр оймен әдіптеліп, ұйқас ұйытқысымен көмкеріліп жатады.
Көркемдік-бейнелеу құралдары өзара қабысып, бір-бірімен тығыз байланысып
отырады. Мазмұны мен пішіні, сөз өрнегі мен ұйқас үндестігі ақын даралығын,
шеберлігін байқатады.
“Арнау өлеңдер” атты екінші тарауында Кененнің арнау өлеңдерінде
келтірілген деректер негізінде ақынның шығармашылық тұлғасын, адами
болмысын, дүниетанымын, жеке көзқарасын айқындадық.
Кенен ақындығының ендігі бір ерекшелігі – ол өлеңді көбінесе біреуге
қарата, арнап айтады. Рас, бұл халық ақындарының бірталайына тән ерекшелік.
Әйтсе де Кенен өлеңдерінің дені түр-тәсіл жағынан: “Ұсталарым, көрікті
қыздыра соқ, басқармалар, басшылық ете білгін”, - деп келеді. Ақын
арнаулары тақырыптық, идеялық мазмұны жақтарынан жарлай арнау және
патриоттық арнау түрінде болып келеді, “Аттан!”, “Майданға сәлем”, “Мен
сүйемін халқымды” деген арнау өлеңдерінде жанрды Кененнің публицистикалық
көтеріңкі ақындық шабыт қуатымен өзіндік шеберлікпен дамытқаны көрінеді.
Арнау жанрының табиғатына тән ақындық меннің көпшілікке қаратылуы
азаматтық үнмен асқақ естіледі. Мысалы, “Мен сүйемін халқымды” арнауында:
Ән шырқап Алатауда арындадым,
Ағындай таудан аққан сарындадым [20,30 б.] - деп, өзіне
қарата және бүкіл ақындар қауымын сөз өнерінің эстетикалық-тәлімдік,
қоғамдық-әлеуметтік қуатын арттыруға шақырады. Қалың көпшілікке бағытталған
арнауларында сол көпшіліктің қандай орта екендігі анықталады. Мысалы:
“Жауынгер туыс, бауырлар” (“Майданға сәлем”), “О, халқым, ән мен күйді
мендей сүйші” (“Композиторлар съезіне”), “Бірлесіп жатқан, халқым-ау!”
(“Құттықтау”), “Шарықта, елім, шарықта” (“Тойға шашу”), “Әлеумет, көрдің,
міне, жаңа заңды” (“Жаңа заң”), “О, халқым, осы айтқан сөз тура шығар”
(“Әңгіме туралы”).
Кененнің арнау өлеңдерінің бір тобы - өзі ұстаз тұтқан Абай, Балуан
Шолақ, Жамбыл мен өзімен қатарлас халық таланттарының жаңа дәуір
жыршыларына арналады. Мысалы, “Абай” (1934). Бұл ақынның шығармалар
жинағына енбеген өлеңі қолжазба түрінде [32], “Балуан Шолақпен
кездескенде” (1912), “Жүз жасаған Жамбылға” (1945). “Құрметті інім
Жұмабайға” (1948). Бұл да ақынның шығармалар жинағына енбеген өлеңі
қолжазба түрінде [32], сондай-ақ “Менің ұстаздарым” (1954), “Күләшқа”
(1958), “Жақсыбай қайтыс болғанда” (1958), “Қырғыз достарыма” (1959), “Омар
Шипинге” (1959), “Мұқаным” (1960), “Балтағұлға” (1961), “Қайран Тайыр”
(1965) деген шығармаларын атауға болады. Бұл арнауларында автор ақындық
өнер иелерінің әрқайсысының дара ерекшеліктеріне сәйкес олардың бейнелерін
жасайды. Әсіресе, әділдікті, адамгершілікті жырлап, адамзатқа достық
құшағын жайған Абайдың ақындық тұлғасын бейнелеуде Кенен оның ойшылдық-
даналық өрісін, халыққа, кейінгі ұрпаққа қалдырған өнегесін кеңінен
толғайды:
Ақынның таңдамасы аты шулы Абай,
Сынаған көп ақынның сөзін талай.
Қадірлі алтын сөзін жаттайды елім,
Жас-кәрі жаны жылып бірі қалмай [32].
103 тармақтан тұратын осы өлеңнің композициялық бітімі жүйелі ақындық
ойдың тегеурінді шеберлік қуатын танытады. Өлеңнің әуелгі шумақтарында Абай
ақындығы мен өмір сүрген заманы арасындағы байланыстары айтылады. Кейінгі
шумақтарында Абай армандаған бостандық, әділдік, білім-өнер, шындық
салтанат құрған кейінгі заман туралы жырланады. Демек, Абай ақындығына ден
қою Кенен лирикаларына композициялық өлеңдік құрылыстың шеберлік сапаларын
дарытқаны байқалады. “Қадірлі алтын сөзін” деген тіркес – Кенен ақынның
өлең өнері туралы тың баламасы.
Кенен шығармаларының ішінде өз заманының тарихи оқиғалы кезеңдерінде ел
тағдырына жанқиярлықпен аянбай ат салысқан жаңа заман кейіпкерлеріне
арналған мадақтау өлеңдер де бар. Ежелгі грек поэзиясында батырларды
мадақтайтын “панегирик” Еуропа поэзиясында ода түрлерінде, ал классикалық
шығыс және қазақтың жыраулық-ақындық поэзиясында өріс алған осы жанрдың
Кененде де болуы, әрине, заңды құбылыс. Ауызша және жазбаша поэзияда да
тұрақты сақталған осы дәстүрлі жанрдағы Кененнің “Мұхтарға”, “Сәбитке”,
“Ғабитке”, “Кішіпейіл келеді білімді адам” өлеңдерін атауға болады.
Кененнің мадақтау жырларында объектіге алынған адамның портретінен бастап,
оның рухани келбетін ашатын қоғамдық-әлеуметтік қызметі сараланады. Тарихи
тұлғаның ерекше бітімін даралау үшін ақын фольклорлық суреттеу әдістерін
мол қолданады. Бірақ, Кененнің мадақтау өлеңдерін таза панегирикаға
жатқызуға келе бермейді. Мысалы, “Композиторлар съезіне” арнауы негізінен
астана жұртшылығына, Мәскеу көрермендеріне қарата айтылғанмен қазақтың өнер
қайраткерлерін даралап таныстыруға арналады:
Біржан сал, Ақан сері, Әсет, Майра,
Жаза алмай арманда өтті кең құлашты [26,91 б.].
Арнау жыр мақсатында туған бұл өлең осы жолдар арқылы мадақтау жырдың
табиғатын да береді. Кененнің осы типтегі арнауларының тағы бір қасиеті –
тұтас бір елдің, не облыстың, ауданның қол жеткен табыстарының
қорытындысына арнап жырлау. Мұндай арнауларда ақын халық алдында есеп
бергендей фактілі мәселелерді жыр өрнегіне айналдырады. Мысалы, “Тың
желдірмесі” өлеңі Мырзашөл мен Мақтаарал аудандарының ақ алтын жинаудан
табысын мадақтауға арналады. Кененнің арнаулары мен мадақтауларының ара
жіктері ерекше білінбей араласып жатуы – ақын стилінің өзіндік ерекшелігі.
“Лирикалық және тарихи өлеңдер” атты үшінші тарауда Кененнің ақындық
табиғатында лирикалық кейіпкер сезімінің алуан иірімдеріне құрылатын
азаматтық-философиялық, көңіл-күй, махаббат, табиғат тақырыптарына арналған
лирикалық өлеңдеріне талдау жасалды. Қазақтың жыршылық-ақындық
поэзиясындағы ежелден келе жатқан дәстүрдің бірі — көңіл-күй әуеніндегі
жырларда ақындардың өз тұлғаларын даралап, өзіндік өмір жолындағы асу-
белестерін, қиындықтарын айтып, мақсат-мүдделерінің түпкі нәтижелерінің
орындалуы туралы есеп бергендей жырлаушылық. Мұндай жырларды біз Жүсіп
Баласағұнның “Құтты білігінен” [33], Қожа Ахмет Иассауидың “Ақыл кітабынан”
[34], Ахмет Иүгінекидің “Ақиқат сыйынан” [35] кездестіреміз.
Кененнің осы дәстүрдегі өлеңдермен де үндесетін біраз шығармалары
бар. Солардың ішіндегі ең көлемдісі – “Жас кезеңдері” деген өлеңі. Ақын
мұнда өзінің жастық шағын, ержеткен кезеңін, елге танымал болған заманын
сипаттап, ақындық өнерінің және азаматтық істерінің арқасында үлкен
беделге, құрметке ие болғандығын жырлайды. Кәрілікке жеткенге дейінгі
жиырма бестен басталатын аралықтағы кезеңдерді суреттеуде ол дәстүрлі
ақындық әдебиетте қалыптасқан тұрақты образдау, айшықтау, сөз оралымдарын
түйдек-түйдек қолданады. Мысалы, “лақтайсың”, “бұлақтайсың”, “қылыштайсың”,
“пырақтайсың”, “садақтай” және т.б. Ақын өз өмірінің сұлу да өрнекті,
мағыналы мазмұнын осындай бейнелі, терең ойлы сөздермен жырлай келіп,
кәрілікке жеткен қалпына мұңдана сөз арнайды:
Сексенде селкілдектей ауру келіп,
Басыңа ие болмай былғақтайсың [36].
Кененнің осындай дәстүрлі тақырыпта жырлаумен үндес шығармаларды қазақ
поэзиясының тарихындағы ақындар мұраларынан да кездестіре аламыз. Мысалы,
Махамбеттің “Мен, мен едім, мен едім”, Тұрмағанбеттің “Назым”, “Кейінге
нені тастап кетемін деп”, Кенен Әзірбаевтың “Өзіме арнау”, Нартайдың
“Өздерің білер Нартаймын”, Қасым Аманжоловтың “Өзім туралы” және т.б.
шығармалар. Бұл ғасырлардан жалғасып келе жатқан үзілмес дәстүр. Бұны ұлы
ақындардың бәрі де тұтынады.
Біз қазақ даласының табиғат көркін, жыл мезгілін Абайдың қаншалықты
айқын бояумен шебер суреттегендігіне сүйсінеміз, Абайдан кейінгі дәуірдегі
қазақ поэзиясында осы дәстүр қалыптаса түскендігін Кенен поэзиясынан тағы
сезінеміз. Жасарып гүлденген көктем (“Май мереке”, “Көктемде жан бола ма
желікпеген”, “Көктем жыры”), тамылжып құлпырған ыстық лепті жаз (“Нұрлы
жаз”), сарғайып сұры қашқан жауынды, дауылды күз (“Алтын күз”), сақылдаған
аяз, дүлей боранды қыс (“Аяз ата”, “Жаңа жыл”) міне, ойымыздың тағы бір
дәлелі.
Ақынның бір шоғыр өлеңдері тау туралы. Кенен үшін тау — сұлулық
символдарының бірі. Тау ақын бойында талай ойлар тудырған. Тау бірде
тәкаппарлықтың белгісі болса, бірде қол жеткізбес арман, бірде асқақ
романтика, бірде биік қиялға жетелейтін көрініс. “Ой жайлау”, “Қордай”,
“Алатау аспанменен тілдескендей”, “Тауға барсаң тамаша” сияқты өлеңдердің
тақырыбы да, мазмұны да бір-біріне жалғас, бірін-бірі толықтырады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz