Қазақстан териториясындағы ежелгі ақша сарайлары: ақша соғу,ақша бірлігі, таралымы
КІРІСПЕ 3
Негізгі бөлім.
1. Ортағасырлардағы ақша айналысы 4
1.2. Отырар теңгелері 6
1.3. Түркеш теңгелерi. 7
1.4. Саманилер мен қарахандықтар теңгелерi. 8
2. Теңге сарайлары. 11
2.1 Тараз теңге сарайы. 11
2.2 Отырар теңге сарайы. 11
2.3 Сығанақ пен Сарайшық теңге сарайлары. 12
3. Қалалардағы сауда мен ақша таралымы. 13
Қорытынды 14
Пайдаланылған әдебиеттер: 15
Негізгі бөлім.
1. Ортағасырлардағы ақша айналысы 4
1.2. Отырар теңгелері 6
1.3. Түркеш теңгелерi. 7
1.4. Саманилер мен қарахандықтар теңгелерi. 8
2. Теңге сарайлары. 11
2.1 Тараз теңге сарайы. 11
2.2 Отырар теңге сарайы. 11
2.3 Сығанақ пен Сарайшық теңге сарайлары. 12
3. Қалалардағы сауда мен ақша таралымы. 13
Қорытынды 14
Пайдаланылған әдебиеттер: 15
Дәуіріне сай дамыған мәдениеті, төл жазуы болған бабаларымыз орта ғасырлардың өзінде мәңгі өлмес мұралар жасады. Оған мысал бола алатын «Орхон-Енисей жазбалары». Ғылымда «Орхон-Енисей жазулары» аталатын, түркі тайпаларының байырғы қоныс мекендерінде көне руна жазуымен тасқа қашалып қалдырылған бұл тамаша ескерткіштер қазір адамзат мәдениетінің даму тарихындағы ең елеулі мұралардың бірі саналады. Сонымен қатар сол заманнан бүгінге шейін көптеген ескерткіштер, кесенелер, құлпытастар, зираттар, теңгелер және тағы сол сияқты материалдық мәдениеттер белгілі. Осындай ғажайып мұраның арқасында біз өз тарихымызды, тегімізді біліп отырамыз.
1. Аманжолов К.Р. Түркі халықтарының тарихы. -Алматы, 2002 ж.
2. Назарбаев Н.Ә. Тарих толқынында. -Алматы “Атамұра” 1999 ж.
3. Мусин Ч. Қазақстан тарихы. -Алматы 2003 ж.
4. Байпақов К.М. Ортағасырлардағы Қазақстан тарихы. -Алматы 2001 ж.
5. Аманжолов К.Р. Қазақстан тарихы. -Алматы “Білім” 2004 ж.
6. Ақша, несие, банктер теориясы: Оқулық. -Алматы: Жеті жарғы, 2011 ж.
7. Қазақстан Шыңғысхан оның мұрагерлері дәуірінде XII- XIV ғасырлар. -А., 1992 ж
8. Байпақов К.М. Ертеғасырдағы Қазақстан қаласы. -Алматы, 1990 ж.
9. Байпақов К.М. Ортағасырдағы Онтүстік Қазақстан және Жетісу қалала-рының мәдениеті. -Алматы, 1986 ж.
10. Қожабекұлы Б.А. Тарихи наным: Ежелгі халықтар, тайпалар,рулар, жер жұтқан қалалар. –Алматы, 1994 ж.
2. Назарбаев Н.Ә. Тарих толқынында. -Алматы “Атамұра” 1999 ж.
3. Мусин Ч. Қазақстан тарихы. -Алматы 2003 ж.
4. Байпақов К.М. Ортағасырлардағы Қазақстан тарихы. -Алматы 2001 ж.
5. Аманжолов К.Р. Қазақстан тарихы. -Алматы “Білім” 2004 ж.
6. Ақша, несие, банктер теориясы: Оқулық. -Алматы: Жеті жарғы, 2011 ж.
7. Қазақстан Шыңғысхан оның мұрагерлері дәуірінде XII- XIV ғасырлар. -А., 1992 ж
8. Байпақов К.М. Ертеғасырдағы Қазақстан қаласы. -Алматы, 1990 ж.
9. Байпақов К.М. Ортағасырдағы Онтүстік Қазақстан және Жетісу қалала-рының мәдениеті. -Алматы, 1986 ж.
10. Қожабекұлы Б.А. Тарихи наным: Ежелгі халықтар, тайпалар,рулар, жер жұтқан қалалар. –Алматы, 1994 ж.
Алматы энергетика және байланыс университеті
Электроэнергетика
Әлеуметтік пәндер кафедрасы
Қазақстан тарихы
№ 1 Семестрлік жұмыс
Тақырып: Қазақстан териториясындағы ежелгі ақша сарайлары: ақша соғу,ақша
бірлігі, таралымы.
Орындаған: Нусупбеков У.Б.
Топ. БЭк-11-15
Сынақ кітапшасының №114261
Тексерген: Раджапов А.Ө.
Алматы, 2012
ЖОСПАР
КІРІСПЕ 3
Негізгі бөлім.
1. Ортағасырлардағы ақша айналысы 4
1.2. Отырар теңгелері 6
1.3. Түркеш теңгелерi. 7
1.4. Саманилер мен қарахандықтар теңгелерi. 8
2. Теңге сарайлары. 11
2.1 Тараз теңге сарайы. 11
2.2 Отырар теңге сарайы. 11
2.3 Сығанақ пен Сарайшық теңге сарайлары. 12
3. Қалалардағы сауда мен ақша таралымы. 13
Қорытынды 14
Пайдаланылған әдебиеттер: 15
КІРІСПЕ
Дәуіріне сай дамыған мәдениеті, төл жазуы болған бабаларымыз орта
ғасырлардың өзінде мәңгі өлмес мұралар жасады. Оған мысал бола алатын
Орхон-Енисей жазбалары. Ғылымда Орхон-Енисей жазулары аталатын, түркі
тайпаларының байырғы қоныс мекендерінде көне руна жазуымен тасқа қашалып
қалдырылған бұл тамаша ескерткіштер қазір адамзат мәдениетінің даму
тарихындағы ең елеулі мұралардың бірі саналады. Сонымен қатар сол заманнан
бүгінге шейін көптеген ескерткіштер, кесенелер, құлпытастар, зираттар,
теңгелер және тағы сол сияқты материалдық мәдениеттер белгілі. Осындай
ғажайып мұраның арқасында біз өз тарихымызды, тегімізді біліп отырамыз.
Ақша - адамзаттың ойлап тапқан керемет өнертапқыштығының бір куәсі
деуге болады. Адамның ойын, мемлекеттің мақсатын іске асыруға қыруар
қаражаты болуы шарт. Сондықтан Қазақстан территориясында ақша сарайлары
болған және сауда қатынастарының дамуына байланысты алуан түрлі ақша
түрлері болған. Мұндай нумизматикалық құндылықтарды біздер сол қалалардың
орнында жүргізілген археологиялық қазба кездерінде байқап отырмыз. Мысалы
осы жақында ғана Алматы қаласының Горный гигант аумағында ақша сарайының
орнына кез болғандығы туралы теледидардан көрсетіп қалды. Ақша сарайлары
мен ақша көмбелерінің табылуы сол кездегі өмірден көптеген құнды мәліметтер
береді.
Қазақ халқы мәдениетінің тарихи тамыры өте тереңде. Ортағасырлық
Қазақстан аумағын аралаған әр түрлі елдер саяхатшылары түрік, қытай, араб,
парсы, грек тілдерінде тарихи және географиялық деректер жазып қалдырған.
Ортағасырлық Тараз, Талхиз, Отырар, Кедер, Құлан, Жамукент қалаларын,
Бөріжар, Бобров, Зевакин қорғандарын қазғанда көптеген бағалы археологиялық
олжалар табылды. Осынау жазба және заттай деректер орта ғасырлардағы
Қазақстан халқының экономикалық және мәдени тұрмыс-тіршілігіне шолу жасауға
мүмкіндік береді.
Ортағасырлардағы ақша айналысы
Қазақстанның ақша бірлігінің — теңге деп аталуы оның тарихымен тығыз
байланысты. Таяуда жарық көрген Қазақстан Ұлттық энциклопедиясын-
да теңгенің тарихы былай баяндалады: Алғаш рет Ақ ғұндар б.з. I ғасырда
бір беті пехвели, екінші бетіне эфталит (түркі-руни) жазуы бар теңгелер
(б.з. 5-6 ғ.) жасап, сауда айналымына кіргізген. Қазақ елі (қазақ халқын
құраған негізгі тайпалар) баба түркілер Ұлы Жібек Жолына орналасқандықтан
ақша жасау, оны айналымға енгізу өмір қажеттілігі деп тым ерте қолға алған.
6-8 ғасырларда билеуші рулардың таңбасы қашалған, ру рәмізін бейнелеген
теңгелер құя бастаған. Сырдарияның орта алыбында өмір сүрген тайпалардың
қола теңгелері 6-8 ғасырдың 1-жартысына дейінгі аралықта қолданылған. Бұл
теңгелерде Ашиде әулетінің рәмізі болған арыстан бейнеленген. Мұндай
теңгелерді Суяб, Тараз қалаларында арнайлы шеберханаларда құйған. Сонымен
қатар Отырар маңындағы қалаларда да түрлі теңгелер жасалған. Отырар -
бұл Қазақстан тұрғындары ғасырлары бойы пайдаланып келген ақшаның бүкіл
тарихы көрсетілген уақыт айнасындай болған ежелгі қала. Бұл ақшалар
мейлінше әртүрлі болатын. Ал ол уақытта ақша реформасы қазіргі кезге
қарағанда әлдеқайда көп болды.
Қазір Қытай юанын тек Алматыда ғана кездестіруге болады. Облыс орталық-
тарында мүлдем қажеттілігі жоқ. Бұл ретте Қытай монеталары Қазақстан
аумағында алғашқы пайдалана бастаған монеталар болды. Олар ушу деп аталады
және археологтар Отырар алқабындағы Мардан обасынан тапты. Олар біздің
дәуіріміздің кезеңіне жатады. Сондықтан Оңтүстік Қазақстанның тұрғындары
ақшаны Римді Тиберий император басқарған, Палестинада Иисус Христос уағыз
жүргізген кезде пайдалана бастады. Біздің жерімізде біршама үлкен Күнгей
мемлекеті өркендеді, онымен Хань әулетінен шыққан Қытай императорларының
санасуына тура келді.
Ұлы Жібек Жолындағы сауда барған сайын өркендеді. Ал оның, біздің жақ
бөлігіндегі ақша айналысын Қытай камтамасыз етті. Ушу немесе оны әдетте
ушуцянь деп айтады, монеталарын шығару Қытайда бірнеше әулет басқарған
кезде жалғасып, біздің дәуіріміздің VI ғасырында ғана аяқталды. Осыдан
кейін Оңтүстік Қазақстанның және Жетісудың қалаларында Қытайдың басқа
кайюань тунбао (Қытайдың қазіргі замандағы валютасының атымен ұқсас)
монеталарын пайдалана бастады. Бірақ, сол кезде, VIII ғасырда қытайдың ақша
монополиясын соғдылар бұзды. Шығыс ираннан шыққан осы пысық халық бүкіл
Жібек Жолының бойымен сауда жасады.Түркі қағанына бағынышты Қазақстан
аумағындағы қалалардың негізгі халқын құрады. Олар Қытайдан бастап Иранға
дейінгі көптеген керуен сарайларды ұстады. Соғдылар алдымен ешқандай да
өзгертпестен Қытай монеталарын соқты. Қазір осыны қарақшылық көшірмелер деп
айтуға болады. Ал одан кейін оларда соғды тіліндегі жазулар мен пышақ
түріндегі бұқар белгісі пайда бола бастады. Қытай және соғды монеталарының
көпшілігі Отырардың қалалық базарын қазу кезінде табылды. VII—VIII ғасырда,
Еуропа қалаларында құлдырау басталған уақытта. Орта Сырдарияда -керісінше
қалалар және сауда гүлдене бастады. Бұл қалалар өздерінің қола монеталарын
соға бастады, ал үлгі ретінде соғды үлгілерін алды. Бірақ аймақтағы қытайда
шығарылған ақша жадына сақталып калған жоқ, мұны монеталардағы шаршы
тесіктер растайды. Қалаларды түркілер биледі және олар өздерінің
монеталарының бір жағына қаһарлы арыстаннын, бейнесін және басқа жағына
өздерінің тамғасын салды. Осындай монеталар Отырар және сол сияқты Шаш
(Ташкент) алқаптарына да және Жетісуға да тән болды. Осы ақшалар тұтас
бізде екі ғасыр бойы айналыста болды. Шаштың көне түркі монеталарын негізгі
екі топқа бөлуге болады:
1) түркілердің атақ-лауазымдары бейнеленбеген (иконографиялық көркемдеу
ерекшеліктері бойынша бөлінген).
2) түркілердің атақ-лауазымдары бейнеленген, соғды жазумен берілген.
Отырар теңгелері
VI-VIII ғасырларда Оңтүстік Қазақстандағы сауда жолында
орналасқан ең ірі саяси-экономикалық орталықтың бірі – ежелгі Отырар болды.
Отырар мен оның айналасындағы өмір салты шеткері аймақтарға да өз әсерін
тигізіп отырды. Отырар қолөнершілерінің өнімдері Қаратаудың солтүстік және
оңтүстік беткейлеріндегі, Сырдарияның орта ағысындағы, Арыс өзенінің
жағасындағы көптеген қалалар базарында сатылды.
Отырартөбе жұртынан сонымен бiрге VII ғ. соғды теңгелерi; VII ғ. аяғы
- VIII ғ. басында Шаштан шыққанын бiлдiретiн дудун атағы жазылған ежелгi
туркiлiк теңгелер; Ферғанадағы түркi билеушiлерi шығарған, ежелгi түркi
таңбасы және соғды жазуы бар теңгелер; Таң әулетi (618-907жж.) шығарған
қытай теңгелерi; VIII-XII ғасырларда Орта Азия аумағында пайдаланылған
гитрифи тектес Бұхар теңгелерi табылды. Қазба кезiнде сондай-ақ
саманиттер (IX ғ.) және қарахандықтар (ХI ғ.) билеушiлерiнiң мыс фельстерi
шықты. Отырар жазирасында ақша айналымы болғандығын Отырартөбе жұртын,
сондай-ақ оның айналасындағы Мардан-күйiк, Құйрықтөбе қала орындарын казған
кезде табылғаннан түрлi теңгелер дәлелдеп отыр. Металл түpi және таңбалары
бойынша теңгелердi eкi топқа бөлуге болады.
Бiрiншi түpiнe бетiнде садақ пен төртбұрышты түркi ру таңбасы салынған
мыс теңгелер жатады. Мұндай таңба ең жоғарғы билеушi кағанның атағын
белгiлейтiн түркеш теңгелерiнде де бар. Таңбалардың ұқсастығы -
Сырдариядағы түркi билеушiлерi мен Жетiсудағы атақты адамдардың бiр
әулеттен тapaғaндығын көрсетедi. Бұл теңгелердiң екiншi бетiнде көтерiңкi
құйрығы қайқайып келген, оң аяғымен алға басқалы тұрған арыстан бейнесi
салынған. Екiншi түpiнe Отырар жазығының қола теңгелерi жатады. Олардың
бетiндегi таңба Педжикенттен табылған Бұхар теңгелерiнiң белгiлерiне ұқсас
әpi соғды әрпiмен жазылған жазулары бар. Екiншi бетiндегi арыстан тура
алдыңғы теңгедегiдей бейнеленген, бiрақ көркемдiгi арта түскен. Бұл
теңгелердi Отырар жазирасындағы басқа бiр беделдi ру өкiлi шығарған болуы
керек, немесе сол алғашқы рудың кейiнгі уақытта шығарған, жетiлдiрiлген
теңгесi болуы да мүмкін. Аталған теңгелер Отырартөбе жұртын және оның
айналасын (15 шақырым мөлшерiнде) қазған кезде табылған. Демек, VII ғ. аяғы
VIIIғ. басында Отырар iшкi сауда айналымын қамтамасыз ету үшiн өз мыс
теңгесiн шығарған.
Түркеш теңгелерi
Түркеш қағандығының теңгелерi VIII ғ. басынан белгiлi. Бұл
теңгелердiң алғашқы түpi түркеш билеушiлерi үстемдiк еткен 716-766 жылдарда
шығарылған. Бұл теңгенiң оң бетiнде түркештердiң таңбасы - садақ
бейнеленген, ал екiншi жағында түркеш-қаған-ақша деп оқылатын
түсініктемесi бар.
Екiншi және үшiншi түрлерiнiң түсiнiктемелерiнде Бұхар билеушiлерi-нiң
атағы және тәуелдi соғды князьдерiнiң атағы жазылған. Бұл теңгелер түркеш
билеушiлерiнiң атынан емес, түркi және сoғды билеушiлерiне тәуелдi
жергiлiктi соғды князьдерiнiң атынан шығарылған. Белгiлi ағылшын түркологы
Дж. Клоусонның болжамы бойынша, алғашқы түркеш теңгелерi ежелгi Батыс Tүpiк
қағанатының астанасы Ақбешiмде (Суяб) соғылған.
748 жылы Суябты қытайлар талқандағаннан кейiн Жетiсудың батыс бөлiгi
Талас қаласының иелiгiне айналды. Талас (Тараз) каласында түркеш
билеушiлерi теңге шығаруды жалғастыра бердi. Тараз теңгелерi алғашқы
Ақбешiм-Суяб теңгелерiне ұқсас болды. Теңгелердiң оң бетiнде садақ
түрiндегi таңба, ал сырт жағындa Түргеш қағанаты теңгесі немесе Түркінің
көк қанының теңгелері деп соғды жазуымен жазылған түciнiктeмe болды.
Қарлұқ заманында да (VIII-X ғғ.) Қазақстан аумағында түркеш теңгелерi
айналымда болды.
Саманилер мен қарахандықтар теңгелерi
Дегенмен біздің өлкемізде тек өз ақшамыз ғана емес, сонымен бірге
шетелдік валюта — фельстер де айналыста болды. Оларды аймаққа Орта Азияға
VIII ғасырдың басында басып кірген арабтар әкелді. Кешікпей оңтүстік
көршілер, ислам дінін қабылдаған қарлұқтар, саманидтер және тахиридтер
әлемдік ақшалар, сол уақыттағы — күміс дирхемдерді соға бастады.
Саманилер мемлекетiнде алтын динарлар және мыс фельстермен қатар исмаили
деп аталған жоғары сапалы күмic дирхемдер үнeмi соғылып тұрды. Бiрақ ол
негiзiнен тауар ретiнде сыртқа шығарылды. Iшкi саудада IX-XI ғасырларда
бухархудат теңгелерi (мусейяби, мухаммеди, гитрифи) үлгiлерiмен соғылған
Қара дирхемдер, т.б. бiрсыпыра теңгелер қолданылды. Олардың iшiнде
мусейяби дирхемдерi ең жоғары сапалы болды, мухаммеди дирхемдерi төменгі
сапалы күмістен, гитрифи дирхемдерi мысы басым жәй металдар корытпасынан
соғылды. Қарахандықтардың ақша шаруашылығында бұрынғыша қара дирхемдердiң
барлық түpi, оның iшiнде гитрифи тектес мыс тәрiздестерi ұзақ уақыт
айналымда жүрдi. Саудада үнeмi теңгелердiң жаңа түpi қосылып отырды. XI-
XIII ғасырлар арасы қалалық мәдениет өркендеген, тауар өндipу өciп, осыған
орай сауда кеңiнен қанат жайған кезең деп есептеледi. Өндiрiстiң қауырт
өcyi айналымда көп мөлшерде ақша болуын талап eттi. Ал осы кездегі
объективтік жағдайлар (күмісті Орта Азиядан VIII-X ғасырларда жаппай
тасымалдау нәтижесінде оның қорының азаюы және бәлкім, Илактың күміс
рудниктерінің белгілі бір мөлшерде сарқылуы) күмістің тұрақты айналымын
қалыптастыруға мүмкіндік бермеді. Мемлекеттік феодалдық бытыраңқылығы
күшейте түскен бұл факторлар күміс дағдарысы деп аталған жағдайдың пайда
болуына әкеп соқты. Дирхемдер шығару қысқарды, олардың құрамындағы күмістің
мөлшері азайып, кейбір жылдары 18-23 процентке жетті. Ішінде мыс негізі бар
сапасы төмен күмістен жасалған субэратты дирхемдер пайда болды. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Электроэнергетика
Әлеуметтік пәндер кафедрасы
Қазақстан тарихы
№ 1 Семестрлік жұмыс
Тақырып: Қазақстан териториясындағы ежелгі ақша сарайлары: ақша соғу,ақша
бірлігі, таралымы.
Орындаған: Нусупбеков У.Б.
Топ. БЭк-11-15
Сынақ кітапшасының №114261
Тексерген: Раджапов А.Ө.
Алматы, 2012
ЖОСПАР
КІРІСПЕ 3
Негізгі бөлім.
1. Ортағасырлардағы ақша айналысы 4
1.2. Отырар теңгелері 6
1.3. Түркеш теңгелерi. 7
1.4. Саманилер мен қарахандықтар теңгелерi. 8
2. Теңге сарайлары. 11
2.1 Тараз теңге сарайы. 11
2.2 Отырар теңге сарайы. 11
2.3 Сығанақ пен Сарайшық теңге сарайлары. 12
3. Қалалардағы сауда мен ақша таралымы. 13
Қорытынды 14
Пайдаланылған әдебиеттер: 15
КІРІСПЕ
Дәуіріне сай дамыған мәдениеті, төл жазуы болған бабаларымыз орта
ғасырлардың өзінде мәңгі өлмес мұралар жасады. Оған мысал бола алатын
Орхон-Енисей жазбалары. Ғылымда Орхон-Енисей жазулары аталатын, түркі
тайпаларының байырғы қоныс мекендерінде көне руна жазуымен тасқа қашалып
қалдырылған бұл тамаша ескерткіштер қазір адамзат мәдениетінің даму
тарихындағы ең елеулі мұралардың бірі саналады. Сонымен қатар сол заманнан
бүгінге шейін көптеген ескерткіштер, кесенелер, құлпытастар, зираттар,
теңгелер және тағы сол сияқты материалдық мәдениеттер белгілі. Осындай
ғажайып мұраның арқасында біз өз тарихымызды, тегімізді біліп отырамыз.
Ақша - адамзаттың ойлап тапқан керемет өнертапқыштығының бір куәсі
деуге болады. Адамның ойын, мемлекеттің мақсатын іске асыруға қыруар
қаражаты болуы шарт. Сондықтан Қазақстан территориясында ақша сарайлары
болған және сауда қатынастарының дамуына байланысты алуан түрлі ақша
түрлері болған. Мұндай нумизматикалық құндылықтарды біздер сол қалалардың
орнында жүргізілген археологиялық қазба кездерінде байқап отырмыз. Мысалы
осы жақында ғана Алматы қаласының Горный гигант аумағында ақша сарайының
орнына кез болғандығы туралы теледидардан көрсетіп қалды. Ақша сарайлары
мен ақша көмбелерінің табылуы сол кездегі өмірден көптеген құнды мәліметтер
береді.
Қазақ халқы мәдениетінің тарихи тамыры өте тереңде. Ортағасырлық
Қазақстан аумағын аралаған әр түрлі елдер саяхатшылары түрік, қытай, араб,
парсы, грек тілдерінде тарихи және географиялық деректер жазып қалдырған.
Ортағасырлық Тараз, Талхиз, Отырар, Кедер, Құлан, Жамукент қалаларын,
Бөріжар, Бобров, Зевакин қорғандарын қазғанда көптеген бағалы археологиялық
олжалар табылды. Осынау жазба және заттай деректер орта ғасырлардағы
Қазақстан халқының экономикалық және мәдени тұрмыс-тіршілігіне шолу жасауға
мүмкіндік береді.
Ортағасырлардағы ақша айналысы
Қазақстанның ақша бірлігінің — теңге деп аталуы оның тарихымен тығыз
байланысты. Таяуда жарық көрген Қазақстан Ұлттық энциклопедиясын-
да теңгенің тарихы былай баяндалады: Алғаш рет Ақ ғұндар б.з. I ғасырда
бір беті пехвели, екінші бетіне эфталит (түркі-руни) жазуы бар теңгелер
(б.з. 5-6 ғ.) жасап, сауда айналымына кіргізген. Қазақ елі (қазақ халқын
құраған негізгі тайпалар) баба түркілер Ұлы Жібек Жолына орналасқандықтан
ақша жасау, оны айналымға енгізу өмір қажеттілігі деп тым ерте қолға алған.
6-8 ғасырларда билеуші рулардың таңбасы қашалған, ру рәмізін бейнелеген
теңгелер құя бастаған. Сырдарияның орта алыбында өмір сүрген тайпалардың
қола теңгелері 6-8 ғасырдың 1-жартысына дейінгі аралықта қолданылған. Бұл
теңгелерде Ашиде әулетінің рәмізі болған арыстан бейнеленген. Мұндай
теңгелерді Суяб, Тараз қалаларында арнайлы шеберханаларда құйған. Сонымен
қатар Отырар маңындағы қалаларда да түрлі теңгелер жасалған. Отырар -
бұл Қазақстан тұрғындары ғасырлары бойы пайдаланып келген ақшаның бүкіл
тарихы көрсетілген уақыт айнасындай болған ежелгі қала. Бұл ақшалар
мейлінше әртүрлі болатын. Ал ол уақытта ақша реформасы қазіргі кезге
қарағанда әлдеқайда көп болды.
Қазір Қытай юанын тек Алматыда ғана кездестіруге болады. Облыс орталық-
тарында мүлдем қажеттілігі жоқ. Бұл ретте Қытай монеталары Қазақстан
аумағында алғашқы пайдалана бастаған монеталар болды. Олар ушу деп аталады
және археологтар Отырар алқабындағы Мардан обасынан тапты. Олар біздің
дәуіріміздің кезеңіне жатады. Сондықтан Оңтүстік Қазақстанның тұрғындары
ақшаны Римді Тиберий император басқарған, Палестинада Иисус Христос уағыз
жүргізген кезде пайдалана бастады. Біздің жерімізде біршама үлкен Күнгей
мемлекеті өркендеді, онымен Хань әулетінен шыққан Қытай императорларының
санасуына тура келді.
Ұлы Жібек Жолындағы сауда барған сайын өркендеді. Ал оның, біздің жақ
бөлігіндегі ақша айналысын Қытай камтамасыз етті. Ушу немесе оны әдетте
ушуцянь деп айтады, монеталарын шығару Қытайда бірнеше әулет басқарған
кезде жалғасып, біздің дәуіріміздің VI ғасырында ғана аяқталды. Осыдан
кейін Оңтүстік Қазақстанның және Жетісудың қалаларында Қытайдың басқа
кайюань тунбао (Қытайдың қазіргі замандағы валютасының атымен ұқсас)
монеталарын пайдалана бастады. Бірақ, сол кезде, VIII ғасырда қытайдың ақша
монополиясын соғдылар бұзды. Шығыс ираннан шыққан осы пысық халық бүкіл
Жібек Жолының бойымен сауда жасады.Түркі қағанына бағынышты Қазақстан
аумағындағы қалалардың негізгі халқын құрады. Олар Қытайдан бастап Иранға
дейінгі көптеген керуен сарайларды ұстады. Соғдылар алдымен ешқандай да
өзгертпестен Қытай монеталарын соқты. Қазір осыны қарақшылық көшірмелер деп
айтуға болады. Ал одан кейін оларда соғды тіліндегі жазулар мен пышақ
түріндегі бұқар белгісі пайда бола бастады. Қытай және соғды монеталарының
көпшілігі Отырардың қалалық базарын қазу кезінде табылды. VII—VIII ғасырда,
Еуропа қалаларында құлдырау басталған уақытта. Орта Сырдарияда -керісінше
қалалар және сауда гүлдене бастады. Бұл қалалар өздерінің қола монеталарын
соға бастады, ал үлгі ретінде соғды үлгілерін алды. Бірақ аймақтағы қытайда
шығарылған ақша жадына сақталып калған жоқ, мұны монеталардағы шаршы
тесіктер растайды. Қалаларды түркілер биледі және олар өздерінің
монеталарының бір жағына қаһарлы арыстаннын, бейнесін және басқа жағына
өздерінің тамғасын салды. Осындай монеталар Отырар және сол сияқты Шаш
(Ташкент) алқаптарына да және Жетісуға да тән болды. Осы ақшалар тұтас
бізде екі ғасыр бойы айналыста болды. Шаштың көне түркі монеталарын негізгі
екі топқа бөлуге болады:
1) түркілердің атақ-лауазымдары бейнеленбеген (иконографиялық көркемдеу
ерекшеліктері бойынша бөлінген).
2) түркілердің атақ-лауазымдары бейнеленген, соғды жазумен берілген.
Отырар теңгелері
VI-VIII ғасырларда Оңтүстік Қазақстандағы сауда жолында
орналасқан ең ірі саяси-экономикалық орталықтың бірі – ежелгі Отырар болды.
Отырар мен оның айналасындағы өмір салты шеткері аймақтарға да өз әсерін
тигізіп отырды. Отырар қолөнершілерінің өнімдері Қаратаудың солтүстік және
оңтүстік беткейлеріндегі, Сырдарияның орта ағысындағы, Арыс өзенінің
жағасындағы көптеген қалалар базарында сатылды.
Отырартөбе жұртынан сонымен бiрге VII ғ. соғды теңгелерi; VII ғ. аяғы
- VIII ғ. басында Шаштан шыққанын бiлдiретiн дудун атағы жазылған ежелгi
туркiлiк теңгелер; Ферғанадағы түркi билеушiлерi шығарған, ежелгi түркi
таңбасы және соғды жазуы бар теңгелер; Таң әулетi (618-907жж.) шығарған
қытай теңгелерi; VIII-XII ғасырларда Орта Азия аумағында пайдаланылған
гитрифи тектес Бұхар теңгелерi табылды. Қазба кезiнде сондай-ақ
саманиттер (IX ғ.) және қарахандықтар (ХI ғ.) билеушiлерiнiң мыс фельстерi
шықты. Отырар жазирасында ақша айналымы болғандығын Отырартөбе жұртын,
сондай-ақ оның айналасындағы Мардан-күйiк, Құйрықтөбе қала орындарын казған
кезде табылғаннан түрлi теңгелер дәлелдеп отыр. Металл түpi және таңбалары
бойынша теңгелердi eкi топқа бөлуге болады.
Бiрiншi түpiнe бетiнде садақ пен төртбұрышты түркi ру таңбасы салынған
мыс теңгелер жатады. Мұндай таңба ең жоғарғы билеушi кағанның атағын
белгiлейтiн түркеш теңгелерiнде де бар. Таңбалардың ұқсастығы -
Сырдариядағы түркi билеушiлерi мен Жетiсудағы атақты адамдардың бiр
әулеттен тapaғaндығын көрсетедi. Бұл теңгелердiң екiншi бетiнде көтерiңкi
құйрығы қайқайып келген, оң аяғымен алға басқалы тұрған арыстан бейнесi
салынған. Екiншi түpiнe Отырар жазығының қола теңгелерi жатады. Олардың
бетiндегi таңба Педжикенттен табылған Бұхар теңгелерiнiң белгiлерiне ұқсас
әpi соғды әрпiмен жазылған жазулары бар. Екiншi бетiндегi арыстан тура
алдыңғы теңгедегiдей бейнеленген, бiрақ көркемдiгi арта түскен. Бұл
теңгелердi Отырар жазирасындағы басқа бiр беделдi ру өкiлi шығарған болуы
керек, немесе сол алғашқы рудың кейiнгі уақытта шығарған, жетiлдiрiлген
теңгесi болуы да мүмкін. Аталған теңгелер Отырартөбе жұртын және оның
айналасын (15 шақырым мөлшерiнде) қазған кезде табылған. Демек, VII ғ. аяғы
VIIIғ. басында Отырар iшкi сауда айналымын қамтамасыз ету үшiн өз мыс
теңгесiн шығарған.
Түркеш теңгелерi
Түркеш қағандығының теңгелерi VIII ғ. басынан белгiлi. Бұл
теңгелердiң алғашқы түpi түркеш билеушiлерi үстемдiк еткен 716-766 жылдарда
шығарылған. Бұл теңгенiң оң бетiнде түркештердiң таңбасы - садақ
бейнеленген, ал екiншi жағында түркеш-қаған-ақша деп оқылатын
түсініктемесi бар.
Екiншi және үшiншi түрлерiнiң түсiнiктемелерiнде Бұхар билеушiлерi-нiң
атағы және тәуелдi соғды князьдерiнiң атағы жазылған. Бұл теңгелер түркеш
билеушiлерiнiң атынан емес, түркi және сoғды билеушiлерiне тәуелдi
жергiлiктi соғды князьдерiнiң атынан шығарылған. Белгiлi ағылшын түркологы
Дж. Клоусонның болжамы бойынша, алғашқы түркеш теңгелерi ежелгi Батыс Tүpiк
қағанатының астанасы Ақбешiмде (Суяб) соғылған.
748 жылы Суябты қытайлар талқандағаннан кейiн Жетiсудың батыс бөлiгi
Талас қаласының иелiгiне айналды. Талас (Тараз) каласында түркеш
билеушiлерi теңге шығаруды жалғастыра бердi. Тараз теңгелерi алғашқы
Ақбешiм-Суяб теңгелерiне ұқсас болды. Теңгелердiң оң бетiнде садақ
түрiндегi таңба, ал сырт жағындa Түргеш қағанаты теңгесі немесе Түркінің
көк қанының теңгелері деп соғды жазуымен жазылған түciнiктeмe болды.
Қарлұқ заманында да (VIII-X ғғ.) Қазақстан аумағында түркеш теңгелерi
айналымда болды.
Саманилер мен қарахандықтар теңгелерi
Дегенмен біздің өлкемізде тек өз ақшамыз ғана емес, сонымен бірге
шетелдік валюта — фельстер де айналыста болды. Оларды аймаққа Орта Азияға
VIII ғасырдың басында басып кірген арабтар әкелді. Кешікпей оңтүстік
көршілер, ислам дінін қабылдаған қарлұқтар, саманидтер және тахиридтер
әлемдік ақшалар, сол уақыттағы — күміс дирхемдерді соға бастады.
Саманилер мемлекетiнде алтын динарлар және мыс фельстермен қатар исмаили
деп аталған жоғары сапалы күмic дирхемдер үнeмi соғылып тұрды. Бiрақ ол
негiзiнен тауар ретiнде сыртқа шығарылды. Iшкi саудада IX-XI ғасырларда
бухархудат теңгелерi (мусейяби, мухаммеди, гитрифи) үлгiлерiмен соғылған
Қара дирхемдер, т.б. бiрсыпыра теңгелер қолданылды. Олардың iшiнде
мусейяби дирхемдерi ең жоғары сапалы болды, мухаммеди дирхемдерi төменгі
сапалы күмістен, гитрифи дирхемдерi мысы басым жәй металдар корытпасынан
соғылды. Қарахандықтардың ақша шаруашылығында бұрынғыша қара дирхемдердiң
барлық түpi, оның iшiнде гитрифи тектес мыс тәрiздестерi ұзақ уақыт
айналымда жүрдi. Саудада үнeмi теңгелердiң жаңа түpi қосылып отырды. XI-
XIII ғасырлар арасы қалалық мәдениет өркендеген, тауар өндipу өciп, осыған
орай сауда кеңiнен қанат жайған кезең деп есептеледi. Өндiрiстiң қауырт
өcyi айналымда көп мөлшерде ақша болуын талап eттi. Ал осы кездегі
объективтік жағдайлар (күмісті Орта Азиядан VIII-X ғасырларда жаппай
тасымалдау нәтижесінде оның қорының азаюы және бәлкім, Илактың күміс
рудниктерінің белгілі бір мөлшерде сарқылуы) күмістің тұрақты айналымын
қалыптастыруға мүмкіндік бермеді. Мемлекеттік феодалдық бытыраңқылығы
күшейте түскен бұл факторлар күміс дағдарысы деп аталған жағдайдың пайда
болуына әкеп соқты. Дирхемдер шығару қысқарды, олардың құрамындағы күмістің
мөлшері азайып, кейбір жылдары 18-23 процентке жетті. Ішінде мыс негізі бар
сапасы төмен күмістен жасалған субэратты дирхемдер пайда болды. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz