Мақыш Қалтайұлы туралы

1. Мақыш Қалтайұлының өмір деректері
2. Мақыш Қалтайұлы . діни .ағартушылық бағыттағы ақын
3. Мақыш Қалтайұлының мысал өлеңдері
4. Ағартушы . демократтық бағыттағы ақын . жазушылар.
5. Қорытынды.
6. Әдебиеттер тізімі.

Мақыш Қалтайұлы(1869, қазіргі Астана қаласының маңында туылған — 1916, сонда дүние салған) — ағартушы, ақын. Ақмола медресесінде араб, парсы тілдерін үйреніп, дін ілімін меңгерген. Кейін Троицк қаласындағы “Расуля” медресесіне оқуға түсіп, біраз жыл “услу жәдид” әдісімен бала оқытқан. Меккеге барып, қажы атанған. Білімдарлығымен, ақындығымен танылып, “мәшһүр” деген атқа ие болды. Қазан қаласынан Мақыштың “Қалтайұлының қазақ ахуалынан бахыс еткен манзумасы” (1907 ж. татар тілінде, 1909 — 10 жылы қазақ тілінде), “Біраз ғибрат сөз” (1910), “Қазақтың айнасы” (1910), “Насихат қазақия” (1911), “Бар оқиға” (1912), “Тура жол” (1912) атты өлең кітаптары басылып шықты.

1.Әміренов,Ә.Д. Мақыш Қалтайұлының әдеби мұрасы: Филология ғылымд. канд.... дис. автореф. / Ә.Д. Әміренов; М.О. Әуезов атынд. Семей ун-ті.- Астана, 2006.- 28б.
2. Әміренов Әділбек Дәуітбекұлы: «Діни ағартушы ақын»
3.Қирабаев С. Әдебиетіміздің ақтаңдақ беттері. – Алматы: Білім,
4.Нұрғали Р. Алаш ұранды әдебиеттегі Мұхтар Әуезов көтерген
5.Ісімақова А. Ахмет Байтұрсынұлы – қоғам қайраткері, ақын,
6. Ахметов З. Жаңа идеялар жаршысы / Дулатұлы М.

Пән: Тарихи тұлғалар
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 14 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті

СӨЖ
Тақырыбы: 1.М.Қалтаевтың шығармашылық мұрасы. 2.Ағартушы-демократтық бағыттағы ақын-жазушылар.

Орындаған: Қасымова Ә.Т
Тексерген: Еспенбетов А.С.

Семей 2015

Жоспар:
1. Мақыш Қалтайұлының өмір деректері
2. Мақыш Қалтайұлы - діни -ағартушылық бағыттағы ақын
3. Мақыш Қалтайұлының мысал өлеңдері
4. Ағартушы - демократтық бағыттағы ақын - жазушылар.
5. Қорытынды.
6. Әдебиеттер тізімі.

Мақыш Қалтайұлы(1869, қазіргі Астана қаласының маңында туылған -- 1916, сонда дүние салған) -- ағартушы, ақын. Ақмола медресесінде араб, парсы тілдерін үйреніп, дін ілімін меңгерген. Кейін Троицк қаласындағы "Расуля" медресесіне оқуға түсіп, біраз жыл "услу жәдид" әдісімен бала оқытқан. Меккеге барып, қажы атанған. Білімдарлығымен, ақындығымен танылып, "мәшһүр" деген атқа ие болды. Қазан қаласынан Мақыштың "Қалтайұлының қазақ ахуалынан бахыс еткен манзумасы" (1907 ж. татар тілінде, 1909 -- 10 жылы қазақ тілінде), "Біраз ғибрат сөз" (1910), "Қазақтың айнасы" (1910), "Насихат қазақия" (1911), "Бар оқиға" (1912), "Тура жол" (1912) атты өлең кітаптары басылып шықты.
Мақыш Қалтайұлының өмірі туралы деректер оның өз туындыларында
кездеседі. Ақынның өзіне сөз беретін болсақ Қалтайұлының қазақ ахуалынан бахыс еткен манзумасы (1909) жинағындағы Атым-Мақыш...
деп басталатын өлеңінде:

Атым - Мақыш, Қалтай дер атам атын,
Бабам аты Едіге, қазақ - затым.
Ақмола дүр дуаным, қыпшақ - руым
Әр жерде сияхлықпен болды жүруім.
Туған жер Есіл, Нұра болса дағы,
Қушоқы деген жерде бүгін тұруым [25,2 ], деп өзінің ата-бабасы, туған жері, руы жайында айтып өтеді. Бұл деректерді Насихат қазақия (1911) жинағындағы Руым - қыпшақ... деп басталатын өлеңінде нақтылай түседі.

Руым - қыпшақ халқы, асылым - қазақ,
Әр қауымға жәһилдіктен болған мазақ.
Дуаным Ақмолаский, Қараөткел дүр,
Болысым Жайықбаев ғизатлу зат.
Атым - Мақыш, Қалтай дер атам атын,
Бабам - Едіге, жас келді қырыққа жақын [23,46 ].
Яғни, ақынның өзі Мың сегіз жүз алпыс тоғыз уәлидәнім (туған
жылым) деп айтып өткендей, сол кездегі әкімшілік аймақ бойынша Батыс Сібір генерал-губернаторына бағынатын Ақмола облысы, Ақмола уезінің Жайықбаев болыстығына қарайтын Қараөткелді жайлаған қыпшақ руының ішінде 1869 Ақынның дүниеге келген кезі - бұрынғы хандық билеу заманы жойылып, ел арасынан сайланған аға сұлтандық билік те жарты ғасырға жетпей өзгертіліп, қазақ даласы ұсақ болыстықтарға бөлшектеніп, биліктің барлығы патша шенеуніктерінің қолына көшкен дүрбелеңді ХІХ ғасырдың екінші Ресей империясы қазақ даласын отарлауды үдете түсу үшін 1868 жылы Қазақ даласын билеу ережелері туралы заң шығарып, әкімшілік билеу тәртібін өзгертті. Бұл реформаның басты мақсаты ережеде анық та ашық айтылды. Ол: ... объединение подвластные России народностей под одно управление, устранение от власти местной аристократии, ослабление родовых начал, чтобы добиться постепенного слияния киргизских степей с
прочими частями России [44,385 ].
Мақыш Қалтайұлының өлеңдері мен аудармаларында ескіден
келе жатқан ақыл-нақыл, мақал-мәтелдер баршылық. Кейде суретпен бейнелеп сөйлесе, көбінесе баяндау түріндегі оқиғалар тізбегі болып келеді. Алайда, қазір ұмытқан жер-су аттары, тарихи атаулар шығармашылығында кездесіп те қалады, бізге кешегімізді жақсы білу үшін ақынның шығармашылығы әлі де зерттеле түсу керек деп білеміз [13,248], деген байламы Мақыш мұрасын түбегейлі тың зерттеуді қажет ететін зәрулігін аңғартады.
Осы жерде айта кететін бір жағдай - У.Қалижанұлы татар ақыны Зариф
Каримидің Ауырулықта деген өлеңін Мақыш Қалтайұлының туындысы
ретінде талдау жасайды [13,23]. Кезінде профессор Б.Кенжебаев та осы өлеңді Мақыштікі деп қарастырған еді [14, 263]. Негізінен З.Каримидің бұл өлеңі М.Қалтайұлы тәржімалауымен 1913 жылы Қазан қаласындағы Домбровский мәтбуғасынан шыққан Айна кітабында жарияланған болатын. Мұнда өлеңді жазған Мақыш Қалтайұлы дейтін ешқандай дәлелді сөз жоқ. Сондықтан да өлең иесі - Зариф Карими, ал Мақыш Қалтайұлы өлеңді аударушы деп қарастырған жөн. Расында, татар тілінен аударған кітаптардың ішінде М.Қалтайұлының төл туындылары да бар, олардың соңында ақын Мақыш Қалтаев Қараөткел немесе жай Мақыш Қалтаев деп аты-жөнін көрсетіп, шығарма өзінікі екенін аңдатып отырады. Мақыштың сондай туындыларының бірі Ғ.Рашидиден аударған Сақ уа Сұқ халдері (1913) аударма кітабындағы Оқу парыз балаларға деп басталатын өлеңін У.Қалижанұлы Ыбырай Алтынсариннің Кел, балалар, ағартушылық мақсат-мұраттарының ортақтығына назар аудартып түйінді пікір айтады: Ы.Алтынсарин де, М.Қалтайұлы да өз өлеңдерін Алланы айтып бастап, болашақ ұрпақты адал болуға, білім-ғылымға құштар болуға, ерінбей еңбек етуге, ата-ананы, үлкенді сыйлап, кішіге қамқор болуға шақырады.
Екеуінде де педагогиканы терең білетін ұстаз екендіктерін, көп оқыған
парасатты жандар екенін көрсете білді, ұрпаққа үлгі-өнеге шаша білді. [13, 243].
Өлеңдерінде ақын өз дәуірінің қоғамдық-әлеуметтік жағдайын, қазақтың хал-ахуалын, әдет-ғұрпын жырлап, өнер-білімге, мәдениетке үндеді. Оның қоғамға, дүниеге көзқарасы жағынан діни-ағартушылық пікірі басым болды. "Қазақ әкімдері", "Ишандар хақында", "Қожалар хақында" өлеңдерінде кейбір дүмше молдаларды сынаса, "Жастар хақында", "Қарттан қашу", "Жасқа жақындасу", т.б. өлеңдерінде жастардың әр түрлі мінез-құлықтары сөз болады. Ағартушылық бағыттағы идеялары "ұылым үйрену парыздылығы", "Орысша оқу керектігі", "Басқа жұрттар қандай халде?", т.б. өлеңдерінде айқын көрінеді. Сондай-ақ "Тұрмыш" атты қолжазба журнал да шығарған. Өзінің саяси-қоғамдық, ағартушылық ойларын баспасөз беттерінде жариялап тұрды. "Жолсыз газеттеріміздің бірі", "Газетаның керектігі хақында" атты мақалалары жарияланған.
Мақыш Діни ағартушылық бағыттағы ақындар тобына жатады. Өлеңдерінде әлеуметтік мәселелерді, оқудың пайдасы,адамгершілік-имандылықты насихаттаған. Мысал жанрында бірнеше шығармалар, заман тақырыбына мақалалар жазған.
Оқытушылықпен шұғылданған жылдарда ол алты өлең кітабы мен араб-парсы поэзиясынан аударған төрт жинақты туындатады.
Қалтайұлының кітаптары діни-дүниетанымдық сипатта болғандықтан, кеңес дәуірінде ұмыт бол - ған-ды. Мақыш өзінің терең ой-толғаныстарында, фило - со - фиялық өлеңдерінде келешекте қазақ халқы бос - тан - дыққа, тәуелсіздікке қол жеткізетінін, Са - ры - арқа жері Абылай хан мен Кенесары заманын - да - ғыдай қа - зақ мемлекеттігінің орталығы болатынын болжады.

Кетер бір заман шексіз бұл ақ қарлар,
Жылынар күн, болар желсіз шуақтар.
Көре алмаспын мен ол қардың кеткенін,
Болмаса халіме бір шипа хақтан.

Кетер боран, аяз бен жел, суық та,
Жауып жаңбыр, жері көктер жуықта.
Жасыл мақпал кілем болар қара жер,
Болармын мен көрде ол уақытта.

Болар дүние ол уақытта бір жеміс бақшадай,
Ағар сулар сылдырап, төгілген ақшадай.
Шаттықпен қызық көріп жүрер әркім,
Ол күнде тек болсын менің қабірім сарай.

Өсер, көктер жер үстінде толқындап,
Сайрар құстары неше түрлі менмұндап,
Болар ол күнде әркімге бостаншылық.
Тек мен жатармын топыраққа былғанып...

Мақыш Қалтайұлы поэзиясының бір саласы - мысал өлеңдері.
Мысал жанрының қазақ әдебиетінде ерекше қарқынмен дамып, әдеби
проңесте айрықша маңызға ие болған кезеңі-ХІХ ғасырдың екінші
жаргысы мен XX ғасырдың басы. Жазба әдебиетте Дулат Бабатайұ-
лы, Ыбырай Алтынсарин, Абай Қүнанбаевтар бастап дүниеге әкелген
соны жанр Ахмет Байтүрсынов, Мәшһүр Жүсіп Көпеев, Спандияр
Көбеев, Бекет Өтетілеуов, Сүлтанмахмүг Торайғыров, Сәбит Дөнен-
таев сияқты т.б. ақын-жазушылар пшғармашылығында жалғасын та-
уьш қазақ әдебиетіндегі мысап жанрының түтас жүйесі көрініс берді.
Осы кезде қазақ қоғамында жүріп жатқан саяси-әлеуметтік, шаруа-
пгылық өзгерістер рухани жандану мен серпілістер мысал жанрының
күрт дамуына әсер еткен қозғаушы факторлар болды. Зерттеуші ғапым
Т.Қожакеевтің сөзімен айтқанда: ...дәуірдің жүртты ағаргу, тәрбиелеу идеясына қарай XX ғасырдың басында мысал жанры, әсіресе
дидактикалық мысалдар бірінші қатарға шықты [1,43].
Сөз болып отырған ксзеңде қазақ мысалының дамуына Мақыш
Қалтайұлы да өз үлесін қосты. Ақын өзінің ағартушылық мұратын
халыққа тиімді де түсінікгі етіп жеткізу үшін, қазақтың ұғымына,
таным - түсінігіне жақын, табиғатында ауыз әдебиеті нұсқаларымен
соның ішінде хайуанаттар туралы ертегілерімен егіз осы мысал жан-
рына қалам тартып, жұртқа ғибрат, нақыл - өсиет айту ниетімен бірне-
ше мысалдар жазады. Ақын мысалдары Қазанда 1910 жылы Біраз
ғибрат сөз... деген атпен жарық көрді. Онда Қой, сиыр, ешкі, арыс-
тан..., Сабырсыздық, Есекгің ойнауы, Аз үміт көп зарар бе-
рер, Бал қүрты мен шыбын, Жақсылыққа жамандық, Фақыр-
лық, байлық, Садақат атты барлығы сегіз мысал өлеңі қамтылған.
Ақын мысалдарында негізінен адамдар бойында кездесетін теріс
қылық, жайсыз мінездерді әртүрлі аңдар, құстар кейпінде, кейде адам-
ның өзін қатыстырып (Жақсылыққа жамандық) суреттей отырып,
одан қажетті қорытынды жасап, ғибрат, моральмен түйіндейді. Кітап-
тың өлеңмен жазылған беташарында ақын мысал жазудағы басты
мұраты, негізгі бағытын былай аңдатып өтеді:
Риуайатын рауиннің баяндаймын,
Білмегеннен ерініп аянбаймын.
Қанша ғажиз болсам да әр ісімде,
Бір Алладан басқаға таянбаймын.
Қанағат, тауфиқ бізге жолдас болса,
Бергені көп Алланың үлкен баймын.
Қанагат, тауфиқ жағы тақыр болса,
Адамның азғыны боп қалғандаймын [2,2],- деген жолдарда ақынның адамгершішк ои - мұратгары жатыр. Яғни Жаратқанның адал пен-
десі ретінде өмір сүру үішн ең алдымен соған тән ип қасиеттерді бойыңа
дарьгга бшуің қажег. Ал адамгершілік қасиепің негізі - имандьшық. Иман-
дылық - Алла тағаланың көрсеткен хақ жолымен журу арқылы гана бола-
ды (Қанша ғажиз болсам да әр ісімде, бір Ашіадан басқаға таянбай-
мын). Сонда имандылықгың өзі - адами қасиеттердің жиынтығы болып
табыпады. Солардың іпгінде ақын қанағат, тауфиқ, ынсап ісатего-
рияларына айрықша тоқгалады. Бұлар бар жерде Адам деген ардақгы
апқа ие болғаның, ал енді Қанағат, тауфиқ жағы тақыр болса, Адамның
азғыны боп қапғаңдаимьга деген діни - пәлсапалық, гуманистік ой тұйеді
Бүдан шығатын қорьггынды, ақын шығармашылығына тән діни агаріу-
шьшық, гуманистік мүрат - мақсаттарының оның мысал өлеңдерінде де
басты нысана болып жалғасып жатқанын аңғартады.

Макыш мысалдары дәстүрлік негізде жазылған. Риуайатын (аңыз, әңгіме- Ә.Ә.) рауиннің (әңгімешінің) баяндаймын деп өзі аңғартып отырғандай, ақын мысал жанрының ортақ сюжет, тақырыпқа жазыла беретін қалыптасқан дәстүрін сақтай отырып, жазған мысалдарына жаңа идеялық сипат беріп, өзіндік ақындық қуатымен дамытады. Соның бірі - Аз үміт көп зарар берер- деп аталатын мысалы.
Мақыш иттің қомағайлық іс - әрекетін өлең жолдарымен былай жеткізеді:

Бір ит бір күні аузына тістеп етті,
Бір көпірдің үстінен жүріп өтті.
Өзінің көлеңкесін суда көріп,
Басқа ит деп көлеңкесін хиял етті.
Сол иттің аузындағы етті алам деп,
Аузымен суды қапты секіріп кеп.
Аузына тістеген ет суға түсіп,
Аш қалды екі арада кересін жеп.

Мұнда көрсеқызар, көзі тоймас қызғаншақтық, нәпсіқұмар, дүниеқорлық
әшкереленіп, мысқылданады. (Аш қалды екі арада кересін (атаукере - өлер алдындағы соңғы дәм - Ә.Ә.) жего). Ақын адамдар бойында кездесетін жат пиғылды иттің іс - әрекеті арқылы мысалдап көрсетеді.

Мақыш мысалының соңында:
Бұл қиссада пайда көп ғибрат алсаң,
Барына қапағат қыл тілге нансаң.
Біреудің мал - бақытына көзің салсаң,
Сол итгей боларың хақ әуре-сарсаң,- деген ғибрат айтады, қанағатшыл болуға үндейді. Мысал астарында Қанағат қарын тойғызар, қанағатсыз жалғыз атын сойғызар деген халық нақышы жатыр.

Ағартушы - демократтық бағыттың құрамында қаралатын ақын - жазушылар 20 ғасырдың бас кезіндегі қазақ әдебиетінің өркендеуіне өлшеусіз үлес қосты. Олар қазақ әдебиетін шын мәніндегі өнерін жазба әдебиет деңгейіне көтеріп,өмір, дәуір сырын шынайы сипаттап, терең ашуға ұмтылды. Бұл бағыттағы ақын - жазушылардың деңгейлері түрліше сипатта болып келеді. Көбі сауатын қазақша - жаңаша оқумен ашып, кейін орыс мектептерінде оқып, дүниелік ғылым - білімнен молынан хабардар болып өсті. Олар негізінен орыс- батыс әдебиетіне еліктеп, сол деңгейде шығарма жазуға талпынды. Жазушылықпен бірге қоғам қайраткері ретінде де танылып, ұлтының ертеңі көбірек толғандырды. Қоғамдағы саяи өзгерістерді де жіті танып, соның нәтижесінде қазақ қоғамына қажетті жағдайларды дұрыс бағдарлай алды. Бұл бағыттағы ақын - жазушылар өз шығармаларында ағартушылыққа үндей отырып, қоғамдағы әлеуметтік теңсіздіктерді көре білді. Ағартушы-демократтық бағыттың құрамында қаралатын ақын- жазушылардың XX ғ.б. қазақ әдебиетіне ұланғайыр үлес қосуы. Шын мәніндегі кәсіби (профессионалдық) жазба әдебиет деңгейіне көтеріліп, өмір, қоғам, дәуір сырын кең көлемде сипаттап, терең ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.