Табиғи су көздерін санитарлық –гигиеналық тұрғыдан бағалау
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
І. Әдебиетке шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
ІІ. Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
2.1 Табиғи су көздерін санитарлық .гигиеналық тұрғыдан бағалау ... ... .10
2.2 Судың өздігінен тазалануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
2.2.1 Су көздерін санитарлық тұрғыдан қорғау ... ... ... ... ... ... ..14
2.2.2 Сарқынды лас сулардың су қоймаларға әсері және оларды жіберудің санитарлық тәртіптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2.3 Суға қойылатын ветиринарлық.гигиеналық талаптар ... ... ... ... ... .21
2.4 Судың химиялық құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.5 Су сапасын арттыру әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
2.6 Мал суару тәртіптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
ІІІ.Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
IV. Пайдаланылғанәдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
І. Әдебиетке шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
ІІ. Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
2.1 Табиғи су көздерін санитарлық .гигиеналық тұрғыдан бағалау ... ... .10
2.2 Судың өздігінен тазалануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
2.2.1 Су көздерін санитарлық тұрғыдан қорғау ... ... ... ... ... ... ..14
2.2.2 Сарқынды лас сулардың су қоймаларға әсері және оларды жіберудің санитарлық тәртіптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2.3 Суға қойылатын ветиринарлық.гигиеналық талаптар ... ... ... ... ... .21
2.4 Судың химиялық құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.5 Су сапасын арттыру әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
2.6 Мал суару тәртіптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
ІІІ.Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
IV. Пайдаланылғанәдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
Су кешенді табиғи байлық болып табылады және дүниежүзілік мұхит (94℅), жер асты суы (4℅), мұз бен қар (2℅), өзен, көл және батпақ суларынан тұрады. Барлық су қорының (1,5 млрд км3) тек 2 пайызы ғана тұщы су үлесіне тиеді.
Су дегеніміз негізгі биологиялық сұйық. Су организмге үш сұйық күйде (фазада) кездеседі: клетка ішінде, клетка сыртында және трансцеллюларлық. Оның ең көп мөлшері клетка ішінде жиналады (40-50 пайызы). Клетка сыртындағы суға қан плазмасы, клетка аралық сұйық және лимфа жатады. Трансцеллюларлық сұйық (ішек-қарын жолындағы, перикардтағы, плеврадағы, құрсақ қуысындағы, көз ішіндегі, буын қалтасындағы) тамырлардан кілегей қабат арқылы бөлінген.
Адам өмірі үшін, жануарлар мен өсімдіктердің тіршілігі үшін су аса қажет. Сонымен қатар су сыртқы орта факторлары есебінде жануарлар денсаулығына едәуір әсер етеді. Сондықтан мал организмі үшін судың алатын орны ерекше.
Су дегеніміз негізгі биологиялық сұйық. Су организмге үш сұйық күйде (фазада) кездеседі: клетка ішінде, клетка сыртында және трансцеллюларлық. Оның ең көп мөлшері клетка ішінде жиналады (40-50 пайызы). Клетка сыртындағы суға қан плазмасы, клетка аралық сұйық және лимфа жатады. Трансцеллюларлық сұйық (ішек-қарын жолындағы, перикардтағы, плеврадағы, құрсақ қуысындағы, көз ішіндегі, буын қалтасындағы) тамырлардан кілегей қабат арқылы бөлінген.
Адам өмірі үшін, жануарлар мен өсімдіктердің тіршілігі үшін су аса қажет. Сонымен қатар су сыртқы орта факторлары есебінде жануарлар денсаулығына едәуір әсер етеді. Сондықтан мал организмі үшін судың алатын орны ерекше.
1. Мырзабеков,Ж. - Ветеринарлық гигиена, - А.: Білім, 2005. - Б.200 – 204.
2. Гершун,В.И. – Ветеринарная гигиена, - А.: Қайнар, 1994. – 184 – 190 б.
3. Кузнецов, А.Ф. - Гигиена сельскохозяйственных животных – М.: Агропромиздат, 1991.
4. Кузнецов. А.Фю - Гигиена кормления сельскохозяйственных животных – Л.: Агропромиздат, 1989
5. Лаптев, А.П.,С.А.Поливский. - Гигиена – М.: Колос,1990
6. Мырзабеков, В.М. - Жалпы зоогигиена – А.: КазНИИНТИ, 1992
7. Юрков ,В.М. - Микроклимат животноводческих ферм и комплексов – М.: Россельхозиздат, 1985
8. Кузнецов,А.Ф.- Жануарларды күтіп бағу гигиенасы , - М.:Колос, 2003.- Б.145 – 150.
9. Утенкова,Т.А. – Домашняя птица. Разведение и уход. – М.: Вече, 2006. – С. – 176.
10. Морозова,О. – Утки и гуси на вашем подворье, - М.: Феникс, 2002. – С. – 200.
11. Кәдіров ,Н.Т. - Жас мал дәрігеріне кеңес, - Алматы.: Қайнар, 1973.-Б.48-53
12. Бәшірова Ж. - Мал шаруашылығы негіздері курсын оқыту негіздері. - Алматы.: Рауан, 1994.
13. Ставровский,А.Е.- Мал шаруашылығы практикумы, - Алматы.:Мектеп, 1974.
14. Әлібаев,Б., - Мал өнімдерін өндіру технологиясы, - Астана.: Фолиант,2010.
15. Байжұманов, Ә., - Мал өсіру, - Қайнар, 1987
16. Бұлашев,А., - Ветеринария негіздері, - Астана.: Фолиант, - 2009.
17. Демеуғалиев,Е.- Мал азықтандыру, - Алматы, 2000.
18. Зоотехния негіздері.-Фолиант, 2007.
19. Қазақстанда мал құс азықтандыру және азық дайындау технологиясы, - Алматы, 2006
20. Қазақстан ұлттық энциклопедиясы.- Алматы, 2002, - 4 том.
21. Нәсіпбаев,Т.- Жануарлар физиологиясы, - Алматы.: Қайнар,1995.
22 Волков,Г.К. - Ветеринарно – санитарные и зоогигиенические проблемы промышленного животноводства, – М.: Колос, 1979.
23. Волков,Г.К., Репин. В.М. - Зоогигиенические нормативы для животноводческих объектов, – М.: Агропромиздат, 1986.
24. Хмелевский, Б.Н. - Профилактика микотоксикозов животных – М.: Агропромиздат, 1985.
25. Лаптев А.П., С.А.Поливский. – Гигиена, – М.: Колос,1990.
2. Гершун,В.И. – Ветеринарная гигиена, - А.: Қайнар, 1994. – 184 – 190 б.
3. Кузнецов, А.Ф. - Гигиена сельскохозяйственных животных – М.: Агропромиздат, 1991.
4. Кузнецов. А.Фю - Гигиена кормления сельскохозяйственных животных – Л.: Агропромиздат, 1989
5. Лаптев, А.П.,С.А.Поливский. - Гигиена – М.: Колос,1990
6. Мырзабеков, В.М. - Жалпы зоогигиена – А.: КазНИИНТИ, 1992
7. Юрков ,В.М. - Микроклимат животноводческих ферм и комплексов – М.: Россельхозиздат, 1985
8. Кузнецов,А.Ф.- Жануарларды күтіп бағу гигиенасы , - М.:Колос, 2003.- Б.145 – 150.
9. Утенкова,Т.А. – Домашняя птица. Разведение и уход. – М.: Вече, 2006. – С. – 176.
10. Морозова,О. – Утки и гуси на вашем подворье, - М.: Феникс, 2002. – С. – 200.
11. Кәдіров ,Н.Т. - Жас мал дәрігеріне кеңес, - Алматы.: Қайнар, 1973.-Б.48-53
12. Бәшірова Ж. - Мал шаруашылығы негіздері курсын оқыту негіздері. - Алматы.: Рауан, 1994.
13. Ставровский,А.Е.- Мал шаруашылығы практикумы, - Алматы.:Мектеп, 1974.
14. Әлібаев,Б., - Мал өнімдерін өндіру технологиясы, - Астана.: Фолиант,2010.
15. Байжұманов, Ә., - Мал өсіру, - Қайнар, 1987
16. Бұлашев,А., - Ветеринария негіздері, - Астана.: Фолиант, - 2009.
17. Демеуғалиев,Е.- Мал азықтандыру, - Алматы, 2000.
18. Зоотехния негіздері.-Фолиант, 2007.
19. Қазақстанда мал құс азықтандыру және азық дайындау технологиясы, - Алматы, 2006
20. Қазақстан ұлттық энциклопедиясы.- Алматы, 2002, - 4 том.
21. Нәсіпбаев,Т.- Жануарлар физиологиясы, - Алматы.: Қайнар,1995.
22 Волков,Г.К. - Ветеринарно – санитарные и зоогигиенические проблемы промышленного животноводства, – М.: Колос, 1979.
23. Волков,Г.К., Репин. В.М. - Зоогигиенические нормативы для животноводческих объектов, – М.: Агропромиздат, 1986.
24. Хмелевский, Б.Н. - Профилактика микотоксикозов животных – М.: Агропромиздат, 1985.
25. Лаптев А.П., С.А.Поливский. – Гигиена, – М.: Колос,1990.
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
І. Әдебиетке шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
ІІ. Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
2.1 Табиғи су көздерін санитарлық –гигиеналық тұрғыдан бағалау ... ... .10
2.2 Судың өздігінен тазалануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
2.2.1 Су көздерін санитарлық тұрғыдан қорғау ... ... ... ... ... ... ..14
2.2.2 Сарқынды лас сулардың су қоймаларға әсері және оларды жіберудің
санитарлық тәртіптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2.3 Суға қойылатын ветиринарлық-гигиеналық талаптар ... ... ... ... ... .21
2.4 Судың химиялық құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.5 Су сапасын арттыру әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
2.6 Мал суару тәртіптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
ІІІ.Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
IV. Пайдаланылғанәдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
Кіріспе
Су кешенді табиғи байлық болып табылады және дүниежүзілік мұхит
(94℅), жер асты суы (4℅), мұз бен қар (2℅), өзен, көл және батпақ суларынан
тұрады. Барлық су қорының (1,5 млрд км3) тек 2 пайызы ғана тұщы су үлесіне
тиеді.
Су дегеніміз негізгі биологиялық сұйық. Су организмге үш сұйық күйде
(фазада) кездеседі: клетка ішінде, клетка сыртында және трансцеллюларлық.
Оның ең көп мөлшері клетка ішінде жиналады (40-50 пайызы). Клетка
сыртындағы суға қан плазмасы, клетка аралық сұйық және лимфа жатады.
Трансцеллюларлық сұйық (ішек-қарын жолындағы, перикардтағы, плеврадағы,
құрсақ қуысындағы, көз ішіндегі, буын қалтасындағы) тамырлардан кілегей
қабат арқылы бөлінген.
Адам өмірі үшін, жануарлар мен өсімдіктердің тіршілігі үшін су аса
қажет. Сонымен қатар су сыртқы орта факторлары есебінде жануарлар
денсаулығына едәуір әсер етеді. Сондықтан мал организмі үшін судың алатын
орны ерекше. Ол ерекшелік организмінің құрамының үштен екі бөлігінің судың
үлесіне тиюімен қатар оның құрамында зиянды заттар мен қауіпті микробтардың
болуымен оның малды өсірудегі санитарлық орны жан-жақты көрсетілген.
Тірі және өлі табиғатта жүретін түрлі процестер мен құбылыстардың
адам тіршілігіне жұмсалатын заттардың ішінде судың маңызы зор. Мұздарды,
батпақтарды қосып есептегенде, жер бетінің 77,5% - ын су алып жатыр. Су
қорларына – мұхиттар, теңіз, өзен, көл, жер асты сулары, мұздықтар,
атмосферадағы ылғал кіреді. Су адамдар мен жануарлардың организміне еніп,
онда болатын зат және энергия айналымына тікелей қатысады. Көптеген
процестер тек сулы ортада ғана жүре алады. Белок суда пайда болған және осы
ортада дами алады, ал белок тірі клетканың негізі болып табылады. Жер
бетіндегі биологиялық өнімдердің 43% - ын, ал оттегінің 50% - дан көбін
мұхиттар мен теңіздер береді.
Су қоры – халық байлығы, өкінішке орай жер бетіндегі тұщы судың қоры
өте аз. өзендер мен көлдердегі тұщы сулардың қоры, гидросфера ресурсының
бір пайызына да жетпейді екен. Құрлық бетінің әр түрлі жерлеріндегі тұщы
сулардың қорлары әр түрлі. Мысалы, Аляскада 1 адамға 2 миллион м3, Жаңа
Зеландияда 100 мың м3, бұрыңғы Кеңестер Одағында 18,3 мың м3, ал Қазақстан
Республикасы тұщы су қоры тапшы мемлекеттер қатарына жатады. Қазақстанда
1987 жылы халық шаруашылығына жұмсалған судың жалпы мөлшері 38 км3-ге
жетті.
Планетамыздағы адамзаттың тұщы суды пайдалануы жыл сайын өсіп келеді.
Ал, мұхиттардың, теңіздердің тұзды сулары шаруашылықта мардымсыз болса да
қолданылып жүр. Біздің республикамызда су тұщытқыш станциясы Ақтау
қаласында ғана бар. Егер ерте кезде, бір адам басына шаққанда, тәулігіне 12-
18 литр су пайдаланса, XX ғасырда мәдениеті дамыған елдерде оның шамасы
орта есеппен 200-400 литрге жетіп отыр.
Су ресурстарының “мұхит-атмосфера-жер-мұхит” системасындағы айналым
процестерінде тамаша бір қасиеті - өздігінен қайта қалпына келу қабілеті.
Сондықтан табиғатты қорғаудың аса маңызды міндеттерінің бірі табиғи
сулардың осы қасиетін сақтап қалуға барынша мүмкіндік жасау.
Судың өздігінен тазару процесіне әсер ететін физикалық факторлардың
ішінде ластаушы заттардың сұйылуы, еруі және араласуы негізгі рөл атқарады.
Қазіргі кезде адамзат қоғамында 1 жылда тұщы судың 3000 км3
шамасындайы жұмсалады. Суды ең көп пайдаланатын ауыл шаруашылығы. Ауыл
шаруашылығында пайдаланылған судың төрттен үш бөлігі қайтарылмайды. Мысалы,
1 тонна бидай өсіру үшін барлық вегетациялық кезеңде 7000 тонна, мақтаға
10000 тонна су жұмсалады.
Ауыл шаруашылығында қолданылатын улы химикаттар топырақтан
шайылып, суға түседі. Мал шаруашылығында түзілген өлі органикалық заттар
(көң, шірінді, мочевина) топырақтан суға түсіп, су жүйелеріне едәуір әсер
етеді. Органикалық заттары көп мұндай суларда көк-жасыл, қоңыр балдырлар
және жоғары сатыдағы өсімдіктер тез көбейіп, өледі, нәтижесінде судағы
органикалық заттардың массасы артады, сондықтан суда оттектің
жетіспеушілігі туындайды.
Су – зат алмасу мен ағзалар дамуына қатысатын негізгі орта. Адамзат
өмірі мен мәдениеттің дамуы көне замандардан бері сумен тығыз байланысты.
Ол қазір өнеркәсіпте, энергетикада, ауыл шаруашылығы мен балық
шаруашылығында, медицинада және т.б. толып жатқан салаларда кеңінен
механика және басқа да ғылыми салаларының зерттеу объектісі.
Судың маңызы әсіресе жер бетіндегі органикалық өмірдің дамуымен
сақталуы үшін өте зор. Биологоиялық өмірде су зат алмасу мен ағзалардың
дамуын қамтамасыз ететін бірден бір негізгі орта болып табылады.
Атмосферадағы су жазда жерді құрғап қалудан сақтаса, қыста аса суып
мұздыққа айналып кетуден қорғайды, яғни ғаламшардың біркелкі климаттың
жағдайына қамтамасыз етеді.
І. Әдебиетке шолу
ТаңтаровА.Б., А.Атабайұлының(2005ж) айтуынша ашық су көздерінің
өздігінен тазаруы түрлі қатынастарда бір мезгілде әсер ететін әр түрлі
факторлардың көмегімен өтеді. Бұл факторларға гидрологиялық (судың негізгі
массасымен бірге түсетін ластардың қосылуы мен араласуы), механикалық
(қалқып жүретін бөлшектердің), физикалық (күн радиациясы мен
температурасының әсері), биологиялық (су өсімдік организмдерінің лас
ағынның бөліктерімен өзара өатынасы), химиялық (органикалық заттардың
минералды заттарға айналуы) факторларын жатқызуға болады.
Ағынды лас сулар ашық су қоймасына келіп құйылады да сол су көзімен
араласып ластығы азаяды. Қалқымалы минералды және органикалық бөлшектердің
біразы шөгіп, су тұнады.
Өздігінен тазару процесі барысында сапрофиттер де, патогенді
микроорганизмдер де қырылады. Олар судың 1 метрден әрі тереңдігіне дейін
өтетін күннің ультракүлгін сәулесінің бактерицидтік әсерінен, судың
қоректік заттармен қосылуының, сапрофиттер бөлетін бактериофагтар мен
антагонистік әсерінен, қолайсыз температура жағдайының,тағы да басқа
факторларының нәтижесінде өледі. Судың өздігінен тазару процесі жылдың жылы
мезгілінде және ағынды су көздерінде, әсіресе өзендерде қарқынды жүреді.
А.Ф.Кузнецовтың (2003) зерттеуінше, малды суару, азықтандыру және
қолайлы жағдай туғызумен қатар, олар әрқашанда күтуді қажет етеді, осы
күтудің арқасында мал организмі өзіне қажетті табиғи тітіркендіргіш
қабылдайды. Мұндай тітіркендіргіштер организмнің физиологиялық қызметіне,
зат алмасу процесіне, организмнің функционалдық қызметінің өсуі мен
қалыптасуын арттыруға, сондай-ақ денсаулығы мен өнімділігінің өсуіне өз
ықпалын тигізеді.
Мал терісі, оның рецепторлық аппараты, бұлшық ет, жүйке жүйесін
шынықтыру нәтижесінде түгел организмге және жекелей органға тура және
жанама әсерін тигізеді. Мұндай жағдай гемостазды сақтап қана қоймай әрбір
органдардың және жүйелердің функциональдық қабілетін арттыруға ықпалын
тигізеді, түгел организмнің де жағдайын жақсартады және өнімділік қабілетін
көтереді.
Б.Л.Белкин, А.А.Шуканов және тағы басқа ғалымдардың (2001) жазуы
бойынша, тері – организмді сыртқы әсерлер мен химиялық және инфекциялық
агенттердің өтіп кетуінен қорғайтын сыртқы жапқыш. Көптеген микробтар бүтін
тері арқылы өте алмайды, бактериялар тек тер және май бездерінің өзектері
арқылы ене алады.
Жануарлардың денесі терімен немесе тері жамылғысымен жабылған. Тері
организмді сыртқы ортадан бөліп тұратын бөгет іспетті. Тері арқылы сыртқы
ортамен байланыс жүзеге асырылады.
В.И.Гершун, Р.К.Туякова (2005) мәліметтерінше, Мал шаруашылықтары
пайдаланатын табиғи су көздері мамандар тарапынан үнемі санитарлық
бақылауда болуы қажет.
Санитарлық бақылауға алудың негізгі мал фермаларын сумен қамтамасыз ететін
барлық су көздерін есепке алу мен паспорттаудан тұрады. Су көздеріндегі
судың сапасы мен мөлшеріне сипаттама беру үшін санитарлық паспорт
пайдаланылады. Бұл құжатта су көзінің санитарлық жағдайы, тексеру
нәтижелері, судың химиялық құрамы мен бактериологиялық кқрсеткіштері, мал
арасында, әсіресе суға байланысты шығатын аурулардың барлық шығу жағдайлары
жайлы мәліметтер көрсетіледі.
Санитарлық паспорт су көзінің басында жүргізілген санитарлық
зерттеулердің негізінде толықтырылып, эпизоотологиялық, топографиялық және
техникалық жағдайлары анықталады.
Су қоймаларын санитарлық-топографиялық тұрғыдан зерттеу су көзінің тегі
мен типін, көлемі мен тереңдігін, топырақ пен жер қыртысының терең топырақ
асты қабатының сипатын, жер, су көзі айналасының топографиясын белгілеуге
мүмкіндік береді. Топырақ пен судың көзін ластайтын мүмкіндіктердің бар
–жоқтығын анықтайды. Су жиналатын орындар мен жабдықтар қаралады.
Ф.А.Соловьевтың (1969) дерек көздеріне сүйенсек, Лас суды механикалық
тазалау-бұл сүзгі және арнайы құм ұстағыш арқылы, сондай-ақ әртүрлі
тұндырушылар арқылы іске асырылады. Суда өте үлкен қалқып жүрген заттар
арнайы сүзгіде ұсталып қалады. Қүм ұстағыш –бұл аса үлкен емес
горизонтальды тұндырғыш, мұндағы су үлкен жылдамдықпен (30-60 мсек) ағады.
Осы кезде құм ұстағыштың түбіне тек ауыр минералды бөлшектер тұнып
үлгереді,мысалы: құм, уақ тас және т.б. Ал, органикалық жеңіл бөлшектер лас
судың өте жай аққан кезінде тұндырғышқа шөгеді.
Тұндырғыштардың екі түрін қолданады: біріншісі таза жаңа шөгінді, ал
екіншісі шіріген шөгіндіні тұндыру. Үлкен тазалау станциясында лас судың
жаңа шөгіндісін арнайы қондырғы –метантенкте залалсыздандырады. Ал кіші
және орташа станцияларда тұндырғыштың екінші түрін жиі қолданады. Бұған
септиктенк және екі ярусты тұндырғыш жатады. Ал септиктенк жергілікті
каналдық жүйедегі тұндырғыштың өте тиімді түріне жатады. Мұның көлемін
арнайы лас судың ағуы өте жай ағу үшін жасайды және 24-28 сағатта ағып өту
керек. Осы кезде септиктенктің түбіне өте уақ және жеңіл органикалық
заттардың бөлшектері және гельминт жұмыртқалары шөгіп қалады.
В.Ф.Костюнинаның (1971) еңбектері бойынша, Суда кездесетін тұздың
жиынтығының құрамы мал организміне әсері әртүрлі. Мал ішетін судың
органолептикалық белгілері бойынша минералдануының шегі 1 литріне 1 грамм
болған кезде анықталады және тұщы суда бұл көрсеткіш бұдан жоғары болмауы
керек. Құрамында тұзы көп судың дәмі кермек немесе ащы келеді. Тұщы судың
құрғақ қалдықтарының негізгі бөлігі хлоридтер мен сульфаттар. Олардың дәмі
кермек және ащы екендігін сезіну шегінің деңгейі мына төмендегідей:
хлоридтер 1литрде 350 мг, ал сульфаттар 500мгл дейін. Аса минералды су ас
қазанның секреторлық қызметіне әсер етіп, су-тұз тепе-теңдігін
бұзатындықтан организмде көптеген зат алмасу және биохимиялық процестер
бұзылады.
Судың минералды болу –болмауын әуелі түйе, содан кейін қой, ешкі
онша елемейді. Тағы бір айта кететін жайт судың минералды құрамының
өзгеруін сақа, қысыр малға қарағанда жас мал мен буаз мал қатты сезеді.
В.А.Аликаевтың (1970) оқулығында жануарларды жуудың артықшылықтары
келтірілген:
Егер судың температурасынан төмен немесе оған тең болса, терінің
температурасының төмендеуімен және қантамырларының тарылуымен сипатталатын
жергілікті салқындау болуы мүмкін. Ылғалды тері ылғалды жай буландырып,
құрғақ теріге қарағанда жылуды шамамен 4 есе көбірек жоғалтады. Жуылған
теріні тезірек құрғатады. Жануарларды щетка – душпен 300С сумен жуады.
Қолмен жуу көп еңбекті қажет ететін процесс. Сондықтан механикаландырылған
жууды пайдаланады. 5-10 минуттың ішінде төрт сиырды жуа алатын машина
жасалынған. ЛСД-1, ЛСД-2 және ДУК дезқұрылғыларды қолданады.
А.Г.Онеговтың (1984) оқулықтарына көз жүгіртсек, Ағынды лас
сулармен су қоймасына әртүрлі микроорганизмдер: ішек микроорганизмдері,
індетті ауру қоздырғыштары және гельминт – құрт жұмыртқалары да бірге ағып
қосылады.
Су қоймаларына өнеркәсіптің ағынды сулары әртүрлі әсер етеді. Олардың
кейбіреулері (ет комбинаттарының ағынды сулары, жүн жуған, тері, утильдеу,
шарап-темекі өндірісі, қант және басқа зауыттар) құрамы жануар және өсімдік
тектес органикалық заттармен ластанса олар өндіріс суларына қарағанда
ерітілген көміртегіні көп пайдаланады. Сонымен бірге бқл су құрамында нашар
еритін заттар бар және патогенді микробтар мен гельминт құрттары болады,
олар су түбінде шөгінді түзеді. Кейде металл өңдейтін, химиялық және
текстиль өнеркәсібінің ағынды суларымен бірге жануарлар мен балықтарға
қауіпті, улы заттар түседі. Олардың көбісі ерімейді, жойылмайды, сондықтан
оларды зарарсыздандыру еш қауіпсіз концентрацияға дейінгі деңгейде сұйылту
нәтижесінде жүреді.
Әртүрлі қнеркәсіп мекемелерінің ағынды суларының әсерінен таза су
қоймасы сілті және қышқылға қалыпты реакция өзгереді, әртүрлі дәм мен
иіске ие болады. Су қоймасының ішінде май, мұнай қалдықтары болуы
нәтижесінде су бетінде ауа өтуіне кедергі келтіріп, бұл суды басқа
мақсатта пайдалануға еш мүмкіндік жоқ.
И.Ф.Храбустовскийдің (1984) жазғанына тоқтала кететін болсақ,
Суға малды қатты уландыратын, тіпті өлім-жітімге ұшырататын басқа да улы
заттар (пестицидтер, инсектицидтер, дезинфектанттар және т.б) түседі.
Мал суғаруға және мал шаруашылығы қажетіне пайдаланатын су сапасын
стандарттау қазіргі кездегі ветеринариялық сақтандыру шараларының ең
маңыздысының бірі.
Мал суаратын су құрамы мен сапасы жөнінен МЕМСТ 2874-82 Ауыз су сапсына
қойылатын гигиеналық талаптар мен бақылау талаптарына сай келуі тиіс бүкіл
су құбыры жүйесінде сақталуы қажет және олардың сумен қамтамасыз ету
көзінің түріне немесе суды өңдеу жүйесіне қатысты болмауы керек.
Судың химиялық құрамының зиянсыз көрсеткіштеріне табиғи суда
кездесетін, суды өңдеу үстінде реагент ретінде қосатын, су көздерін
өнеркәсіпте, ауылшаруашылығында ластануы салдарынан болатын заттар
енгізіледі.
Ж.Б.Мырзабековтың (2005ж) еңбегінде, Жер беті суларының сапасына
келетін болсақ, барлық ірі су ағымдарының сапалы ішетін суға қойылатын
стандартқа сәйкес емес.Ертіс, Іле, Орал, Сырдария сияқты ірі өзендер
трансшекаралық болғандықтан қатты ластанған. Сондықтан олардың алдын ала
өңдеусіз ішуге немесе шаруашылыққа пайдалануға жарамайды. Нұра өзені түпкі
қабатында, суында және шайындыларда сынап мөлшерінің деңгейі жағынан
республикада ең ласы болып есептеледі. Ертіс өзенінде мыс (2 ШЖК дейін) пен
мырыш (25 ШЖК дейін) мөлшері осы уақытқа дейін жоғары. Балқаш суында, Іле
өзенінде мыстың, мырыштың және никельдің мөлшері жылдан жылға көбеюде. (2-8
ШЖК арасында).
В.И.Гершунның (1994) келтірген еңбектерінде қойларды екі мәрте
суарады: өріске шығар алдында және одан кешкісін оралғанда. Қойлардың
өрісте жайылу мерзімі жазда 12-14 сағат, ал күзде 8-9 сағат. Қойды жаю үшін
күн шығар алдында бастап, сағат 10-10 ге дейін, сағат 11-ден 17-ге дейін
мал күндіз демалады, сағат 17-ден 18-ге дейін суарып, 18-ден 22-ге дейін
кешкі жаю өтеді. Күз бен көктемде қойларды өріске кешірек шығарып, қораға
ертерек оралтады. Күн көзінің ұзақтығына қарай ауа да, өріс оты да тиісінше
жылынады. Жазғы аптаған ыстықта мал нашар жайылады. Сондықтан сағат 10-11-
ден 16-17-ге дейін бастырма астында немесе көгеріс қалқасында тынығуы
тиіс. Жайылымдық жағдайында ветеринариялық байқаудан немесе өңдеуден өткізу
үшін отардан жекелеген немесе бір тобын бөліп алуға тура келеді.
Ол үшін бөлгіштер пайдаланылады. Екі қалқан қойлар үшін кірме
загонға айналып, олар ұзындығы 6-7 м және кеңдігі 0,4 м коридормен өтіп,
қайта загонға кіреді. Оған қойлар қайта серіппелі есікпен барады. Таулы
жағдайда қойларды сатылы әдіспен жаяды. Мал көктемнен көк шөптің шығымына
қарай жазық даладан тау басындағы жайылымдыққа біртіндеп өрлеп отырады.
Күзге қарай қыстау үшін жазыққа баяу қайта түсе бастайды.
ІІ. Негізгі бөлім
2.1 Табиғи су көздерін санитарлық –гигиеналық тұрғыдан бағалау
Организмдегі су құрамы олардың түріне, жасына, жынысына және ұлпаның
типіне байланысты болады. Мысалы, жылқы организміндегі су оның дене
массасының 55 пайызын, сиырда 60 пайыз, үй қоянында 72 пайыз, балықта 80
пайызды құрайды. Жас жануарларда, әсіресе, жаңадан туған төл организмінде
су сақа жануарлармен салыстырғанда едәуір көп болады. Жаңа туған бұзау
денесінің 72 пайызын, 1,5 жастағы тайыншаның 61 пайызын, сақа бұқада 52
пайызын су құрайды. Семіз мал денесіндегі су мөлшері арық малға қарағанда
айтарлықтай аз. Өйткені, май ұлпасы суға мейлінше кедей келеді. Мәселен,
арық қой денесіндегі су 60 пайыз, семіз қойда 46 пайыз құрайды. Ал, кейбір
жануарлардың (түйелер) ерекшелігі су жетіспеген жағдайда жиналған ішкі
майлардан (өркеш майы) метаболикалық су түзіп, организмдегі су балансы
теңестіріледі. Ал жануарлардың эмбриондарында су мөлшері олардың
массасының 97 пайызын құрайды.
Шығу тегіне қарай су атмосфералық, жер беті және жер асты суы деп
бөлінеді.
Атмосфералық су жер бетіне жауын, бұршақ, қар, шық және тұман күйінде
түседі. Олар құрамындағы газдардың (азот, оттегі, көміртегінің қос тотығы)
жоғарылығымен ерекшеленеді. Бұл сулар құрамында көмір қышқылы болғандықтан
қышқыл реакциялы болады. Сондықтан да дәмі ұнамсыз келеді. Мұндай сулар
ішуге, көбінесе жарай бермейді.
Жер бетіндегі сулар жер бедерінің (шалшық, тоған, өзен, көл, теңіз)
ойпаңдау тұсына барып орын тепкен атмосфералық су мен жер беті суының
кейбір бөлігі. Бұл суды да сол қалпында іше беруге жарамайды, алдын ала
өңделіп барып пайдаланылады.
Қазақстан территориясында жер беті суының мол қоры орналасқан және
оның негізгісі өзен мен көлдер болып табылады. Гидрологиялық 7557 өзен бар
деп есептеледі.Өзендер Республика территориясында біркелкі орналаспаған.
Олардың 50 пайыздан артығы таулы және тау етек аудандарында орналасқан.
Республикада үш үлкен су көздері (Балқаш көлі, Арал және Каспий
теңіздері), екі көл (Алакөл мен Теңіз) және 38 мыңнан астам кіші көлдер
орналасқан.Алайда, жер беті суларының ресурсының (100,5 км3 жылына)
біркелкі орналаспауы оларды тиімді пайдалануға кедергі болып отыр.
Жер беті суларының сапасына келетін болсақ, барлық ірі су ағымдарының
сапалы ішетін суға қойылатын стандартқа сәйкес емес.Ертіс, Іле, Орал,
Сырдария сияқты ірі өзендер трансшекаралық болғандықтан қатты ластанған.
Сондықтан олардың алдын ала өңдеусіз ішуге немесе шаруашылыққа пайдалануға
жарамайды. Мысалы, Орал өзені фенолмен жоғары деңгейде ластанған (3ШЖК
дейін). Іле өзенінің экологиялық ауыр жағдайы оның суының бормен (21,8 ШЖК
дейін) және алты валенттілік хроммен (14 ШЖК дейін) шектен тыс ластануынан
туып отыр. Нұра өзені түпкі қабатында, суында және шайындыларда сынап
мөлшерінің деңгейі жағынан республикада ең ласы болып есептеледі. Ертіс
өзенінде мыс (2 ШЖК дейін) пен мырыш (25 ШЖК дейін) мөлшері осы уақытқа
дейін жоғары. Балқаш суында, Іле өзенінде мыстың, мырыштың және никельдің
мөлшері жылдан жылға көбеюде. (2-8 ШЖК арасында).
Үлкен су көздерімен кішігірім өзендердің ластануы негізінде
канализациялық тазалау қондырғыларының шамадан тыс пайдалануы мен олардың
тиімсіз жұмысы, аракідік лас сулардың жіберілуі, суды қорғау зоналарының
қанағаттықсыз жағдайымен байланысты. Сондықтан ең бастысы жер беті суларын
қоқымданудан, ластанудан және сарқылудан қорғау.
Қазақстан үшін, әсіресе, Аралдың тартылуы орасан зор дүниежүзілік
әсері бар апат болып отыр. Теңіз суының тартылуы үлкен алқапты
шөлейттенуге, аймақтың климатының өзгеруіне және адам мен мал денсаулығына
үлкен зиян келтіруде. Қазіргі кезде Аралды (Кіші Арал) сақтау,соған
байланысты экологиялық апаттың зардабын азайту мақсатында үкіметіміз қыруар
жұмыс істеуде.
Жер асты суы ең алдымен атмосфералық судан тұрады. Өйткені,
атмосфералық су топырақтың төменгі қабатында өтеді де, онда жер асты су
ағыны немесе су қоймасы ретінде жиналады. Бұл сулар жер қыртысы
саңылауының су өткізбейтін қабатының үстіне шоғырланып, сулы қабат
құрайды. Егер бұл қабат бірінші су өткізбейтін қабатпен топырақтың
аралығына орналасса және жер бетіне жақын жатса ол атмосфералық қысым
әсерінде болады. Ал бұл қабат су өткізбейтін қабаттар аралығында орналасса
онда ол гидростаттық қысым (артезиан су) әсерінде болады. Санитарлық
тұрғыда жер асты суы тайыз, терең су және артезиан суы деп бөлінеді. Тайыз
су әдетте жердің үстіңгі қабатында (2-3м) алғашқы су өткізбейтін қабат
үстінде болады.Оның жататын тұсы бұл қабаттың тереңдігіне, сондай-ақ жыл
мезгіліне байланысты.Құрғақшылық кезде оның мүлде жойылып кетуі мүмкін. Бұл
судың бір бөлігін топырақ ерітінділері құрайды. Тез ластанатын
болғандықтан, оның дәмі қанша жақсы болсада көп жағдайда ол ішуге
жарамайды.
Терең су (7 метрден 2-3 км дейінгі, тіпті 6,5 км дейінгі тереңдікте)
алғашқы су қткізбейтін қабаттың астында жатады. Олар су шығатын бірнеше
белестерде орналасып, қысымды, қысымсы да бола алады. 15 м тереңдікте
жатқан жер асты суы тайыз су деп аталады. Бұл сулар адамдарды ауыз сумен
қамтамасыз етудегі ең басты су көзі болып табылады. Ал 15 метрден төмен
жатқан су терең су деп аталады. Бір литрінде кемінде 1000 мг еріген тұз
немесе көмір қышқыл тотығы, әйтпесе тұщы суда сирек кездесетін
элементтердің, мысалы, бром, йод, фтор, темір, радий бар терең суды
минералды су деп атайды.
2.2 Судың өздігінен тазалануы
Ашық су көздері үздіксіз түрлі ластану жағдайларына ұшырап жатады.
Дегенмен, ірі су көздерінде, ұсақ су көздеріне қарағанда су сапасының
нашарлануы едәуір сирек кездеседі. Оның себебі өзен, көл суларының түрлі
физико-химиялық және биологиялық процестердің әсерімен қалқымалы
бөлшектерден, органикалық заттардан, микроорганизмдерден, басқа ластардан
өздігінен тазару қасиеті бар.
Ашық су көздерінің өздігінен тазаруы түрлі қатынастарда бір мезгілде
әсер ететін әр түрлі факторлардың көмегімен өтеді. Бұл факторларға
гидрологиялық (судың негізгі массасымен бірге түсетін ластардың қосылуы мен
араласуы), механикалық (қалқып жүретін бөлшектердің), физикалық (күн
радиациясы мен температурасының әсері), биологиялық (су өсімдік
организмдерінің лас ағынның бөліктерімен өзара өатынасы), химиялық
(органикалық заттардың минералды заттарға айналуы) факторларын жатқызуға
болады.
Ағынды лас сулар ашық су қоймасына келіп құйылады да сол су көзімен
араласып ластығы азаяды. Қалқымалы минералды және органикалық бөлшектердің
біразы шөгіп, су тұнады.
Өздігінен тазару процесі барысында сапрофиттер де, патогенді
микроорганизмдер де қырылады. Олар судың 1 метрден әрі тереңдігіне дейін
өтетін күннің ультракүлгін сәулесінің бактерицидтік әсерінен, судың
қоректік заттармен қосылуының, сапрофиттер бөлетін бактериофагтар мен
антагонистік әсерінен, қолайсыз температура жағдайының,тағы да басқа
факторларының нәтижесінде өледі. Судың өздігінен тазару процесі жылдың жылы
мезгілінде және ағынды су көздерінде, әсіресе өзендерде қарқынды жүреді.
Судың өздігінен тазару процесінде сапрофитті микролора мен су
организмдері үлкен роль атқарады. Су көздері микрофлораларының кейбір
өкілдері патогенді микроорганизмдердің антогонистері болып табылады.
Сөйтіп, олар патогенді микроорганизмдерді қырып тастайды.
Қарапайым су организмдері, сондай-ақ зоопланктондар өз ішектері
арқылы су өткізіп отырып, орасан зор бактерияларды жояды. Су көзіне түскен
бактериофагтарда ауру тудыратын организмдерге әсер етеді.
Судың өздігінен тазаруының негізгі процестерінің бірі – органикалық
заттардың минералдануы, яғни органикалық заттардан биологиялық, химиялық,
тағы басқа факторлардың әсерімен минералды заттардың түзілуі. Минералдану
кезінде су органикамен қосылады, осыған орай микробтардың органикалық
заттары тотығады. Сөйтіп, бактериялардың бір бөлігі қырылады. Минералды
заттардың жауын-шашынға араласып, нағыз ертінді немесе тұнба ретінде, ал
органикалық заттар-коллоидты күйде кездеседі де суды лайлайды.
Органикалық заттардың суда минералдану (ыдырау, тотығу) процесі
былайша жүреді: алдымен белоктық заттар содан кейін құрамында азоты бар
анағұрлым қарапайым заттар (альбумоздар, пептондар), әрі қарай
аминқышқылдары, органикалық қышқылдар мен аммонийлы қосылыстардың (әдетте
аммиак) түрлі қалдықтар түзеді. Құрамында азоты бар органикалық заттар
тотығуының алғашқы минералды өнімі – аммонийлы ион немесе аммиак. Нитриттер
мен нитраттар жоқ кезде, әсіресе соңғы ион мн аммиактың концентрациясы
жоғары болса, су жаңа ғана ластанған деген сөз. Аммиак, дұрыс айтсақ,
аммоний азоты, әдетте, тотықтырғыштар бар кезде нитритке айналады, бірақ
бұл тотыққыш қосылыстары өте тұрақсыз. Олар оттегінің әсерімен нитратқа
дейін тотығады. Нитраттар құрамында азоты бар органикалық өнімдерінің
минералдануы барысындағы ақырғы қосылыс болып табылады.
Майлардың және көмірсутегілердің суда тотығуы нәтижесінде
көміртегінің қос тотығы және су (СО2, Н2О) түзіледі.
Құрамында азоты бар заттардан шыққан тегі органикалық заттар
дегеніміздің дәлелі ретінде, судың аса жақсы тотыққыштығын, еріген
оттегінің мүлде дерлік жоқтығын, хлоридтердің, фосфаттардың және т.б болуын
алуға болады.
Судың жақсы аэрациясы, яғни судың оттегімен қанығуын (баюын)
тотықтыру процестері мен биологиялық, тағы басқа процестердің белсенділігін
қамтамасыз етіп, судың тазаруына мүмкіндік жасайды.
Судың өздігінен тазару жылдамдығы көптеген жағдайларға байланысты.
Олар: су көзіне түсетін лас заттар мөлшері, су көзінің тереңдігі, судың ағу
жылдамдығы, температурасы және онда еріген оттегінің бар-жоқтығы, судың
микрофауна және флора құрамы және т.б. Дегенмен су көзінің түрлі ластардан
өздігінен тазаруға деген белгілі бір қабілеті шектеулі.
Қорғасын, мыс, мырыш, сынап қосылыстары да қалдық ағынмен келіп, су
көздеріне түссе мал организмін уландырып қана қоймай, сонымен бірге судың
өздігінен тазару процесін кешеуілдетіп, органикалық қасиетін нашарлатады.
Шағын су көздерінде белоктық сипаттағы ластаушылардың едәуір мөлшері
болса, олардың ыдырауынан пайда болатын аралық заттар (әсіресе, күкіртті
сутегі, нитриттер, диаминдер және т.б) жиналады. Ал бұл заттар мал үшін өте
улы келеді.
Жер асты суының өздігінен тазаруы топырақ арқылы сүзілуі арқасында
және минералдану процесі есебінен болатын құбылыс. Міне,осылардың
нәтижесінде су органикалық ластаушылар мен микроорганизмдерден толық тазара
алады
2.2.1 Су көздерін санитарлық тұрғыдан қорғау
Табиғи суды қорғау проблемасы көп жағдайда олардың әлеуметтік
тұрғыдан және өнеркәсіп кәсіпорындарының қалдық суымен ластануын алдын
алуға байланысты туындайды. Жер беті су көздерін қорғаудың негізгі жолдары:
суды қайта пайдалану жүйелерін енгізу, лас суларды су қоймаларына ағызбау
және оларды тазалау, қалдықсыз және сусыз технологияларды дамыту, лас
суларды жер асты су қабаттарына енгізу, пайдаланған суды тазалау және
зарарсыздандыру. Жер беті суларын ластанудан қорғауда гидротехникалық және
агроорман – мелиоративтік шаралардың маңызы зор.
Пестицидтер мен тыңайтқыштардың зияндығын азайту мақсатында олардың
мөлшері мен қолдану уақытын қадағалау және суаратын сумен бірге пайдалану,
өсімдіктерді қорғауда улы химикаттарды биологиялық әдістермен ауыстыру
тиімді.
Басқа лас су көздеріне қарағанда мал шаруашылығының ағынды лас
суларының ерекшелігі оларды утильдеудің өте күрделілігі, әрі су көздеріне
жойқын әсер етуінде. Малдан шығатын зиянды ағынды суларды өңдеудің қазіргі
ең танылған технологиясы – оларды фракцияларға бөлу: қатты және сұйық
бөліктерге. Қатты бөлігін компост ретінде пайдалануға болады, ал сұйық
бөлігін (қоюлығы 18 пайызға дейін) реактордан өткізіп гумусқа (қара
шірікке) айналдырады. Органика ыдыраудың барысында метан, көмірқышқыл газы,
күкіртті сутегі бөлініп шығады. Аталған газдың энергиясын жылу мен энергия
өндіруге пайдалануға болады.
Санитарлық күзет аймағы. Қазіргі қағидаларға сай, суды зерттеу
нәтижелеріне қарамастан, су көздері санитариялық күзет аймағымен
(СКА)қамтамасыз етілуі тиіс және тек күзеті бар су көздері ғана
пайдаланылады.
СКА дегеніміз- су көздерінің және су құбыры құрылысының
айналысындағы белгіленген арнаулы тәртіп сақтауға тиіс территория. Мұны
ұйымдастырудағы мақсат-су көздерін, су құбырын, құрылысын және олардың
территорияларын ластандырмас үшін күзетпен қамтамасыз ету. СКА-ны, ең
алдымен оңай ластанатын жер беті су көздерінің маңынан құру керек. Бұл
шараның жер асты суында санитариялық қорғаудың зор маңызы бар. Өйткені,
мұндай шара қолданылмаса олардың да ластануы әбден ықтимал.
Ішетін ауыз суды ашық су көздерінен алатын су құбырларына арналған
СКА-ға белдеу енгізіледі. Олар: қатаң тәртіп белдеуі; шектеу белдеуі және
бақылау белдеуі.
СКА-ның алғашқы белдеуі су көздері бар және де су жинайтын, су құбыры
құрылыстары орналасқан аумақты қамтиды. Бұл белдеуде адамдар тұруға,
уақытша жүруге және құрылыс салуға (су құбырының техникалық қажеттілігіне
байланысты объектілерден басқа) болмайды. Бұл белдеу өзендер мен
жармалардың су жинағыштан ағыстың жоғары бойымен кемінде 200 м және ағыстың
төменгі бойымен кемінде 100 м алқапты қамтиды. Қатаң тәртіп белдеуінің
көлемі өзен мен арнаның еніне байланысты. Егер өзен мен арнаның ені 100 м
дейін болған кезде алғашқы белдеуге бүкіл акватория мен қарсы жағалаудың
бір бөлігі (ені 50 м) енеді, өзеннің немесе арнаның ені бұдан үлкен болған
кезде акватория ені кемінде 100 м болуға тиіс
Жер беті су көздерін санитариялық қорғау аймақтары орналасқан аумақты
қамтиды. Бұл белдеуде адамдар тұруға, уақытша жүруге және құрылыс салуға
болмайды. Бұл белдеу өзендер мен жармамалардың су жинағыштан ағыстың жоғары
бойымен кемінде 200м және ағыстың төменгі бойымен кемінде 100м алқапты
қамтиды. Қатаң тәртіп белдеуінің көлемі өзен мен арнаның еніне байланысты.
Егер өзен мен арнаның ені 100м дейін болған кезде алғашқы белдеуге бүкіл
акватория мен қарсы жағалаудың бір бөлігі енеді, өзеннің немесе арнаның ені
бұдан үлкен болған кезде акватория ені кемінде 100м болуға тиіс.
Су қоймалары мен көл үшін бірінші белдеу бүкіл акватория бойынша су
жинау құрылысынан 100м қашықтан өтетін шекарамен белгіленеді.
Жер асты су көздерін пайдаланған кезде қатаң тәртіп белдеуінің
радиусы су жинауышты айналдыра кемінде 30-50м келетін жалпы алаңы 1 гектар
жерді алады. Жақсы қорғалатын қабатаралық суы болса, аталмыш белдеу аймағы
0,25га дейін шектеулі мүмкін.
СКА-ның екінші белдеуі немесе сумен қамтамасыз ету көзін тікелей
қоршап жатқан территория жатады. Ол өзеннің жағалауынан 500-1000 метр
қашықтықтағы аймақты алып жатыр. Бұл аймақтың ұзындығы өзеннің қуаттылығына
байланысты: үлкен өзендер үшін 20-30 км дейін, ал орташа өзендерде 30-40 км
дейін барады.
Ашық су көздері үшін СКА - ның екінші белдеуініңшекарасын белгілеудің
(өзен ағысының жоғары бойынан) негізгі көрсеткіші ретінде оның бактериялар
мен органикалық заттардан өздігінен тазару процесінің жүру жылдамдығы
белгіленген (климатқа байланысты бұл процес аяқталу үшін судың 3-5 тәулік
бойы ағысы қажет).
Ақпайтын су көздерінде орналасқан су алатын орындар үшін шектеу
белдеуінің шекаралары оның бүкіл акваториясының барлық жағынан 3-5 км
қашықтықты қамтиды.
Жер асты су көздерінде бұл белдеудің негізгі мақсаты төменгі су
орналасқан қабаттарды микробтық ластанудан қорғау болып табылады. Жер асты
суларын микробтық ластанудан тиімді түрде қорғау үшін шектеу белдеуінің
шекарасынан су алатын көзге дейін ластанған ағыстың қозғалыс уақыты
зардапты микробтардың өміршеңдігі мен вируленттік қасиеттерін жоғалтуына
жеткілікті болуы керек (100-400 тәулік арасында).
Бұл территорияны шаруашылық қажеті үшін, яғни мал бағуға және т.б.
пайдалануға тыйым салынады.
СКА – ның үшінші белдеуі (бақылау белдеуі) екінші белдеудің сыртында
жатқан территорияны қамтиды. Бұл аймаққа су көзінің айналасындағы су
сапасының құрылуына әсер ететін белгілі бір жер алаңы енеді. Оның
шекарасы су көзінің химиялық заттармен ластану жағдайына сәйкес келеді.
Мұнда санитарлық қызмет органдары су індеті (инфекцияның) есебіне тұрақты
бақылау жүргізеді. Сөйтіп, су арқылы індетті аурулар тармас үшін алдын алу,
сақтандыру шараларын ұйымдастырады.
Жер бетіндегі су көздерінің және су құбырларының бас құрлысының
санитарлық күзет аймағының (СКА) мөлшері түрлі жағдайларға байланысты
әрбір жекеленген жайттарда санитарлық органдарының келісімімен және құрылыс
нормалары мен ережелерінің талаптары ескеріле отырып белгіленеді.
Су ресурстарын орынды да, тиімді түрде пайдалану, суды ластанудан,
бүлінуден күзету, зиянды әсерлерді жою және алдын алу үшін су қорын
мемлекеттік баұылауға алудың ерекше маңызы бар. Бұл бақылаудың міндеті –
барлық мемлекеттік, кооперативтік, қоғамдық кәсіпорындардың, ұйымдар мен
мекемелердің және барлық азаматтардың су пайдаланудың белгіленген тәртібін,
су қорғау, олардың зиянды әсерлерінің алдын алу және жою, суды есепке алу
ережелерін және басқа да ережелерді сақтауын қамтамасыз ету.
Суды ластаудан сақтау, сондай- ақ судың зиянды әсерлерінің алдын алу
тұрғысында құқықты нормалар белгіленген. Суды шаруашылық қажетіне
пайдаланатын ұжымшарлар мен кеңшарлар, тағы басқа кәсіпорындар, ұйымдар мен
азаматтар су пайдаланудың белгіленген жоспарын, ережелерін, нормалары мен
тәртіптерін сақтауға міндетті.
Пайдаланылатын су көздерінің құрамы мен қасиеті, яғни суды
шаруашылыққа немесе ішуге және мәдени-тұрмыстық пунктерінде қолдану
кезінде оның барлық санитарлық көрсеткіштері белгіленген нормадан аспауы
керек.
2.2.2 Сарқынды лас сулардың су қоймаларға әсері және оларды жіберудің
санитарлық тәртіптері.
Бүкіл ағынды лас судың ең соңғы жиналатын жері табиғи су қоймасы.
Тазаланбаған және зарарсыздандырылмаған ағынды лас сулардың еш бөгетсіз
табиғи су қоймаларына қосылуы (өзен, көл) оларды ластап, залалдап, олардың
табиғи су көзі ретінде пайдалану мәнін жоғалтады. Мысалы, шаруашылық немесе
тұрмыстық ағынды лас сулар табиғи сулардың физикалық қасиетін өзгертеді,
оны лайландырып өзіне тән иістену жағдайын туғызады. Сонымен қатар су
қоймаларының су түбіндегі тұнба және органикалық заттар судағы еріген
оттегіні үлкен көлемде пайдалана отырып ыдырайды, нәтижесінде оның қоры
біртіндеп азайып су қоймасындағы су сасып, су ағынды су қоймасына айналады.
Ағынды лас сулармен су қоймасына әртүрлі микроорганизмдер: ішек
микроорганизмдері, індетті ауру қоздырғыштары және гельминт – құрт
жұмыртқалары да бірге ағып қосылады.
Су қоймаларына өнеркәсіптің ағынды сулары әртүрлі әсер етеді. Олардың
кейбіреулері (ет комбинаттарының ағынды сулары, жүн жуған, тері, утильдеу,
шарап-темекі өндірісі, қант және басқа зауыттар) құрамы жануар және өсімдік
тектес органикалық заттармен ластанса олар өндіріс суларына қарағанда
ерітілген көміртегіні көп пайдаланады. Сонымен бірге бқл су құрамында нашар
еритін заттар бар және патогенді микробтар мен гельминт құрттары болады,
олар су түбінде шөгінді түзеді. Кейде металл өңдейтін, химиялық және
текстиль өнеркәсібінің ағынды суларымен бірге жануарлар мен балықтарға
қауіпті, улы заттар түседі. Олардың көбісі ерімейді, жойылмайды, сондықтан
оларды зарарсыздандыру еш қауіпсіз концентрацияға дейінгі деңгейде сұйылту
нәтижесінде жүреді.
Әртүрлі қнеркәсіп мекемелерінің ағынды суларының әсерінен таза су
қоймасы сілті және қышқылға қалыпты реакция өзгереді, әртүрлі дәм мен
иіске ие болады. Су қоймасының ішінде май, мұнай қалдықтары болуы
нәтижесінде су бетінде ауа өтуіне кедергі келтіріп, бұл суды басқа
мақсатта пайдалануға еш мүмкіндік жоқ. Тазаланбаған сарқынды сулардың су
көзіне жіберілуі тұзды және тотығу-қайта қалыптасу реакциясының бұзылуына,
гидробионттардың жойылуына, балық қорының азаюына, түрлі асқазан –ішек
ауруларына (адамдар да) әкеп соғады. Ал, құрамында фосфор бар лас суларды
да жіберуге болмайды, себебі, ол көк-жасыл балдырлардың жойылуына, судың
иістенуіне әкеп соғады.
Ағынды лас сулардың су қоймасына әсері олардың еру дәрежесіне және су
қоймасының ерекшелігіне байланысты (ағынды немесе тұрып қалған су, ағым
жылдамдығына қарай).
Барлық жағдайда ағынды су әсерінен болатын ластану тұрақты емес,
нәтижесінде су өздігінен тазалану процесі арқасында алғашқы қасиетін
иемденеді. Су қоймасы суды пайдалану, сумен жабдықтау мақсатында емес,
негізгі рөлі-тазалау құрылғысы болып табылады. Міне, сондықтан ағынды су
негізгі су көзі немесе су қоймасына жіберілместен бұрын тазаланып,
зарарсыздандырылады.
Ағынды суды тазалау мәні-оның физикалық қасиеті мен химиялық құрамын
жақсартуына байланысты. Ағынды лас суды зарарсыздандырудың мәні ондағы
патогенді микробтарды жою мақсатында жүргізіледі.
Лас суды тазалау және заласыздандыру бірнеше сатыдан өтеді, осы
процес кезінде су біртіндеп бөгде қоспалардан арылады: ауыр минералды және
үлкен қалқып жүрген заттардан, кіші және жеңіл органикалық бөлшектерден,
еріген органикалық заттардан және патогенді микроорганизмдерден.
Осы лас судағы бөгде қоспалардан тазалануды механикалық тазалау деп
атайды, ал еріген органикалық заттардан тазалануды биологиялық тазалау деп
атайды (бұл процесс микробтар әсері арқылы өтеді).
Лас суды механикалық тазалау-бұл сүзгі және арнайы құм ұстағыш арқылы,
сондай-ақ әртүрлі тұндырушылар арқылы іске асырылады. Суда өте үлкен қалқып
жүрген заттар арнайы сүзгіде ұсталып қалады. Қүм ұстағыш –бұл аса үлкен
емес горизонтальды тұндырғыш, мұндағы су үлкен жылдамдықпен (30-60 мсек)
ағады. Осы кезде құм ұстағыштың түбіне тек ауыр минералды бөлшектер тұнып
үлгереді,мысалы: құм, уақ тас және т.б. Ал, органикалық жеңіл бөлшектер лас
судың өте жай аққан кезінде тұндырғышқа шөгеді.
Тұндырғыштардың екі түрін қолданады: біріншісі таза жаңа шөгінді, ал
екіншісі шіріген шөгіндіні тұндыру. Үлкен тазалау станциясында лас судың
жаңа шөгіндісін арнайы қондырғы –метантенкте залалсыздандырады. Ал кіші
және орташа станцияларда тұндырғыштың екінші түрін жиі қолданады. Бұған
септиктенк және екі ярусты тұндырғыш жатады. Ал септиктенк жергілікті
каналдық жүйедегі тұндырғыштың өте тиімді түріне жатады. Мұның көлемін
арнайы лас судың ағуы өте жай ағу үшін жасайды және 24-28 сағатта ағып өту
керек. Осы кезде септиктенктің түбіне өте уақ және жеңіл органикалық
заттардың бөлшектері және гельминт жұмыртқалары шөгіп қалады. Осы шөгіп
қалған тұнба анаэроб микробтарының әсерінен іріп-шіру процесіне ұшырайды.
Осы процестің әсерінен көмірқышқылы, метан және т.б. газдар пайда болады.
Септиктенкте үш тәулік болған лас суда әдетте ішек таяқшасы, індет
қоздырғыштары жойылады.
Екі ярусты тұндырғышта лас суды тазалау өте тиімді, бірақ бұл қондырғы
өте күрделі және қолданылуы қиындау.
Биологиялық тазалау арнайы құрылыста іске асырылады – ол
биототықтырғыш, мұнда биохимиялық процес өтеді, яғни органикалық заттар
минералданады. Осы биототықтырушы ретінде өте жиі биологиялық сүзгіні
қолданады, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
І. Әдебиетке шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
ІІ. Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
2.1 Табиғи су көздерін санитарлық –гигиеналық тұрғыдан бағалау ... ... .10
2.2 Судың өздігінен тазалануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
2.2.1 Су көздерін санитарлық тұрғыдан қорғау ... ... ... ... ... ... ..14
2.2.2 Сарқынды лас сулардың су қоймаларға әсері және оларды жіберудің
санитарлық тәртіптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2.3 Суға қойылатын ветиринарлық-гигиеналық талаптар ... ... ... ... ... .21
2.4 Судың химиялық құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.5 Су сапасын арттыру әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
2.6 Мал суару тәртіптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
ІІІ.Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
IV. Пайдаланылғанәдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
Кіріспе
Су кешенді табиғи байлық болып табылады және дүниежүзілік мұхит
(94℅), жер асты суы (4℅), мұз бен қар (2℅), өзен, көл және батпақ суларынан
тұрады. Барлық су қорының (1,5 млрд км3) тек 2 пайызы ғана тұщы су үлесіне
тиеді.
Су дегеніміз негізгі биологиялық сұйық. Су организмге үш сұйық күйде
(фазада) кездеседі: клетка ішінде, клетка сыртында және трансцеллюларлық.
Оның ең көп мөлшері клетка ішінде жиналады (40-50 пайызы). Клетка
сыртындағы суға қан плазмасы, клетка аралық сұйық және лимфа жатады.
Трансцеллюларлық сұйық (ішек-қарын жолындағы, перикардтағы, плеврадағы,
құрсақ қуысындағы, көз ішіндегі, буын қалтасындағы) тамырлардан кілегей
қабат арқылы бөлінген.
Адам өмірі үшін, жануарлар мен өсімдіктердің тіршілігі үшін су аса
қажет. Сонымен қатар су сыртқы орта факторлары есебінде жануарлар
денсаулығына едәуір әсер етеді. Сондықтан мал организмі үшін судың алатын
орны ерекше. Ол ерекшелік организмінің құрамының үштен екі бөлігінің судың
үлесіне тиюімен қатар оның құрамында зиянды заттар мен қауіпті микробтардың
болуымен оның малды өсірудегі санитарлық орны жан-жақты көрсетілген.
Тірі және өлі табиғатта жүретін түрлі процестер мен құбылыстардың
адам тіршілігіне жұмсалатын заттардың ішінде судың маңызы зор. Мұздарды,
батпақтарды қосып есептегенде, жер бетінің 77,5% - ын су алып жатыр. Су
қорларына – мұхиттар, теңіз, өзен, көл, жер асты сулары, мұздықтар,
атмосферадағы ылғал кіреді. Су адамдар мен жануарлардың организміне еніп,
онда болатын зат және энергия айналымына тікелей қатысады. Көптеген
процестер тек сулы ортада ғана жүре алады. Белок суда пайда болған және осы
ортада дами алады, ал белок тірі клетканың негізі болып табылады. Жер
бетіндегі биологиялық өнімдердің 43% - ын, ал оттегінің 50% - дан көбін
мұхиттар мен теңіздер береді.
Су қоры – халық байлығы, өкінішке орай жер бетіндегі тұщы судың қоры
өте аз. өзендер мен көлдердегі тұщы сулардың қоры, гидросфера ресурсының
бір пайызына да жетпейді екен. Құрлық бетінің әр түрлі жерлеріндегі тұщы
сулардың қорлары әр түрлі. Мысалы, Аляскада 1 адамға 2 миллион м3, Жаңа
Зеландияда 100 мың м3, бұрыңғы Кеңестер Одағында 18,3 мың м3, ал Қазақстан
Республикасы тұщы су қоры тапшы мемлекеттер қатарына жатады. Қазақстанда
1987 жылы халық шаруашылығына жұмсалған судың жалпы мөлшері 38 км3-ге
жетті.
Планетамыздағы адамзаттың тұщы суды пайдалануы жыл сайын өсіп келеді.
Ал, мұхиттардың, теңіздердің тұзды сулары шаруашылықта мардымсыз болса да
қолданылып жүр. Біздің республикамызда су тұщытқыш станциясы Ақтау
қаласында ғана бар. Егер ерте кезде, бір адам басына шаққанда, тәулігіне 12-
18 литр су пайдаланса, XX ғасырда мәдениеті дамыған елдерде оның шамасы
орта есеппен 200-400 литрге жетіп отыр.
Су ресурстарының “мұхит-атмосфера-жер-мұхит” системасындағы айналым
процестерінде тамаша бір қасиеті - өздігінен қайта қалпына келу қабілеті.
Сондықтан табиғатты қорғаудың аса маңызды міндеттерінің бірі табиғи
сулардың осы қасиетін сақтап қалуға барынша мүмкіндік жасау.
Судың өздігінен тазару процесіне әсер ететін физикалық факторлардың
ішінде ластаушы заттардың сұйылуы, еруі және араласуы негізгі рөл атқарады.
Қазіргі кезде адамзат қоғамында 1 жылда тұщы судың 3000 км3
шамасындайы жұмсалады. Суды ең көп пайдаланатын ауыл шаруашылығы. Ауыл
шаруашылығында пайдаланылған судың төрттен үш бөлігі қайтарылмайды. Мысалы,
1 тонна бидай өсіру үшін барлық вегетациялық кезеңде 7000 тонна, мақтаға
10000 тонна су жұмсалады.
Ауыл шаруашылығында қолданылатын улы химикаттар топырақтан
шайылып, суға түседі. Мал шаруашылығында түзілген өлі органикалық заттар
(көң, шірінді, мочевина) топырақтан суға түсіп, су жүйелеріне едәуір әсер
етеді. Органикалық заттары көп мұндай суларда көк-жасыл, қоңыр балдырлар
және жоғары сатыдағы өсімдіктер тез көбейіп, өледі, нәтижесінде судағы
органикалық заттардың массасы артады, сондықтан суда оттектің
жетіспеушілігі туындайды.
Су – зат алмасу мен ағзалар дамуына қатысатын негізгі орта. Адамзат
өмірі мен мәдениеттің дамуы көне замандардан бері сумен тығыз байланысты.
Ол қазір өнеркәсіпте, энергетикада, ауыл шаруашылығы мен балық
шаруашылығында, медицинада және т.б. толып жатқан салаларда кеңінен
механика және басқа да ғылыми салаларының зерттеу объектісі.
Судың маңызы әсіресе жер бетіндегі органикалық өмірдің дамуымен
сақталуы үшін өте зор. Биологоиялық өмірде су зат алмасу мен ағзалардың
дамуын қамтамасыз ететін бірден бір негізгі орта болып табылады.
Атмосферадағы су жазда жерді құрғап қалудан сақтаса, қыста аса суып
мұздыққа айналып кетуден қорғайды, яғни ғаламшардың біркелкі климаттың
жағдайына қамтамасыз етеді.
І. Әдебиетке шолу
ТаңтаровА.Б., А.Атабайұлының(2005ж) айтуынша ашық су көздерінің
өздігінен тазаруы түрлі қатынастарда бір мезгілде әсер ететін әр түрлі
факторлардың көмегімен өтеді. Бұл факторларға гидрологиялық (судың негізгі
массасымен бірге түсетін ластардың қосылуы мен араласуы), механикалық
(қалқып жүретін бөлшектердің), физикалық (күн радиациясы мен
температурасының әсері), биологиялық (су өсімдік организмдерінің лас
ағынның бөліктерімен өзара өатынасы), химиялық (органикалық заттардың
минералды заттарға айналуы) факторларын жатқызуға болады.
Ағынды лас сулар ашық су қоймасына келіп құйылады да сол су көзімен
араласып ластығы азаяды. Қалқымалы минералды және органикалық бөлшектердің
біразы шөгіп, су тұнады.
Өздігінен тазару процесі барысында сапрофиттер де, патогенді
микроорганизмдер де қырылады. Олар судың 1 метрден әрі тереңдігіне дейін
өтетін күннің ультракүлгін сәулесінің бактерицидтік әсерінен, судың
қоректік заттармен қосылуының, сапрофиттер бөлетін бактериофагтар мен
антагонистік әсерінен, қолайсыз температура жағдайының,тағы да басқа
факторларының нәтижесінде өледі. Судың өздігінен тазару процесі жылдың жылы
мезгілінде және ағынды су көздерінде, әсіресе өзендерде қарқынды жүреді.
А.Ф.Кузнецовтың (2003) зерттеуінше, малды суару, азықтандыру және
қолайлы жағдай туғызумен қатар, олар әрқашанда күтуді қажет етеді, осы
күтудің арқасында мал организмі өзіне қажетті табиғи тітіркендіргіш
қабылдайды. Мұндай тітіркендіргіштер организмнің физиологиялық қызметіне,
зат алмасу процесіне, организмнің функционалдық қызметінің өсуі мен
қалыптасуын арттыруға, сондай-ақ денсаулығы мен өнімділігінің өсуіне өз
ықпалын тигізеді.
Мал терісі, оның рецепторлық аппараты, бұлшық ет, жүйке жүйесін
шынықтыру нәтижесінде түгел организмге және жекелей органға тура және
жанама әсерін тигізеді. Мұндай жағдай гемостазды сақтап қана қоймай әрбір
органдардың және жүйелердің функциональдық қабілетін арттыруға ықпалын
тигізеді, түгел организмнің де жағдайын жақсартады және өнімділік қабілетін
көтереді.
Б.Л.Белкин, А.А.Шуканов және тағы басқа ғалымдардың (2001) жазуы
бойынша, тері – организмді сыртқы әсерлер мен химиялық және инфекциялық
агенттердің өтіп кетуінен қорғайтын сыртқы жапқыш. Көптеген микробтар бүтін
тері арқылы өте алмайды, бактериялар тек тер және май бездерінің өзектері
арқылы ене алады.
Жануарлардың денесі терімен немесе тері жамылғысымен жабылған. Тері
организмді сыртқы ортадан бөліп тұратын бөгет іспетті. Тері арқылы сыртқы
ортамен байланыс жүзеге асырылады.
В.И.Гершун, Р.К.Туякова (2005) мәліметтерінше, Мал шаруашылықтары
пайдаланатын табиғи су көздері мамандар тарапынан үнемі санитарлық
бақылауда болуы қажет.
Санитарлық бақылауға алудың негізгі мал фермаларын сумен қамтамасыз ететін
барлық су көздерін есепке алу мен паспорттаудан тұрады. Су көздеріндегі
судың сапасы мен мөлшеріне сипаттама беру үшін санитарлық паспорт
пайдаланылады. Бұл құжатта су көзінің санитарлық жағдайы, тексеру
нәтижелері, судың химиялық құрамы мен бактериологиялық кқрсеткіштері, мал
арасында, әсіресе суға байланысты шығатын аурулардың барлық шығу жағдайлары
жайлы мәліметтер көрсетіледі.
Санитарлық паспорт су көзінің басында жүргізілген санитарлық
зерттеулердің негізінде толықтырылып, эпизоотологиялық, топографиялық және
техникалық жағдайлары анықталады.
Су қоймаларын санитарлық-топографиялық тұрғыдан зерттеу су көзінің тегі
мен типін, көлемі мен тереңдігін, топырақ пен жер қыртысының терең топырақ
асты қабатының сипатын, жер, су көзі айналасының топографиясын белгілеуге
мүмкіндік береді. Топырақ пен судың көзін ластайтын мүмкіндіктердің бар
–жоқтығын анықтайды. Су жиналатын орындар мен жабдықтар қаралады.
Ф.А.Соловьевтың (1969) дерек көздеріне сүйенсек, Лас суды механикалық
тазалау-бұл сүзгі және арнайы құм ұстағыш арқылы, сондай-ақ әртүрлі
тұндырушылар арқылы іске асырылады. Суда өте үлкен қалқып жүрген заттар
арнайы сүзгіде ұсталып қалады. Қүм ұстағыш –бұл аса үлкен емес
горизонтальды тұндырғыш, мұндағы су үлкен жылдамдықпен (30-60 мсек) ағады.
Осы кезде құм ұстағыштың түбіне тек ауыр минералды бөлшектер тұнып
үлгереді,мысалы: құм, уақ тас және т.б. Ал, органикалық жеңіл бөлшектер лас
судың өте жай аққан кезінде тұндырғышқа шөгеді.
Тұндырғыштардың екі түрін қолданады: біріншісі таза жаңа шөгінді, ал
екіншісі шіріген шөгіндіні тұндыру. Үлкен тазалау станциясында лас судың
жаңа шөгіндісін арнайы қондырғы –метантенкте залалсыздандырады. Ал кіші
және орташа станцияларда тұндырғыштың екінші түрін жиі қолданады. Бұған
септиктенк және екі ярусты тұндырғыш жатады. Ал септиктенк жергілікті
каналдық жүйедегі тұндырғыштың өте тиімді түріне жатады. Мұның көлемін
арнайы лас судың ағуы өте жай ағу үшін жасайды және 24-28 сағатта ағып өту
керек. Осы кезде септиктенктің түбіне өте уақ және жеңіл органикалық
заттардың бөлшектері және гельминт жұмыртқалары шөгіп қалады.
В.Ф.Костюнинаның (1971) еңбектері бойынша, Суда кездесетін тұздың
жиынтығының құрамы мал организміне әсері әртүрлі. Мал ішетін судың
органолептикалық белгілері бойынша минералдануының шегі 1 литріне 1 грамм
болған кезде анықталады және тұщы суда бұл көрсеткіш бұдан жоғары болмауы
керек. Құрамында тұзы көп судың дәмі кермек немесе ащы келеді. Тұщы судың
құрғақ қалдықтарының негізгі бөлігі хлоридтер мен сульфаттар. Олардың дәмі
кермек және ащы екендігін сезіну шегінің деңгейі мына төмендегідей:
хлоридтер 1литрде 350 мг, ал сульфаттар 500мгл дейін. Аса минералды су ас
қазанның секреторлық қызметіне әсер етіп, су-тұз тепе-теңдігін
бұзатындықтан организмде көптеген зат алмасу және биохимиялық процестер
бұзылады.
Судың минералды болу –болмауын әуелі түйе, содан кейін қой, ешкі
онша елемейді. Тағы бір айта кететін жайт судың минералды құрамының
өзгеруін сақа, қысыр малға қарағанда жас мал мен буаз мал қатты сезеді.
В.А.Аликаевтың (1970) оқулығында жануарларды жуудың артықшылықтары
келтірілген:
Егер судың температурасынан төмен немесе оған тең болса, терінің
температурасының төмендеуімен және қантамырларының тарылуымен сипатталатын
жергілікті салқындау болуы мүмкін. Ылғалды тері ылғалды жай буландырып,
құрғақ теріге қарағанда жылуды шамамен 4 есе көбірек жоғалтады. Жуылған
теріні тезірек құрғатады. Жануарларды щетка – душпен 300С сумен жуады.
Қолмен жуу көп еңбекті қажет ететін процесс. Сондықтан механикаландырылған
жууды пайдаланады. 5-10 минуттың ішінде төрт сиырды жуа алатын машина
жасалынған. ЛСД-1, ЛСД-2 және ДУК дезқұрылғыларды қолданады.
А.Г.Онеговтың (1984) оқулықтарына көз жүгіртсек, Ағынды лас
сулармен су қоймасына әртүрлі микроорганизмдер: ішек микроорганизмдері,
індетті ауру қоздырғыштары және гельминт – құрт жұмыртқалары да бірге ағып
қосылады.
Су қоймаларына өнеркәсіптің ағынды сулары әртүрлі әсер етеді. Олардың
кейбіреулері (ет комбинаттарының ағынды сулары, жүн жуған, тері, утильдеу,
шарап-темекі өндірісі, қант және басқа зауыттар) құрамы жануар және өсімдік
тектес органикалық заттармен ластанса олар өндіріс суларына қарағанда
ерітілген көміртегіні көп пайдаланады. Сонымен бірге бқл су құрамында нашар
еритін заттар бар және патогенді микробтар мен гельминт құрттары болады,
олар су түбінде шөгінді түзеді. Кейде металл өңдейтін, химиялық және
текстиль өнеркәсібінің ағынды суларымен бірге жануарлар мен балықтарға
қауіпті, улы заттар түседі. Олардың көбісі ерімейді, жойылмайды, сондықтан
оларды зарарсыздандыру еш қауіпсіз концентрацияға дейінгі деңгейде сұйылту
нәтижесінде жүреді.
Әртүрлі қнеркәсіп мекемелерінің ағынды суларының әсерінен таза су
қоймасы сілті және қышқылға қалыпты реакция өзгереді, әртүрлі дәм мен
иіске ие болады. Су қоймасының ішінде май, мұнай қалдықтары болуы
нәтижесінде су бетінде ауа өтуіне кедергі келтіріп, бұл суды басқа
мақсатта пайдалануға еш мүмкіндік жоқ.
И.Ф.Храбустовскийдің (1984) жазғанына тоқтала кететін болсақ,
Суға малды қатты уландыратын, тіпті өлім-жітімге ұшырататын басқа да улы
заттар (пестицидтер, инсектицидтер, дезинфектанттар және т.б) түседі.
Мал суғаруға және мал шаруашылығы қажетіне пайдаланатын су сапасын
стандарттау қазіргі кездегі ветеринариялық сақтандыру шараларының ең
маңыздысының бірі.
Мал суаратын су құрамы мен сапасы жөнінен МЕМСТ 2874-82 Ауыз су сапсына
қойылатын гигиеналық талаптар мен бақылау талаптарына сай келуі тиіс бүкіл
су құбыры жүйесінде сақталуы қажет және олардың сумен қамтамасыз ету
көзінің түріне немесе суды өңдеу жүйесіне қатысты болмауы керек.
Судың химиялық құрамының зиянсыз көрсеткіштеріне табиғи суда
кездесетін, суды өңдеу үстінде реагент ретінде қосатын, су көздерін
өнеркәсіпте, ауылшаруашылығында ластануы салдарынан болатын заттар
енгізіледі.
Ж.Б.Мырзабековтың (2005ж) еңбегінде, Жер беті суларының сапасына
келетін болсақ, барлық ірі су ағымдарының сапалы ішетін суға қойылатын
стандартқа сәйкес емес.Ертіс, Іле, Орал, Сырдария сияқты ірі өзендер
трансшекаралық болғандықтан қатты ластанған. Сондықтан олардың алдын ала
өңдеусіз ішуге немесе шаруашылыққа пайдалануға жарамайды. Нұра өзені түпкі
қабатында, суында және шайындыларда сынап мөлшерінің деңгейі жағынан
республикада ең ласы болып есептеледі. Ертіс өзенінде мыс (2 ШЖК дейін) пен
мырыш (25 ШЖК дейін) мөлшері осы уақытқа дейін жоғары. Балқаш суында, Іле
өзенінде мыстың, мырыштың және никельдің мөлшері жылдан жылға көбеюде. (2-8
ШЖК арасында).
В.И.Гершунның (1994) келтірген еңбектерінде қойларды екі мәрте
суарады: өріске шығар алдында және одан кешкісін оралғанда. Қойлардың
өрісте жайылу мерзімі жазда 12-14 сағат, ал күзде 8-9 сағат. Қойды жаю үшін
күн шығар алдында бастап, сағат 10-10 ге дейін, сағат 11-ден 17-ге дейін
мал күндіз демалады, сағат 17-ден 18-ге дейін суарып, 18-ден 22-ге дейін
кешкі жаю өтеді. Күз бен көктемде қойларды өріске кешірек шығарып, қораға
ертерек оралтады. Күн көзінің ұзақтығына қарай ауа да, өріс оты да тиісінше
жылынады. Жазғы аптаған ыстықта мал нашар жайылады. Сондықтан сағат 10-11-
ден 16-17-ге дейін бастырма астында немесе көгеріс қалқасында тынығуы
тиіс. Жайылымдық жағдайында ветеринариялық байқаудан немесе өңдеуден өткізу
үшін отардан жекелеген немесе бір тобын бөліп алуға тура келеді.
Ол үшін бөлгіштер пайдаланылады. Екі қалқан қойлар үшін кірме
загонға айналып, олар ұзындығы 6-7 м және кеңдігі 0,4 м коридормен өтіп,
қайта загонға кіреді. Оған қойлар қайта серіппелі есікпен барады. Таулы
жағдайда қойларды сатылы әдіспен жаяды. Мал көктемнен көк шөптің шығымына
қарай жазық даладан тау басындағы жайылымдыққа біртіндеп өрлеп отырады.
Күзге қарай қыстау үшін жазыққа баяу қайта түсе бастайды.
ІІ. Негізгі бөлім
2.1 Табиғи су көздерін санитарлық –гигиеналық тұрғыдан бағалау
Организмдегі су құрамы олардың түріне, жасына, жынысына және ұлпаның
типіне байланысты болады. Мысалы, жылқы организміндегі су оның дене
массасының 55 пайызын, сиырда 60 пайыз, үй қоянында 72 пайыз, балықта 80
пайызды құрайды. Жас жануарларда, әсіресе, жаңадан туған төл организмінде
су сақа жануарлармен салыстырғанда едәуір көп болады. Жаңа туған бұзау
денесінің 72 пайызын, 1,5 жастағы тайыншаның 61 пайызын, сақа бұқада 52
пайызын су құрайды. Семіз мал денесіндегі су мөлшері арық малға қарағанда
айтарлықтай аз. Өйткені, май ұлпасы суға мейлінше кедей келеді. Мәселен,
арық қой денесіндегі су 60 пайыз, семіз қойда 46 пайыз құрайды. Ал, кейбір
жануарлардың (түйелер) ерекшелігі су жетіспеген жағдайда жиналған ішкі
майлардан (өркеш майы) метаболикалық су түзіп, организмдегі су балансы
теңестіріледі. Ал жануарлардың эмбриондарында су мөлшері олардың
массасының 97 пайызын құрайды.
Шығу тегіне қарай су атмосфералық, жер беті және жер асты суы деп
бөлінеді.
Атмосфералық су жер бетіне жауын, бұршақ, қар, шық және тұман күйінде
түседі. Олар құрамындағы газдардың (азот, оттегі, көміртегінің қос тотығы)
жоғарылығымен ерекшеленеді. Бұл сулар құрамында көмір қышқылы болғандықтан
қышқыл реакциялы болады. Сондықтан да дәмі ұнамсыз келеді. Мұндай сулар
ішуге, көбінесе жарай бермейді.
Жер бетіндегі сулар жер бедерінің (шалшық, тоған, өзен, көл, теңіз)
ойпаңдау тұсына барып орын тепкен атмосфералық су мен жер беті суының
кейбір бөлігі. Бұл суды да сол қалпында іше беруге жарамайды, алдын ала
өңделіп барып пайдаланылады.
Қазақстан территориясында жер беті суының мол қоры орналасқан және
оның негізгісі өзен мен көлдер болып табылады. Гидрологиялық 7557 өзен бар
деп есептеледі.Өзендер Республика территориясында біркелкі орналаспаған.
Олардың 50 пайыздан артығы таулы және тау етек аудандарында орналасқан.
Республикада үш үлкен су көздері (Балқаш көлі, Арал және Каспий
теңіздері), екі көл (Алакөл мен Теңіз) және 38 мыңнан астам кіші көлдер
орналасқан.Алайда, жер беті суларының ресурсының (100,5 км3 жылына)
біркелкі орналаспауы оларды тиімді пайдалануға кедергі болып отыр.
Жер беті суларының сапасына келетін болсақ, барлық ірі су ағымдарының
сапалы ішетін суға қойылатын стандартқа сәйкес емес.Ертіс, Іле, Орал,
Сырдария сияқты ірі өзендер трансшекаралық болғандықтан қатты ластанған.
Сондықтан олардың алдын ала өңдеусіз ішуге немесе шаруашылыққа пайдалануға
жарамайды. Мысалы, Орал өзені фенолмен жоғары деңгейде ластанған (3ШЖК
дейін). Іле өзенінің экологиялық ауыр жағдайы оның суының бормен (21,8 ШЖК
дейін) және алты валенттілік хроммен (14 ШЖК дейін) шектен тыс ластануынан
туып отыр. Нұра өзені түпкі қабатында, суында және шайындыларда сынап
мөлшерінің деңгейі жағынан республикада ең ласы болып есептеледі. Ертіс
өзенінде мыс (2 ШЖК дейін) пен мырыш (25 ШЖК дейін) мөлшері осы уақытқа
дейін жоғары. Балқаш суында, Іле өзенінде мыстың, мырыштың және никельдің
мөлшері жылдан жылға көбеюде. (2-8 ШЖК арасында).
Үлкен су көздерімен кішігірім өзендердің ластануы негізінде
канализациялық тазалау қондырғыларының шамадан тыс пайдалануы мен олардың
тиімсіз жұмысы, аракідік лас сулардың жіберілуі, суды қорғау зоналарының
қанағаттықсыз жағдайымен байланысты. Сондықтан ең бастысы жер беті суларын
қоқымданудан, ластанудан және сарқылудан қорғау.
Қазақстан үшін, әсіресе, Аралдың тартылуы орасан зор дүниежүзілік
әсері бар апат болып отыр. Теңіз суының тартылуы үлкен алқапты
шөлейттенуге, аймақтың климатының өзгеруіне және адам мен мал денсаулығына
үлкен зиян келтіруде. Қазіргі кезде Аралды (Кіші Арал) сақтау,соған
байланысты экологиялық апаттың зардабын азайту мақсатында үкіметіміз қыруар
жұмыс істеуде.
Жер асты суы ең алдымен атмосфералық судан тұрады. Өйткені,
атмосфералық су топырақтың төменгі қабатында өтеді де, онда жер асты су
ағыны немесе су қоймасы ретінде жиналады. Бұл сулар жер қыртысы
саңылауының су өткізбейтін қабатының үстіне шоғырланып, сулы қабат
құрайды. Егер бұл қабат бірінші су өткізбейтін қабатпен топырақтың
аралығына орналасса және жер бетіне жақын жатса ол атмосфералық қысым
әсерінде болады. Ал бұл қабат су өткізбейтін қабаттар аралығында орналасса
онда ол гидростаттық қысым (артезиан су) әсерінде болады. Санитарлық
тұрғыда жер асты суы тайыз, терең су және артезиан суы деп бөлінеді. Тайыз
су әдетте жердің үстіңгі қабатында (2-3м) алғашқы су өткізбейтін қабат
үстінде болады.Оның жататын тұсы бұл қабаттың тереңдігіне, сондай-ақ жыл
мезгіліне байланысты.Құрғақшылық кезде оның мүлде жойылып кетуі мүмкін. Бұл
судың бір бөлігін топырақ ерітінділері құрайды. Тез ластанатын
болғандықтан, оның дәмі қанша жақсы болсада көп жағдайда ол ішуге
жарамайды.
Терең су (7 метрден 2-3 км дейінгі, тіпті 6,5 км дейінгі тереңдікте)
алғашқы су қткізбейтін қабаттың астында жатады. Олар су шығатын бірнеше
белестерде орналасып, қысымды, қысымсы да бола алады. 15 м тереңдікте
жатқан жер асты суы тайыз су деп аталады. Бұл сулар адамдарды ауыз сумен
қамтамасыз етудегі ең басты су көзі болып табылады. Ал 15 метрден төмен
жатқан су терең су деп аталады. Бір литрінде кемінде 1000 мг еріген тұз
немесе көмір қышқыл тотығы, әйтпесе тұщы суда сирек кездесетін
элементтердің, мысалы, бром, йод, фтор, темір, радий бар терең суды
минералды су деп атайды.
2.2 Судың өздігінен тазалануы
Ашық су көздері үздіксіз түрлі ластану жағдайларына ұшырап жатады.
Дегенмен, ірі су көздерінде, ұсақ су көздеріне қарағанда су сапасының
нашарлануы едәуір сирек кездеседі. Оның себебі өзен, көл суларының түрлі
физико-химиялық және биологиялық процестердің әсерімен қалқымалы
бөлшектерден, органикалық заттардан, микроорганизмдерден, басқа ластардан
өздігінен тазару қасиеті бар.
Ашық су көздерінің өздігінен тазаруы түрлі қатынастарда бір мезгілде
әсер ететін әр түрлі факторлардың көмегімен өтеді. Бұл факторларға
гидрологиялық (судың негізгі массасымен бірге түсетін ластардың қосылуы мен
араласуы), механикалық (қалқып жүретін бөлшектердің), физикалық (күн
радиациясы мен температурасының әсері), биологиялық (су өсімдік
организмдерінің лас ағынның бөліктерімен өзара өатынасы), химиялық
(органикалық заттардың минералды заттарға айналуы) факторларын жатқызуға
болады.
Ағынды лас сулар ашық су қоймасына келіп құйылады да сол су көзімен
араласып ластығы азаяды. Қалқымалы минералды және органикалық бөлшектердің
біразы шөгіп, су тұнады.
Өздігінен тазару процесі барысында сапрофиттер де, патогенді
микроорганизмдер де қырылады. Олар судың 1 метрден әрі тереңдігіне дейін
өтетін күннің ультракүлгін сәулесінің бактерицидтік әсерінен, судың
қоректік заттармен қосылуының, сапрофиттер бөлетін бактериофагтар мен
антагонистік әсерінен, қолайсыз температура жағдайының,тағы да басқа
факторларының нәтижесінде өледі. Судың өздігінен тазару процесі жылдың жылы
мезгілінде және ағынды су көздерінде, әсіресе өзендерде қарқынды жүреді.
Судың өздігінен тазару процесінде сапрофитті микролора мен су
организмдері үлкен роль атқарады. Су көздері микрофлораларының кейбір
өкілдері патогенді микроорганизмдердің антогонистері болып табылады.
Сөйтіп, олар патогенді микроорганизмдерді қырып тастайды.
Қарапайым су организмдері, сондай-ақ зоопланктондар өз ішектері
арқылы су өткізіп отырып, орасан зор бактерияларды жояды. Су көзіне түскен
бактериофагтарда ауру тудыратын организмдерге әсер етеді.
Судың өздігінен тазаруының негізгі процестерінің бірі – органикалық
заттардың минералдануы, яғни органикалық заттардан биологиялық, химиялық,
тағы басқа факторлардың әсерімен минералды заттардың түзілуі. Минералдану
кезінде су органикамен қосылады, осыған орай микробтардың органикалық
заттары тотығады. Сөйтіп, бактериялардың бір бөлігі қырылады. Минералды
заттардың жауын-шашынға араласып, нағыз ертінді немесе тұнба ретінде, ал
органикалық заттар-коллоидты күйде кездеседі де суды лайлайды.
Органикалық заттардың суда минералдану (ыдырау, тотығу) процесі
былайша жүреді: алдымен белоктық заттар содан кейін құрамында азоты бар
анағұрлым қарапайым заттар (альбумоздар, пептондар), әрі қарай
аминқышқылдары, органикалық қышқылдар мен аммонийлы қосылыстардың (әдетте
аммиак) түрлі қалдықтар түзеді. Құрамында азоты бар органикалық заттар
тотығуының алғашқы минералды өнімі – аммонийлы ион немесе аммиак. Нитриттер
мен нитраттар жоқ кезде, әсіресе соңғы ион мн аммиактың концентрациясы
жоғары болса, су жаңа ғана ластанған деген сөз. Аммиак, дұрыс айтсақ,
аммоний азоты, әдетте, тотықтырғыштар бар кезде нитритке айналады, бірақ
бұл тотыққыш қосылыстары өте тұрақсыз. Олар оттегінің әсерімен нитратқа
дейін тотығады. Нитраттар құрамында азоты бар органикалық өнімдерінің
минералдануы барысындағы ақырғы қосылыс болып табылады.
Майлардың және көмірсутегілердің суда тотығуы нәтижесінде
көміртегінің қос тотығы және су (СО2, Н2О) түзіледі.
Құрамында азоты бар заттардан шыққан тегі органикалық заттар
дегеніміздің дәлелі ретінде, судың аса жақсы тотыққыштығын, еріген
оттегінің мүлде дерлік жоқтығын, хлоридтердің, фосфаттардың және т.б болуын
алуға болады.
Судың жақсы аэрациясы, яғни судың оттегімен қанығуын (баюын)
тотықтыру процестері мен биологиялық, тағы басқа процестердің белсенділігін
қамтамасыз етіп, судың тазаруына мүмкіндік жасайды.
Судың өздігінен тазару жылдамдығы көптеген жағдайларға байланысты.
Олар: су көзіне түсетін лас заттар мөлшері, су көзінің тереңдігі, судың ағу
жылдамдығы, температурасы және онда еріген оттегінің бар-жоқтығы, судың
микрофауна және флора құрамы және т.б. Дегенмен су көзінің түрлі ластардан
өздігінен тазаруға деген белгілі бір қабілеті шектеулі.
Қорғасын, мыс, мырыш, сынап қосылыстары да қалдық ағынмен келіп, су
көздеріне түссе мал организмін уландырып қана қоймай, сонымен бірге судың
өздігінен тазару процесін кешеуілдетіп, органикалық қасиетін нашарлатады.
Шағын су көздерінде белоктық сипаттағы ластаушылардың едәуір мөлшері
болса, олардың ыдырауынан пайда болатын аралық заттар (әсіресе, күкіртті
сутегі, нитриттер, диаминдер және т.б) жиналады. Ал бұл заттар мал үшін өте
улы келеді.
Жер асты суының өздігінен тазаруы топырақ арқылы сүзілуі арқасында
және минералдану процесі есебінен болатын құбылыс. Міне,осылардың
нәтижесінде су органикалық ластаушылар мен микроорганизмдерден толық тазара
алады
2.2.1 Су көздерін санитарлық тұрғыдан қорғау
Табиғи суды қорғау проблемасы көп жағдайда олардың әлеуметтік
тұрғыдан және өнеркәсіп кәсіпорындарының қалдық суымен ластануын алдын
алуға байланысты туындайды. Жер беті су көздерін қорғаудың негізгі жолдары:
суды қайта пайдалану жүйелерін енгізу, лас суларды су қоймаларына ағызбау
және оларды тазалау, қалдықсыз және сусыз технологияларды дамыту, лас
суларды жер асты су қабаттарына енгізу, пайдаланған суды тазалау және
зарарсыздандыру. Жер беті суларын ластанудан қорғауда гидротехникалық және
агроорман – мелиоративтік шаралардың маңызы зор.
Пестицидтер мен тыңайтқыштардың зияндығын азайту мақсатында олардың
мөлшері мен қолдану уақытын қадағалау және суаратын сумен бірге пайдалану,
өсімдіктерді қорғауда улы химикаттарды биологиялық әдістермен ауыстыру
тиімді.
Басқа лас су көздеріне қарағанда мал шаруашылығының ағынды лас
суларының ерекшелігі оларды утильдеудің өте күрделілігі, әрі су көздеріне
жойқын әсер етуінде. Малдан шығатын зиянды ағынды суларды өңдеудің қазіргі
ең танылған технологиясы – оларды фракцияларға бөлу: қатты және сұйық
бөліктерге. Қатты бөлігін компост ретінде пайдалануға болады, ал сұйық
бөлігін (қоюлығы 18 пайызға дейін) реактордан өткізіп гумусқа (қара
шірікке) айналдырады. Органика ыдыраудың барысында метан, көмірқышқыл газы,
күкіртті сутегі бөлініп шығады. Аталған газдың энергиясын жылу мен энергия
өндіруге пайдалануға болады.
Санитарлық күзет аймағы. Қазіргі қағидаларға сай, суды зерттеу
нәтижелеріне қарамастан, су көздері санитариялық күзет аймағымен
(СКА)қамтамасыз етілуі тиіс және тек күзеті бар су көздері ғана
пайдаланылады.
СКА дегеніміз- су көздерінің және су құбыры құрылысының
айналысындағы белгіленген арнаулы тәртіп сақтауға тиіс территория. Мұны
ұйымдастырудағы мақсат-су көздерін, су құбырын, құрылысын және олардың
территорияларын ластандырмас үшін күзетпен қамтамасыз ету. СКА-ны, ең
алдымен оңай ластанатын жер беті су көздерінің маңынан құру керек. Бұл
шараның жер асты суында санитариялық қорғаудың зор маңызы бар. Өйткені,
мұндай шара қолданылмаса олардың да ластануы әбден ықтимал.
Ішетін ауыз суды ашық су көздерінен алатын су құбырларына арналған
СКА-ға белдеу енгізіледі. Олар: қатаң тәртіп белдеуі; шектеу белдеуі және
бақылау белдеуі.
СКА-ның алғашқы белдеуі су көздері бар және де су жинайтын, су құбыры
құрылыстары орналасқан аумақты қамтиды. Бұл белдеуде адамдар тұруға,
уақытша жүруге және құрылыс салуға (су құбырының техникалық қажеттілігіне
байланысты объектілерден басқа) болмайды. Бұл белдеу өзендер мен
жармалардың су жинағыштан ағыстың жоғары бойымен кемінде 200 м және ағыстың
төменгі бойымен кемінде 100 м алқапты қамтиды. Қатаң тәртіп белдеуінің
көлемі өзен мен арнаның еніне байланысты. Егер өзен мен арнаның ені 100 м
дейін болған кезде алғашқы белдеуге бүкіл акватория мен қарсы жағалаудың
бір бөлігі (ені 50 м) енеді, өзеннің немесе арнаның ені бұдан үлкен болған
кезде акватория ені кемінде 100 м болуға тиіс
Жер беті су көздерін санитариялық қорғау аймақтары орналасқан аумақты
қамтиды. Бұл белдеуде адамдар тұруға, уақытша жүруге және құрылыс салуға
болмайды. Бұл белдеу өзендер мен жармамалардың су жинағыштан ағыстың жоғары
бойымен кемінде 200м және ағыстың төменгі бойымен кемінде 100м алқапты
қамтиды. Қатаң тәртіп белдеуінің көлемі өзен мен арнаның еніне байланысты.
Егер өзен мен арнаның ені 100м дейін болған кезде алғашқы белдеуге бүкіл
акватория мен қарсы жағалаудың бір бөлігі енеді, өзеннің немесе арнаның ені
бұдан үлкен болған кезде акватория ені кемінде 100м болуға тиіс.
Су қоймалары мен көл үшін бірінші белдеу бүкіл акватория бойынша су
жинау құрылысынан 100м қашықтан өтетін шекарамен белгіленеді.
Жер асты су көздерін пайдаланған кезде қатаң тәртіп белдеуінің
радиусы су жинауышты айналдыра кемінде 30-50м келетін жалпы алаңы 1 гектар
жерді алады. Жақсы қорғалатын қабатаралық суы болса, аталмыш белдеу аймағы
0,25га дейін шектеулі мүмкін.
СКА-ның екінші белдеуі немесе сумен қамтамасыз ету көзін тікелей
қоршап жатқан территория жатады. Ол өзеннің жағалауынан 500-1000 метр
қашықтықтағы аймақты алып жатыр. Бұл аймақтың ұзындығы өзеннің қуаттылығына
байланысты: үлкен өзендер үшін 20-30 км дейін, ал орташа өзендерде 30-40 км
дейін барады.
Ашық су көздері үшін СКА - ның екінші белдеуініңшекарасын белгілеудің
(өзен ағысының жоғары бойынан) негізгі көрсеткіші ретінде оның бактериялар
мен органикалық заттардан өздігінен тазару процесінің жүру жылдамдығы
белгіленген (климатқа байланысты бұл процес аяқталу үшін судың 3-5 тәулік
бойы ағысы қажет).
Ақпайтын су көздерінде орналасқан су алатын орындар үшін шектеу
белдеуінің шекаралары оның бүкіл акваториясының барлық жағынан 3-5 км
қашықтықты қамтиды.
Жер асты су көздерінде бұл белдеудің негізгі мақсаты төменгі су
орналасқан қабаттарды микробтық ластанудан қорғау болып табылады. Жер асты
суларын микробтық ластанудан тиімді түрде қорғау үшін шектеу белдеуінің
шекарасынан су алатын көзге дейін ластанған ағыстың қозғалыс уақыты
зардапты микробтардың өміршеңдігі мен вируленттік қасиеттерін жоғалтуына
жеткілікті болуы керек (100-400 тәулік арасында).
Бұл территорияны шаруашылық қажеті үшін, яғни мал бағуға және т.б.
пайдалануға тыйым салынады.
СКА – ның үшінші белдеуі (бақылау белдеуі) екінші белдеудің сыртында
жатқан территорияны қамтиды. Бұл аймаққа су көзінің айналасындағы су
сапасының құрылуына әсер ететін белгілі бір жер алаңы енеді. Оның
шекарасы су көзінің химиялық заттармен ластану жағдайына сәйкес келеді.
Мұнда санитарлық қызмет органдары су індеті (инфекцияның) есебіне тұрақты
бақылау жүргізеді. Сөйтіп, су арқылы індетті аурулар тармас үшін алдын алу,
сақтандыру шараларын ұйымдастырады.
Жер бетіндегі су көздерінің және су құбырларының бас құрлысының
санитарлық күзет аймағының (СКА) мөлшері түрлі жағдайларға байланысты
әрбір жекеленген жайттарда санитарлық органдарының келісімімен және құрылыс
нормалары мен ережелерінің талаптары ескеріле отырып белгіленеді.
Су ресурстарын орынды да, тиімді түрде пайдалану, суды ластанудан,
бүлінуден күзету, зиянды әсерлерді жою және алдын алу үшін су қорын
мемлекеттік баұылауға алудың ерекше маңызы бар. Бұл бақылаудың міндеті –
барлық мемлекеттік, кооперативтік, қоғамдық кәсіпорындардың, ұйымдар мен
мекемелердің және барлық азаматтардың су пайдаланудың белгіленген тәртібін,
су қорғау, олардың зиянды әсерлерінің алдын алу және жою, суды есепке алу
ережелерін және басқа да ережелерді сақтауын қамтамасыз ету.
Суды ластаудан сақтау, сондай- ақ судың зиянды әсерлерінің алдын алу
тұрғысында құқықты нормалар белгіленген. Суды шаруашылық қажетіне
пайдаланатын ұжымшарлар мен кеңшарлар, тағы басқа кәсіпорындар, ұйымдар мен
азаматтар су пайдаланудың белгіленген жоспарын, ережелерін, нормалары мен
тәртіптерін сақтауға міндетті.
Пайдаланылатын су көздерінің құрамы мен қасиеті, яғни суды
шаруашылыққа немесе ішуге және мәдени-тұрмыстық пунктерінде қолдану
кезінде оның барлық санитарлық көрсеткіштері белгіленген нормадан аспауы
керек.
2.2.2 Сарқынды лас сулардың су қоймаларға әсері және оларды жіберудің
санитарлық тәртіптері.
Бүкіл ағынды лас судың ең соңғы жиналатын жері табиғи су қоймасы.
Тазаланбаған және зарарсыздандырылмаған ағынды лас сулардың еш бөгетсіз
табиғи су қоймаларына қосылуы (өзен, көл) оларды ластап, залалдап, олардың
табиғи су көзі ретінде пайдалану мәнін жоғалтады. Мысалы, шаруашылық немесе
тұрмыстық ағынды лас сулар табиғи сулардың физикалық қасиетін өзгертеді,
оны лайландырып өзіне тән иістену жағдайын туғызады. Сонымен қатар су
қоймаларының су түбіндегі тұнба және органикалық заттар судағы еріген
оттегіні үлкен көлемде пайдалана отырып ыдырайды, нәтижесінде оның қоры
біртіндеп азайып су қоймасындағы су сасып, су ағынды су қоймасына айналады.
Ағынды лас сулармен су қоймасына әртүрлі микроорганизмдер: ішек
микроорганизмдері, індетті ауру қоздырғыштары және гельминт – құрт
жұмыртқалары да бірге ағып қосылады.
Су қоймаларына өнеркәсіптің ағынды сулары әртүрлі әсер етеді. Олардың
кейбіреулері (ет комбинаттарының ағынды сулары, жүн жуған, тері, утильдеу,
шарап-темекі өндірісі, қант және басқа зауыттар) құрамы жануар және өсімдік
тектес органикалық заттармен ластанса олар өндіріс суларына қарағанда
ерітілген көміртегіні көп пайдаланады. Сонымен бірге бқл су құрамында нашар
еритін заттар бар және патогенді микробтар мен гельминт құрттары болады,
олар су түбінде шөгінді түзеді. Кейде металл өңдейтін, химиялық және
текстиль өнеркәсібінің ағынды суларымен бірге жануарлар мен балықтарға
қауіпті, улы заттар түседі. Олардың көбісі ерімейді, жойылмайды, сондықтан
оларды зарарсыздандыру еш қауіпсіз концентрацияға дейінгі деңгейде сұйылту
нәтижесінде жүреді.
Әртүрлі қнеркәсіп мекемелерінің ағынды суларының әсерінен таза су
қоймасы сілті және қышқылға қалыпты реакция өзгереді, әртүрлі дәм мен
иіске ие болады. Су қоймасының ішінде май, мұнай қалдықтары болуы
нәтижесінде су бетінде ауа өтуіне кедергі келтіріп, бұл суды басқа
мақсатта пайдалануға еш мүмкіндік жоқ. Тазаланбаған сарқынды сулардың су
көзіне жіберілуі тұзды және тотығу-қайта қалыптасу реакциясының бұзылуына,
гидробионттардың жойылуына, балық қорының азаюына, түрлі асқазан –ішек
ауруларына (адамдар да) әкеп соғады. Ал, құрамында фосфор бар лас суларды
да жіберуге болмайды, себебі, ол көк-жасыл балдырлардың жойылуына, судың
иістенуіне әкеп соғады.
Ағынды лас сулардың су қоймасына әсері олардың еру дәрежесіне және су
қоймасының ерекшелігіне байланысты (ағынды немесе тұрып қалған су, ағым
жылдамдығына қарай).
Барлық жағдайда ағынды су әсерінен болатын ластану тұрақты емес,
нәтижесінде су өздігінен тазалану процесі арқасында алғашқы қасиетін
иемденеді. Су қоймасы суды пайдалану, сумен жабдықтау мақсатында емес,
негізгі рөлі-тазалау құрылғысы болып табылады. Міне, сондықтан ағынды су
негізгі су көзі немесе су қоймасына жіберілместен бұрын тазаланып,
зарарсыздандырылады.
Ағынды суды тазалау мәні-оның физикалық қасиеті мен химиялық құрамын
жақсартуына байланысты. Ағынды лас суды зарарсыздандырудың мәні ондағы
патогенді микробтарды жою мақсатында жүргізіледі.
Лас суды тазалау және заласыздандыру бірнеше сатыдан өтеді, осы
процес кезінде су біртіндеп бөгде қоспалардан арылады: ауыр минералды және
үлкен қалқып жүрген заттардан, кіші және жеңіл органикалық бөлшектерден,
еріген органикалық заттардан және патогенді микроорганизмдерден.
Осы лас судағы бөгде қоспалардан тазалануды механикалық тазалау деп
атайды, ал еріген органикалық заттардан тазалануды биологиялық тазалау деп
атайды (бұл процесс микробтар әсері арқылы өтеді).
Лас суды механикалық тазалау-бұл сүзгі және арнайы құм ұстағыш арқылы,
сондай-ақ әртүрлі тұндырушылар арқылы іске асырылады. Суда өте үлкен қалқып
жүрген заттар арнайы сүзгіде ұсталып қалады. Қүм ұстағыш –бұл аса үлкен
емес горизонтальды тұндырғыш, мұндағы су үлкен жылдамдықпен (30-60 мсек)
ағады. Осы кезде құм ұстағыштың түбіне тек ауыр минералды бөлшектер тұнып
үлгереді,мысалы: құм, уақ тас және т.б. Ал, органикалық жеңіл бөлшектер лас
судың өте жай аққан кезінде тұндырғышқа шөгеді.
Тұндырғыштардың екі түрін қолданады: біріншісі таза жаңа шөгінді, ал
екіншісі шіріген шөгіндіні тұндыру. Үлкен тазалау станциясында лас судың
жаңа шөгіндісін арнайы қондырғы –метантенкте залалсыздандырады. Ал кіші
және орташа станцияларда тұндырғыштың екінші түрін жиі қолданады. Бұған
септиктенк және екі ярусты тұндырғыш жатады. Ал септиктенк жергілікті
каналдық жүйедегі тұндырғыштың өте тиімді түріне жатады. Мұның көлемін
арнайы лас судың ағуы өте жай ағу үшін жасайды және 24-28 сағатта ағып өту
керек. Осы кезде септиктенктің түбіне өте уақ және жеңіл органикалық
заттардың бөлшектері және гельминт жұмыртқалары шөгіп қалады. Осы шөгіп
қалған тұнба анаэроб микробтарының әсерінен іріп-шіру процесіне ұшырайды.
Осы процестің әсерінен көмірқышқылы, метан және т.б. газдар пайда болады.
Септиктенкте үш тәулік болған лас суда әдетте ішек таяқшасы, індет
қоздырғыштары жойылады.
Екі ярусты тұндырғышта лас суды тазалау өте тиімді, бірақ бұл қондырғы
өте күрделі және қолданылуы қиындау.
Биологиялық тазалау арнайы құрылыста іске асырылады – ол
биототықтырғыш, мұнда биохимиялық процес өтеді, яғни органикалық заттар
минералданады. Осы биототықтырушы ретінде өте жиі биологиялық сүзгіні
қолданады, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz