Ырғыз өңірі
1.Кіріспе
2. Ырғыз өңірінің тарихы
3. Географиялық орналасуы
4. Халқы
5. Табиғи қорлары
6. Қоршаған ортаны қорғау
7. Экономикасы
8. Тарихи.мәдени ескерткіштері
9. Қорытынды
10.Пайдаланылған әдебиеттер
2. Ырғыз өңірінің тарихы
3. Географиялық орналасуы
4. Халқы
5. Табиғи қорлары
6. Қоршаған ортаны қорғау
7. Экономикасы
8. Тарихи.мәдени ескерткіштері
9. Қорытынды
10.Пайдаланылған әдебиеттер
Көлемі жағынан дүниенің кейбір елдерін артқа тастап,Швейцария сынды мемлекеттің аумағындай жерді жайлап жатқан Ырғыз өлкесі тұран ойпатында орналасып, Сарыарқамен шектесіп жатыр.Бұл кешегі Кеңес заманы кезінде үш ауданға енші беріп бөлшектеуден қалған алақандай аумағы ғана.Бұл табиғаттың өзі сыйға тартқан төрт өзен, сексен көлі, түзде жортқан аң,мен ұшқан құсы,тайдай тулаған балығымен аты шыққан өлке. Барша қазақ даласы сынды Ырғыз алқабы да сайраған көне шежіренің куәсі. Иса пайғамбар дүние есігін ашардан сан ғасыр бұрын-ақ сылқылдап ағып жатқан көне Ырғыз өзенінен дүниені тітіренткен Дарий патшаның, Шыңғысхан мен Ақсақ Темірдің дабылы жер жарған қалың қолдары бел суытып, шөлдерін қандырған.Бұл жерден қалың қазағына жанға жайлы қоныс іздеп, желмаясымен арман қуып Асан қайғы бабамыз өткен. Қазақтың әз Тәукесі мен әйгілі Әйтеке би, алысты ойлаған Әбілқайыр хан осы өлкені қоныс етсе,тәкаппар басынимей откен көкжал Кенесары шатырын тіккен.Ел басына төнген ұлы нәубет-«Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұламаның» тұсында ұлы Абайдың ата-бабалары Ырғыз өзенінің бойын паналап, атасы Ырғызбай осында дүниеге келіпті.Халқымыздың сан ғасырлар бойғы құдайы көршісі Ресеймен ең алғаш пәтуаға келген де осы жер. Орыстың озық туған ұлдары Даль,Добромысловтар осы даланың дәмін татқан, Украинаның ұлы кобзарі Тарас Шевченко қазақ даласының құдыретін «Ырғыз қаласы» арқылы әлемге танытқан. Осы өлкенің көгінде Зәуреш қыздың арманы Мұхиттың мұңлы сарыны төгіліп, Айман-Шолпан қос ару аққуға айналып,әлі күнге дейін қалықтап жүргендей. Мұнда барша халыққа білім сәулесін сепкен Ыбырай жаққан бір шырақ одан сайын жарқырай жанып тұр.Осында жанын берсе денамысын бермеген халықтың батыр ұлдары ақ патшаның да,қызыл патшаның да жарлығына мойынсұнбай,қасқая тұрып,тәуелсіздікке бір қадам жақындата түсті. Ырғыз жері исі қазақ жұртына танымал ұлдар мен қыздарды бауырында тербеген киелі топырақ
1.«Ырғыз» энциклопедиясы.-Алматы: «Дала» ЖШС,2010
2.С.Оразымбетов «Ырғыз».-Алматы:«Өлке»,1993
3. Еламанов.Е. Шежірелі өңір. 1-кітап.-«Ақтөбе»,2002
4. Еламанов.Қ. Шежірелі өңір. 1-кітап.-«Ақтөбе»,2002
2.С.Оразымбетов «Ырғыз».-Алматы:«Өлке»,1993
3. Еламанов.Е. Шежірелі өңір. 1-кітап.-«Ақтөбе»,2002
4. Еламанов.Қ. Шежірелі өңір. 1-кітап.-«Ақтөбе»,2002
“ Туризм” кафедрасы
СЕМЕСТРЛІК ЖҰМЫС
Тақырыбы: ЫРҒЫЗ ӨҢІРІ
2010 жыл
ЖОСПАРЫ:
1.Кіріспе
2. Ырғыз өңірінің тарихы
3. Географиялық орналасуы
4. Халқы
5. Табиғи қорлары
6. Қоршаған ортаны қорғау
7. Экономикасы
8. Тарихи-мәдени ескерткіштері
9. Қорытынды
10.Пайдаланылған әдебиеттер
1.Кіріспе
Көлемі жағынан дүниенің кейбір елдерін артқа тастап,Швейцария сынды
мемлекеттің аумағындай жерді жайлап жатқан Ырғыз өлкесі тұран ойпатында
орналасып, Сарыарқамен шектесіп жатыр.Бұл кешегі Кеңес заманы кезінде үш
ауданға енші беріп бөлшектеуден қалған алақандай аумағы ғана.Бұл табиғаттың
өзі сыйға тартқан төрт өзен, сексен көлі, түзде жортқан аң,мен ұшқан
құсы,тайдай тулаған балығымен аты шыққан өлке. Барша қазақ даласы сынды
Ырғыз алқабы да сайраған көне шежіренің куәсі. Иса пайғамбар дүние есігін
ашардан сан ғасыр бұрын-ақ сылқылдап ағып жатқан көне Ырғыз өзенінен
дүниені тітіренткен Дарий патшаның, Шыңғысхан мен Ақсақ Темірдің дабылы жер
жарған қалың қолдары бел суытып, шөлдерін қандырған.Бұл жерден қалың
қазағына жанға жайлы қоныс іздеп, желмаясымен арман қуып Асан қайғы бабамыз
өткен. Қазақтың әз Тәукесі мен әйгілі Әйтеке би, алысты ойлаған Әбілқайыр
хан осы өлкені қоныс етсе,тәкаппар басынимей откен көкжал Кенесары шатырын
тіккен.Ел басына төнген ұлы нәубет-Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұламаның
тұсында ұлы Абайдың ата-бабалары Ырғыз өзенінің бойын паналап, атасы
Ырғызбай осында дүниеге келіпті.Халқымыздың сан ғасырлар бойғы құдайы
көршісі Ресеймен ең алғаш пәтуаға келген де осы жер. Орыстың озық туған
ұлдары Даль,Добромысловтар осы даланың дәмін татқан, Украинаның ұлы кобзарі
Тарас Шевченко қазақ даласының құдыретін Ырғыз қаласы арқылы әлемге
танытқан. Осы өлкенің көгінде Зәуреш қыздың арманы Мұхиттың мұңлы сарыны
төгіліп, Айман-Шолпан қос ару аққуға айналып,әлі күнге дейін қалықтап
жүргендей. Мұнда барша халыққа білім сәулесін сепкен Ыбырай жаққан бір
шырақ одан сайын жарқырай жанып тұр.Осында жанын берсе денамысын бермеген
халықтың батыр ұлдары ақ патшаның да,қызыл патшаның да жарлығына
мойынсұнбай,қасқая тұрып,тәуелсіздікке бір қадам жақындата түсті. Ырғыз
жері исі қазақ жұртына танымал ұлдар мен қыздарды бауырында тербеген киелі
топырақ.
2.Ырғыз өңірінің тарихы
Ата–баба шежіресін, аймақтың ақтаңдаққа толы кешегі тарихын, өткен
ақиқатын біліп, сол қасиетті бастауларымызды қанымызға сіңіре, негізімізді
мұқалтпай болашаққа көз салмақ болсақ, алдымен халық санасына, ғұламалар
тұжырымына, сондай-ақ сартап болған архив сөрелеріне, көне шежіре
беттеріне үңілеміз.
Барша қазақ даласы сынды Ырғыз алқабында сайраған көне шежіренің куәсі,
ол тек Ырғыз өзенімен ғана емес, осы аймақ ата-бабасының тарихымен де
толы. Сондықтан болар, Ырғыз өңірін азат халқына атамекен етсем деп талай
тарлан аталарымыз, аяулы ардагерлеріміз қанын төгіп, асыл жанын сарп етті.
Бұл жерден қалың қазағына жанға жайлы қоныс іздеп, желмаясымен арман қуып
Асан Қайғы баба өтті. Осынау шежіресі түгенделіп бітпеген, қойнына қилы-
қилы замандар сырын бүгіп жатқан өңір туралы ежелгі грек жазбаларынан бергі
жерде қағаз жүзіне түскен деректер аз-кем ғана. Олардың өзімізге аян ең
ескісі әйгілі парсы падишаһы Дарий біріншінің сақтар даласына жасаған
жорығы жайлы жазбада Ырғыз өзені туралы айтылып кетеді де, қалың таудың
бетін елден аулаққа бұрып жол көрсетемін деп, парсы әскерін қалың құмды
шөлдің ортасына алдап бастап апарып, апатқа ұшыратқан, өз теңдесі жоқ
ерлік жасап, қаза тапқан Шырақ есімді жігіт туралы баяндалады. Ырғыз
өңірі қазақ даласында өткен, тарихи, мәдени, саяси, тұрмыстық, әскери
оқиғалардың қандайынан да шет қалған жоқ. Мысалға, монғол шапқыншылығының
батысқа барар шамасындағы алғашқы шайқастары осы өңірмен байланысты болды.
Ол кезде күш-қуаты мол моңғол мемлекетінен ешқандайда да кемдігі жоқ Хорезм
Сырдарияның оң жағалауымен Иран мен Тигр аралығындағы тау асуларына,
оңтүстігінде Аравия жарты аралына дейінгі ұлан-ғайыр аймақта дәуірлеген
орасан зор саяси, әскери күш еді. Бұл кезде орыстың оңтүстік далаларында
ұзақ жылдар бойы атойлаған қыпшақ бірлестігі сол ұзақ күрестерде біршама
қажығанмен әлі де маңайын сескендіретін құбылыс болатын. Қуатты Хорезм осы
жұртпен барынша саяси жақындасуға тырысқанымен екінші жағынан одан ерекше
сақтанды да. Сол жақындасуда бірде илігіп, бірде тіксініп жүрген қыпшақтар
Хорезмге ауық-ауық сес көрсетіп тұрды. Сондай кикілжіңнің бірінде Хорезмнің
әміршісі Мұхамед шах Қыдыр ханның қыпшақ қатарына күш көрсетуге бара жатқан
жолында, кейбір деректер бойынша, жауласқан меркіттерді қуып келе жатқан
Шыңғыс ханның үлкен ұлы Жошының қолымен 1216 жылы Ырғыз өзенінің маңайында
қақтығысқан. Содан кейін, көп ұзамай, Адриатика теңізіне барып тірелген
моңғолдық қалың қол, қаһарлы күш орнатқан әйгілі Алтын Орда заманы
басталды. Оның 1243 жылдан 1395 жылға дейін созылған бір жарым ғасыры Орда
билік жүргізген Дунай мен Ертіс аралығындағы Жошы ұлысы билеген орасан зор
аймақтың тарихында, соның ішінде Ырғыз өңірінде де ынтымақты уақыттағы
өрлеу мен гүлденудің, алауыздық туғанда құлдырау мен өшудің сабақты іздерін
қалдырды.
Бұл өңірді Алтын Орда ханы Тоқтамыс та, әйгілі Ақсақ Темір де қалың қол
ертіп басып өткен. Темірдің шежірешісі Гиясиддин әйгілі Әмірдің дәл осы
өңірде Мандай, Маңқанай-Ырғыз өзені-Ақтасты-Құйлыс аралығында 100 мың
әскерімен аң аулап, ақ қырғын жасап, қажыған ауыр қолды қызылға
жарытып тастағанын айтады .
Күллі Кіші жүздің ұлыс бегі, қазақтың үш ұлы биінің бірі, Әлімнің
Төртқарасы ішінде Сейтқұлдың Бәйбегінен тарайтын, ұлы батыр, Самарқан Әмірі
Жалаңтөстің немере туысы Әйтеке би осы өңірде билік құрып, халық тағдырын
шешуге ғұмырын арнаған. Осы өлкеде ұлы Абайдың бабасы Ырғызбай дүниеге
келген. Әйгілі Ақтабан шұбырынды тұсында Ырғыз-Нұра–Есіл бойында қаптаған
қалмақты тоқтатып, Арғын, Қыпшақ руларының едәуір бөлігі мен Кіші жүз
қолын біріктіріп жауға тойтарыс беріп, жеті жыл бойы жау шебін ұстап
тұрған, кейін кейбіреулер айтып жүргендей сатқындықтан емес, өзге амалдың
жоқтығынан шаршаған Әбілқайыр хан орыс мемлекетімен достық шартына қол
қойған.
Кіші жүздің Ресейге қосылуы Ырғыз тарихындағы ерекше кезең. Бұл
фактордың кейінгі жылдары Ырғыз тағдырының ерекше қалыптасуына бірден-бір
ықпалы болды. Сол кезеңнің шиеленіскен оқиғаларының шешімін дұрыс болжаған
көреген Әбілқайыр 1726 жылы–ақ Ресейге қосылатын ниетін білдіріп,
империялық мемлекеттің ығынан пана іздеген. Бірақ, император бұл тілекті
шешімсіз тастаған еді. Кейін, 1730 жылы Әбілқайыр елшілік өкілдікпен
Сейтқұл Құндағұлов пен Құтылымбет Көштаевты өтініш хат беріп Анна
Иоановнаның қабылдауына жібереді (Бұл жөнінде заманымыздың заңғар жазушысы,
Әбіш Кекілбаевтың Үркер, Елең-алаң атты тамаша романдарында мейлінше
терең баяндалады. Жазушы осы романын жазарда Ырғыз жерін көп аралаған).
Кіші жүз ханы Әбілқайырдың бұл өтінішін қабылдаған патша 1731 жылы 19
ақпанда Кіші жүзді Ресейге қосу туралы тарихи грамотаға қол қойды. Сол жылы
қазан айында патшаның осы құжатын Кіші жүздің игі жақсыларынан ант алып,
ресми куәландыру үшін А.И.Тевкелев бастаған Ресей елшілері Ырғыз жерінде
(Маңтөбеде) отырған Әбілқайырханның ордасына келді. А.И.Тевкелев осы
дипломатиялық сапарында Әбілқайыр хан ордасына 60 адаммен келіп, екі жылдан
астам тұрды. Ол Кіші жүз елінің ордасына осы елдің Ресей қол астына
алынғаны туралы Әбілқайыр атына берілген грамотаны үлкен салтанатпен
тапсырады. Әйел патша Анна Иоановнаның бұл сеніміне риза болған Кіші жүздің
үш батыры мен 27 ру басы, старшындары Әбілқайырдың бастауымен 1731 жылы 10
қазанда Ырғыздың Маңтөбесінің баурайында Ырғыз өзенінің жағасындағы жазықта
тігілген хан ордасында патша үкіметіне ант берді.
Кейінірек Ресейдің ашық отарлау саясатына ел ішінде наразылық туа
бастады. Патша үкіметі енді қазақ халқы үшін аса қауіпті астарлы саясатқа
көшті. Онысы халық қозғалысын қазақ даласының өз төрінен бақылауға алып,
көтеріліс бола қалса, тез жаншып-басу үшін стратегиялық маңызы бар
жерлерден әскери бекіністер салу еді. Қазақ даласын отарлауды көздеген
патша үкіметі 1839 жылы Орынбор әскери губернаторы В.А.Перовскийдің
бастауымен Орск-Ырғыз–Арал-Қазалы–Ақмешіт аралығын зерттеп, әскери
бекіністер салатын жерлерді белгілейтін экспедиция шығарды. Сол бекініс
нүктелерінің бірі - Жармола биігі болды. Алғашында Орал әскери бекінісі,
кейін Ырғыз атауына көшкен бұл бекіністің іргетасы 1845 жылы мамыр айында
қаланып, толық құрылысы жиырма жыл жүргізіліп, 1865 жылы аяқталған. Жармола
биігі бекініске қажетті базаның барлық талаптарына жауап беретін аса
ыңғайлы обьекті ретінде қабылданды. Бұл бекіністің орнын белгілеген ұлты
неміс, Ресейге 1823 жылы келген Орынбор әскери округі бас штабының
полковнигі Иван Федорович Бларамберг өзінің Естеліктер деген кітабында
былай деп жазады: 14 күн бойы көліктен түспестен шұғыл жүре отырып, мен
Орал бекінісін салуға қолайлы орын таңдап алу үшін Ырғыз өзенінің төменгі
құйлысына келіп жеттім. 1841 жылғы экспедициядан бері Ырғыз өзенінің оң
жағындағы биік қабақ - Жармола есімде жүретін, ол алыстан көрінуші еді. Мен
бірден соған тарттым. Ырғыздың тайыз суын кешіп өтісімен Жармоланы тауып
дәл суретін түсіруді бұйырдым. Бұл жер шамамен Орскіден 400 шақырым қашық.
1845 жылы әулие Александр күніне жаңа форт (бекініс) салтанатты жағдайда
ашылды. Инженер-прапорщик Михайловтың басшылығымен бекініс құрылысы жедел
жүргізіліп, бірнеше тұрғын үйлер, қызмет үйлер, әскери жатақ, оқ-дәрі
қоймасы, ат қорасы сияқты бірінші кезектің объектілері іске қосылды. Мұнан
кейінгі жылдары православие діні шіркеуінің үйі, 10 орындық аурухана,
почта үйлері салынды. Бекініс құрылыстарын жүргізген Орал әскери
казактарының құрметіне бұл объекті Орал әскери бекінісі деп аталады. Орал
әскери бекінісінің салынуы сол тұстың өзінде–ақ дүниежүзілік назарға іліне
бастады. Фридрих Энгельс 1858 жылдың 3 қарашасында Нью-Йорк дейли трибюн
газетінде жариялаған Ресейдің Орта Азияға қарай қозғалуыдеген мақаласында
бұл жөнінде: Өзі аттас өзен бойындағы Ырғыз қырғыз (қазақ) даласының
оңтүстік бөліктерін қорғаудың орталық пункттері қызметтерін атқаруда,
олардың Орал өзені бойындағы қалалардың арасында жол бойымен көлемі кіші
форттар, сонымен қатар бір-бірінен он немесе он екі миль қашықтықта
құдықтар салынды деп жазды. Жармола 1860 жылдарға дейін радиусы екі-үш жүз
километрге дейін тұрақты елді-мекені жоқ шалқар алаптағы некен-саяқ
отырықшы қоныс болды. Оның сол күйкі көрінісін өз көзімен көріп, 1848 жылы
жол күнделігіне түсірген Т.Г.Шевченко бекініс үйлері көрінісінің
сұрықсыздығын, алыстан қарағанда адамдар мекенінен гөрі мал қоралайтын
қашаға немесе қой-қорасына көбірек ұқсайтынын жазады.
Батыс Қазақстан өлкесінің шығысындағы аса үлкен Ырғыз аймағы 18-ғасырдың
аяғына дейін көп жері ақтаңдақ жатқан географиялық кеңістік болды. Тек қана
19- ғасырдың басынан бастап осы провинциялық мекенге Кіші жүздің көшпелі
рулары, кейін Ресей мен Орта Азиядан қоныстанушылар келіп орналаса бастады.
Ырғыз шикізатының сауда жарнамасы аз-ақ жылда атырабы алты жүз километрге
созылатын кеңістікке оқшау түскен Орал әскери бекінісінің бекетін қала
дәрежесіне жеткізді.1868 жылы Ырғыз (Жармола) Торғай облысының уездік
қалалары категориясына енді. 1869 жылға дейін Орал әскери қамалы қызметін
атқарған Ырғыз сол жылдан бастап ресми Ырғыз қаласы атанды. Қала атағын
1925 жылға дейін сақтады.
3.Географиялық орналасуы
Ырғыз ауданы Ақтөбе облысының оңтүстік-шығыс бөлігінде орналасқан. Ол
республикадағы үш облыспен қатар шекараласатын бірегей ауданның бірі болып
саналады. Солтүстік-шығысында Қостанай облысымен (ұзындығы 240 км),
шығысында Қарағанды облысымен (170 км), оңтүстігінде Қызылорда облысының
Арал ауданымен (140 км), оңтүстік-батысында Ақтөбе облысының Шалқар
ауданымен (220 км), солтүстігінде Әйтеке би ауданымен (300 км) шектеседі.
Ауданның сыртқы шекарасының жалпы ұзындығы 1070 км-ге созылады. Аудан
аумағының шеткі нүктелері бойлық бойынша 600С 30´ – 600С 20´, ендік
бойынша 470С 05´ – 490С 15´ аралығында орналасқан.
Жер көлемі жағынан облыста Шалқар, Байғанин аудандарынан кейін үшінші
орын алады. Тұран ойпатына орналасып, Сарыарқамен шектесетін, солтүстік-
батысынан оңтүстік-шығысына дейінгі ұзындығы 250 км-ге, ал солтүстік-
шығысынан оңтүстік-батысына дейінгі көлденеңі 160 км-ге созылып, 41,5 мың
км2 аумақты қамтыған аудан жері Ақтөбе облысының 13,7 пайыз жерін алып
жатыр. Бұл аумақ Армения Республикасынан (29,8 мың км2) 1,4 есе, Молдовадан
(38 км2) едәуір көп, Швейцария мемлекетімен (41 мың км2), Ресейдің Москва
облысымен (47 мың км2), Астрахань (44,1 мың км2) облыстарымен тең, Орлов
(24,7 мың км2), Рязань (39,6 мың км2) облыстарынан едәуір үлкен.
Аудан жерінің 260 гектары егістік, 48934 га шабындық, 3368895 га
жайылымдық, 3279 га орман-тоғай, 1162 га бұталы, 6577 га сортаң-батпақ,
67914 га су асты, 6496 га жол асты, 952 га құрылыс асты, 66431 га құм,
15593 га жар-қабақ, 564518 га басқалай жер болып келеді.
Аудан құрамында қазіргі таңда 7 селолық округ, 20 елді мекен бар. Аудан
орталығы – Ырғыз селосында 5492 адам тұрады (2009). Ырғыз ауданы халқының
жалпы саны 14771 адам (2009). Жерінің ұлан-ғайыр кеңдігіне қарамастан,
аудан халқы саны жағынан облыста соңғы орында. Аудан тұрғындардың 99,8%-ын
қазақтар құрайды
. Қазақстандағы бүкіл жер беті оңтүстіктен солтүстіктен қарай еңіс
тартса, Ырғыз ауданының аумағы керісінше солтүстіктен оңтүстікте қарай
еңіс келеді. Басты өзендер - Ырғыз бен Торғайдың терістіктен оңтүстікке
қарай аққан ағын суы Құрдымға құйып, жер бедерінің сан ғасырлық түзілуін,
қайталанбас табиғатының қалыптасуын қамтамасыз еткен.
Аудан жері жер бедерінің сипатына қарай геоморфологиялық тұрғыдан 2
ауданға бөлінеді. Оның біріншісі, Мұғалжар тауының сілемдері, теңіз
деңгейінен 200-250 м биіктікте жатқан бұл жайпақ үстірттер Ырғыз өзенінің
оң жақ сағаларымен енсіз, терең алқаптарға тарамдалып, Сарыбастөбе (теңіз
деңгейінен биіктігі 205 м), Мәні әулие (211,8 м),
Темірастау (241,3 м), Сарысай (275,4 м), Бөкенбай шоқысы (240,3 м), Суық
бет (240,5 м), Қабанқұлақ (213,1 м) биіктері бір-бірімен жалғасып Айырқызыл
құмына тіреледі. Аталған сілемдер аудан аумағында 150 шақырымға созылып
жатыр.
Ырғыз өзенінің сол жақ бөлігінен қарағанда мұнартып, созылып жатқан
аласа тау жоталары алыстан көз арбайды. Іргесінде 4–5 шақырым жерде ағып
жатқан Ырғыз өзенінің теңіз деңгейінен биіктігі 130,7 метр болса, Мәні
әулие жотасының биіктігі 211,8 м.
Ырғыз өзенінің сол жағын жағалай орналасқан Төлебай (246,2 метр),
Бесмола (225,2 метр), Бесоба (232,2 метр), Қызылқабақ
(214,8 метр) биіктіктері мен жоғарыдағы аталған Ырғыз өзенінің оң жақ
жағалауындағы үстірттерінің арасы бағзы заманда Ырғыз өзенінің арнасы 4-5
шақырымға жайылып ағып Шалқар теңізіне құйғанын аңғартып-ақ тұр.
Екінші морфологиялық аудан Торғай-Арал маңының төрткүл жазықтығы
(Торғай үстірті) ауданның шығыс бөлігін алып жатыр. Ол солтүстіктегі Нұра
биіктігінен (теңіз деңгейінен 200 м) басталып, Торғай-Ырғыз өзендері
аяғында және Шалқар теңіз еңісіне (небәрі 50-70 метр) дейін созылады.
Үстірттің рельефінде ондаған метр биіктігі бар тік жар, кейбір жерлері су
арналары мен тілімдеген төрткүл биіктер болып келеді. Қараатозған (151,5
м), Нұра (166,4 м), Құланақ (160,2 м), Ақназар (160,1 м) Айырбидайық (140,7
м), Шалқар (184 м), Ақжар (183,4 м), Жанайшоқы (190,6 м), Сұңқарқия (191,5
м), Қосбүйрек (158,8 м), Жаманай (209,5 м), Мыңсай (180,2 м), Атанбас
(193,3 м) шоқылары бір-бірімен тізбектеліп, 250 шақырымға созылып
жайғасқан.
Үстірттің бетінде, әсіресе, Торғай, Ырғыз, Өлкейек өзендерінің
аяқтарында және Арал маңының терістігінде бос сулы көп ойпаттар, сортаңдар
мен тақырлар көп. Жазықтың оңтүстік бөлігі Арал маңы ойпатындағы биіктіктер
80-150 метр аралығында құбылады. Мұндағы алқаптарды көлемді құмдар алып
жатыр. Солардың ішіндегі ең ірілері Айырқызыл, Нарқызыл, Жаманқұм, Тәуіп
болып Аралдың Қарақұмымен жалғасады.
Ауданның топырақ жамылғысы жер бедерінің рельефіне сәйкес және топырақ
құрылымын жасайтын жыныстардың литологиялық құрамының алмасуына байланысты
әр түрлілігімен ерекшеленеді. Ауданның топырағы негізінен ашық-қызғылт
топырақ және қоңыр топырақты болып, екі аймаққа бөлінеді.
А ш ы қ – қ ы з ғ ы л т т о п ы р а қ. Бұл аймаққа ауданның батыс жақ
бөлігіндегі Құмтоғай, Қызылжар селолық округтерінің және Қалыбай елді
мекенінің жерлері жатады. Топырақ құрамы құмайтты. Оның құрамында сор,
сортаң, тақыр және шалғындық-қызғылтты топырақтар бар.
Қ о ң ы р т о п ы р а қ. Негізінен ауданның оңтүстігіндегі шөлейтті
аймақ құмақты, саз және құмы көбірек топырақ болып келеді. Біртектес қоңыр
топырақ жамылған алқаптар сор, сортаң, тақыр және ауқымды құмақ жерлермен
шектеседі. Топырақ күзгі және қысқы жауын-шашынмен ылғалданады.
4.Халқы
Аудан құрамында 7 селолық округ, 20 елді мекен бар. Аудан орталығы –
Ырғыз селосында 5492 адам тұрады (2009).
Ырғыз ауданы халқының жалпы саны 14771 адам (2009). Жерінің ұлан-ғайыр
кеңдігіне қарамастан, аудан халқы саны жағынан облыста 13-орын алады. Аудан
тұрғындардың 99,8%-ын қазақтар құрайды.
Тарихи деректерге сүйенсек, 1845 жылы Орал бекінісі деген атпен
салынған Ырғыз көп ұзамай-ақ тоғыз жолдың торабына айналып, қала атанады,
уезд орталығы болады. Уездің жер көлемі үлкен аумақты қамтыды. Қазіргі
Шалқар, Әйтеке би аудандарының жері осы Ырғыздың уезіне қарап, тұрғын
халқының саны да көп болған. Әсіресе, 1915 жылы халық саны 120 мыңға
жуықтаған (1-кесте).
1880-1915 жылдардағы Ырғыз уезіндегі халық саны
Жылдар Үй саны Халық саны
1880 14917 74585
1881 14826 73617
1886 15163 75815
1893 16635 74835
1900 18441 93835
1903 19144 97005
1904 19544 100387
1905 19781 98260
1908 20181 106082
1910 20251 108073
1915 21689 119306
Өткен ғасырдың алғашқы жартысындағы халқымыздың басынан өткерген түрлі
қасіреттер мен қиындықтарды, ашаршылық пен соғысты Ырғыз елі де бастан
кешірді. Ырғыз ауданынан екі аудан бөлініп шықты. Мұның барлығы тұрғын
халықтың санының азаюына әкеліп соқтырды.
Соңғы 30 жылда аудан халқының саны әуелі көбейіп, кейін азая бастаған.
1979 жылмен салыстырғанда 1989 жылы тұрғындар саны
1607 адамға, яғни 10,7 пайызға өскен, ал 1989 жылмен салыстырғанда 1999
жылы халық саны 1029 адамға, немесе 6,2 пайызға кеміген. Ал 1999 жылмен
салыстырғанда 2009 жылы 839 адамға, яғни 5,3 пайызға азайған (2-кесте).
1979-2009 жылдардағы аудандағы халық санының өзгерісі
Жылдар Тұрғындар саны Ерлер Әйелдер
1979 15032 7627 7405
1989 16639 8394 8245
1999 15610 7999 7611
2009 14771 7327 7444
Тұрғындар санының 1989-1999 жылдар аралығында төмендеп кетуіне сол
жылдардағы әлеуметтік-экономикалық қиыншылықтардан халықтың қалаға үдере
көшуі себеп болды. Бұл үдеріс 1999-2009 жылдары баяулағанымен әлі де толық
тоқтаған жоқ.
Халықтың 1054-сі, яғни 7,1%-ы зейнеткерлер, ал, 252 адам, яғни 1,7%-ы
мүгедектігіне байланысты не жасына қарай зейнетақы алатындар, сондай-ақ
жеке адамның асырауындағылар.
Аудандағы халық санының өсуі елімізге тән демографиялық дамудың
үрдістерімен сипатталады. Бұл орайда қоғамдық өмірдің алуан түрлі
салаларындағы өндірістік қатынастар мен әлеуметтік-экономикалық
өзгерістердің ерекше мәні бар. Халықтың табиғи өсіп-өнуі – еңбек
ресурстарын толықтыра түсудің бірден-бір бастауы. Статистикалық деректер
бойынша, ауданда бала туу деңгейі мен халықтың табиғи өсуі соңғы жылдары
облыс бойынша орташа деңгейден артық болып отыр.
Аудандағы халықтың 49,6% ерлер болса, 50,4%-ы әйелдер. 70 жасқа дейін
еркектер саны басым болса, 50 жастан бастап әйелдер саны көп. Ауданда 2525
отбасы бар. Ұлттық ерекшеліктеріне байланысты ата-анасы мен үйленген
балалары бір шаңырақта тұратын отбасылар да жиі кездеседі. Осыған орай,
отбасындағы адамдардың орташа саны 5-6 адамнан келеді.
Ырғыз ауданында 1 км2-ге шаққанда халықтың тығыздығы 0,3 адамнан келсе,
бұл көрсеткіш Ырғыз селолық округінде 1,1 адамнан, Аманкөл, Қызылжар,
Құмтоғай, Нұра, Тәуіп, Жайсаңбай селолық округтерінде тиісінше 1,0; 0,8;
0,5; 0,2; 0,3; 0,3 адамнан келеді. Аудан бойынша тұрғындар саны Жайсаңбай
селолық округінде 500-ден, Тәуіп, Нұра, Құмтоғай селолық округтерінде 1000-
нан асады. Аманкөлде 2000-ға жуық, Қызылжар селолық округінде 2000-нан
астам халық тұрса, Ырғыз селолық округінің халқының саны 6500-ден асады (3-
кесте).
Селолық округтар бойынша 2001-2009 жылдардағы тұрғындар саны
Селолық округ 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007
Сабынды көл Ырғыз О-Б 3 93 96,1 1 - 2 Ырғыз
Үлкен Жалаңаш Аманкөл С-Б 5 967 88 4 -5 Ырғыз
Саркөл Аманкөл О-Б 1 969 85,5 2- 3 Ырғыз
Құтикөл Аманкөл О-Б 14 112 80,9 1-2 Ырғыз
Сасықкөл Аманкөл С-Б 21 231 87,2 1- 2 Ырғыз
Қарақоға Аманкөл С-Б 14 138 87,4 2 - 3 Ырғыз
Үлкен Айыркөл Нұра С-Б 9 2648 72,9 0 Өлкейек
Кіші Айыркөл Нұра С-Б 6 1386 72,9 0 Өлкейек
Қызылкөл Нұра Б 25 2102 75,5 2 - 3 Өлкейек
Шолақкөл Нұра Б 18 530 75,8 2 - 3 Өлкейек
Жалаулыкөл Нұра С-Б 9 972 75,5 2 - 3 Торғай
Бораншыкөл Нұра С-Б 0 503 75,8 1 - 2 Торғай
Жыңғылдыкөл Нұра О-Б 12 1283 75,1 2 - 3 Торғай
Бөкенкөл Нұра О-Б 24 1345 76,0 3 - 4 Сарыөзек
Қармақкөл Нұра О-Б 24 1120 72,3 3 - 4 Торғай
Жарқамыс көл Нұра О-Б 26 1342 73,9 3 - 4 Торғай
Жаркөл Нұра О-Б 31 1880 75,9 3 - 4 Сарыөзек
Байтақ Нұра О-Б 27 4995 74,9 3 - 4 Торғай
Шұбаркөл Нұра С-Б 26 487 83,7 1 - 2 Жыра
Алакөл Нұра С 45 94,9 3 - 4 Жыра
Бақшақкөл Тәуіп О-Ш 64 126 52,9 2 - 3 Торғай,
Ырғыз
Қаракөл Тәуіп О-Ш 67 708 51,2 2 - 3 Торғай,
Ырғыз
Құрдым Тәуіп О-Ш 74 2744 51,1 0 Торғай,
Ырғыз
Қоғакөл Тәуіп С 38 1119 73,2 2 - 3 Торғай
Үлкен Айкөл Тәуіп С 32 390 71,2 2 - 3 Торғай
Ріңкөл Тәуіп С 17 217 71,2 2 - 3 Торғай
Келтекөл Тәуіп С 20 508 71,7 2 - 3 Торғай
Кіші Айкөл Тәуіп С 34 288 71,1 2 - 3 Торғай
Майкөл Тәуіп С 35 432 73,8 2 - 3 Торғай
Өсімдігі мен жануарлар дүниесі. Түр-тұқымына қарағанда ауданда өсімдік
өте-мөте әр түрлі. Шөп бітіктігі негізінен екі түрмен сипатталады:
далалықта – дақылдық, қуаң далада – жусанды өсімдіктер. Ауданда кездесетін
түрі негізінен жусанды өсімдіктер. Олардың кейбіреулері мыналар: бидайық,
қамыс құрақ, қоға, шағыр, көкпек, барқын, боздық, көде (еркек), алабота,
қына, жантақ, түйе жапырақ, адыраспан, киік оты, жалбыз, қурай, есекмия,
өлеңшөп, саңырауқұлақ, бүлдірген, жусан, шілік, қызғалдақ, жабайы тал,
шеңгел, жыңғыл, тобылғы, изен.
Географиялық орналасуы мен ландшафты-климат жағдайының әртүрлілігінен
аудан жерінде аң-құстың түрлері де сан алуан. Өңірде сүт қоректілердің 42,
құстардың 250 және балықтың 11 түрі кездеседі. Ауданда кездесетін
жануарлар: жабайы шошқа, ақбөкен, бұлан, елік, шибөрі, қасқыр, шағыл
мысығы, қамыс мысығы, қарсақ, түлкі, борсық, ақкіс, сасық күзен, су
егеуқұйрығы, ондатр, саршұнақ, құмқоян, орқоян, аққоян, аламан. Бұлардың
ішінде шағыл мысығы мен қызыл қасқыр ҚР Қызыл кітабына енгізіліп,
қорғауға алынған. Жабайы шошқа қамыс-құрақты қопалары бар ірі су арналарын,
тоғайларды мекендейді. Саны әжептәуір – 600-ге дейін барады, лицензия
бойынша әуесқой аңшылық объектісі болып табылады. Тұяқтылар ішіндегі ең көп
тарағаны киік. Ырғыз жерінде олар жаз айларында кездеседі, қысты үстірт
жазығында, Байғанин және Шалқар аудандары өңірінде өткізеді. Қыс қатаң
болса, одан әрі оңтүстікке көшеді. Бұрын киікті аулау аңшылық кәсіп болып,
онымен мемлекеттік аңшылық шаруашылығы айналысқан болатын. Құм қояны да
негізінен әуесқой аңшылық объектісі.
Өңірде құстың түрі көптеп кездеседі. Оның 35 түрі ұя салады, қалғандары
қайту, келу маусымда кездесетіндер. Құс түрлерінің көпшілігі тұрақты және
кеңінен таралған. Ырғыз өңірінде мекендейтін кейбір құстар: сұрқаз,
шаңқылдаққаз, от үйрек, даурықпа шүрегей, қызылтұмсық сүңгуір, барылдауық
үйрек, сарыайдар үйрек, бізқұйрық үйрек, жалпақтұмсық үйрек, сұр үйрек,
ысылдақ шүрегей, үлкен суқұзғын, үлкен әупілдек, қызылбас сүңгуір, алакөз
сүңгуір, айдарлы сүңгуір, қасқалдақ, шіл, бөдене, көкқұтан, тауқұдірет,
жылқышы, қызғыш, үлкен шалшықшы, қараторғай, айдарлы үйрек, секпілтас
бейнарық, дала шілі, көк кептер, күжіркей, шаушалшық, қасқа шалшықшы, үлкен
шырғалақ, кіші шырғалақ, қарақаз, көкшіл көгершін, атшакөкек.
Құстардың 32 түрі сирек және жойылуға қалған санатқа жатқызылып,
ҚР Қызыл кітабына енгізілген. Олар: қызғылт бірқазан, бұйра
бірқазан, кіші аққұтан, жалбағай, қарабай, қара дегелек немесе ләйлек,
қоқиқаз, бидайық, реликті шағала, қара бауыр бұлдырық, балшықшы тұйғын,
тұрымтай, үкі, бақалтақ қыран, сұңқылдақ аққу, кіші аққу, мәрмір шүрегей,
қара тұрпан, ақбас үйрек, дуадақ, безгелдек, жорға дуадақ, аққұйрық тарғақ,
тарғақ, орақ тұмсық, кіші шалшықшы, дала қыраны, қарақұс, ителгі, көкқұс.
Кейбір түрлері Қызыл кітапқа енгізіліп, қорғау нәтижесінде олар көбеюде.
6.Қоршаған ортаны қорғау
Аудан зор табиғи байлыққа ие. Аудан жерінде 80 көл бар, оның 43-і балық
ауланатын көлдер. Осы көлдер Торғай, Ырғыз, Өлкейек және Торғай, Ырғыз
өзендерін көктемгі тасқын сулармен жалғайтын Телқара, Сарыөзек өзендерінің
суларымен жаңарып, санитарлық тазалық өз деңгейін сақтап отырады. Ырғыз
өңірі облыстың бірегей табиғи объектісі болып табылады.
Бұл өзен-көлдер жүйесінің ерекше бағалылығы – маусымдық миграция, түлеу
және ұя салу, балапан басу кезінде мұнда суда жүзетін құстардың жүздеген
түрінің жиналуымен анықталады. Хайуанаттар дүниесінің теңдік қорын сақтауда
Ырғыз – Торғай су жүйесінің ерекше ролі есепке алынып 1977 жылы сол кездегі
КСРО Министрлер Кеңесінің қаулысымен осы аумақтан Торғай мемлекеттік кіші
аң қорығы құрылды. Бұл кіші аң қорығы Нұра, Тәуіп және Жайсаңбай селолық
округтерінің Торғай, Өлкейек және Ырғыз өзендерінің төменгі сағаларындағы
көлдер, батпақты жерлер жүйесін құрайтын 348 000 га жерді алып жатыр. Өзен-
көлдер жүйесінің екінші ерекшелігі оның балық қорының өте бай екендігі
болып табылады. КазНИИ-РХ ғылыми-өндірістік бірлестігінің дерегі бойынша
кезінде мұнда 20-25 мың тонна балық қоры болған. Жыл сайын мұнда 1000-1200
тонна балық өндірілген. Бұл облыс бойынша ауланатын балықтың 90 пайызы.
Бұл жер – сулы алап қорықтың негізгі құнарлылығы болатын көптеген
көлдері бар жазықты қырқалардан тұрады. Көлдер жүйесі Торғай, Ырғыз,
Өлкейек, Телқара және Сарыөзек өзендерінің құйылыстарынан пайда болып, қар
суымен толықтырылып келеді. Кіші қорықтың сулы, балшықты өңірінің жалпы
көлемі 40 мың га, ол бүкіл қорық аумағының 22 пайызы. Мұнда барлығы ірілі-
уақты 30 көл болса, соның ішінде 9 көлдің жалпы аумағы 1000 га. Ең ірісі
Байтақкөл, мұның көлемі 5230 га және жағалауының ұзындығы 70 км-ден астам.
Бұл қорықты жердің маңыздылығы – оның көптеген құстардың қайту жолында
жатуы, сондықтан көпшілігі осында қалып ұя салады. Қорық аумағында
сүтқоректілердің 29 түрі бар. Құстардың 170 түрі (олардың 30 түр-і Қызыл
кітапқа енгізілген) мен балықтардың 11 түрі кездеседі. Қазіргі кезде саны
азайып, жойылу қаупі төніп тұрған ақбөкендердің 5000 басы қорық жеріне
келіп төлдеп, лағын өргізіп, қоныс тебеді. Қамыс-қоғасы қалың өскендіктен
қорықта жабайы шошқа көп, оны аулау бағалы аңшылық кәсіп болғандықтан
мүмкіндігінше маңайға таратуға мүмкіндік берілген. Мұндағы су жүйесі жан-
жағына көптеп тараған ондатраның өсіп-өнуіне де қолайлы.
Құс қайтатын күз мезгілінде көл беті дамылдаған және қоректенген
құстарға толады. Осы көлдерге кезінде 16 миллионға дейін құстар ұшып келіп
отырғандықтан, Құс патшалығына теңеген. Қорық аумағына сұр қаз, сонымен
бірге үйрек, қасқалдақ, тырна, су құзғын, балшықшының барлық түрлері ұя
салады. ҚР Қызыл кітабына енген құстардан ұя салатындар: сұңқылдақ аққу,
жалбағай, қарабай, бұйра бірқазан, қарабауыр бұлдырық, ақбастырна, жорға
дуадақ, дала бүркіті, балшықшы. Сондай-ақ, кішкене аққу, қоқиқаз, дуадақ,
ірі сұңқарлар, қазір өте сирек ақ тырна кездеседі.
Кіші қорық тоғанының балық аулау кәсібіндегі маңызы үлкен. Өте-мөте
бағалы балықтар: сазан, мөңке, шортан, ақтұқы. Ең көп ауланған жылы 1500
тонна балық алынады. Суда жүзетін құстарды қорып, оның тыныштығын сақтау
үшін ұя салатын және балапанды ұшыратын мезгілде 15 сәуірден 1 қыркүйекке
дейін қорықта балық аулауға тыйым салынады.
Торғай және Өлкейек өзендері бастауын Қостанай облысынан алады. 90-
жылдардың ортасында жазғытұрымғы тасқын сулар азайды және көршілес Қостанай
облысының шаруашылықтары осы өзендердің суларын ұстап тұру және
шабындықтарға су шығару мақсатында бірнеше жерінен жобасыз, уақытша
пайдалану үшін ғана бөгеттер салды. Олар өзендердің табиғи ағысына елеулі
залалды әсерін тигізді. Бұл бөгеттердің әсерінен бұл өзендер арқылы су
келмей, 2001 жылы Торғай мемлекеттік кіші аң қорығына қарасты 43 көл мүлде
кеуіп, заказникке жойылып кету қаупін төндірді. Бұл өңірдің экологиялық
ахуалын нашарлатып жіберді.
Осы экологиялық проблемаға байланысты 2000-2001 жылдары аудан басшылығы
мен табиғат қорғау мекемелері тарапынан тиісті жоғарғы органдарға ұсыныстар
жіберіліп, мәселенің өте өзекті екеніне назар аудару сұралды. Осыған
байланысты Қазақстан Республикасы табиғи ресурстар және қоршаған ортаны
қорғау министрлігі арнайы комиссия құрды. Құрамына министрліктің және
Ақтөбе, Қостанай облыстарының табиғат қорғау және жергілікті атқарушы
органдар басшылары енген комиссия мәселені зерттеп, Өлкейек өзені
арнасындағы заңсыз салынған бөгеттерді алу жөнінде шешім қабылдады. Осыдан
соң ауданнан жұмыс күші, техника бөлініп, Өлкейек өзеніндегі Әжібай,
Ақкүніш және Құмкөл тұйық бөгеттері алынды. 2002 жылы тасқын су мол
болып, өзендер арнасына толып, көп жылдан бері кеуіп, тұзды шаңы ауаны
ластап жатқан Қызылкөл, Байтақ, Қармақкөл, Жыңғылдыкөл, т.б. көлдер арнасы
суға толып, табиғи қалпына келді. Алайда, 2008-2009 жылдары су келмеуі
салдарынан көптеген көлдердің суы тартылып, арнасы кеуіп қалды.
Осындай жағдайлардың алдын алу мақсатында 2000-2004 жылдардан бері
Торғай кіші аң қорығының көлдерін қалыпты деңгейде ұстау үшін реттегіш шлюз
салу мүмкіндіктері қарастырылып келеді. Аудан басшылығы осы мақсатта Қожа
және Қыл бөгеттерін салуға күш салып, оның қажетті құжаттарын дайындап,
жоғары органдарға мәселе қойып отыр.
Ырғыз өзені
Ырғыз-Торғай мемлекеттік табиғи резерваты. Ырғыз өңірінің табиғаты
хайуанаттар мен өсімдіктер дүниесінің алуан түріне бай, олардың теңдік
қорын сақтауға, өсіп-өнуіне қолайлы, жер. Ауданда осындай орасан байлықтың
сақталуына ерекше мән беріліп отыр.
Осы мақсатта 2007 жылы 14 ақпандағы Қазақстан Республикасы Үкіметінің
№109 қаулысымен Ырғыз-Торғай мемлекеттік табиғи резерваты мемлекеттік
мекемесі ашылды. Бұл жерде сулы–батпақты жерлер, құстардың тіршілік ету
ортасы, Бетпақдалалық киіктер миграциясы мен қоректену ортасы бар,
сондықтан резерваттың ашылуы үлкен ғылыми маңыздылыққа ие.
Бұл өңірлер шөлді және жартылай шөлді ландшафты аймаққа орналасқан.
Резерват негізінен Ырғыз ауданы территориясында орналасқан, шығысында
Қарағанды, солтүстігінде Қостанай, оңтүстігінде Қызылорда облыстарымен
шектесетін 763549 га жерді алып жатыр.
Шөлді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
СЕМЕСТРЛІК ЖҰМЫС
Тақырыбы: ЫРҒЫЗ ӨҢІРІ
2010 жыл
ЖОСПАРЫ:
1.Кіріспе
2. Ырғыз өңірінің тарихы
3. Географиялық орналасуы
4. Халқы
5. Табиғи қорлары
6. Қоршаған ортаны қорғау
7. Экономикасы
8. Тарихи-мәдени ескерткіштері
9. Қорытынды
10.Пайдаланылған әдебиеттер
1.Кіріспе
Көлемі жағынан дүниенің кейбір елдерін артқа тастап,Швейцария сынды
мемлекеттің аумағындай жерді жайлап жатқан Ырғыз өлкесі тұран ойпатында
орналасып, Сарыарқамен шектесіп жатыр.Бұл кешегі Кеңес заманы кезінде үш
ауданға енші беріп бөлшектеуден қалған алақандай аумағы ғана.Бұл табиғаттың
өзі сыйға тартқан төрт өзен, сексен көлі, түзде жортқан аң,мен ұшқан
құсы,тайдай тулаған балығымен аты шыққан өлке. Барша қазақ даласы сынды
Ырғыз алқабы да сайраған көне шежіренің куәсі. Иса пайғамбар дүние есігін
ашардан сан ғасыр бұрын-ақ сылқылдап ағып жатқан көне Ырғыз өзенінен
дүниені тітіренткен Дарий патшаның, Шыңғысхан мен Ақсақ Темірдің дабылы жер
жарған қалың қолдары бел суытып, шөлдерін қандырған.Бұл жерден қалың
қазағына жанға жайлы қоныс іздеп, желмаясымен арман қуып Асан қайғы бабамыз
өткен. Қазақтың әз Тәукесі мен әйгілі Әйтеке би, алысты ойлаған Әбілқайыр
хан осы өлкені қоныс етсе,тәкаппар басынимей откен көкжал Кенесары шатырын
тіккен.Ел басына төнген ұлы нәубет-Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұламаның
тұсында ұлы Абайдың ата-бабалары Ырғыз өзенінің бойын паналап, атасы
Ырғызбай осында дүниеге келіпті.Халқымыздың сан ғасырлар бойғы құдайы
көршісі Ресеймен ең алғаш пәтуаға келген де осы жер. Орыстың озық туған
ұлдары Даль,Добромысловтар осы даланың дәмін татқан, Украинаның ұлы кобзарі
Тарас Шевченко қазақ даласының құдыретін Ырғыз қаласы арқылы әлемге
танытқан. Осы өлкенің көгінде Зәуреш қыздың арманы Мұхиттың мұңлы сарыны
төгіліп, Айман-Шолпан қос ару аққуға айналып,әлі күнге дейін қалықтап
жүргендей. Мұнда барша халыққа білім сәулесін сепкен Ыбырай жаққан бір
шырақ одан сайын жарқырай жанып тұр.Осында жанын берсе денамысын бермеген
халықтың батыр ұлдары ақ патшаның да,қызыл патшаның да жарлығына
мойынсұнбай,қасқая тұрып,тәуелсіздікке бір қадам жақындата түсті. Ырғыз
жері исі қазақ жұртына танымал ұлдар мен қыздарды бауырында тербеген киелі
топырақ.
2.Ырғыз өңірінің тарихы
Ата–баба шежіресін, аймақтың ақтаңдаққа толы кешегі тарихын, өткен
ақиқатын біліп, сол қасиетті бастауларымызды қанымызға сіңіре, негізімізді
мұқалтпай болашаққа көз салмақ болсақ, алдымен халық санасына, ғұламалар
тұжырымына, сондай-ақ сартап болған архив сөрелеріне, көне шежіре
беттеріне үңілеміз.
Барша қазақ даласы сынды Ырғыз алқабында сайраған көне шежіренің куәсі,
ол тек Ырғыз өзенімен ғана емес, осы аймақ ата-бабасының тарихымен де
толы. Сондықтан болар, Ырғыз өңірін азат халқына атамекен етсем деп талай
тарлан аталарымыз, аяулы ардагерлеріміз қанын төгіп, асыл жанын сарп етті.
Бұл жерден қалың қазағына жанға жайлы қоныс іздеп, желмаясымен арман қуып
Асан Қайғы баба өтті. Осынау шежіресі түгенделіп бітпеген, қойнына қилы-
қилы замандар сырын бүгіп жатқан өңір туралы ежелгі грек жазбаларынан бергі
жерде қағаз жүзіне түскен деректер аз-кем ғана. Олардың өзімізге аян ең
ескісі әйгілі парсы падишаһы Дарий біріншінің сақтар даласына жасаған
жорығы жайлы жазбада Ырғыз өзені туралы айтылып кетеді де, қалың таудың
бетін елден аулаққа бұрып жол көрсетемін деп, парсы әскерін қалың құмды
шөлдің ортасына алдап бастап апарып, апатқа ұшыратқан, өз теңдесі жоқ
ерлік жасап, қаза тапқан Шырақ есімді жігіт туралы баяндалады. Ырғыз
өңірі қазақ даласында өткен, тарихи, мәдени, саяси, тұрмыстық, әскери
оқиғалардың қандайынан да шет қалған жоқ. Мысалға, монғол шапқыншылығының
батысқа барар шамасындағы алғашқы шайқастары осы өңірмен байланысты болды.
Ол кезде күш-қуаты мол моңғол мемлекетінен ешқандайда да кемдігі жоқ Хорезм
Сырдарияның оң жағалауымен Иран мен Тигр аралығындағы тау асуларына,
оңтүстігінде Аравия жарты аралына дейінгі ұлан-ғайыр аймақта дәуірлеген
орасан зор саяси, әскери күш еді. Бұл кезде орыстың оңтүстік далаларында
ұзақ жылдар бойы атойлаған қыпшақ бірлестігі сол ұзақ күрестерде біршама
қажығанмен әлі де маңайын сескендіретін құбылыс болатын. Қуатты Хорезм осы
жұртпен барынша саяси жақындасуға тырысқанымен екінші жағынан одан ерекше
сақтанды да. Сол жақындасуда бірде илігіп, бірде тіксініп жүрген қыпшақтар
Хорезмге ауық-ауық сес көрсетіп тұрды. Сондай кикілжіңнің бірінде Хорезмнің
әміршісі Мұхамед шах Қыдыр ханның қыпшақ қатарына күш көрсетуге бара жатқан
жолында, кейбір деректер бойынша, жауласқан меркіттерді қуып келе жатқан
Шыңғыс ханның үлкен ұлы Жошының қолымен 1216 жылы Ырғыз өзенінің маңайында
қақтығысқан. Содан кейін, көп ұзамай, Адриатика теңізіне барып тірелген
моңғолдық қалың қол, қаһарлы күш орнатқан әйгілі Алтын Орда заманы
басталды. Оның 1243 жылдан 1395 жылға дейін созылған бір жарым ғасыры Орда
билік жүргізген Дунай мен Ертіс аралығындағы Жошы ұлысы билеген орасан зор
аймақтың тарихында, соның ішінде Ырғыз өңірінде де ынтымақты уақыттағы
өрлеу мен гүлденудің, алауыздық туғанда құлдырау мен өшудің сабақты іздерін
қалдырды.
Бұл өңірді Алтын Орда ханы Тоқтамыс та, әйгілі Ақсақ Темір де қалың қол
ертіп басып өткен. Темірдің шежірешісі Гиясиддин әйгілі Әмірдің дәл осы
өңірде Мандай, Маңқанай-Ырғыз өзені-Ақтасты-Құйлыс аралығында 100 мың
әскерімен аң аулап, ақ қырғын жасап, қажыған ауыр қолды қызылға
жарытып тастағанын айтады .
Күллі Кіші жүздің ұлыс бегі, қазақтың үш ұлы биінің бірі, Әлімнің
Төртқарасы ішінде Сейтқұлдың Бәйбегінен тарайтын, ұлы батыр, Самарқан Әмірі
Жалаңтөстің немере туысы Әйтеке би осы өңірде билік құрып, халық тағдырын
шешуге ғұмырын арнаған. Осы өлкеде ұлы Абайдың бабасы Ырғызбай дүниеге
келген. Әйгілі Ақтабан шұбырынды тұсында Ырғыз-Нұра–Есіл бойында қаптаған
қалмақты тоқтатып, Арғын, Қыпшақ руларының едәуір бөлігі мен Кіші жүз
қолын біріктіріп жауға тойтарыс беріп, жеті жыл бойы жау шебін ұстап
тұрған, кейін кейбіреулер айтып жүргендей сатқындықтан емес, өзге амалдың
жоқтығынан шаршаған Әбілқайыр хан орыс мемлекетімен достық шартына қол
қойған.
Кіші жүздің Ресейге қосылуы Ырғыз тарихындағы ерекше кезең. Бұл
фактордың кейінгі жылдары Ырғыз тағдырының ерекше қалыптасуына бірден-бір
ықпалы болды. Сол кезеңнің шиеленіскен оқиғаларының шешімін дұрыс болжаған
көреген Әбілқайыр 1726 жылы–ақ Ресейге қосылатын ниетін білдіріп,
империялық мемлекеттің ығынан пана іздеген. Бірақ, император бұл тілекті
шешімсіз тастаған еді. Кейін, 1730 жылы Әбілқайыр елшілік өкілдікпен
Сейтқұл Құндағұлов пен Құтылымбет Көштаевты өтініш хат беріп Анна
Иоановнаның қабылдауына жібереді (Бұл жөнінде заманымыздың заңғар жазушысы,
Әбіш Кекілбаевтың Үркер, Елең-алаң атты тамаша романдарында мейлінше
терең баяндалады. Жазушы осы романын жазарда Ырғыз жерін көп аралаған).
Кіші жүз ханы Әбілқайырдың бұл өтінішін қабылдаған патша 1731 жылы 19
ақпанда Кіші жүзді Ресейге қосу туралы тарихи грамотаға қол қойды. Сол жылы
қазан айында патшаның осы құжатын Кіші жүздің игі жақсыларынан ант алып,
ресми куәландыру үшін А.И.Тевкелев бастаған Ресей елшілері Ырғыз жерінде
(Маңтөбеде) отырған Әбілқайырханның ордасына келді. А.И.Тевкелев осы
дипломатиялық сапарында Әбілқайыр хан ордасына 60 адаммен келіп, екі жылдан
астам тұрды. Ол Кіші жүз елінің ордасына осы елдің Ресей қол астына
алынғаны туралы Әбілқайыр атына берілген грамотаны үлкен салтанатпен
тапсырады. Әйел патша Анна Иоановнаның бұл сеніміне риза болған Кіші жүздің
үш батыры мен 27 ру басы, старшындары Әбілқайырдың бастауымен 1731 жылы 10
қазанда Ырғыздың Маңтөбесінің баурайында Ырғыз өзенінің жағасындағы жазықта
тігілген хан ордасында патша үкіметіне ант берді.
Кейінірек Ресейдің ашық отарлау саясатына ел ішінде наразылық туа
бастады. Патша үкіметі енді қазақ халқы үшін аса қауіпті астарлы саясатқа
көшті. Онысы халық қозғалысын қазақ даласының өз төрінен бақылауға алып,
көтеріліс бола қалса, тез жаншып-басу үшін стратегиялық маңызы бар
жерлерден әскери бекіністер салу еді. Қазақ даласын отарлауды көздеген
патша үкіметі 1839 жылы Орынбор әскери губернаторы В.А.Перовскийдің
бастауымен Орск-Ырғыз–Арал-Қазалы–Ақмешіт аралығын зерттеп, әскери
бекіністер салатын жерлерді белгілейтін экспедиция шығарды. Сол бекініс
нүктелерінің бірі - Жармола биігі болды. Алғашында Орал әскери бекінісі,
кейін Ырғыз атауына көшкен бұл бекіністің іргетасы 1845 жылы мамыр айында
қаланып, толық құрылысы жиырма жыл жүргізіліп, 1865 жылы аяқталған. Жармола
биігі бекініске қажетті базаның барлық талаптарына жауап беретін аса
ыңғайлы обьекті ретінде қабылданды. Бұл бекіністің орнын белгілеген ұлты
неміс, Ресейге 1823 жылы келген Орынбор әскери округі бас штабының
полковнигі Иван Федорович Бларамберг өзінің Естеліктер деген кітабында
былай деп жазады: 14 күн бойы көліктен түспестен шұғыл жүре отырып, мен
Орал бекінісін салуға қолайлы орын таңдап алу үшін Ырғыз өзенінің төменгі
құйлысына келіп жеттім. 1841 жылғы экспедициядан бері Ырғыз өзенінің оң
жағындағы биік қабақ - Жармола есімде жүретін, ол алыстан көрінуші еді. Мен
бірден соған тарттым. Ырғыздың тайыз суын кешіп өтісімен Жармоланы тауып
дәл суретін түсіруді бұйырдым. Бұл жер шамамен Орскіден 400 шақырым қашық.
1845 жылы әулие Александр күніне жаңа форт (бекініс) салтанатты жағдайда
ашылды. Инженер-прапорщик Михайловтың басшылығымен бекініс құрылысы жедел
жүргізіліп, бірнеше тұрғын үйлер, қызмет үйлер, әскери жатақ, оқ-дәрі
қоймасы, ат қорасы сияқты бірінші кезектің объектілері іске қосылды. Мұнан
кейінгі жылдары православие діні шіркеуінің үйі, 10 орындық аурухана,
почта үйлері салынды. Бекініс құрылыстарын жүргізген Орал әскери
казактарының құрметіне бұл объекті Орал әскери бекінісі деп аталады. Орал
әскери бекінісінің салынуы сол тұстың өзінде–ақ дүниежүзілік назарға іліне
бастады. Фридрих Энгельс 1858 жылдың 3 қарашасында Нью-Йорк дейли трибюн
газетінде жариялаған Ресейдің Орта Азияға қарай қозғалуыдеген мақаласында
бұл жөнінде: Өзі аттас өзен бойындағы Ырғыз қырғыз (қазақ) даласының
оңтүстік бөліктерін қорғаудың орталық пункттері қызметтерін атқаруда,
олардың Орал өзені бойындағы қалалардың арасында жол бойымен көлемі кіші
форттар, сонымен қатар бір-бірінен он немесе он екі миль қашықтықта
құдықтар салынды деп жазды. Жармола 1860 жылдарға дейін радиусы екі-үш жүз
километрге дейін тұрақты елді-мекені жоқ шалқар алаптағы некен-саяқ
отырықшы қоныс болды. Оның сол күйкі көрінісін өз көзімен көріп, 1848 жылы
жол күнделігіне түсірген Т.Г.Шевченко бекініс үйлері көрінісінің
сұрықсыздығын, алыстан қарағанда адамдар мекенінен гөрі мал қоралайтын
қашаға немесе қой-қорасына көбірек ұқсайтынын жазады.
Батыс Қазақстан өлкесінің шығысындағы аса үлкен Ырғыз аймағы 18-ғасырдың
аяғына дейін көп жері ақтаңдақ жатқан географиялық кеңістік болды. Тек қана
19- ғасырдың басынан бастап осы провинциялық мекенге Кіші жүздің көшпелі
рулары, кейін Ресей мен Орта Азиядан қоныстанушылар келіп орналаса бастады.
Ырғыз шикізатының сауда жарнамасы аз-ақ жылда атырабы алты жүз километрге
созылатын кеңістікке оқшау түскен Орал әскери бекінісінің бекетін қала
дәрежесіне жеткізді.1868 жылы Ырғыз (Жармола) Торғай облысының уездік
қалалары категориясына енді. 1869 жылға дейін Орал әскери қамалы қызметін
атқарған Ырғыз сол жылдан бастап ресми Ырғыз қаласы атанды. Қала атағын
1925 жылға дейін сақтады.
3.Географиялық орналасуы
Ырғыз ауданы Ақтөбе облысының оңтүстік-шығыс бөлігінде орналасқан. Ол
республикадағы үш облыспен қатар шекараласатын бірегей ауданның бірі болып
саналады. Солтүстік-шығысында Қостанай облысымен (ұзындығы 240 км),
шығысында Қарағанды облысымен (170 км), оңтүстігінде Қызылорда облысының
Арал ауданымен (140 км), оңтүстік-батысында Ақтөбе облысының Шалқар
ауданымен (220 км), солтүстігінде Әйтеке би ауданымен (300 км) шектеседі.
Ауданның сыртқы шекарасының жалпы ұзындығы 1070 км-ге созылады. Аудан
аумағының шеткі нүктелері бойлық бойынша 600С 30´ – 600С 20´, ендік
бойынша 470С 05´ – 490С 15´ аралығында орналасқан.
Жер көлемі жағынан облыста Шалқар, Байғанин аудандарынан кейін үшінші
орын алады. Тұран ойпатына орналасып, Сарыарқамен шектесетін, солтүстік-
батысынан оңтүстік-шығысына дейінгі ұзындығы 250 км-ге, ал солтүстік-
шығысынан оңтүстік-батысына дейінгі көлденеңі 160 км-ге созылып, 41,5 мың
км2 аумақты қамтыған аудан жері Ақтөбе облысының 13,7 пайыз жерін алып
жатыр. Бұл аумақ Армения Республикасынан (29,8 мың км2) 1,4 есе, Молдовадан
(38 км2) едәуір көп, Швейцария мемлекетімен (41 мың км2), Ресейдің Москва
облысымен (47 мың км2), Астрахань (44,1 мың км2) облыстарымен тең, Орлов
(24,7 мың км2), Рязань (39,6 мың км2) облыстарынан едәуір үлкен.
Аудан жерінің 260 гектары егістік, 48934 га шабындық, 3368895 га
жайылымдық, 3279 га орман-тоғай, 1162 га бұталы, 6577 га сортаң-батпақ,
67914 га су асты, 6496 га жол асты, 952 га құрылыс асты, 66431 га құм,
15593 га жар-қабақ, 564518 га басқалай жер болып келеді.
Аудан құрамында қазіргі таңда 7 селолық округ, 20 елді мекен бар. Аудан
орталығы – Ырғыз селосында 5492 адам тұрады (2009). Ырғыз ауданы халқының
жалпы саны 14771 адам (2009). Жерінің ұлан-ғайыр кеңдігіне қарамастан,
аудан халқы саны жағынан облыста соңғы орында. Аудан тұрғындардың 99,8%-ын
қазақтар құрайды
. Қазақстандағы бүкіл жер беті оңтүстіктен солтүстіктен қарай еңіс
тартса, Ырғыз ауданының аумағы керісінше солтүстіктен оңтүстікте қарай
еңіс келеді. Басты өзендер - Ырғыз бен Торғайдың терістіктен оңтүстікке
қарай аққан ағын суы Құрдымға құйып, жер бедерінің сан ғасырлық түзілуін,
қайталанбас табиғатының қалыптасуын қамтамасыз еткен.
Аудан жері жер бедерінің сипатына қарай геоморфологиялық тұрғыдан 2
ауданға бөлінеді. Оның біріншісі, Мұғалжар тауының сілемдері, теңіз
деңгейінен 200-250 м биіктікте жатқан бұл жайпақ үстірттер Ырғыз өзенінің
оң жақ сағаларымен енсіз, терең алқаптарға тарамдалып, Сарыбастөбе (теңіз
деңгейінен биіктігі 205 м), Мәні әулие (211,8 м),
Темірастау (241,3 м), Сарысай (275,4 м), Бөкенбай шоқысы (240,3 м), Суық
бет (240,5 м), Қабанқұлақ (213,1 м) биіктері бір-бірімен жалғасып Айырқызыл
құмына тіреледі. Аталған сілемдер аудан аумағында 150 шақырымға созылып
жатыр.
Ырғыз өзенінің сол жақ бөлігінен қарағанда мұнартып, созылып жатқан
аласа тау жоталары алыстан көз арбайды. Іргесінде 4–5 шақырым жерде ағып
жатқан Ырғыз өзенінің теңіз деңгейінен биіктігі 130,7 метр болса, Мәні
әулие жотасының биіктігі 211,8 м.
Ырғыз өзенінің сол жағын жағалай орналасқан Төлебай (246,2 метр),
Бесмола (225,2 метр), Бесоба (232,2 метр), Қызылқабақ
(214,8 метр) биіктіктері мен жоғарыдағы аталған Ырғыз өзенінің оң жақ
жағалауындағы үстірттерінің арасы бағзы заманда Ырғыз өзенінің арнасы 4-5
шақырымға жайылып ағып Шалқар теңізіне құйғанын аңғартып-ақ тұр.
Екінші морфологиялық аудан Торғай-Арал маңының төрткүл жазықтығы
(Торғай үстірті) ауданның шығыс бөлігін алып жатыр. Ол солтүстіктегі Нұра
биіктігінен (теңіз деңгейінен 200 м) басталып, Торғай-Ырғыз өзендері
аяғында және Шалқар теңіз еңісіне (небәрі 50-70 метр) дейін созылады.
Үстірттің рельефінде ондаған метр биіктігі бар тік жар, кейбір жерлері су
арналары мен тілімдеген төрткүл биіктер болып келеді. Қараатозған (151,5
м), Нұра (166,4 м), Құланақ (160,2 м), Ақназар (160,1 м) Айырбидайық (140,7
м), Шалқар (184 м), Ақжар (183,4 м), Жанайшоқы (190,6 м), Сұңқарқия (191,5
м), Қосбүйрек (158,8 м), Жаманай (209,5 м), Мыңсай (180,2 м), Атанбас
(193,3 м) шоқылары бір-бірімен тізбектеліп, 250 шақырымға созылып
жайғасқан.
Үстірттің бетінде, әсіресе, Торғай, Ырғыз, Өлкейек өзендерінің
аяқтарында және Арал маңының терістігінде бос сулы көп ойпаттар, сортаңдар
мен тақырлар көп. Жазықтың оңтүстік бөлігі Арал маңы ойпатындағы биіктіктер
80-150 метр аралығында құбылады. Мұндағы алқаптарды көлемді құмдар алып
жатыр. Солардың ішіндегі ең ірілері Айырқызыл, Нарқызыл, Жаманқұм, Тәуіп
болып Аралдың Қарақұмымен жалғасады.
Ауданның топырақ жамылғысы жер бедерінің рельефіне сәйкес және топырақ
құрылымын жасайтын жыныстардың литологиялық құрамының алмасуына байланысты
әр түрлілігімен ерекшеленеді. Ауданның топырағы негізінен ашық-қызғылт
топырақ және қоңыр топырақты болып, екі аймаққа бөлінеді.
А ш ы қ – қ ы з ғ ы л т т о п ы р а қ. Бұл аймаққа ауданның батыс жақ
бөлігіндегі Құмтоғай, Қызылжар селолық округтерінің және Қалыбай елді
мекенінің жерлері жатады. Топырақ құрамы құмайтты. Оның құрамында сор,
сортаң, тақыр және шалғындық-қызғылтты топырақтар бар.
Қ о ң ы р т о п ы р а қ. Негізінен ауданның оңтүстігіндегі шөлейтті
аймақ құмақты, саз және құмы көбірек топырақ болып келеді. Біртектес қоңыр
топырақ жамылған алқаптар сор, сортаң, тақыр және ауқымды құмақ жерлермен
шектеседі. Топырақ күзгі және қысқы жауын-шашынмен ылғалданады.
4.Халқы
Аудан құрамында 7 селолық округ, 20 елді мекен бар. Аудан орталығы –
Ырғыз селосында 5492 адам тұрады (2009).
Ырғыз ауданы халқының жалпы саны 14771 адам (2009). Жерінің ұлан-ғайыр
кеңдігіне қарамастан, аудан халқы саны жағынан облыста 13-орын алады. Аудан
тұрғындардың 99,8%-ын қазақтар құрайды.
Тарихи деректерге сүйенсек, 1845 жылы Орал бекінісі деген атпен
салынған Ырғыз көп ұзамай-ақ тоғыз жолдың торабына айналып, қала атанады,
уезд орталығы болады. Уездің жер көлемі үлкен аумақты қамтыды. Қазіргі
Шалқар, Әйтеке би аудандарының жері осы Ырғыздың уезіне қарап, тұрғын
халқының саны да көп болған. Әсіресе, 1915 жылы халық саны 120 мыңға
жуықтаған (1-кесте).
1880-1915 жылдардағы Ырғыз уезіндегі халық саны
Жылдар Үй саны Халық саны
1880 14917 74585
1881 14826 73617
1886 15163 75815
1893 16635 74835
1900 18441 93835
1903 19144 97005
1904 19544 100387
1905 19781 98260
1908 20181 106082
1910 20251 108073
1915 21689 119306
Өткен ғасырдың алғашқы жартысындағы халқымыздың басынан өткерген түрлі
қасіреттер мен қиындықтарды, ашаршылық пен соғысты Ырғыз елі де бастан
кешірді. Ырғыз ауданынан екі аудан бөлініп шықты. Мұның барлығы тұрғын
халықтың санының азаюына әкеліп соқтырды.
Соңғы 30 жылда аудан халқының саны әуелі көбейіп, кейін азая бастаған.
1979 жылмен салыстырғанда 1989 жылы тұрғындар саны
1607 адамға, яғни 10,7 пайызға өскен, ал 1989 жылмен салыстырғанда 1999
жылы халық саны 1029 адамға, немесе 6,2 пайызға кеміген. Ал 1999 жылмен
салыстырғанда 2009 жылы 839 адамға, яғни 5,3 пайызға азайған (2-кесте).
1979-2009 жылдардағы аудандағы халық санының өзгерісі
Жылдар Тұрғындар саны Ерлер Әйелдер
1979 15032 7627 7405
1989 16639 8394 8245
1999 15610 7999 7611
2009 14771 7327 7444
Тұрғындар санының 1989-1999 жылдар аралығында төмендеп кетуіне сол
жылдардағы әлеуметтік-экономикалық қиыншылықтардан халықтың қалаға үдере
көшуі себеп болды. Бұл үдеріс 1999-2009 жылдары баяулағанымен әлі де толық
тоқтаған жоқ.
Халықтың 1054-сі, яғни 7,1%-ы зейнеткерлер, ал, 252 адам, яғни 1,7%-ы
мүгедектігіне байланысты не жасына қарай зейнетақы алатындар, сондай-ақ
жеке адамның асырауындағылар.
Аудандағы халық санының өсуі елімізге тән демографиялық дамудың
үрдістерімен сипатталады. Бұл орайда қоғамдық өмірдің алуан түрлі
салаларындағы өндірістік қатынастар мен әлеуметтік-экономикалық
өзгерістердің ерекше мәні бар. Халықтың табиғи өсіп-өнуі – еңбек
ресурстарын толықтыра түсудің бірден-бір бастауы. Статистикалық деректер
бойынша, ауданда бала туу деңгейі мен халықтың табиғи өсуі соңғы жылдары
облыс бойынша орташа деңгейден артық болып отыр.
Аудандағы халықтың 49,6% ерлер болса, 50,4%-ы әйелдер. 70 жасқа дейін
еркектер саны басым болса, 50 жастан бастап әйелдер саны көп. Ауданда 2525
отбасы бар. Ұлттық ерекшеліктеріне байланысты ата-анасы мен үйленген
балалары бір шаңырақта тұратын отбасылар да жиі кездеседі. Осыған орай,
отбасындағы адамдардың орташа саны 5-6 адамнан келеді.
Ырғыз ауданында 1 км2-ге шаққанда халықтың тығыздығы 0,3 адамнан келсе,
бұл көрсеткіш Ырғыз селолық округінде 1,1 адамнан, Аманкөл, Қызылжар,
Құмтоғай, Нұра, Тәуіп, Жайсаңбай селолық округтерінде тиісінше 1,0; 0,8;
0,5; 0,2; 0,3; 0,3 адамнан келеді. Аудан бойынша тұрғындар саны Жайсаңбай
селолық округінде 500-ден, Тәуіп, Нұра, Құмтоғай селолық округтерінде 1000-
нан асады. Аманкөлде 2000-ға жуық, Қызылжар селолық округінде 2000-нан
астам халық тұрса, Ырғыз селолық округінің халқының саны 6500-ден асады (3-
кесте).
Селолық округтар бойынша 2001-2009 жылдардағы тұрғындар саны
Селолық округ 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007
Сабынды көл Ырғыз О-Б 3 93 96,1 1 - 2 Ырғыз
Үлкен Жалаңаш Аманкөл С-Б 5 967 88 4 -5 Ырғыз
Саркөл Аманкөл О-Б 1 969 85,5 2- 3 Ырғыз
Құтикөл Аманкөл О-Б 14 112 80,9 1-2 Ырғыз
Сасықкөл Аманкөл С-Б 21 231 87,2 1- 2 Ырғыз
Қарақоға Аманкөл С-Б 14 138 87,4 2 - 3 Ырғыз
Үлкен Айыркөл Нұра С-Б 9 2648 72,9 0 Өлкейек
Кіші Айыркөл Нұра С-Б 6 1386 72,9 0 Өлкейек
Қызылкөл Нұра Б 25 2102 75,5 2 - 3 Өлкейек
Шолақкөл Нұра Б 18 530 75,8 2 - 3 Өлкейек
Жалаулыкөл Нұра С-Б 9 972 75,5 2 - 3 Торғай
Бораншыкөл Нұра С-Б 0 503 75,8 1 - 2 Торғай
Жыңғылдыкөл Нұра О-Б 12 1283 75,1 2 - 3 Торғай
Бөкенкөл Нұра О-Б 24 1345 76,0 3 - 4 Сарыөзек
Қармақкөл Нұра О-Б 24 1120 72,3 3 - 4 Торғай
Жарқамыс көл Нұра О-Б 26 1342 73,9 3 - 4 Торғай
Жаркөл Нұра О-Б 31 1880 75,9 3 - 4 Сарыөзек
Байтақ Нұра О-Б 27 4995 74,9 3 - 4 Торғай
Шұбаркөл Нұра С-Б 26 487 83,7 1 - 2 Жыра
Алакөл Нұра С 45 94,9 3 - 4 Жыра
Бақшақкөл Тәуіп О-Ш 64 126 52,9 2 - 3 Торғай,
Ырғыз
Қаракөл Тәуіп О-Ш 67 708 51,2 2 - 3 Торғай,
Ырғыз
Құрдым Тәуіп О-Ш 74 2744 51,1 0 Торғай,
Ырғыз
Қоғакөл Тәуіп С 38 1119 73,2 2 - 3 Торғай
Үлкен Айкөл Тәуіп С 32 390 71,2 2 - 3 Торғай
Ріңкөл Тәуіп С 17 217 71,2 2 - 3 Торғай
Келтекөл Тәуіп С 20 508 71,7 2 - 3 Торғай
Кіші Айкөл Тәуіп С 34 288 71,1 2 - 3 Торғай
Майкөл Тәуіп С 35 432 73,8 2 - 3 Торғай
Өсімдігі мен жануарлар дүниесі. Түр-тұқымына қарағанда ауданда өсімдік
өте-мөте әр түрлі. Шөп бітіктігі негізінен екі түрмен сипатталады:
далалықта – дақылдық, қуаң далада – жусанды өсімдіктер. Ауданда кездесетін
түрі негізінен жусанды өсімдіктер. Олардың кейбіреулері мыналар: бидайық,
қамыс құрақ, қоға, шағыр, көкпек, барқын, боздық, көде (еркек), алабота,
қына, жантақ, түйе жапырақ, адыраспан, киік оты, жалбыз, қурай, есекмия,
өлеңшөп, саңырауқұлақ, бүлдірген, жусан, шілік, қызғалдақ, жабайы тал,
шеңгел, жыңғыл, тобылғы, изен.
Географиялық орналасуы мен ландшафты-климат жағдайының әртүрлілігінен
аудан жерінде аң-құстың түрлері де сан алуан. Өңірде сүт қоректілердің 42,
құстардың 250 және балықтың 11 түрі кездеседі. Ауданда кездесетін
жануарлар: жабайы шошқа, ақбөкен, бұлан, елік, шибөрі, қасқыр, шағыл
мысығы, қамыс мысығы, қарсақ, түлкі, борсық, ақкіс, сасық күзен, су
егеуқұйрығы, ондатр, саршұнақ, құмқоян, орқоян, аққоян, аламан. Бұлардың
ішінде шағыл мысығы мен қызыл қасқыр ҚР Қызыл кітабына енгізіліп,
қорғауға алынған. Жабайы шошқа қамыс-құрақты қопалары бар ірі су арналарын,
тоғайларды мекендейді. Саны әжептәуір – 600-ге дейін барады, лицензия
бойынша әуесқой аңшылық объектісі болып табылады. Тұяқтылар ішіндегі ең көп
тарағаны киік. Ырғыз жерінде олар жаз айларында кездеседі, қысты үстірт
жазығында, Байғанин және Шалқар аудандары өңірінде өткізеді. Қыс қатаң
болса, одан әрі оңтүстікке көшеді. Бұрын киікті аулау аңшылық кәсіп болып,
онымен мемлекеттік аңшылық шаруашылығы айналысқан болатын. Құм қояны да
негізінен әуесқой аңшылық объектісі.
Өңірде құстың түрі көптеп кездеседі. Оның 35 түрі ұя салады, қалғандары
қайту, келу маусымда кездесетіндер. Құс түрлерінің көпшілігі тұрақты және
кеңінен таралған. Ырғыз өңірінде мекендейтін кейбір құстар: сұрқаз,
шаңқылдаққаз, от үйрек, даурықпа шүрегей, қызылтұмсық сүңгуір, барылдауық
үйрек, сарыайдар үйрек, бізқұйрық үйрек, жалпақтұмсық үйрек, сұр үйрек,
ысылдақ шүрегей, үлкен суқұзғын, үлкен әупілдек, қызылбас сүңгуір, алакөз
сүңгуір, айдарлы сүңгуір, қасқалдақ, шіл, бөдене, көкқұтан, тауқұдірет,
жылқышы, қызғыш, үлкен шалшықшы, қараторғай, айдарлы үйрек, секпілтас
бейнарық, дала шілі, көк кептер, күжіркей, шаушалшық, қасқа шалшықшы, үлкен
шырғалақ, кіші шырғалақ, қарақаз, көкшіл көгершін, атшакөкек.
Құстардың 32 түрі сирек және жойылуға қалған санатқа жатқызылып,
ҚР Қызыл кітабына енгізілген. Олар: қызғылт бірқазан, бұйра
бірқазан, кіші аққұтан, жалбағай, қарабай, қара дегелек немесе ләйлек,
қоқиқаз, бидайық, реликті шағала, қара бауыр бұлдырық, балшықшы тұйғын,
тұрымтай, үкі, бақалтақ қыран, сұңқылдақ аққу, кіші аққу, мәрмір шүрегей,
қара тұрпан, ақбас үйрек, дуадақ, безгелдек, жорға дуадақ, аққұйрық тарғақ,
тарғақ, орақ тұмсық, кіші шалшықшы, дала қыраны, қарақұс, ителгі, көкқұс.
Кейбір түрлері Қызыл кітапқа енгізіліп, қорғау нәтижесінде олар көбеюде.
6.Қоршаған ортаны қорғау
Аудан зор табиғи байлыққа ие. Аудан жерінде 80 көл бар, оның 43-і балық
ауланатын көлдер. Осы көлдер Торғай, Ырғыз, Өлкейек және Торғай, Ырғыз
өзендерін көктемгі тасқын сулармен жалғайтын Телқара, Сарыөзек өзендерінің
суларымен жаңарып, санитарлық тазалық өз деңгейін сақтап отырады. Ырғыз
өңірі облыстың бірегей табиғи объектісі болып табылады.
Бұл өзен-көлдер жүйесінің ерекше бағалылығы – маусымдық миграция, түлеу
және ұя салу, балапан басу кезінде мұнда суда жүзетін құстардың жүздеген
түрінің жиналуымен анықталады. Хайуанаттар дүниесінің теңдік қорын сақтауда
Ырғыз – Торғай су жүйесінің ерекше ролі есепке алынып 1977 жылы сол кездегі
КСРО Министрлер Кеңесінің қаулысымен осы аумақтан Торғай мемлекеттік кіші
аң қорығы құрылды. Бұл кіші аң қорығы Нұра, Тәуіп және Жайсаңбай селолық
округтерінің Торғай, Өлкейек және Ырғыз өзендерінің төменгі сағаларындағы
көлдер, батпақты жерлер жүйесін құрайтын 348 000 га жерді алып жатыр. Өзен-
көлдер жүйесінің екінші ерекшелігі оның балық қорының өте бай екендігі
болып табылады. КазНИИ-РХ ғылыми-өндірістік бірлестігінің дерегі бойынша
кезінде мұнда 20-25 мың тонна балық қоры болған. Жыл сайын мұнда 1000-1200
тонна балық өндірілген. Бұл облыс бойынша ауланатын балықтың 90 пайызы.
Бұл жер – сулы алап қорықтың негізгі құнарлылығы болатын көптеген
көлдері бар жазықты қырқалардан тұрады. Көлдер жүйесі Торғай, Ырғыз,
Өлкейек, Телқара және Сарыөзек өзендерінің құйылыстарынан пайда болып, қар
суымен толықтырылып келеді. Кіші қорықтың сулы, балшықты өңірінің жалпы
көлемі 40 мың га, ол бүкіл қорық аумағының 22 пайызы. Мұнда барлығы ірілі-
уақты 30 көл болса, соның ішінде 9 көлдің жалпы аумағы 1000 га. Ең ірісі
Байтақкөл, мұның көлемі 5230 га және жағалауының ұзындығы 70 км-ден астам.
Бұл қорықты жердің маңыздылығы – оның көптеген құстардың қайту жолында
жатуы, сондықтан көпшілігі осында қалып ұя салады. Қорық аумағында
сүтқоректілердің 29 түрі бар. Құстардың 170 түрі (олардың 30 түр-і Қызыл
кітапқа енгізілген) мен балықтардың 11 түрі кездеседі. Қазіргі кезде саны
азайып, жойылу қаупі төніп тұрған ақбөкендердің 5000 басы қорық жеріне
келіп төлдеп, лағын өргізіп, қоныс тебеді. Қамыс-қоғасы қалың өскендіктен
қорықта жабайы шошқа көп, оны аулау бағалы аңшылық кәсіп болғандықтан
мүмкіндігінше маңайға таратуға мүмкіндік берілген. Мұндағы су жүйесі жан-
жағына көптеп тараған ондатраның өсіп-өнуіне де қолайлы.
Құс қайтатын күз мезгілінде көл беті дамылдаған және қоректенген
құстарға толады. Осы көлдерге кезінде 16 миллионға дейін құстар ұшып келіп
отырғандықтан, Құс патшалығына теңеген. Қорық аумағына сұр қаз, сонымен
бірге үйрек, қасқалдақ, тырна, су құзғын, балшықшының барлық түрлері ұя
салады. ҚР Қызыл кітабына енген құстардан ұя салатындар: сұңқылдақ аққу,
жалбағай, қарабай, бұйра бірқазан, қарабауыр бұлдырық, ақбастырна, жорға
дуадақ, дала бүркіті, балшықшы. Сондай-ақ, кішкене аққу, қоқиқаз, дуадақ,
ірі сұңқарлар, қазір өте сирек ақ тырна кездеседі.
Кіші қорық тоғанының балық аулау кәсібіндегі маңызы үлкен. Өте-мөте
бағалы балықтар: сазан, мөңке, шортан, ақтұқы. Ең көп ауланған жылы 1500
тонна балық алынады. Суда жүзетін құстарды қорып, оның тыныштығын сақтау
үшін ұя салатын және балапанды ұшыратын мезгілде 15 сәуірден 1 қыркүйекке
дейін қорықта балық аулауға тыйым салынады.
Торғай және Өлкейек өзендері бастауын Қостанай облысынан алады. 90-
жылдардың ортасында жазғытұрымғы тасқын сулар азайды және көршілес Қостанай
облысының шаруашылықтары осы өзендердің суларын ұстап тұру және
шабындықтарға су шығару мақсатында бірнеше жерінен жобасыз, уақытша
пайдалану үшін ғана бөгеттер салды. Олар өзендердің табиғи ағысына елеулі
залалды әсерін тигізді. Бұл бөгеттердің әсерінен бұл өзендер арқылы су
келмей, 2001 жылы Торғай мемлекеттік кіші аң қорығына қарасты 43 көл мүлде
кеуіп, заказникке жойылып кету қаупін төндірді. Бұл өңірдің экологиялық
ахуалын нашарлатып жіберді.
Осы экологиялық проблемаға байланысты 2000-2001 жылдары аудан басшылығы
мен табиғат қорғау мекемелері тарапынан тиісті жоғарғы органдарға ұсыныстар
жіберіліп, мәселенің өте өзекті екеніне назар аудару сұралды. Осыған
байланысты Қазақстан Республикасы табиғи ресурстар және қоршаған ортаны
қорғау министрлігі арнайы комиссия құрды. Құрамына министрліктің және
Ақтөбе, Қостанай облыстарының табиғат қорғау және жергілікті атқарушы
органдар басшылары енген комиссия мәселені зерттеп, Өлкейек өзені
арнасындағы заңсыз салынған бөгеттерді алу жөнінде шешім қабылдады. Осыдан
соң ауданнан жұмыс күші, техника бөлініп, Өлкейек өзеніндегі Әжібай,
Ақкүніш және Құмкөл тұйық бөгеттері алынды. 2002 жылы тасқын су мол
болып, өзендер арнасына толып, көп жылдан бері кеуіп, тұзды шаңы ауаны
ластап жатқан Қызылкөл, Байтақ, Қармақкөл, Жыңғылдыкөл, т.б. көлдер арнасы
суға толып, табиғи қалпына келді. Алайда, 2008-2009 жылдары су келмеуі
салдарынан көптеген көлдердің суы тартылып, арнасы кеуіп қалды.
Осындай жағдайлардың алдын алу мақсатында 2000-2004 жылдардан бері
Торғай кіші аң қорығының көлдерін қалыпты деңгейде ұстау үшін реттегіш шлюз
салу мүмкіндіктері қарастырылып келеді. Аудан басшылығы осы мақсатта Қожа
және Қыл бөгеттерін салуға күш салып, оның қажетті құжаттарын дайындап,
жоғары органдарға мәселе қойып отыр.
Ырғыз өзені
Ырғыз-Торғай мемлекеттік табиғи резерваты. Ырғыз өңірінің табиғаты
хайуанаттар мен өсімдіктер дүниесінің алуан түріне бай, олардың теңдік
қорын сақтауға, өсіп-өнуіне қолайлы, жер. Ауданда осындай орасан байлықтың
сақталуына ерекше мән беріліп отыр.
Осы мақсатта 2007 жылы 14 ақпандағы Қазақстан Республикасы Үкіметінің
№109 қаулысымен Ырғыз-Торғай мемлекеттік табиғи резерваты мемлекеттік
мекемесі ашылды. Бұл жерде сулы–батпақты жерлер, құстардың тіршілік ету
ортасы, Бетпақдалалық киіктер миграциясы мен қоректену ортасы бар,
сондықтан резерваттың ашылуы үлкен ғылыми маңыздылыққа ие.
Бұл өңірлер шөлді және жартылай шөлді ландшафты аймаққа орналасқан.
Резерват негізінен Ырғыз ауданы территориясында орналасқан, шығысында
Қарағанды, солтүстігінде Қостанай, оңтүстігінде Қызылорда облыстарымен
шектесетін 763549 га жерді алып жатыр.
Шөлді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz