Сауда және қалалар

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

Сауда және қалалар. Қазақ аулына қоныс аударып келген орыс, украин шаруаларының тұрак, мекендеріне күннен-күнге әсерін күшейте бастаған капиталистік қатынастар сауда көлеміне де, оның мазмұны мен мәніне де өәер етті. Ресей сауда капиталының тіпті шалғай қазақ ауылдары өміріне де ықпал-әсері империяның орталық аудандары мен орталык, өлке арасындағы шаруашылық байланысты, тауар алмасу мен айырбасты біршама кеңейтті. Ауылдың әлеуметтік және шаруашылық өмірінде малды саудалап, оны тауарға айналдыру ерекше байкала бастады. Мысалы, XIX ғасырдың 80-жылдарында Ақмола, Сарысу, Қарқаралы уездері аркылы Ресейдің орталық аудандарына 60 мың ірі қара, 200 мыңға дейін қой жеткізілетін. Петропавлдан Қорған және Шадринск арасындағы мал айдайтын жолмен жыл сайын 340 мыңдай ірі қара, сондай-ақ 550-600 мыңға тарта қой, ешкі айдалды. Казак, даласында малмен сауда жасау аркылы өйгілі болған ірі көпестер Ботов, Колосов, Жиряков, Скажутин бай ауылдарынан жылына ондаған мың мал сатып алып, оларды Орта Азияның, Ресейдің орталык базарларына жөнелтетін.

Сауда тек малмен ғана байланысты болған жоқ, XIX ғасырдың екінші жартысында орталык өнеркәсіпті аудандардан мақта мата өндірісінің бұйымдары да көптеп әкелінді. Капиталистік фабрикада жасалынған тауарлар орта азиялық сапасы төмен майда бұйымдарды ығыстырып, олардың көшпелі казактармен саудадағы үлесін төмендетті. Жүздеген мың сомға әкелінген металл, шұға, жібек, былғары бұйымдары жылдан-жылға сауданың өзара тиімділігін арттырып, еңбеқ құрал-жабдыктарының: шалғы, пышак, соқа, балта, т. б. күнделікті шаруа тұмысында жиі пайдаланатын бұйымдар мен құрал-жабдықтардың сатылуын молайтты.

Қазақ-орыс сауда байланыстарын дамытуда жәрмеңкелер ерекше орын алды. Әрине, тауар жеткізетін жолдар әлі де тапшы еді. Әйтсе де калалық орталық-тары енді ғана қаркынды дами бастаған қазақ даласында тұрақты сауданы дамытудағы жәрмеңкелердің орны ерекше. 1832 жылы Бөкей (Ішкі) ордасында ашылған тұңғыш жәрмеңке осы өңірдегі ірі сауда орталығына айналды. XIX ғасырдың ортасынан бастап жәрмеңкелер саны да жедел өсті. Бір ғана Шығыс Қазакстанда XIX ғасырдың 80-жылдары 70-тен астам ірілі-ұсақты калалык, далалык жәрмеңкелер ашылған, олардың тауар айналымы жылдан-жылға өсті.

Қазакстан аудандарындағы жағдайды салыстыра карасақ, жәрмеңкенің басты дамыған өңірі Ақмола облысы екен. Ең ірі жәрмеңкелердің басым көпшіліғі де осы облыста шоғырланды: Тайыншакөл (Петропавл уезі), Константиновкада (Еленецкая), Ақмола қаласында, Петровкада (Атбасар станицасында), Қарқарада (Жетісу уезінде) болды. Бұл жәрмеңкелердің сауда айналымы жөнінде төмендегідей мәліметтер сақталған: 1875 жылы Тайыншакөл жәрмеңкесінде сатуға түскен қой саны -78мың, Константиновкада - 77 мыңға жуык, Петровкада -2 мың болды.

Аса ірі жәрмеңкелердің бірі - Қарқара уезіндегі Талды-Қоянды деген жерде 1848 жылы ашылған, көпес Варкав Ботовтың есімімен аталатын жәрмеңке. Қытайдан, Орта Азия елдерінен, Ресейдің ірі сауда орталыктарынан ауқатты көпестерді жинайтын бұл жәрмеңке өз кезінде Қазакстанның шаруашылық және қоғамдық өмірінде мейлінше белгілі болды. Бір мысал: 1880 жылы 256 мыңнан астам кой айдап әкелінсе, 1889 жылы сатуға түскен сол мал саны 270 мыңға жетті. Жәрмеңкеде тек сауда емес, сонымен қатар қызықты ойындар, сайыстар, той, мейрам өткізілетін орталық та еді.

Өлкедегі жоғарыда аталған ірі жәрмеңкелермен катар, өсіресе Қытаймен сауда арқылы белгілі болған Қарқара (Жетісу уезінде), сонымен қатар Ойыл (Орал облысы), Шар-Екатеринская (Семей облысы) жөрмеңкелері болды.

Отаршылдык сипат сауда байланыстарьгаан да көрініс тапты. Көшпелі қазақтардың көпшілігі ақша-тауар айналымына жетік мән бермеді. Өз тауарларының ақшаға шаккандағы кұнын толық бағалай алмады. Сауда заттарына төлейтін акшасы болмаған казактар олардың бір бөлігін несиеге алатын. Айырбас саудасында қазақтардың есебі "тоқты" немесе бір жасар "ісек" қой болды.

Несиеге майда-шүйде үй бұйымдарын алған көшпенділер көп жағдайда кіріптарлықта қалатын, өйткені ол тауарлардың ақысына кейіннен үстеме төлейтін. Көшпенділердің аңкаулығын пайдаланған айлакер, жебір көпестер қазақтардың малы мен затын төмен бағалап, өз тауарларының құнын асыра көтеретін. Тең сауда болмайтын. Орталық аудандарда 6-7 сомға сатылатын самаурынға 20-25 қой, бір отар мал беретін; құны 15 тиыннан аспайтын ұстара үшін ашқарақ саудагерлер қой сұрайтын. Әкелген тауарларының сапасы да мардымды болмайтын.

XIX ғасырдың ортасынан бастап Қазақстан қалаларындағы халық санында, әлеуметтік-экономикалык ахуалда түбірлі өзгерістер калыптасты. XIX ғасыр мен XX ғасырдың басында Қазак жерінде 19 жаңа қала пайда болды. Халқының саны, таптық, діни құрамы жағынан бұл коныстар әр түрлі дәрежеде қалыптасты. Олардың бір тобы көлемі шағын, тұрғындарының саны мардымсыз елді мекендер дәрежесінде қалды. Бір ғана Ақмола облысындағы ұсак калалардың саны 20-ға дейін жетті.

1897 жылы Ресейде тұңғыш өткізілген халык санағына қарағаңда, жекелеген ірілеу коныстарда халық саны төменгідей: Орал 36 446, Верный - 22 744, Семей - 20 216, Қостанай - 14175 адам. Кіші коныстар бойынша: Торғай (1845 жылы негізі қаланған) - 896, Атбасар (1846 ж. ) - 3 038, Көкпекті (1827 ж. ) - 2 830, Торғай, (1845 ж. ) - 896. Қала халкының саны түрліше жолдармен қоныс аударған шаруалар, ауылдан қол үзген қазақтар, ішкі демографиялық өсім есебінен калыптасып отырды. Ірі қоныстарда біртіндеп өнеркәсіп орындарының салынуы жұмысшылар санының өсуіне және ұлттық құрамының өзгеруіне әсер етті. Қазақстан жұмысшы табының негізгі шоғырланған саласы тау-кен өнеркөсібі болғаны кездейсок емес. XIX ғасырдың соңында аталған салада 19 мыңдай жұмысшы болса, ол 1902 жылға қарай 30 мыңға жуык болды. Ұлттық құрамы жағынан қара жұмысшылардың басым көпшілігі қазақтар еді. Олардың ұлттық құрамы басынан интерна-ционалдык негізде қалыптасқандыктан, бұл жағдай кейінгі жылдардағы таптық козғалыстың да көп ұлттық мазмұнына әсер етпей коймады.

ҚАЗАҚ-ҚЫТАЙ САУДА ҚАТЫНАСТАРЫ

Сауда байланыстарының барысы. 1851 жылға дейін Ресей мен Цин империясы арасындағы сауда-эконо-микалық байланыстар негізінен Кяхта қаласы арқылы жүзеге асырылатын. Щығыс Қазақстан және ішінара Жетісу өңіріндегі Шыңжаңмен сауда айналымы өлі де жүйелі жолға қойылмады. Ресейдің шетел министрлігінің Азия департаментінің вице-директоры Н. И. Любимов Қытайдың батыс аудандарынан кайтып оралғаннан кейін мемлекеттік канцлер К. В. Нессельродеге жолдаған арнайы хатында, бұл сауданы накты жолға коюдың Ресей мен Қытай елдері үшін тіпті саяси алауыздыктарды шешу ісінде ерекше орын алатындығын аңғартты.

Ресей империясының бұл кезде хан Кенесары Қасым-ұлының көтерілісін жаншып, Қазақстанның онтүстік өңірі мен Жетісудың бір бөлігін басып алуы Орта Азияның дербес хандықтарын жаулауға колайлы жағдай туғызды. Бір жағынан, ағылшындардың Цин империясының батысына ыкпалының таралуына карсылық, екінші жағынан, экономикальщ катынас аркылы өзінің өктемдігін күшейту үшін, сонымен қатар дәстүрлі керуен саудасының жергілікті хальщтарға да, мемлекеттік қазынаға да пайдалылығын ескерген Ресей үкіметі 1851 жыліы шілде айының 25-інде Қытай үкіметімен Құлжа келісіміне қол қойды.

Осы шартқа сай Батыс Қытайда Ресейшілік орталықтарының, орыс көпестерінің арнайы сауда орындарының ашылуы, Ресей мен Қытай мемлекеттері арасындағы жалпы экономикалык жөне саяси ахуалдьі бір ретке келтіруге себепші болды. Әлі де болса Цин империясымен тікелей саудаға орыс көпестеріне бірқатар шек койылды. Айта кететін бір жағдай, Құлжа шартына сай Қытаймен ертеден керуен саудасын дамытуда белгілі орталықтар - Троицк, Орынбор, Семей кедендерінің, Өскемен кеден бөлімінің сауда құқықтары кеңейтілді.

Құлжа сауда шарты сонымен қатар Қазакстанмен іргелес Жаркент Ақсу, Шәуешек қалаларының сыртқы саудасында біртіндеп шай, жібек, қант сияқты қазақ руларының күнделікті тұрмысында аса ұажет тауарлардың көлемін бірден көтерді. 1852 жылы, бір ғана Шәуешек каласы арқылы қазақтардың бұйымдарын айырбастауға 15 пүттан артық жібек мата жеткізілді. Орта Азия жөне қазақтар үшін есіресе қажет, басты тауар, әрине - шай. XIX ғасырдың 40-жылдарының аяғында Батыс Қытайдаң Қазақстан арқылы Ресейде орташа есеппен 140 пүтка жуық шай жеткізілсе, Құлжа шартының бекітілуіне орай кейінгі жылдары жылына шамамен 3000 пүт шай сатып алынатын. Аталмыш сауда келісімінен кейінгі бірнеше жылдың ішінде Қазакстан аркылы іске асырылатын орыс-қытай саудасы төрт есеге үлғайды. Алайда 1855 жылы Ресеймен экономка салык байланыстың белгілі орталыктарының бірі -Шәуешектегі орыс көпестерінің сауда орындарын жергілікті тұрғындардың талан-таражға салуы Шың жаңмен Қазақстанның байланыстарын уакытша тоқтатты осыған байланысты Батыс Сібір генерал-губернаторы екі ел арасындағы қайшылық шешілмейінше сауда қатынастарын шегере түруды жөн көрді. Ресей көпестерінің саудасы тек қана Құлжа каласымен шектелді.

Ресейдің Кыр ым соғысынд ағы жеңілісі, Орта Азия иеліктерімен кайшылыктар, осы өңірдегі ағылщын-орыс бәсекелестігі Шәуещек кайшылығын шешуді тездетті. 1856 жылы I Александр патша Сібір комитетіне жолдаған нұсқауында сауда байланыстарын кеңейтуге жол ашуды талап етті. Щәуешекке арнайы жіберілген Ресей үкіметі екілінің алдына койылған талап - осы дауды екі жақтын мүдделерін ескере отырып шешуді көздеді.

Жоғарыда көрсетілген Шығыс Қазакстанның елді мекендерімен катар XIX ғасырдың 50-60-жылдарында Шыңжаңмен саудаға Жетісудың бірқатар қоныстары кеңінен тартыла бастады: Қапал, Верный, Орта жүз бен Жетісудың аралығындағы Аякөз (Сергиополь) Батыс Қытайға баратын керуен сауда жолдарында орналаскан еді. Бір жағынан, Қоқан хандығында Ресейдің ықпалын күшейту, екінші жағынан, Жетісу мен Солтүстік Қырғызды отарлауда маңызды тірек болған Қытаймен сауданы кеңейтуде Верный қаласы мен уезі де ерекше орын алды.

Қазакстан аркылы дамыған орыс-қытай сауда байланыстары XIX ғасырдың 60-жылдарының екінші жартысында біршама кұлдырап кетті. Маньчжур-Циң өулетінің өзін басқа мемлекеттерден алшак ұстауы, ірі Еуропа елдері мен Ресей саясатының кайшылықтары, олардың отаршыл саясаты, тайпын көтерілісі, 60-жылдардағы Іле өлкесіяде жергілікті халықты әлеуметтік жағынан езудін күшеюі Қазақстанның Шыңжанмен байланыстарың әлсіретті. 1864 жылғы Шыңжаңдағы көтерілістің барысында дербес Іле өлкесінде Іле сұлтандығының, Қашқарияда - Жетішар мұсылман мемлекеттерінің құрылуы орыс-қытай, қазақ-қытай байланыстарына бірқатар өзгеріс енгізді,

1871 жылы патша әскерінің Іле елкесіне енгізілуі тек саяси жағдайға әсер етіп коймай, шекаралық ауданда сауда-экономикалық қатынастарды үзбеуді қарастырды. Іле сұлтандығының Түркістан генерал-губернаторлығына бағындырылуы шынайы түрде Жетісу өлкесі мен Батыс Қытай арасындағы керуен саудасына дем бергенімен, ресейлік отарлық тәртіптің орнауына да жол ашты. Орыс әскерлерінің уақытша осы өңірде болуы жергілікті тұрғындардың экономикасының өзіндік шаруашылығы шеңберінен шығып, көрші елдермен тұракты шаруашылық байланыстардың кеңеюіне себепші болды. 1881-1883 жылдары орыс үкіметінің келісімімен Қырғыз бен Жетісу өлкесіне ұйғыр, дүнген және казақтардың бір белігінің коныс тебуі халық санының өзгеруіне, шаруашылык ынтымағының тереңдеуіне жол ашты.

1881 жылғы Петербург келісімі. Өзара тиімді сауда қатынастарының карқыны Ресей жөне Цин империясының арасындағы әр түрлі саяси алауыздықтарды шешуге де байланысты еді.

XIX ғасырдың 70-жылдарындағы патшалы Ресейдің отаршыл саясатының күшеюі, осы маңызды өңірде өзінің дара үстемдігін орнатуға тырысуы, щетелдіктерді, әсіресе ағылшындарды, осы өңірден ығыстыруға ұмтылуы сауданы кеңейту арқылы да іске асырылатын максат еді. Щыңжаңға сапар шеккен керуендер құрамына арнайы қосылған үкімет өкілдеріне Батыс Қытайдағы саяси жағдайды бағдарлау, әр қилы ахуал жайында мәлімет жинастыру тапсырылатын.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.