Сауда және қалалар

Қазақ аулына қоныс аударып келген орыс, украин шаруаларының тұрак, мекендеріне күннен-күнге әсерін күшейте бастаған капиталистік қатынастар сауда көлеміне де, оның мазмұны мен мәніне де өәер етті. Ресей сауда капиталының тіпті шалғай қазақ ауылдары өміріне де ықпал-әсері империяның орталық аудандары мен орталык, өлке арасындағы шаруашылық байланысты, тауар алмасу мен айырбасты біршама кеңейтті. Ауылдың әлеуметтік және шаруашылық өмірінде малды саудалап, оны тауарға айналдыру ерекше байкала бастады. Мысалы, XIX ғасырдың 80-жылдарында Ақмола, Сарысу, Қарқаралы уездері аркылы Ресейдің орталық аудандарына 60 мың ірі қара, 200 мыңға дейін қой жеткізілетін. Петропавлдан Қорған және Шадринск арасындағы мал айдайтын жолмен жыл сайын 340 мыңдай ірі қара, сондай-ақ 550-600 мыңға тарта қой, ешкі айдалды. Казак, даласында малмен сауда жасау аркылы өйгілі болған ірі көпестер Ботов, Колосов, Жиряков, Скажутин бай ауылдарынан жылына ондаған мың мал сатып алып, оларды Орта Азияның, Ресейдің орталык базарларына жөнелтетін.
Сауда тек малмен ғана байланысты болған жоқ, XIX ғасырдың екінші жартысында орталык өнеркәсіпті аудандардан мақта мата өндірісінің бұйымдары да көптеп әкелінді. Капиталистік фабрикада жасалынған тауарлар орта азиялық сапасы төмен майда бұйымдарды ығыстырып, олардың көшпелі казактармен саудадағы үлесін төмендетті. Жүздеген мың сомға әкелінген металл, шұға, жібек, былғары бұйымдары жылдан-жылға сауданың өзара тиімділігін арттырып, еңбеқ құрал-жабдыктарының: шалғы, пышак, соқа, балта, т.б. күнделікті шаруа тұмысында жиі пайдаланатын бұйымдар мен құрал-жабдықтардың сатылуын молайтты.
Қазақ-орыс сауда байланыстарын дамытуда жәрмеңкелер ерекше орын алды. Әрине, тауар жеткізетін жолдар әлі де тапшы еді. Әйтсе де калалық орталық-тары енді ғана қаркынды дами бастаған қазақ даласында тұрақты сауданы дамытудағы жәрмеңкелердің орны ерекше. 1832 жылы Бөкей (Ішкі) ордасында ашылған тұңғыш жәрмеңке осы өңірдегі ірі сауда орталығына айналды. XIX ғасырдың ортасынан бастап жәрмеңкелер саны да жедел өсті. Бір ғана Шығыс Қазакстанда XIX ғасырдың 80-жылдары 70-тен астам ірілі-ұсақты калалык, далалык жәрмеңкелер ашылған, олардың тауар айналымы жылдан-жылға өсті.
Қазакстан аудандарындағы жағдайды салыстыра карасақ, жәрмеңкенің басты дамыған өңірі Ақмола облысы екен. Ең ірі жәрмеңкелердің басым көпшіліғі де осы облыста шоғырланды: Тайыншакөл (Петропавл уезі), Константиновкада (Еленецкая), Ақмола қаласында, Петровкада (Атбасар станицасында), Қарқарада (Жетісу уезінде) болды. Бұл жәрмеңкелердің сауда