Көне және батыс түрік қағанаты

І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім
а. Көне және Батыс түрік қағанаты
б. Орыс ғалымдарының Орхон.Енисей жазбаларын зерттеуі
в. Ұлы түріктер хақында
г. Көшпелілердің этникалық.эстетикалық құндылықтары
д. Көне түркі жазба жәдігерліктерін зерттеу процесінің кезеңдері

ІІІ. Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер.

Жазуы жок немесе жазуы болса да бізге жетпеген халықтардың тарихын құрастырудың,меншікті шежіресі бар халықтар тарихшысына мүлде бейтаныс,өзгеше бір қиындықтары болады. Түріктердің бұрын болған тарихи жазбалары сақталмаған,ал құлпытастардағы жазулар олардың орнын баса алмайды. Сол себепті де шетелдердегі нарративті бастаухаттардың ғылыми қажетке қосылған аудармаларына сүйенуге тура келеді.
Алайда әрқилы бастаухаттардан алынатын мәліметтердің бәрі бірдей бағалы емес және оларға көбіне-көп сене беруге де болмайды. Оның себептері әр алуан: ол-кейде ертедегі автордың білімінің аздығы немесе материалды жазу мәндерінің ақауы, ал кейде оның сыңаржақтығы, өйткені замандас әрқашанда мүдделі жақтың өкілі, енді бірде VIIғ ғылым деңгейіндегі гипотезаға болжамға бейімдігі себеп болады.Сондықтан да тарихи сын мен XIX-XX ғғ. Ғалымдарының талдауы арқылы тексерілген мәліметтер дәйектірек те сенімдірек келеді де, жақын-жуықтығы себепті жаңылысу, адасу кеселіне ұшырамайды.Тарихи синтез негізінде тек осы мәліметтер ғана жарайды.
Европа елдері тарихының қаңқасы болып табылатын, әбден тексеріліп,даталары, қойылған оқиғалар жинағы, өкінішке орай, Азия елдері үшін әлі күнге дейін құралып жасалмаған.

1. Аманжолов К.Р,түркі халықтарының тарихы.-Алматы ,2002
2. Махаева А.Ш. Көне түріктердің рухани мәдениеті. Алматы, 2000
3. Кәдірқұлова Г.Қ. Қазақстан тарихы: Оқулық. Алматы, 2005.
4. Алматы, 2005. Қазақтың көне тарихы. Алматы, 1993.
5. Қазақстан тарихы. Очерк. Алматы, 1994.

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 17 бет
Таңдаулыға:

Жоспар
І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім
а.
б.
в.
г.
д.

Көне және Батыс түрік қағанаты
Орыс ғалымдарының Орхон-Енисей жазбаларын зерттеуі
Ұлы түріктер хақында
Көшпелілердің этникалық-эстетикалық құндылықтары
Көне түркі жазба жәдігерліктерін зерттеу процесінің кезеңдері

ІІІ. Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер.

Кіріспе
Жазуы жок немесе жазуы болса да бізге жетпеген халықтардың тарихын
құрастырудың,меншікті
шежіресі
бар
халықтар
тарихшысына
мүлде
бейтаныс,өзгеше бір қиындықтары болады. Түріктердің бұрын болған тарихи
жазбалары сақталмаған,ал құлпытастардағы жазулар олардың орнын баса алмайды.
Сол себепті де шетелдердегі нарративті бастаухаттардың ғылыми қажетке қосылған
аудармаларына сүйенуге тура келеді.
Алайда әрқилы бастаухаттардан алынатын мәліметтердің бәрі бірдей бағалы емес
және оларға көбіне-көп сене беруге де болмайды. Оның себептері әр алуан: ол-кейде
ертедегі автордың білімінің аздығы немесе материалды жазу мәндерінің ақауы, ал
кейде оның сыңаржақтығы, өйткені замандас әрқашанда мүдделі жақтың өкілі, енді
бірде VIIғ ғылым деңгейіндегі гипотезаға болжамға бейімдігі себеп
болады.Сондықтан да тарихи сын мен XIX-XX ғғ. Ғалымдарының талдауы ар қылы
тексерілген мәліметтер дәйектірек те сенімдірек келеді де, жақын-жуықтығы себепті
жаңылысу, адасу кеселіне ұшырамайды.Тарихи синтез негізінде тек осы мәліметтер
ғана жарайды.
Европа елдері тарихының қаңқасы болып табылатын, әбден тексеріліп,даталары,
қойылған оқиғалар жинағы, өкінішке орай, Азия елдері үшін әлі к үнге дейін
құралып жасалмаған.

Көне және Батыс түрік қағанаты
VІ-Х ғасырларда Қазақстан жеріндегі алғашқы феодалдық мемлексттер Көне
жене Батыс түрік қағанаттары еді. Біздің заманымыздың 1 мың жылдығындағы
Орталық Азия жерін мекендеген тайпалар одақтарының тарихы бұлармен өзара
тығыз байланыста болды. V ғасырға қарай Солт үстік Моңғолиядан Орта Азиядағы
Әмудария өзенінің бойына дейін созылған кен байтақ жердің бәрін тирек (телэ)
деген жалпы атпен бірнеше тайпалар мекен еткен. Солардың бірі түрік тайпасы .
Түрік деген ат ал ғаш рет 542-ші жылы аталады. Қытайдьң солтүстік батысында
орналасқан Вэй князьдігіне түріктер (туцюе) жыл сайын шабуыл жасап, ойрандап
отырғандығы жөнінде айтылады. Қытайлар түріктерді сюнну-ғұндар деп атаған.
546-шы жылы тирек (телэ) тайпалары Монғолияның оңтүстік және орталық
аудандарын мекендеген аварларға (жуань-жуань) қарсы жорық жасайды. Осы кезде
күтпеген жерден түріктердің қағаны Тумынның (Бумын деп те атаған) басқаруымен
тирек (телэ) әскерлеріне шабуыл жасап, быт-шытын шығарып жеңіп, 50 мың әскерін
тұтқынға алады. Осыдан кейін түріктер к үшейіп, енді аварлар ға (жуань- жуань)
карсы шығып, авар қағаны үйінің ханшасын Тумынге әйелдікке беруді талап етеді.
Авардың қағаны өзіне бұрын тәуелді болып келген т үріктерді ң елшісін үйінен қуып
шығады. 552-ші жылы к өктемде т үріктер аварлардын ордасына шабуыл жасап,
оларды күйрете жеңеді, авардың қағаны Анағүй өзін-өзі өлтіреді. Осы кезден бастап
Тумын түрік билеп-төстеушілердің қағаны деген атағын алады. Тумын 553-ші жылы
қайтыс болады.
Тумын өлгеннен кейін, таққа оның інісі Қара-Еске отырады. Ол Орхонның
жоғарғы жағында аварларды екінші рет жеңеді. Қара-Ескеден кейін, оның мұрагер інісі
Еркінді-Мұқан деген атпен қаған болады. Оның ел билеген кезі 553-572 жылдар
Мұқанның тұсында аз уақыт ішінде (553-554 жж.) түріктер шығыста қайлар (татабтар),
кидандар және оғыз-татар тайпаларын, солтүстікте Енисей қырғыздарын, Жетісу
жеріндегі түргенеттерді өздеріне қаратты. 563-567 жж. Эфталит патшалығын басып алды.
Міне, осыдан кейін олардың жері Каспий теңізінен Солтүстік Индияға және Шығыс
Түркістанға дейін созылып жатты.
Түріктер Орта Азияны жаулап алғаннан кейін Жерорта теңізіне баратын Жібек
жолына иелік етті. Олар өздерінің жаулап алу жорықтарын жүргізуде Иранға қарсы
Византиямен одақтасты, 571 жылы түріктердің әскери қолбасшысы Естемі Солтүстік
Кавказды басып алды, сөйтіп Керчь түбегіне (Боспорға) шықты. Оның баласы Түріксан
Керчті басып алып, 576-шы жылы Қырымға шабуыл жасады. Бірақ Естемі өлгеннен
кейін, 582-593 жылдары билік үшін кырқыс басталды. Өзара қыркыс пен әлеуметтік
қайшылықтар қағанатты қатты әлсіретті. Күшейіп алған Иран 588 ж. Герат түбінде
түріктерді жеңіп шығады. Византия 590 жылы Боспорды қайтадан жаулап алады.

Түрік қағанатындағы өзара қырқыс 603 жылы оның екі дербес Шығыс жөне
Батыс қағанаттарына бөлінуімен аяқталады. Батыс қағанатының орталығы — Жетісу
жеріндегі Суяб қаласы (қазіргі Тоқмақ қаласына жақын жерде).
Батыс түрік қағанаты ежелгі үйсін жерін жайлады. Ол Қаратаудың шығыс
баурайынан Жоңғарияға дейінгі жердің бәрін алып жатты. Қағанаттын негізгі
этникалық-саяси ұйытқысы - "он тайпа" (он-ақ будунның) мекендеген жері де осы ара
болған. Сонымен катар ол Шығыс түрік қағанатының Шығыс Түркістан және Орта
Азияның Самарқанд, Бұқара тағы баска қалаларын басып алды. Осы қалаларда
қағанның орынбасарлары отырды.
Қағанның жазғы ордасы Мың бұлақ (Түркістан каласына жақын) деген жерде
болған. 610-618 жж. Жегуй қаған мен оның інісі Түнжабғы қаған 618-630 жж. билеген
кезде қағанаттың күш қуаты таси түседі. Тохарстан мен Ауғанстанға жасаған жана
жорықтар мемлекет шекарасын Үндістанның солтүстік батысына дейін жылжытып
кеңейтеді.
'Түрік қағанаты мал және егіншілік шаруашылығымен шұғылданды, мал
шаруашылығына байланысты көшіп қонып жүрген. Егістік жерлерде түріктер
отырықшылық шаруашылықпен айналысты. Қала мен дала қағанат құрамындағы
біріккен әлеуметтік-саяси ағзаның бір-біріне аса қажет, бірін-бірі толықтырып
отыратын бөлшектері еді. Елдің халқы - түріктері де, соғдылары да - бәрі бірдей саудасаттықпен, қолөнер қәсібімен, егіншілік және мал өсірумен айналысқан. Нәтижесінде
түріктердің қалалары өркендей бастады. Қалаларда сауда-саттық қеңінен жүргізілді.
Шу өзенінің бойындағы Суяб қаласына Орта Азия және Қытай жерінен неше түрлі
заттар әкеп сататын болды. Түріктер Персия арқылы Византияға жібек және басқа
заттар өткізуге рұқсат сұрап, 568 жылы Соғды көпесі Маниахтың басқаруымен елшілік
жібереді. Бірақ бұл жолғы сапар сәтсіздікпен аяқталған. Одан кейін VI ғ. 70 жылдары
осы елші Кавказ жері арқылы Константинопльге келіп, екі елдің арасында жібекпен
тікелей сауда жүргізу туралы және олардың бірігіп, сасанидтер Иранына қарсы қимыл
жасау жөнінде келіссөз жүргізеді.
Сыртқы сауда айырбасы да, ішкі сауда айырбасы да ақша айналасын шығарды,
сөйтіп Батыс түрік қағанатының қарамағындағы шет аймақтарының да, орталығының
да халқы осы айналысқа көшті. Түрік халқы қолөнерімен де шұғылданып, өмірге
қажетті, әсіресе, үй тұрмысына керекті заттарды және қару-жарақтарды жасап пайдалана
білді. Түрік қағанаты әлеуметтік түрғыдан алғанда бір жағынан, ақсүйек тайпалар,
екінші жағынан, оларға бағынышты, тәуелді тайпалар болып екіге бөлінді.
Бағынышты тайпалар алым-салық төлеп тұрған. Қағанаттың басында жоғары билеуші,
әскер басшысы, барлық жердің иесі қаған болған. Елдегі барлық билік оның туыстары
арқылы жүргізілді. Қағанаттағы жоғарғы лауазымдар - жабғы, ұлық, шад және елтеберқаған әулетіне ғана тән атақ-тұғын. Сот қызметін бұйрық берушілер, тархандар
жүргізді. Қағанаттың негізгі халқы малшы қауым мүшелері, оларды "қара буын" ("қара

халық, "тобыр") деп атаған. Түріктердің ежелгі жазуы болған, оны Жетісу жеріндегі
ескерткіштерден көреміз. Шығыс пен Батыста, Оңтүстікте ұшы-қиыры жоқ жері бар
біртұтас орасан зор мемлекет құрған түрік батырлары "басы барды идірдік, тізесі
барды бүктірдік" деген сөздерді тасқа қашап жаздырып қалдырған. "Күлтегін" жыры
да осы тас жазуы арқылы бүгінгі ұрпаққа жетіп отыр. Осы жырдағы Білге қағанның
"Ілгері — күн шығысында, оң жақта — күн ортасында, кейін — к үн батысында, сол
жақта түн ортасында — осының ішіндегі халықтың бәрі маған қарайды" деуі
түріктердің қаншалықты зор мемлекет қү р ғанын к өрсетеді. Жалпы ал ғанда,
түріктердің мәдениеті көп халықтарға қарағанда жоғары деңгейде болған. Жергілікті
халықтар түріктердің мәдениетіне, әдет-ғүрыптарына көшіп, тілін қабылдаған.
Батыс түрік қағанатында әлеуметтік-экономикалық жене саяси қатынастардың
ала-құлалығына, үстемдік ету мен бағыну формаларының алуан түрлілігіне
қарамастан таптардың қалыптасуы мен ертедегі феодалдық қатынастардың өрбуі
біршама тез іске асты.
Қағанат ішіндегі өзара тартыс, билеушілердің жиі- жиі ауысуы оның
ыдыраушылығын күшейтті. Он алты жылға 640-657 созылған тайпалар арасындағы
соғыс пен ішкі қырқыстар Жетісуға қытайдың Тан империясы әскерінің баса-көктеп
кіруіне әкеліп соқты. Алайда, түріктердің Тан басқыншылығына және олардың
сыбайластарына қарсы жүргізілген тынымсыз күресі түргештердін күшейіп көтерілуіне, сөйтіп 704 жылы Жетісуда олардың саяси жетекші күш болып шығуына себепші
болды.
Түргеш қағанаты 704-756 жылда аралығында өмір сүрді. Бұл кезде Жетісу
аймағында араб басқыншыларына қарсы күрес жүріп жатқан болатын. Жетісуда
Түргеш қағанаты билеушілерінің негізін қалаушы Үшелік-қаған. Оның билік
жүргізген кезі - 699-706 жылдар. Ол Жетісудан Батые түрік билеушісі Бөрішадты
қуып, Ташкенттен Турфанға және Бес-балыққа дейін өзінің өкіметін орнатты. Оның
басты саяси орталығы - Шу өзені бойындағы Суяб қаласы. Екінші орталығы - Іле
өзені бойындағы Күнгүт қаласы. Үшелік елді 20 ұлысқа бөлікке бөліп, олардың әр
қайсысында 7 мыңнан, әскер ұстады.
705 жылы арабтар шабуыл жасап, Әмударияның шығысындағы Мәуеренахрды
жаулап алуға кірісті. Хорасанды билеуші Күтеиб-ибн-Мүсілім Балхы жерін басып
алып, Бұхараға аттанады. Осындай қиын кезенде түргештер Согді Согдиана еліне
көмекке келеді, Күтеибке тойтарыс береді. 709 жылы Күтеиб Мәуеренахрға қайтадан
жорық ұйымдастырады. Ол Согдиана патшасы Тархунды алдап, оны түріктердің
көмегінен бастартуға мәжбүр етеді, сөйтіп Бұхараны басып алады.
Түргеш қағанатында Үшелік өлгеннен кейін билеуші оның баласы СақалҚаған болды. Оның ел билеген кезі 706-711 жылдар. Бұл кезде елдің ішкі және
сыртқы жағдайы өте күрделі еді, бірлік болмады. Батыста т үргештер согділермен
бірігіп арабтарға қарсы к үрес ж үргізді. Оңтүстіктен оған Қытайдың Тан

империясы, шығыстан Орталық Азия түріктері қауіп төнгізді. 711 жылы Шы ғыс
түрік қағаны Қапаған Жоңғария жерінде Бөлісу жанында түргештерге соққы беріп,
Сырдариядан өтті. Бұл кезде арабтарға қарсы самарханды қтар мен Орталы қ Азия
түріктері көтерілді. 712-713 жылдары арабтар ға қарсы т үріктер, согділер согдицы,
Шаш Ташкент қаласы тұрғындары және ферғаналықтар бірігіп күш көрсетті.
Мәуеренахрдағы араб иелігіне төніп отырған қауіпті түсінген Күтеиб Шаш қаласын
өртеді, 714 жылы ол Исфиджабқа шабуыл ұйымдастырды.
Көптеген қиындықтардан кейін Түргеш қағанаты Сүлік қағанның 715-738 жж.
тұсында қайта күшейе бастады. Бұл кезде өкімет кара түргеш тайпаларының қолына
көшіп, мемлекет орталығы Талас (Тараз) қаласына ауысты. Айлалы саясаткер және
күшті өскери қолбасшы Сүлік екі майданда: батысты арабтарға қарсы, шығыста
батыс түрік қағандары мирасқорларын (Шығыс Түркістанда_орныққан) қолдаған
Тан империясымен күрес жүргізді. 723 жылы түргештер Фергана қарлүқтарымен
жөне Шаш тұрғындарымен бірігіп, арабтарға күйрете соққы берді. Дегенмен арабтар
732 жылы өз әскерлерін біріктіріп, түргештерді қирата жеңіп, Бұхара қаласын басып
алды. 737 жылы Сүлік арабтарға қарсы жорық үйымдастырып, Тохарстанға дейін
жетті, бірақ кейін жеңіліп қалды. Қайтып келе жатқанда, оны өзінің әскери басшысы
Баға-тархан өлтірді. Сүлік қаза болғаннан кейін билік үшін "сары" және "қара"
түргештердің арасында ұзаққа созылған күрес жүрді. Түргеш мемлекеті өз ішіндегі
күрестің нә тижесінде ед әуір әлсіреді, оны ң осы жа ғдайын Тан Қытай
империясы ұтымды пайдаланды. Оның Шығыс Түркістан жеріндегі билеушісі 748
жылы түргештердің басты қаласы Суябка әскер жіберіп, оны басып алды, Шаш
қаласының билеушісі өлтірілді. Оның баласы арабтардан көмек сұрады. 751 жылы
Тараздың қасындағы Атлах қаласы жанында Зияд-ибн-Салых бастаған араб әскерлері
мен Гао-Сяньчжи басқарған қытай әскерлерінің арасында 5 күнге созылған қырғын
соғыс жүрді. Қытайлықтарға қарсы оның тылындағы қарлұқтар көтерілді.
Нәтижесінде қытай әскерлері жеңілісқе ұшырады. Олар Жетісуды ғана емес, Шығыс
Түркістан жерін тастап кетуге мәжбүр болды. Сондай-ақ, арабтар да Талас жерін
қалдырып, Шаш қаласына шегінді. Бірақ, өз ішінен әлсіреген Түргеш мемлекеті де
756 жылы құлады.
Сөйтіп, қөшпелі түрік тайпалары қүрған Батыс түріқ қағанатының орнына төрт
күшті мемлеқет құрылды. Олар: Төменгі Поволжье мен Солтүстік Кавказ жеріндегі
Хазар қағанаты, Сырдың орта жөне төменгі ағысы мен Арал даласында орналасқан
Оғыз мемлекеті, Солтүстік Шығыс жөне Орталық Қазақстанда Кимек қағанаты, ал
Батыс түрік қағанатының негізгі орталығы болған Жетісу жерінде қарлұқтардың
мемлекеті орнады.
Түркілердің тарихы VII—VIII ғасырларда жазылған Орхон-Енисей жазбалары
арқылы белгілі. Ол ескерткіштер — бір замандарда түркілер мекендеген Енисей
өзенінің бойы мен казіргі Монғолия жеріндегі Орхон өзені маңайынан табылған

құлпытастағы жазулар. Сондықтан олар "Орхон-Енисей жазуы" деп аталып кеткен.
Ескерткіштер — VII—VIII ғасырлардағы түркі рутайпаларының іргелі елі Түркі
қағандығының тұсында тасқа қашалған Білге қаған (хан), Құлтегін (әскер басы),
Тоныкөк (ақылшы, кеңесші) сияқты атақты адамдарға арнап тұрғызылған
құлпытастағы жазулар.
Өтікен тауының шығыс жағындағы Орхон өзені жағалауына, қазіргі Кошо-Сайдам
көлінің жағасына тұрғызылған бұл құлпытастар шоғырының айналасы тас
кірпіштермен қоршалған. Қоршауға кіре берісте мәрмәр тастан кашалған екі
кошқардың мүсіні орнатылған. Одан басқа бұл жерден тастан ойылған тасбақаның,
адамның мүсіндері табылған. Жазуы бар мәрмәр тастың биіктігі — 3,15, ені— 1,24,
қалыңдығы 0,41 метр. Ескерткіш текстері Түркі қағандығы дәуірінде қолданылған
түркі және қытай жазуларымен екі тілде тас бетіне ойылып жазылған. Ескерткішті ң
шығыс, түстік, терістік беттеріне ескі түркі жазуымен, ал батыс жақ бетіне қытайша
жазылған. Орхон-Енисей құлпытастарын алғаш Г. Спасский зерттесе, 1889 жылы
орыс ғалымы
Н. М,. Ядоинцев Монғолия жерінен оның жаңа нұсқасын тауып, ғалымдар назарына
іліктірді. Ескерткіш жазуын белгілі Дания ғалымы В. Томсен о қып, 1893 жылы
неміс тіліне аударды (аударма 1895 жылы жарық көрді)Академик В.В.Радлов
басқарған Ресей археологиялық экспедициясы 1894 жылы бұл жазба ескерткіштерді
орыс тіліне аударып, 1894, 1897 жылдары жариялады. Шын м әнінде Орхон
жазбаларын дәл әрі толық аударған ғалым С.Е.Малов болды. Ол Орхон-Енисей
жазбаларының бірнешеуін аударып, бастырған.
1893 жылы П. М. Мелиоранский Орхон жазбалары жайындағы жеке зерттеулерге
бірінші болып түркі ханы Елтеріс немесе Құтлүғ династиясы кезеңіндегі тарихи,
географиялық, этнографиялық жағдайларға және VII—VIII ғасырлардағы
түркілердің ішкі тарихи ахуалына терең шолу жасайды.
Көшпенділердің жазу мәдениетінің тарихы сонау VII ғасырдың сына (руна)
жазуынан бастау алатынын әлем тарихшылары бүгінде амалсыз мойындап отыр.
Орхон-Енесей жазбаларының мазмұны мен мағынасына қарап көшпенді
халықтың өмірі үнемі дүрбелең жағдайда өткеніне көз жеткізсек те, мәдениеті
төмен болмаған. Бұл жазбалар — өздерін түркіміз деп есептеген, VI ғасырда Қытай
шекарасынан сонау Иран мен Византияға дейін созылып жатқан кең далаға өз
билігін жүргізген жауынгер халықтың еншісі.
ХХ ғасырдың бірінші жартысында Орхондық түркі жазба деректері тұтас бір
тарихи-лингвистикалық зерттеулерді дүниеге әкелді. Солардың ішінде Күлтегін
жөне Тоныкөк жазбасын зерттеген Ф. Хрит, Г. Е. Грумм-Гржимайло Түркі
қағандарынан Ильтеріс — Құтлық қаған, Мочжо — Қапаған қаған, ал Могильян —
Білге қаған екенін дәлелдейді.

И. Маркварт орхондықтүркілерде қолданылған жыл санау жүйесінің дұрыс
пайдаланылу жолын ұсынды. Ол түркілердің жыл санауында онды қтар бірліктерді ң
алдында тұратынын (мысалы, бір отыз, дәлірек айтсақ, жиырмадан арты қ бір
немесе бірліктер ондықтардың алдында келетінін (мысалы, бір қырық) д әлелдеді.
Бір қырық деген басқалар ойлағандай 41 емес, 31. Сөйтіп И. Маркварт бұрынғы
дұрыс зерттелмеген хронологиялық қарама-қайшылық пен тиянақсыздықтың бәрін
ығыстырып, бүкіл түркі тарихына қатысты оқиғалар қатаң хронологиялық
тәртіппен белгіленді. И. Маркварт Иенчу өзені — Сырдария, ал Темір қа қпа Байсит
тауларындағы өткел-асу екенін деректермен дәлелдеп берді. Ал ғалым В.
Мелиоранский түркі қағандығының көрші мемлекеттермен қарым-қатынасын
зерттеп, көптеген мақалалар жазды. Ол бұрынғы Орхон жазулары туралы шы ққан
ғылыми еңбектерге өзгертулер енгізуді және бұл өзгертулерді қытай, араб
деректерінде берілген фактілерге сүйене отырып дәлелдеді.
Әрине, қандай да бір халықтың тарихы мен оның мәдени өмірін зерттеп білу
үшін алдымен сол халықтың тілін білу шарт. Бірақ, өкінішке орай, сол кездегі
зерттеулер түркі халықтарының тілінде жазылмаған. Түріктің көне заманнан қалған
бірден-бір даңқты жазба туындысы — Күлтегін, Білге қаған, Тоныкөк ескерткіші.
Кеңес өкіметі жылдарындағы түркілердің тарихы туралы жазылған құнды
еңбектер: Толстовтың "Древний Хорезм" (1948) атты зерттеуі, Л. Гумилевті ң
"Древние тюрки" (1967),"Поиски вымышленного царства" (1970) және "Хунны в
Китае" (1974) деген күрделі зерттеулері түркі тайпаларының ғасырлар бойғы даму
ерекшеліктері, этнос ретінде қалыптасу кезеңдері мен мемлекеті туралы сыр
шертеді. Л Гумилев "Хунны в Китае" деген еңбегінде ерте замандарда Қаза қстан,
Алтай және Орта Азия жерлерін мекендеген басты тайпа — хундарды ң т үркі
қағанатына қатысы туралы жазды.
Академик В. В. Бартольдтың Орта Азия өлкесін мекендеген тайпаларды ң тарихы
жөніндегі еңбектерінің ғылыми маңызы зор. Ол бұл еңбектерінде араб, парсы жене
жергілікті тарихшылардың аса қүнды еңбектерін пайдаланған. Бартольдтың
"Монғол кезеңіне дейінгі Түркістандағы христиандық туралы", "Жетісу тарихының
очерктері", "Монғол шапқыншылығы кезеңіндегі Түркістан" т. б. еңбектері күні
бүгінге дейін маңызын жойған жоқ. Оның бұл еңбектері Орта Азия және Қазақстан
халықтарының көне дәуірден бастап-ақ өзіндік тарихи медениеті болғанын
дәлелдеп берді. Орыс шығыстану мектебінің негізін қалаушылардың бірі ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.