Менеджмент туралы ақпарат



«Менеджмент» оқу құралы курс бағдарламасына сәйкес жазылған және әр түрлі салаларға арналғандықтан менеджменттің өткен және қазіргі кездегі тұжырымдамалары, әдіснама негіздері мен оның қызметтері, коммуникация, басқару шешемдерінің жіктелуі, өндірісті басқару және персоналды басқарудың ерекшеліктері, сонымен қатар бизнесті басқару мәдениеті қарастырылған.
Менеджер қызметінің мақсаты - өндірістің экономикалық тиімділігін арттыру, прогресшіл техника мен технологияны енгізу, көздеген мақсаттарға тиімді жету жолдары болып табылады.
Соған сәйкес, менеджменттің әдіснамалық аспектілерін теориялық тұрғыдан талдап, оның Қазақстан жағдайындағы даму жолдарын қарастыратын, сонымен қатар ғылыми-практикалық және материалдық үлкен көмегі тиетін бұл еңбектің студенттер мен оқытушыларға және қазіргі заманғы басқару жүйесінің мәселелері қызықтыратын мамандарға аса пайдалы деп ойлаймын. Қазіргі менеджментке қатысты мәселелер әр түрлілігімен және көп қырлылығымен ерекшеленеді.
Оқу құралындағы «Менеджменттің тарихы және әдістемелік негіздері» деп аталатын бірінші бөлімінде менеджменттің түсінігі, мақсаттары мен міндеттері, сондай-ақ басқарудың ғылыми тәсілдері, даму эволюциясы туралы баяндалған.
Екінші бөлім «Менеджмент технологиясы» деп аталады. Мұнда кәсіпорын дамуының стратегиясы мен мақсаты, оның қойылым принциптері, басқарудың экономикалық әдістері, менеджменттің ақпаратпен қамтамасыз етілуі, ұйымдастыру функциялары, коммуникациялық процесс және оны жетілдіру жолдары, басқару шешімдерін жүзеге асыру тәсілдері сөз болады.
«Өндірісті басқару» атты үшінші бөлімінде өндіріс процесі, тәуекелділікті басқару, ұйым менеджменті тиміділігінің көрсеткіштері мен критерийлері, инновациялық саясат, инновациялық процесс және оны басқару тәсілдері қарастырылған.
Оқу құралының «Персоналды басқару» атты төртінші бөлімінде ұжым мен тұлға түсінігін және оның түрлерін, психологиялық сипаттамасын, тұлға мен ұжым арасындағы қарым-қатынас ерекшелігін, сонымен қатар бизнесті ұйымдастыру мәдениеті мен іскерлік этикеттің еңбек процесінде қызметкерлердің өзара қарым-қатынасы кезінде туындайтын белгілі бір міндеттердің, принциптер мен тәртіп нормаларының жиынтығы екені түсіндірілген.
Оқулықтағы мәтіндер, кестелер және суреттер ұйым өміріндегі әр түрлі құбылыстарды, басқару процестерін, басқару қызметтерін, құрылымдарын, шешім қабылдау логикасын, ұжым мен жеке тұлғаларды басқаруды, яғни жалпы басшылық жүргізуді дұрыс ұғынуға мүмкіндік береді.
1. Виханский О.С., Наумов А.И. Менеджмент: Учебник, 3-е изд. - М.: Гардарика, 2004 г.
2. Виханский О.С., Наумов А.И. Практикум по курсу «Менеджмент». - М.: Гардарика, 2005 г.
3. Каренов Р.С., Раимбеков Б.Х., Ақжолов А.М. Менеджмент негіздері. – Қарағанды: Полиграфия, 1995 ж.
4. Королев Н.М. Менеджмент. – Москва 2002 г.
5. Мескон М.Х., Альберт М., Хедоури Ф. Основа менеджмента. – М.: «Дело», 2004г.
6. Управление – это наука и искусство: А. Файоль, Г.Эмерсон, Ф. Тейлор, Г.Форд. – М.: Республика, 2004 г.
7. Ховард К., Коротков Э. Принципы менеджмента: Управление в системе цивилизованного предпринимательства: Уч.пос. – М.: ИНФРА-М, 2005 г.
8. Фадтхутдинов Р.А. Система менеджмента.: Уч. пособие. – М:АО «Бизнес-школа», 2001 г.
9. Фадтутдинов Р.А. Понятийный аппарат по менеджменту. – М.: АО «Бизнес-школа», 2001 г.
11.Казанцев А.К., Крупанин А.А. Менеджмент в предпринимательстве: Уч.пос. – М.: ИНФРА-М, 2003 г.
12.Каренов Р.С. Менеджменттің теориясы мен практикасы. – Алматы: Ғылым, 1999 ж.
13.Кабушкин Н.И. Основы менеджмента: Учебник. – Минск: «Экономпресс», 2005 г.
14.Зайцева О.А., Радугин А.А., Радугин К.А. и др. Основы менеджмента: Уч.пос. – М.: Центр, 1998 г.
15.Веснин В.Р. Менеджмент для всех. – М.: Юрист, 2004 г.
16.Румянцева З.П., Саломатин Н.А., Акбердин Р.З. и др. Менеджмент организации. – М.: ИНФРА-М, 1996 г.
17.Лебедев О.Т., Каньковская А.Р. Основы менеджмента: Уч.пос. – СПб.: ИД «МиМ», 1997 г.
18.Питер Э. Лэнд. Менеджмент – искусство управлять: Пер. с англ. – М.: ИНФРА-М, 1995 г.
19.Управление по результатам: Пер. с финск /Общ.ред. и предисл. Я.А.Лейманна. – М.: «Прогресс», 1993 г.
20.Практическая психология для менеджеров. - М.: «Филинъ», 1996 г.
24.Семенов А.К., Маслова Е.Л. Психология и этика менеджмента и бизнеса. – М.: «Маркетинг», 1999 г.
25.Шуванов В.И. Социальная психология менеджмента. – М.: «Интел-Синтез», 1997 г.

Пән: Менеджмент
Жұмыс түрі:  Дипломдық жұмыс
Тегін:  Антиплагиат
Көлемі: 150 бет
Таңдаулыға:   
менеджмент

Кіріспе

Менеджмент оқу құралы курс бағдарламасына сәйкес жазылған және әр
түрлі салаларға арналғандықтан менеджменттің өткен және қазіргі кездегі
тұжырымдамалары, әдіснама негіздері мен оның қызметтері, коммуникация,
басқару шешемдерінің жіктелуі, өндірісті басқару және персоналды басқарудың
ерекшеліктері, сонымен қатар бизнесті басқару мәдениеті қарастырылған.
Менеджер қызметінің мақсаты - өндірістің экономикалық тиімділігін
арттыру, прогресшіл техника мен технологияны енгізу, көздеген мақсаттарға
тиімді жету жолдары болып табылады.
Соған сәйкес, менеджменттің әдіснамалық аспектілерін теориялық
тұрғыдан талдап, оның Қазақстан жағдайындағы даму жолдарын қарастыратын,
сонымен қатар ғылыми-практикалық және материалдық үлкен көмегі тиетін бұл
еңбектің студенттер мен оқытушыларға және қазіргі заманғы басқару жүйесінің
мәселелері қызықтыратын мамандарға аса пайдалы деп ойлаймын. Қазіргі
менеджментке қатысты мәселелер әр түрлілігімен және көп қырлылығымен
ерекшеленеді.
Оқу құралындағы Менеджменттің тарихы және әдістемелік негіздері деп
аталатын бірінші бөлімінде менеджменттің түсінігі, мақсаттары мен
міндеттері, сондай-ақ басқарудың ғылыми тәсілдері, даму эволюциясы туралы
баяндалған.
Екінші бөлім Менеджмент технологиясы деп аталады. Мұнда кәсіпорын
дамуының стратегиясы мен мақсаты, оның қойылым принциптері, басқарудың
экономикалық әдістері, менеджменттің ақпаратпен қамтамасыз етілуі,
ұйымдастыру функциялары, коммуникациялық процесс және оны жетілдіру
жолдары, басқару шешімдерін жүзеге асыру тәсілдері сөз болады.
Өндірісті басқару атты үшінші бөлімінде өндіріс процесі,
тәуекелділікті басқару, ұйым менеджменті тиміділігінің көрсеткіштері мен
критерийлері, инновациялық саясат, инновациялық процесс және оны басқару
тәсілдері қарастырылған.
Оқу құралының Персоналды басқару атты төртінші бөлімінде ұжым мен
тұлға түсінігін және оның түрлерін, психологиялық сипаттамасын, тұлға мен
ұжым арасындағы қарым-қатынас ерекшелігін, сонымен қатар бизнесті
ұйымдастыру мәдениеті мен іскерлік этикеттің еңбек процесінде
қызметкерлердің өзара қарым-қатынасы кезінде туындайтын белгілі бір
міндеттердің, принциптер мен тәртіп нормаларының жиынтығы екені
түсіндірілген.
Оқулықтағы мәтіндер, кестелер және суреттер ұйым өміріндегі әр түрлі
құбылыстарды, басқару процестерін, басқару қызметтерін, құрылымдарын, шешім
қабылдау логикасын, ұжым мен жеке тұлғаларды басқаруды, яғни жалпы басшылық
жүргізуді дұрыс ұғынуға мүмкіндік береді.

І БӨЛІМ. Менеджменттің тарихы және ӘДІСТЕМЕЛІК негіздері

1. Менеджмент қызмет түрі ретінде

1.1 Басқару және оның элементтері

Қоғам жаратылғаннан бастап әлеуметтік үрдістер басқаруды материалдық
және рухани өмірдің шарттарын жасауды қажет етеді.
Өндірісті басқару еңбектің қоғамдық сипатымен байланысты. Ол еңбек,
кооперация бөлінісімен және өндіріс масштабының кеңеюі барысында қызметтің
дербес түріне айналды. Бұл басқару субъектісінің белгілі бір нәтижеге жету
үшін оның объектісіне мақсатты түрде бағытталған әсердің процесі.
Басқару субъектісі биліктік әсер етуден шығатын жеке немесе заңды тұлға
болып табылады. Субъекттің биліктік құзыреті, әсердің экономикалық және
моральды-этикалық рычагтары басқару объектісінің негізі саналады.
Басқару объектісі әлеуметтік-экономикалық жүйелер мен процестер,
сонымен қатар, жеке және заңды тұлғалар болып табылады.
Басқару ғылымдары негіздерінің құрылуы өткен ғасырдың аяғы мен осы
ғасырдың басында басталды. Басқару процесі бірқатар ерекшеліктермен
сипатталады. Олар:
- уақыт пен кеңістікте үздіксіз жүзеге асады;
- барлық қажетті кеңістікті қамти отырып, тек қана басқару актісін
жүзеге асыру кезінде ғана емес, сонымен қатар келесі кезеңдерде әрекет
етеді;
- терең саралау, талдау белгілі бір мақсаттарды орындауды қажет етеді;
- басқару субъектісінің объектіге әсер етуінде мақсатпен қатар
қойылатын нәтиже алынуы қажет: қойылған мақсаттардың нәтижеге сәйкес келуі
басқарудың сапасын да жоғарылатады.
Басқару қызметі еңбек процесінің спецификалық түрлілігімен сипаттала
отырып, оған қатысты еңбек, еңбек заты, еңбек құралдары және еңбек
нәтижелері сияқты элементтерді қамтиды.
Басқарудағы еңбек заты мен оның нәтижесі ақпарат болып табылады.
Алғашқыда ол шикі, сондықтан да тәжірибеде қолданыла алмайды. Басқару
қызметі нәтижесінің негізінде шешім шығарылады, яғни басқару объектісі
арқылы нақты іс-әрекеттерді қабылдай алатын жаңа ақпараттар жасалады.
Басқару еңбегінің құралдары болып ақпараттармен жұмысты жүзеге асыруға
көмектесетін барлық заттар енгізіледі: компьютерлер, телефондар,
қаламсаптар және т.б.
Басқару жалпы түсініктер мен категориялардың кезектесіп нақтылану
процесімен байланысты (сурет 1.1).
Әрбір мақсатты бағытталған қызмет түрінің негізін, соның ішінде басқару
қызметінің негізін табиғаттың, қоғамның және ойлаудың объективті заңдары
құрайды. Ойлау заңдары қоғам заңдарының құрамдас бөлігі, ал қоғам өз
кезегінде оның құрамына кіріп, заңдарына бағынатын табиғаттың құрамдас
бөлігі болып табылады. Табиғат заңдары тұрмыстың жалпы негіздері мен
объективтік әлемнің дамуын тереңдете, жалпылата көрсетеді.
Басқарудың жалпы заңдарынан жеке заңдар бөлініп шығады.

Сурет 1.1 Басқарудың түсініктемесі мен категориясының байланысы

Басқару заңдары екі түрлі мағынаға ие: заң шығарушы билік қабылдайтын
актілер ретінде және табиғат пен қоғамдағы объективтік қажеттілік ретінде.
Заңдардан басқару принциптері бөлініп шығады – олар басқарушылық
қызметтің бастапқы, фундаменталды және базалық идеялары. Идеялар
мақсаттарды тудырады. Мақсаттар дегеніміз - басқару субъектілері қол
жеткізгісі келетін идеалды ақырғы нәтиже. Алдына мақсат қойған соң көптеген
міндеттерді шешу қажет. Міндеттер – бұл сұрақтар мен шарттардың жиынтығы.
Оны белгілі бір әдістердің көмегімен шешеді, яғни мақсатқа жету үшін
басқару субъектісінің объектіге әсер етуі. Әдістер функциялар арқылы жүзеге
асырылады, яғни басқарушылық еңбек процесінен ерекшелінетін қызметтің
арнайы түрі. Әлеуметтік-экономикалық қатынастар функция қызметінің
объектісі болып табылады.
Заңдар, принциптер, мақсаттар, әдістер, функциялар және т.б.
категориялар басқару процесіндегі объективті-субъективті байланыстардың
көптүрлілігін сипаттайтын басқару механизміне кіреді (Сурет 1.2).
Әр түрлі әлеуметтік-экономикалық жүйелермен басқару процесі ақыр
соңында адамдардың тәртібін басқарады және олардың қызметтерін мотивация
мен ынталандыру арқылы жүргізеді.
Басқару қатынастары тиімді болу үшін көптеген шарттар орындалуы тиіс.
Біріншіден, басқарудың субъектісі мен объектісі бір-біріне сәйкес келуі
қажет, егер бұндай сәйкестілік болмаса, оларды түйістіру қиынға соғады,
жұмыс барысында олар бір-бірін түсіне алмайды, нәтижесінде өздерінің
потенциалдық мүмкіндіктерін жүзеге асыра алмайды. Бұдан басқа басқару
объектісі мен субъектісі қызмет ету үрдісінде бір-біріне сыйымды болуы
керек. Болмаса, мұндай жұмыс нәтижесінде олардың арасында кері әсер
тудыратын қайшылықтар басталуы мүмкін.

Сурет 1.2 Объективті-субъективті байланыстар жүйесіндегі басқару механизмі

Екіншіден, басқарудың субъектісі мен объектісі қатыстылық түрдегі
өзіндік күшке ие болуы қажет. Басқару субъектісі мен объектісі барлық
қызығушылықтары мен оның қызметінің қандай да бір оқиға кезіндегі түрлі
нұсқаларын қарастыра алмайды. Басқару субъектісі көптеген себептерге сәйкес
шешімнің өзін кешіктіруі мүмкін, мұның нәтижесінде ол өз уақытын жоғалтады
және де объект үшін теріс нәтижелер пайда болуы мүмкін.
Үшіншіден, басқарудың объектісі мен субъектісі бір-біріне басқарушылық
ақпаратқа мән беріп, кері байланыс принциптеріне негізделген өзара әсер
етуімен пайда болады.
Төртіншіден, басқару субъектісі мен объектісі нақты өзара әрекеттесуіне
қызығушылығы болуы қажет: біреуі осы жағдайға қажетті команданы беруге,
екіншісі - сол командалардың нақты және дер кезінде орындалуына.
Субъектінің басқару мүмкіндігі құрылған командаларға сүйене отырып,
объектінің дайындығымен байланысты болады. Басқаша айтқанда, басқарушылық
қызметтің қатысушыларының өз мақсаттарына жету деңгейі объект
қажеттілігінен бөлініп шығатын басқарудың өзінің мақсаттарға жету
дәрежесіне тікелей тәуелді болуы керек. Егер субъект пен объект меншік
қатынасымен байланысты болмаса, онда ол басқарудың басты мәселесін құрайды.
Басқару еңбегінің үш негізгі формасы бар:
- эвристикалық;
- әкімшілік;
- оперативтік.
Эвристикалық еңбек басқару объектісінің алдында тұрған кез-келген
мәселелерді саралау мен талдау іс-әрекеттерінің жиынтығы, сонымен қатар
стратегиялық сипатта - басқарушылық, экономикалық, техникалық негізде
шешімнің көптеген нұсқаларын дайындаумен түсіндіріледі. Бұл жұмыстарды
мәселенің қиындығы мен специфицикасына сәйкес мамандар мен әр түрлі
деңгейдегі басшылар орындайды.
Әкімшілік еңбек көбінесе басшылардың қимылына сәйкес келеді және
бағыныштылардың қызметіне ағымдық координация жасайды және бағалайды. Бұл
еңбек бірнеше формада жүзеге асады: қабылданған шешімдердің орындаушыларға
ауызша және жазбаша жеткізілуімен және олардың нұсқауымен байланысты
өкімдер шығару; бағыныштылардың жұмысына бақылау жасау, оларды марапаттау
немесе жазаға тарту; жиналыс жасау процесінде ақпараттармен алмасуды
ұйымдастыру (кеңес, әкелушілерді қабылдау, іскерлік келіссөздер жүргізу,
хаттар мен телефон қоңырауларына жауап беру, жұмыс орнында мәжілістер
өткізу).
Оперативтік еңбек өндірістік және басқарушылық процестерді қажетті
ақпараттармен техникалық қамтамасыз етуге бағытталған. Ол құжаттармен жұмыс
істеу, бастапқы-есеп беру және есепке алу, коммуникативті-техникалық,
есептік және формалды-логикалық сияқты қызмет түрлерін қамтиды. Бұл
жұмыстармен мамандар мен техникалық қызметкерлер айналысады.
Сонымен, басқару - бұл кез-келген еңбек процесінің ішіндегі элемент пен
функциялар. Басқару процесі - өніммен тікелей байланысқан өндірістік
процестің белсенді элементі. Оның мазмұны өндірістің талаптары мен басты
заңдылықтарынан тұрады. Өндірістің үздіксіздігі мен циклдылығына
байланысты басқару процесі де үздіксіз немесе циклді болуы қажет, оның
құрылымы мен заңдылықтарына жауап беруі тиіс.

1.2 Басқару жүйесіндегі менеджмент

Менеджмент фирманы, өнеркәсіпті нарықтық экономикада басқару жүйесі
ретінде олардың тиімді қызмет етуі мен дамуына қажетті жағдайларды алдын-
ала айтады. Бұл жерде сөз нарықтың сұранысы мен тұтынуына байланысты жеке
тұтынушылардың сұраныстары ғылыми-техникалық нәтижелерді кеңірек қолдану
шаруашылық аралық қатынастарды реттеумен байланысты нарықтық қатынастар
заңдылықтарымен объективтік қажеттілік тудыратын басқару жүйесі
(принциптері, функциялары, тәсілдері, ұйымдастырулар) туралы болып отыр.
Ағылшын сөзі "менеджмент" бүгінгі күнде барлық адамға танымал.
Қарапайым сөзбен түсіндіргенде менеджмент - бұл алға қойған мақсатқа
еңбекті, интеллектіні, басқа адамдар әрекеттерін, тәсілдерін қолдана отырып
жетік білу. Менеджмент (басқару) - әр түрлі ұйымдардағы адамдарды басқару
қызметінің түрі.
Бұл сонымен қатар, тиісті функцияны орындауға көмектесетін адам
білімінің саласы. Сонымен, менеджмент - басқару жұмыстарын жүзеге асыратын
менеджерлердің, адамдардың қызмет саласы.
Менеджмент ғылым ретінде 30-шы жылдарда түбегейлі рәсімделді, сол
уақытта осы қызмет түрінің мамандыққа, білім аясында жеке пәнге, ал
әлеуметтік қабат сәйкесінше - қоғамдық өктем күшке айналғаны белгілі.
Қазіргі уақыттағы менеджменттің теориясы мен практикасы екі түрлі
себепке байланысты үлкен маңызға ие.
Біріншіден, Қазақстан экономикасының нарықтық қатынасқа көшуі негізгі
шаруашылық бөлімшелер - өнеркәсіп, өндірістік құрылым деңгейінде басқарудың
түрлері мен тәсілдерін зерттеуді қажет етеді. Мұндай тәжірибені отандық
кәсіпорындар мен бірлестіктерде практикада қолдану кезек күттірмейтін
мәселелердің бірі.
Екіншіден, отандық өнеркәсіптер мен құрылымдардың әлемдік нарыққа
кеңінен шығуы басқа елдердегі менеджменттің практикада қолданылуын оқытуды
қажет етеді. Алайда, шетелдік тәжірибе қаншалықты жаңа және прогрессивті
болғанымен оның құндылығы дәл солай қайталайтын үлгі ретінде емес, жеке
тәжірибені талдау үшін салыстырмалы ақпараттар көзі ретінде түсіну қажет.
Әлемдік тәжірибемен таныс болу табыс көзі болып табылады. Кәсіпорынды
басқару саласындағы кемшіліктер неғұрлым тезірек жойылса, соғұрлым
экономиканың потенциалдық мүмкіндіктері толығымен ашылады, менеджменттің
өнім сапасы мен оның бәсекелестік мүмкіндігі көтеріледі.
Кәсіпорын басшылары технологиялық және ұйымдастырушылық өзгерістердің
бастамашылары болуға тиіс. Табыстың ең маңызды факторларының бірі - жоғары
кәсіби, экономикалық, әлеуметік және технологиялық мәселелерге мүдделі,
кәсіпорын жұмысының нәтижесіне жауапкершілігі жоғары жаңа түрдегі
басшыларды үздіксіз теориялық және практикалық оқытып отыру.

2. БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІНДЕГІ МЕНЕДЖМЕНТ

2.1 Менеджмент түсінігі

Менеджмент - бұл басқарудың экономикалық әдістерін қолдану арқылы
материалдық және еңбек ресурстарын тиімді пайдалану жолымен белгіленген
мақсаттарға жетуге бағытталған, кәсіби әрекетнің дербес түрі.
Менеджмент - бұл нарық жағдайындағы басқару. Ол мыналарды қарастырады:
- кәсіпорынның нарықтық сұранысы мен қажеттіліктеріне, сұранысы бар өнім
түрлерін өндіруді ұйымдастыру және белгілі тұтынушылардың талаптарына
бағытталуын;
- өндіріс тиімділігін арттыруға, аз шығындарымен оңтайлы нәтижеге жетуге
тұрақты талаптануын;
- кәсіпорын мен оның бөлімдер әрекетінің соңғы нәтижелеріне жауапты
тұлғаның шешім қабылдау еркіндігін қамтамасыз ететін шаруашылық
тәуелсіздігін;
- нарық жағдайларына байланысты бағдарламалар мен мақсаттарына тұрақты
түрде түзетім енгізуді;
- нарықтағы айырбас процесіндегі кәсіпорын мен оның бөлімдері әрекетінің
соңғы нәтижесін шығаруын;
- оңтайлы шешімдерін қабылдау кезінде көп нұсқалы есептеулер жүргізу үшін
компьютерлік техника мен қазіргі заманғы ақпарат базасын қолдану
қажеттілігін.
“Менеджмент” термині “басқару” терминіне мағынасы жағынан ұқсас болып
келеді. Демек, “басқару” термині “менеджментке” қарағанда кеңірек ұғымды
білдіреді. Себебі, ол адам әрекетінің көп түрлілігіне (мысалы, көлік
құралдарын басқару); әр түрлі әрекет ету салаларына (мемлекетті басқару);
басқарудың әр түрлі органдарына (қоғамдық пен мемлекеттік ұйымдарын,
сонымен қатар кәсіпорын бірлестіктеріндегі басқару) байланысты көптеген
мағыналарда қолданылады.
Ал, менеджмент термині тек қана нарық жағдайында әрекет ететін
кәсіпорын деңгейінде әлеуметтік-экономикалық процестерді басқару
мағынасында қолданылады.
Менеджмент ұғымының мәнін қарастыру кезінде бірқатар жағдайларына
назар аударған жөн. Менеджмент, кәсіби әрекеттің дербес түрі ретінде,
менеджердің, оның қызмет етіп отырған кәсіпорын меншігінен тәуелсіз
екендігін білдіреді. Ол сол кәсіпорынның акционері де, жалданбалы
қызметкері де болуы мүмкін.
Менеджер еңбегі қызмкеткерлер біліктілігінің жоғары деңгейі мен жоғары
технологиялық өндірістің бірігуі жағдайында пайда болатын өндіруші еңбек
боп табылады. Өндіріс процесінің тұтастығы мен байланыстылығын қамтамасыз
ете отырып, менеджмент көптүрлі мамандарды біріктіреді. Олар: өндірістік
бөлім немесе кәсіпорынды басқаратын менеджердің қол астында жұмыс істейтін
инженер, маркетологтар, экономистер, психологтар, бухгалтерлер және т.б.
Басқаруға деген талаптарының өсуі технологияның күрделілігі мен
кәсіпорын көлемінің ұлғаюымен анықталады. Қазіргі кезде қаржылық,
экономикалық, ұйымдастырушылық мәселелері бойынша барлық шешімдер, сол
шешімдердің жүзеге асырылуына бақылау жүргізетін басқару саласындағы
мамандарымен дайындалады.
Менеджментке қарасты, шаруашылық қызмет деп, біріншіден, өнеркәсіп,
сауда, құрылыс, көлік, банк, сақтандыру сияқты экономиканың кез келген
саласындағы, екіншіден, өндіру, өткізу, қаржы сияқты әрекет етудің кез
келген саласындағы, егер де ол кәсіпорынның белгіленген мақсаттарына
байланысты соңғы нәтиже ретінде пайда немесе кәсіпкерлік табысты алуға
бағытталатын болса, кәсіпорын қызметі түсіндіріледі.
Менеджмент тек қана пайда (кәсіпкерлік табыс) алу мақсатында өз
қызметін іске асырушы кәсіпорындар санаттарына байланысты қолданылады.
Менеджмент тек қана өндірістік кәсіпорындар қызметін емес, сонымен қатар
банктердің, сақтандыру қоғамдардың, туристік агенттіктердің, көліктік
компаниялардың, қонақ үйлерінің, өндірістік кәсіпорындар қызметінің дербес
экономикалық суъектілері ретінде, нарыққа қатысушы басқа да шаруашылық
бірліктерін қамтиды.
Кәсіпорынның шаруашылық қызметінің мазмұны өндірісті барлық қажетті
ресурстармен қамтамасыз ету мен жалпы алғандағы, технологиялық циклін
ұйымдастыру, яғни ғылыми-зерттеу жұмыстарының нәтижелерін енгізу;
технологияны жетілдіру; өнім сапасының талап етілетін деңгейін қамтамасыз
ету; тауар жылжыту операцияларын, коммерциялық операцияларын жүргізу;
есептеулердің барлық түрлерін жүзеге асыру; техникалық қызмет көрсету;
материалдық-техникалық жабдықтау; қаржы ресурстармен қамтамасыз ету;
персоналды таңдау болып табылады.
Кәсіпорынның қызметі тиімді болу үшін әр түрлі қайнар көздерінің
ресурстарын қойылған мақсаттарын шешу үшін пайдалана білу мен жаңа
мүмкіндіктерін тұрақты ізденісіне негізделген жұмыс стилі талап етіледі.
Кәсіпорынның шаруашылық қызметінің мазмұнындағы өзгерістер, ең алдымен,
көптеген жеке және ұжымдық меншік иелерінің пайда болуы мен меншік
сипатындағы өзгертулерімен байланысты.
Кәсіпорын қызметінің болашақтағы мақсаттарын анықтау менеджментте ең
бастысы болып табылады. Мақсаттарды қою арқылы басқару потенциалының
мүмкіншіліктерін бағалау мен тиісті ресурстармен қамтамасыз етуін есепке
алумен жүзеге асырылады. Мақсаттар жалпы және арнайы болып ажыратылады.
Жалпы мақсаттар жалпы алғандағы фирманың даму концепциясын, ал арнайы
мақсаттар - әрекет етудің негізгі түрлері бойынша жалпы мақсаттардың
шегінде құрастырылады.
Материалдық және еңбек ресурстарын тиімді пайдалану минималды шығындар
мен максималды нәтижелілік жағдайында мақсаттарға жетуді көздейді. Бұл
белгілі мотивация негізінде бір топ адамдардың жалпы мақсаттарына жетуге өз
іс-әрекеттерін бағыттап, басқару процесі арқылы жүзеге асады.

Кесте 2.1 Фирма ішіндегі басқару

Функциялар Қағидалар Экономикалық әдістер
Маркетинг Орталықтандыру Коммерциялық есеп
айырбасу
Жоспарлау Орталықсыздандыру Шаруашылық ішіндегі есеп
айырысу
Орталықтандыру мен Баға белгілеу механизмі мен
Ұйымдастыру Орталықсыздандыру тіркемесі бағасы
Бақылау Дамудың ұзақ мерзімді
мақсаттарға бағытталуы
Демократтандыру: басқарудың
жоғарғы деңгейі мен шешім
Ынталандыру қабылдауда жұмыскерлердің
қатысуы

Кесте 2.2 Өндірісті басқару
Инновациялық Өндіріс процесін Өткізуді Өндірісті дамытуды
Менеджмент қамтамасыз қамтамасыз ету басқарудың
ету ұйымдастырушылық
құрылымдары
ҒЗТҚЖ өткізу Жоспарлау, Өткізу саясатын Функционалды
ассортименттік ұйымдастыру
саясатын құрастыру
Ғылыми-техникалық Өнім саласы мен Өткізу әдістері менМатрицалық
саясат бәсекелестік арналарын таңдау
қабілетін
жоғарылату
Жаңа өнім Технологиялық Өткізуді Сызықты-функционал
құрастыру мен қамтамасыз ету ұйымдастыру дық
енгізу
Ғылыми- техникалықМатериалдық- Мәселелі-
әрекетін техникалық бағыттанушылық
ұйымдастыру ресурстармен басқару.
қамтамасыз ету. Бағдарламалы-
Тиімділікті бағыттанушылық
жоғарылату. оқыту.

Кесте 2.3 Персоналды басқару

Кадрлық саясатын Еңбекті Топтық басқару Басқарудың
құрастыру мен өткізуынталандыру, еңбек әлеуметтік–псих
ақы төлеу ологиял.
аспектілері
Персоналды Еңбек ақы төлеу Төмен деңгейдегі Жұмыскерлер
орналастыру мен формалары басқаруға еңбегінің
таңдау қағидалары жұмыскерлерді мотивациясы мен
тарту шығармашы-лық
белсенділігі
Жалдау мен жұмыстан Еңбек өнімділігін Жұмыскерлер Кәсіпорынның
шығару шарттары арттыру жолдары бригадалары мен ұйымдастыру-шыл
олардың ық мәдениеті
функциялары
Біліктілікті Еңбек ақы төлеу Ұжым ішіндегі Фирманың
жоғарылату мен оқытужәне ынталандыру қарым-қатынас қызметі мен
жүйелері оның
ұйымдастыры-луы
на персоналды
басқарудың әсер
етуі
Персоналды бағалау Кәсіподақтармен
қарым-қатынас

Менеджменттің экономикалық механизмі айырбас процесінде бағаланатын
шаруашылық қызмет және басқару нәтижелеріне тиісті нарық талаптарымен
объективті түрде анықталады.
Менеджменттің экономикалық механизмі 3 блоктан тұрады (1-3 кесте):
1. Фирма ішіндегі басқару;
2. Өндірісті басқару;
3. Персоналды басқару.

2.2 Менеджменттің мақсаттары мен міндеттері

Менеджменттің соңғы мақсаты техникалық-технологиялық базасын дамыту мен
өндірісті басқару, сонымен қатар әр жұмысшының шығармашылық белсенділік пен
біліктілігін арттыруымен қатар кадрлық потенциалын тиімді қолданудан
құралатын өндіріс процесін рационалды ұйымдастыру жолымен кәсіпорынның
пайдалы қызметін қамтамасыз ету болып табылады.

Пайда алу фирманың болашақ қызмет етуінің белгілі кепілдемелерін
қалыптастырады. Себебі тек қана оның әр түрлі резервтік қорлар түрінде қор
жинау, тауарларды өткізумен байланысты тәуелділіктерді шектеу мен
құтылуына жол ашады. Нарықтағы жағдай үнемі өзгерісте болады: бәсекелестер
жағдайы, қаржыландыру формалары мен шарттары, жалпы мемлекетте немесе
саланың конъюнктурасы, әлемдік тауарлық нарықтарындағы сауда жүргізу
шарттары да өзгеріп отырады. Осыдан тұрақты тәуелділік пайда болады.
Менеджменттің мақсаты тек қана нақты жағдайда емес, сонымен қатар болашақта
да тәуелділіктен құтылу болып табылады. Ол, өз кезегінде, өзгертетін
жағдайларға шұғыл икемдену мақсатында белгілі дәрежеде еркіндік пен
белгілі резервтік ақша құралдарын талап етеді.
Менеджменттің маңызды міндеттері кәсіпорынның рентабельділігін және
оның нарықтағы тұрақтылығын қамтамасыз ету және қолдағы материалдық пен
адамдық ресурстары негізінде тұтынушылар сұранысымен есептесе отырып,
тауарлар мен қызметтер өндіруді ұйымдастыру болып табылады.
Бұл орайда, менеджменттің шешетін мәселелеріне мыналар кіреді:
- жоғары білікті жұмысшыларды таңдау мен өндірісті автоматтандыруды
қамтамасыз ету;
- жоғары еңбек ақы белгілеу мен қызметкерлер үшін оңтайлы жағдай
қалыптастыру арқылы ынталандыру;
- кәсіпорын қызметінің тиімділігіне тұрақты бақылау жүргізу және оның
барлық бөлімдерінің жұмысын үйлестіру;
- жаңа нарықтарды тұрақты іздеуі мен оларға енуі.
Сонымен қатар менеджменттің шешетін мәселелеріне мыналар жатады:
- фирма дамуының нақты мақсаттарын анықтау;
- мақсаттардың басымдылығын, олардың шешілу кезектілігін айқындау;
- фирманың даму стратегиясына кіретін шаруашылық мәселелері мен оларды
шешу жолдарын табу;
- әр түрлі уақыт мерзімдеріне белгіленген мәселелерді шешу үшін іс-
шаралар жүйесін қалыптастыру;
- қажетті ресурстар мен оларды қамтамасыз ететін қайнар көздерін
анықтау;
- қойылған мақсаттарды жүзеге асырылуына бақылау жасау.
Басқарудың шешетін мәселелері материалдық, қаржылық, еңбек және т.б.
ресурстардың ұлғайып отыратын көлемдерін талап ететін өндіріс
масштабтарының өсуі барысында күрделенеді.

2.3 Менеджменттің сипатты аспектілері мен кезеңдері

Менеджменттің экономикалық, әлеуметтік-психологиялық, құқықтық және
ұйымдастырушылық-техникалық аспектілері бар.
Экономикалық аспект - бұл мақсаттарға тиімді жетуге қажетті материалдық
пен еңбек ресурстарының үйлестіруіне қол жеткізетін өндіріс процесін
басқару.
Әлеуметтік-психологиялық аспект – қойылған мақсаттарға жету үшін
персоналды ұйымдастыру мен басқаруды қамтамасыз ететін ерекше адамдар
тобының қызметіне тән. Бұған басқарушы мен оның қол астындағылар арасындағы
қарым-қатынасты реттейтін билік жүйесі, сонымен қатар қоғамның мәдениеті,
оның салттары, құндылықтары, дәстүрлері көрініс табатын әлеуметтік
функциясы.
Құқықтық аспект - мемлекеттік, саяси, экономикалық институттарының
құрылымы, олардың жүзеге асыратын саясаты мен қалыптасқан заңнаманы
қарастырады. Өндірістік меншік, келісім жасау, кәсіпорын құру мәселелеріне
қатысты сауда құқығының ережелерін, сонымен бірге бизнесті мемлекеттік
реттеу маңызды орын алады.
Ұйымдастырушылық-техникалық аспектіге - жағдайды рационалды бағалау
мен мақсаттарды жүйелі таңдау, қажет етілетін ресурстарды қалпына келтіру,
рационалды жоба жасау, таңдалған мақсаттарға қол жеткізуге қажетті
әрекеттерді бақылау, ұйымдастыру мен басқару, оны жүзеге асыратын адамдарды
ынталандыру жатқызылады.
Менеджмент іс-әрекеттің кезектілігі мен түрлеріне байланысты үш кезеңге
бөлінеді: стратегиялық басқару, оперативтік басқару және бақылау.
Стратегиялық басқаруға төмендегілер жатады:
- менеджмент мақсаттарын құру;
- қалыптасқан факторлардың әсерінен болып жатқан даму нәтижелерін алдын-
ала анықтау ретіндегі болжау;
- қойылған мақсаттарынан ауытқыған, болжанған нәтижелерінен құтылу үшін
қажетті іс-шаралар жүйесі ретіндегі перспективалық жоспарлау;
Оперативтік басқаруға:
- керекті құрылымды қалыптастыру және қажетті ресурстармен қамтамасыз
ету;
- қалыптастырылған құрылым жағдайын басқару жатады.
Бақылау қолы жеткен нәтижелерді талдау деп түсіну керек. Ол
басқарудың жаңа циклінің бастамасы болып қарастырылады.
Тиімді менеджмент барлық аспектілер мен басқару процесінің
кезеңдерінің бірігуінің мүмкін болатынын анықтайды.

3. Менеджмент өткен және қазіргі уақытта

3.1 Басқару ойларының эволюциясы

Басқару ойларының тарихы талай ғасырды қамтиды. Басқару мәселесіне
байланысты пікірлерді мысыр папирустарында, Тигр және Еврат өзендеріндегі
тастарда, Ежелгі Қытай жібек маталарынан табуға болады.
Басқарудың қазіргі формалары ежелгі ұйымдастыруда болды, бірақ сипаты
мен құрылымы қазіргі күннен айырмашылыққа ие. Ежелде барлық маңызды
мәселелерге байланысты шешімдерді саны жағынан шағын басшылық топтары
шешуге ұмтылды. Басқару бір басшымен жүзеге асырылды. Тарихта қазіргі
күнгі басқарудың түрлері болды, мысалы, римдік католиктік шіркеу. Христиан
дінінің негізін қалаушыларымен ұйымдастырылған құрылым - папа, кардинал,
архиепископ, епископ, приходтық шіркеу қызметкері қазіргі кезде де
қалыптасып келеді және жаңа құрылған ұйымның құрылымынан да анық болып
табылады. Қазіргі әскери ұйымдар Ежелгі Римнің әскери ұйымдарына ұқсас.
Бірақ жалпы ежелгідегі басқару мен ұйымдастыру қазіргіден біршама
ерекшеленді.
1651 ж. Г.Гоббс және 1767 ж. Д.Стюарт билікке деген ұмтылыс - адам
іс-әрекеттерінің негізгі мотиві екенін дәлелдеді. И.Бентам Мораль және
заңнама принципіне кіріспе кітабында адам іс-әрекетінің мотиві ретінде
пайдалылық және қанағаттандыруды алды.
Ұлы экономист А.Смит Халықтардың байлық себебі мен табиғат туралы
зерттеулері жұмыстарында экономикалық адамның приниціпін құрастырды,
оның негізгі мақсаты тұлғалық қажеттіліктерді қанағаттандыру. Бірақ
кейінгі зерттеулер А.Смит тезисін теріске шығарды, Стюарт пен Гоббстың
дұрыс айтқанын көрсетті.
XIX ғ. басында іс-әрекеттер ынталандыру мәселесін зерттеуін әйгілі
ағылшын экономисі Д.Милл жалғастырды.
Өнеркәсіп революциясы (XVIII-XIXғ.) өндіріс пен еңбекті ұйымдастыруды
жетілдіру, өнім көлемін жоғарылату, құрал-жабдықтардың жұмыс істеу
жылдамдығы, сыйақы мен өңдеу нормаларын анықтауға көмек берген нәтижелер
қолданбалы дайындықтар мен эксперименттер эмперикалық әдістермен бірге
басқаруға енгізіле бастады. Еңбекті төлеу есебі мен бақылау концепциясын А.
Смит құрды.
Тоқу машинасының ресми шығарушысы болып есептелетін ағылшын Ричард
Аркрайт тоқыма өндірісіндегі барлық процестерді фабрикада біріктіре отырып,
оны ұйымдастырудың иерархиялық принципін енгізді. Ол еңбек бөлінісі мен
технологияны орналастыруды жоспарлау, машина және персонал жұмыстарын
үйлестіру арқылы тәртіпті қамтамасыз ете отырып, технологиялық процестердің
үздіксіз жүзеге асыруына қол жеткізді. Ол шығындарды төмендетіп
бәсекелестік күресте маңызды табыстарға жетуге мүмкіндік береді. Бұл
басқаруды индустриалды деп атауға болады. Бір уақытта Аркрайт фабрикалық
жүйенің тәртіптік кодексін арнайы кітапта белгіленген айып-пұл ретінде
қалыптастырды. Басқару саласында ірі ауқымды әлеуметтік экспериментті 1800-
1828 жж. ағылшын ғалымы Роберт Оуэн жүргізді. Бұл эксперимент мақсаты
жұмысшыларға үй беру, еңбек жағдайын, демалысты жақсарту, дүкен жүйелерін
құру. Оуэн басқарған фабрикаларда минималды жастағы еңбекке қабілетті
адамдардың саны өсіп, жұмыс уақытының ұзақтығы қысқартылып, жұмысшылар
поселкілерінде мектептер құрылды. Бұл жерде Оуэн еңбек өнімділігін көтеру
мақсатында экономикалық есепті жүргізуді басшылыққа алды. Оның эксперименті
Батыста әлеуметтік партнерлік деген атауға ие болды.

Кесте 3.1 Ежелгі және қазіргі ұйым қызметінің формаларын салыстыру

Ежелгі Қазіргі

1.Ірі кәсіпорындар санының Коммерциялық, коммерциялық емес ірі
аздығы және гигант ұйымдардың қуатты ұйымдардың көптігі.
жоқтығы.
2.Басшылар санының аздығы, 2. Орта звено басшылар санының
орта звено басшыларының жоқтығы.
3. Басқару қызметі басқарушылық емескөптігі.
қызметтен бөлінген жоқ. 3. Басқару топтары нақты бөлінген
4.Басқару орындарын беру және ол басқарушылық емес қызметтен
мұрагерлікпен немесе жаулау бөлінеді.
арқылы жүзеге асырылады. 4. Басқару орындары заңдылық пен
5.Шешім қабылдайтын адамдар тәртіпті сақтау арқылы берілді.
санының аздығы.
6. Бұйрық пен интуицияға күш 5. Шешім қабылдайтын адамдардың
салу. көптігі.
6. Ұйымдық жұмыс пен үнемділікке
күш салу.

Басқару теориясы мен практикасының дамуында маңызды қадам бірінші
есептік машинаны шығарған Ч. Беббиджбен жасалынды.
Ол әр түрлі операцияларды жүзеге асыруда жұмыс уақыт шығындарын зерттеу
әдістемесін құрды. Зерттеулерінің нәтежесі мен практикалық ұсыныстарын
“Материал мен технологияны үнемдеу туралы” кітабында атап көрсетіп, ғылыми
басқару саласындағы әлем бойынша бірінші басылым болды. Бірақ, ғылыми
басқару тұтас жүйе ретінде XX ғасырда қалыптасты.

3.2 Менеджменттің қазіргі тұжырымдамалары

XIX ғасырда өндірісте ірі жылжулар көрініс тапты. Мыңдаған жұмыс
істейтін жұмысшылары бар, қымбат техниканы қолданатын гигант-
кәсіпорындардың пайда болуымен байланысты олардың көлемі мен шоғырлануы тез
арада өсе түсті. Салыстырмалы түрде жұмысшылар құрамы да өзгерді: тұлға
ретінде өзін мойындап, өзінің рөлі мен мүмкіншіліктерін түсіне бастаған
жоғары білімді адамдар болды.
Осы жағдайға байланысты өндірісте күрделі өзгеріске қажеттілік
туындады. Жаңа ұйымдық құрылымды, басқару жүйесін, технологияны енгізудің
қатаң тәртібін сақтау, еңбек операцияларын нақты орындауды енгізу туралы
сөз болды. Эмпирикалық көрсеткіштерге негізделген басқару жүйесінің бұрынғы
түрі осылардың барлығын қамтамсыз ете алмады: өндірістік процестерді
ұйымдастыру заңнамалары туралы қажетті білімі, операциялардың оңтайлы
тізбегі мен техниканың жұмыс режимі, адамдардың жеке мүмкіндіктері,
кәсіпорындардың техникалық және басқа да стандарттары, сондай-ақ сол кезде
жұмысшылардың өздері де жеткілікті білімі мен дайындығының жоқтығы да әсер
етті. Әр түрлі жаңашылдықтарды енгізу күткен нәтижеге әкелген жоқ, ал
кәсіпорынның жинақталған ірі техникалық және экономикалық потенциалы соңына
дейін жүзеге асырылмай қалды.
Өндірісті ұйымдастыруды жаңарту үшін алғы шарттар маңызды көлемде болды
- олар XIX ғ. жинақталған индустриалды басқару тәжірибесі мен экономика,
әлеуметтану, психология сияқты білім салаларындағы жетістіктер.
Бірақ, бұл процесті дамыту мен кезең талаптарына жауап беретін ғылыми
менеджментті құруға ауыр өнеркәсіпте қолданылған массалық тәжірибелері
негіз болды.
Менеджмент тарихында басқарудың теориясы мен тәжірибесіне маңызды
көлемде еңбегі сіңген төрт тұжырымдаманы бөліп көрсетуге болады. Ғылыми,
әкімшілік, психология және адамдық қатынастар позициясы жағынан және іс-
әрекет туралы ғылым позициясы жағынан қарастыру. Ғылыми басқару
тұжырымдамасы АҚШ-та XX ғасырдың басында дами бастады. Оның негізін салушы
“Ғылыми басқару принциптері” кітабында менеджменттің ғылым және зерттеудің
жеке санасы ретінде танудың басы деп қарастырған Ф.Тейлор (1856-1915). деп
есептеледі.
Тейлор нақты жұмыстан жоспарлауды бөлу принципі, нақты заң, ереже
негізінде құрылған менеджментті нағыз ғылым деп есептеген. Ол мынадай
қорытынды жасады: басқару бойынша жұмыс - нақты мамандық. Ұйым қызметкердің
қабілеті жоғары санада қызмет еткенде ғана үлкен табысқа жетеді. Тейлор бес
негізгі принциптерден құрылған еңбектің ғылыми ұйымдастырылуының жүйесін
жасады.
Жұмысшыларды ғылыми түрде таңдау. Тиімді өндіріс әр жұмыс түріне
байланысты қызметкердің қабілеттілігін қажет етеді. Оны тексеру үшін әр
түрлі тестер қолданылады.
Еңбекті ғылыми түрде игеру мен жұмысшыларды оқыту. Өндірістің
максималды тиімділігіне жету үшін жұмысшыны жаттықтыру, оқытуға жұмсалатын
уақыт және іс-қимыл шығынын ғылыми зерттеу. Жұмыс түрі өндіріс құрамдас
бөлікке бөлінгендіктен, әр жұмысшы өзінің жұмысы бойынша ғана жоғары маман
болады.
Еңбекті мамандандыру. Өндіріс құрылымдық бөлімдерге бөлінуі тиіс, сол
кезде барлық жұмысшылар өзінің атқаратын жұмысы бойынша маман бола алады.

Ынталандыру мотивтерінің маңыздылығы (еңбекақы).
Жұмысшы және басқарушы арасында жауапкершілікті әділ түрде бөлу.
Тейлордың ірі ізбасарлары Френк Гилберт пен Лилиан Гилберт болып
саналады. Олар бүгінгі күні адам ресурстарын басқару деп аталатын ұғымға
үлкен назар аударды.
Менеджмент ғылыми басқару тұжырымдамасын құру мақсатында ғылыми
зерттеудің жеке саласы ретінде танылды. Ғылым мен техникада қолданылатын
әдістер кәсіпорынның мақсаттарға жету саласында тиімді қолдану мүмкіндігі
дәлелденген.
Ғылыми басқару тұжырымдамалардың авторлары өз зерттеулерін негізінен
өндірісті басқару мәселелеріне, әсіресе оның тиімділігін көтеру мәселесіне
арналған.
Бұл мектептің әдәстемелік негізін жалпы заңдарға тәуелді қызмет ететін,
жеке элементтерден тұратын ұйым деп дәстүрлі жағынан қарастыру тұрды.
Менеджменттің мақсаты - заңдылықтарды анықтау және байланыссыз түрде ұйым
қызметінің әр бағытына сәйкес басшылықты тағайындау болып есептеледі. Бұл
қолда бар өндірістік потенциалды қолдану мүмкіндігін шектеу, ұйымның ішкі
процестерінің бірлігін білдіреді.
Әкімшілік басқару тұжытымдамасы жалпы ұйым басқару принциптері мен
жалпы мәселелерді құрастыруға бағытталған. Бұл тұжырымдама шеңберінде 20-шы
жылдары нақты иерархияға ие өзара байланыс жүйесі ретінде фирманың ұйымдық
құрылымы мағынасы қалыптасты. Сонымен бірге, кәсіпорынның сыртқы орта әсері
есебінсіз қызметтің ішкі фирмалық тиімділігі қамтамасыз етілетін қызметті
жақсарту мақсат болып табылатын жабық жүйе ретінде қарастырылады.
Мақсаттарға тиімді жету үшін ұтымды басқарудың жүйелік түсінігі пайда
болды. Бұл тұжырымдама басқарудың классикалық теориясы атауына да ие.
Ғылыми менеджмент әкесі болып саналатын француз ғалымы А.Файоль
басқарудың классикалық теориясының негізін салушысы болып табылады. Ол кез-
келген кәсіпорынның қызмет етуін келесі қызмет түрлеріне бөлді:
- техникалық - өндірістік процесті жүзеге асыру;
- коммерциялық - тауар, қызмет және дайын өнімді өткізуге қажетті
құралдарды сатып алу;
- қаржылық - ақшалай қорларды тарту, сақтау және тиімді қолдану;
- бухгалтерлік - статистикалық бақылауды жүргізу, түгелдеу, балансты
құру т.б.;
- әкімшіліктік - қызметкерлерге әсер ету;
- адамдардың өмірін, тұлғасын және меншігін қорғау.
Қызметтің әрқайсысы жоспарлау, ұйымдастыру, үйлестіру, бақылау
ынталандыру қызметтерін жүзеге асыратын басқаруды қажет етеді.
Файоль ұйымның қызмет ету заңдылықтарын ескере отырып, әкімшілік
басқарудың 14 принципін құрастырды.
1.Еңбек бөлінісі - әр жұмысшы шешетін мәселелерді жеңілдете отырып,
өнімділікті жоғарылатады. Өнім шығаруды маңызды көлемге өсіреді, яғни
өндіріс процесі басқаруға тәуелді кішігірім бөліктерге бөлінуі тиіс.
2.Билік және жауапкершілік. Билік бағынуға мәжбүр ететін күш пен бұйрық
беру құқығы. Билік бар жерде жауапкершілік туындайды.
3.Тәртіп. Оның мәні – ұйымдастырушылық тәртіп пен ережені орындау. Ол
барлық деңгейде тиімді басшылық етуді талап етеді. Сонымен бірге,
басқарушылық әділдік пен менеджердің қызметкерді жазалау дайындығын қажет
етеді. Тәртіп деңгейі басшыға байланысты.
4.Бір басшы. Қызметкерге бір ғана басшы бұйрық бере алады.
5.Басшылық бірлігі. Бір мақсатқа бағытталған бағдарлама және бір басшы.
6.Жеке мүдделердің жалпыға бағынуы. Қызметкер немесе топ мүдделері
кәсіпорын мүддесінен жоғары болмауы тиіс.
7.Сыйақы - орындалған жұмыс төлемі. Ол әдіс әділ, әрі кәсіпорынның
персоналын, жалдаушы мен оның қызметкерлерін мейлінше қанағаттандыруы
қажет.
8.Орталықтандыру деңгейі. Ол басшыға немесе белгілі бір жағдайға байланысты
қабылдануы, не қабылданбауы мүмкін, бірақ ол әрқашан белгілі бір деңгейде
болады. Орталықтандыру және деорталықтандыру – бұл шама мәселесі. Тек оның
кәсіпорынға тиімді мөлшерін табу маңызды мәселе.
9.Басшы иерархиясы. Иерархия – бұл төменнен жоғарыға дейінгі басқарушының
лауазымдық тұлға сатылары.
10.Тәртіп. Әйгілі материалды тәртіп формуласына сәйкес - әр нәрсенің өз
орны бар. Әлеуметтік формулаға сәйкес әр тұлға өзіндік орынға ие.
11.Әділдік. Қызметкерлердің міндеттерін беріліп, ынтасымен орындауына қол
жеткізу үшін әділдікті қалыптастыру.
12.Персонал құрамының тұрақтылығы. Кадрлардың жиі ауысуыкәсіпорын жұмысының
нашарлығының себебі болып табылады.Сондықтан, қызметкерлер мен менеджерлер
ұзақ мерзімді келісуге қол жеткізулеріне ұмтылуы қажет.
13.Инициатива – жоспарды құру мен жүзеге асыру мүмкіндігі. Ұсыныс пен
жүзеге асыру еркіндігі де инициатива категориясына кіреді.
14.Персонал бірлігі. Персоналды бөлуге болмайды. Қарсы күштерді
әлсіздендіру үшін бөлу - өнер болса, өз кәсіпорын күштерін бөлу – бұл
үлкен кателік.
Файоль идеясын жақтаушылардың бірі инженер механик Г.Эмерсон
өнімділіктің 12 принципін қалыптасты. Эмерсон көзқарасына жақын XX ғ.
әлемдік автомобиль королі Г.Форд бағыт ұсынды.
Менеджменттің классикалық мектебінің логикалық нәтижесі ірі неміс
ғалымы – заңгер, экономист, социолог, тарихшы М.Вебердің Рационалды
бюрократия тұжырымдамасы болды.
Рационалды бюрократиялық ұйым моделін Вебер келесі белгілермен
сипаттайды:
- функционалды принципі бойынша терең еңбек бөлінісі;
- иерархиялық принципі бойынша құру;
- қызметкерлердің құқықтары мен міндеттерін, нақты жағдайда іс-әрекетте
анықтайтын ереже, норма, формалды процедура жүйесі;
- жұмыс тәжірибесіне байланысты қызметкерлердің қызмет сатысы бойынша
көтерілу.
Басқаруды Веберлік жағынан қарастыру инерция басым болатын әскери
бөлімшелерде, XX ғасырдың екінше жартысындағы гиганттық кәсіпорындарда,
мемлекеттік кәсіпорындарда үлкен жетістіктерге жетсе, нарық жүйесінің
өзгермелі жағдайында іс-әрекет бостандығын тыйып, бар мүмкіндіктерді толық
жүзеге асыруға жол бермеді.
Психология және адам қатынастары позициясы жағынан басқару
тұжырымдамасы менеджментті басқа тұлғалар көмегімен жұмыстың орындалуын
қамтамасыз ету ретінде алғаш рет анықтады. Американ психологы А.Маслоудың
жүргізген зерттеулері адам іс-әрекеттерінің мотиві экономикалық күштер
емес, әрқашан ақшамен қанағаттандыру мүмкін емес әр түрлі қажеттіліктер
екенін көрсетті. Бұл тұжырымдама 30-50-шы жж. кең тарады. Тәртіп туралы
ғылым позициясы жағынан басқару тұжырымдамасы 60-шы ж. дамыды. Оның негізгі
ұраны – адам ресурстарын белсендіру нәтижесінде ұйым қызметінің тиімділігін
көтеру. Ол әр түрлі аспектілердегі әлеуметтік әсерді, ынталандыру, билік
сипаты мен беделі, еңбек өмірінің сапасы және құрамын зерттеуді енгізеді.
Тұжырымдаманың мақсаты – ұйымды құру мен оны басқаруда іс-әрекет
ғылымындағы жол арқылы қызметкерге өз мүмкіндіктерін анықтауға көмек беру.
Сөйтіп, барлық төрт тұжырымдама да көздеген табысқа жету мақсатымен
жеке кәсіпорындардың стратегиясын жетілдіруге бағытталған.
Қазіргі кездегі басқару теориясындағы маңызды мәселелердің бірі
қазіргі қалыптасқан жағдайда жеке компаниялар қызметтерінде оның өзгерісін
ескере отырып сыртқы ортамен өзара байланысы болып табылады.
1. Бейімделу тұжырымдамасы - өндіріс шығындары деңгейі, жұмысшы күші құны,
экономикалық өсу темпі, мемлекеттің саяси тұрақтылығы деңгейіне тәуелді
әр түрлі мемлекеттерде орналасқан кәсіпорындар арасында өндіріс пен
тауарды бөлу мен қайта бөлу стратегиясы.
2. Жапандық стратегия тұжырымдамасы: фирма қызметін оңтайландыруға
бағытталған. Ол корпорацияның барлық қызметін оңтайландыруға бағытталған
біртекті стратегияны құрастыру қажеттілігіне көп назар аударады. Бұл
тұжырымдаманың көптеген бағыттары бар:
- көптеген мақсаттарды жүзеге асыруға бағытталған жапандық стратегия, яғни
көп мақсаттар теориясы.
- табысты максималдау мақсатында оңтайландыруды жүзеге асыру.
- өзгеріп тұратын (орталықсыздандыру, үйлестіру) жағдайларға ұйымдық
құрылымның жақсы бейімделу нәтижесінде максималды табыс алуға бағытталған
оптимизация.
- ұзақ мерзімді жоспарлау сияқты басқарудың негізгі функцияларын жетілдіру
арқылы оңтайландыру жүзеге асырылады.
Мақсатты бағыт жоспарлау, ұйымдастыру, бақылау, мотивация процестерін
де мақсатты тұжырымдау рөлі басым болу қажеттілігін айтады.
Нарық жағдайында басқару тұжырымдамасы ретінде менеджмент негізінде
нарық пен өндіруші арасындағы байланысты бақылайтын экономикалық қатынастар
сипаты мен механизміне, нарыққа әсер ету мүмкіндігі ірі кәсіпорындарда
пайда болатын қоғамдық өндірістің нарық жағдайындағы тенденциясы жатыр.
Менеджмент бұл тұжырымдама бойынша жеке кәсіпорындардың қызметін басқаруды
және ұйымдастыруды жетілдіруге бағытталған. Олар нарықтық қатынастарды
реттеуге маңызды мағына бере отырып, нақты бір өкіл бойынша нарыққа
бейімдену қажеттілігіне басты назар аударуда. Сондықтан, тұжырымдаманың
ұйымдастырушылық техникалық аспектісі нақты тауар нарығын зерттеу,
бағдарлама мен жоспарды құру, жаңа тауарды шығару мен енгізу, сұранысты
белсендіру және өткізудегі түсетін пайданы максимизациялау сияқты іс-
шаралар жүйесін қамтитын “тауарды жоспарлауға” бағытталған.
Сөйтіп, нарық жағдайындағы менеджмент тұжырымдамасы қазіргі жағдайдағы
оны реттеу қажеттілігін теория жағынан бірге дәлелдей отырып, кәсіпорынның
шаруашылық қызметін ұйымдастырудың жаңа формалары мен әдістерін құру
бойынша тәжірибелік ұсыныстар көзі болып есептеледі.

4. Менеджменттің ӘДІСТЕМЕЛІК негіздері

4.1 Менеджменттің ғылыми тәсілдері

Басқарудың тиімділігі мен сапасы ең алдымен мәселелерді шешу
әдістемесінің дәлелдігімен, яғни тәсілдермен, принциптермен, әдістермен
анықталады. Теориясыз практиканың болуы мүмкін емес, сондықтан әртүрлі
обьектідегі ғылыми басқарудың теориясы мен практикасына талдау жасау арқылы
менеджментте 13 ғылыми тәсілдер қолданылады. Олардың әр тәсілдері
менеджменте ерекше бір аспектілерді көрсетеді.
1. Жүйелік тәсіл – сыртқы ортамен тура және кері өзара байланысты
элементтер жиынтығын қарастыратын обьект. Ол келесі принциптерден тұрады:
- нақты мақсаттарды қалыптастыру мен табу арқылы мәселелерді шешу;
- мәселелер әр бір жеке шешімдердің өзара байланысы мен кезектіліктің
толық жүйе болып қарастырылады;
- мақсатқа жетудің альтернативті жолдары ашылып, талданады;
- жеке мақсаты барлық жүйенің нақсатымен сәйкес келмеуі керек;
- дерексіздіктен (абстрактыдан) нақтыға шығу;
- логикалық және тарихи анализ бен синтездің бірлігі;
- обьектіде әртүрлі қарым-қатынастар мен әрекеттер көрінеді.
2. Жинақты тәсіл – бұл тәсілді қолданғанда техникалық, экологиялық,
экономикалық, аумақтық, әлеуметтік, психологиялық және басқа да (саяси,
демографиялық) менеджмент аспектілердің оның өзара байланысын ескеру керек.
Егер аспектілердің біреуін қолданбаса мәселе шешілмейді. Практика жүзінде
бұл талаптар ескірілмейді, мысалы жаңа еңбек құралын жобалауда
экологияландыруға байланысты көңіл аударылады, сондықтан бұл құрал бәсекеге
қабілетсіз, сапасыз өнім болып қалады. Жаңа ұйымдар мен ұжымдарды құруда
әлеуметтік және психологиялық аспектілер ескеріледі.
3. Интеграциялық тәсіл – менеджмент жүйесінің элементтері мен
басқару объектісіндегі өмірлік циклдың кезеңдер аралығында
- тігінен басқарудың деңгей аралығындағы
- көлденең басқарудың субъектілер аралығындағы өзара байланысты
зерттеуді және оны нығайтуды мақсат етеді.
Интеграция – басқару субъектілерінің бірлігі, басқару жүйесіндегі қарым-
қатынастар мен өзара байланысының нығаюын білдіреді. Интеграция менеджмент
жүйесінің компоненттері мен жеке жүйедегі сандық мәнді қалыптастырады.
Мысалы, алға қойылған мақсатқа жету үшін басқарушы жүйе фирма бөлімшесіне
жобалаудағы нақты көрсеткіштердің санын, сапасын, ресурстарға кеткен
шығынын, мерзімін және т.б. анықтауды талап етеді. Басқару объектісінің
өмірлік циклының кезеңдері бойынша интеграцияның тереңдеуі ақпараттық
басқару жүйесінің қалыптасуын, санын, сапасын, ғылыми-зерттеу жұмысын,
ұйымдық-технологиялық өндірістік, оны нарыққа енгізуді, пайдалануды
қамтамасыз етеді. Тігінен басқарудың интеграциялық тереңдеуі ғылыми-
зерттеу, жаңа ақпараттық технология мен бейнеге қабілетті мүлікті жасау
арқылы шағын фирмалардың бірігуіне қол жеткізеді. Интеграциялық тәсіл мен
жүйесі фирмалардың бейнеге қабілетті мүліктерін толық жетілдіруге мүмкіндік
береді.
4. Маркетингтік тәсіл – тұтынушыға қатысты барлық шешімдер жүйесін
басқарушымен қарастырылады. Оның таңдау критерийлері төмендегідей:

- тұтынушылардың қажеттілігімен байланысты объект сапасын
жоғарылату;
- сапаны жоғарылата отырып, ресурсты үнемдеу;
- өндірістік менеджмент жүйесін қолдануға, ҒТП, оның көлемін көбейтуге
ресурс үнемділігі.
5. Функционалды тәсіл – қанағаттандыруға қажет ететін қажеттілікті
жиынтық функция ретінде қарастырады. Функция құрылғаннан кейін оны жүзеге
асыратын бірнеше альтернативті объектілер қалыптасады және тауардың өмірлік
циклының тиімді жерінің бір данасына кететін жиынтық шығындардың минимумы
таңдалып алынды. Функционалдық әдісті қолдану процесінде, тұтынудан
басталған кезінде, кей кезде жаңа объектілер құралады. Әдістің
альтернативті нәрсесі болып оның құрылымы, жұмыс принциптері, т.б.
түбірімен жақсартуға ықпал етпейтін іс-әрекеттегі объект әрекет етеді.
6. Динамикалық тәсіл – басқару объектісі диалекті дамуда, тәуелділік
пен байланыстың себепті нәтижелері негізінде қарастырылады. 5-10 жыл және
одан көп өткен жылға шолу мен болашаққа талдау жүргізіледі.
7. Ұдайы өндірістік тәсілі - нақты нарықтағы қажеттілікті
қанағаттандыру үшін өндірілетін тауарды берілген нарықта тиімді әсерінің
бір данасына кеткен шығынның ең аз мөлшерімен ұдайы өндірілуіне
бағытталған. Бұл әдістің элементтері келесілер болып табылады:
-жаңартылған объектіні жоспарлауда салыстыруда озық базаны қолдану;
-объектінің өмірлік циклының тиімді әсерінің бір данасына өткен, нақты
және болашақтағы еңбек уақытының үнемділік заңына сүйену;
-объектіні ұдайы өндіру циклінің өндіру, жоспарлау, перспективті
моделінің өзара байланысын қарастыру;
-сыртқы ортаның сандық және сапалық ұдайы өндіріс элементтерінің
пропорционалдығы (әсері мемлекеттік микроортасы және аймақтық
инфрақұрлымы);
-жиынтықтың бірігу шеңберінде ірі кәсіпорынның ғылыми және өндірістік
интеграциясы.
8. Процестік тәсіл - өзара байланысты басқару функциялары ретінде
қарастырылады. Басқару процесі болып барлық функциялардың жиынтығы
табылады.
9. Нормативті тәсіл - менедменттің барлық жүйелері бойынша басқару
нормаларын құрумен байланысты. Нормативтер жүйенің басты элементтері
негізінде құрылуы тиіс:
-мақсатты;
-функционалды;
-қамтамасыз етушілік.

Сыртқы орта

Кіріс

Кері байланыс
Сурет 4.1 Менеджмент жүйесінің ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Менеджменттің мәні және қызметтері
Басқару жүйесіндегі саяси менеджмент
Экономика мамандықтарының студенттеріне арналған оқу-әдістемелік кешеннің жинағы
Компьютерлік фирма менеджментінің ақпараттық жүйесі
Сапа менеджменті және үрдістері
ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕПТІЛІК ҚАРЖЫЛЫҚ МЕНЕДЖМЕНТТІҢ АҚПАРАТТЫҚ БАЗАСЫ РЕТІНДЕ
Сапа менеджменті жүйесін сертификаттау
Сапа менеджментінің принциптері
Кәсіпорынның экологиялық менеджменті
Нарықтық экономикадағы фирма менеджменті
Пәндер