Кәсіпорынның бизнес жоспарын құру негіздері
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕРДІҢ ЖӘНЕ ШАРТТЫ БЕЛГІЛЕРДІҢ ТІЗІМІ КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 КӘСІПОРЫННЫҢ БИЗНЕС ЖОСПАРЫН ҚҰРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Бизнес . жоспардың мәні және көрсеткіштері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Бизнес .жоспар құрудың мақсаттары мен міндеттері және принцптері ... ..16
1.3 Бизнес.жоспарларды жасаудың шетел әдіснамасы және оны Қазақстан
экономикасы жағдайында қолдану мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
2 КӘСІПОРЫННЫҢ ӨНДІРІСТІК БИЗНЕС . ЖОСПАРЫН
ҰЙЫМДАСТЫРУ
2.1 «Балапан» ясли . бақшасы мемлекеттік коммуналдық қазыналық
кәсіпорынының экономикалық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
2.2 «Балапан» ясли . бақшасы мемлекеттік коммуналдық қазыналық
кәсіпорынның қаржылық шаруашылық қызметін талдау ... ... ... ... ... ... ... ...41
2.3 «Балапан» ясли . бақшасы мемлекеттік коммуналдық қазыналық кәсорын
өнімдерін өткізу нарығын зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
3 КӘСІПОРЫНДА БИЗНЕС ЖОСПАР ҚҰРУ ЖӘНЕ ОНЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 «Балапан» ясли . бақшасы мемлекеттік коммуналдық қазыналық
кәсіпорынның бизнес . жоспарының маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
3.2 «Балапан» ясли . бақшасы мемлекеттік коммуналдық қазыналық
кәсіпорында бизнес.жоспардың тиімділігін айқындау ... ... ... ... ... ... ... ... .60
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..68
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .70
1 КӘСІПОРЫННЫҢ БИЗНЕС ЖОСПАРЫН ҚҰРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Бизнес . жоспардың мәні және көрсеткіштері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Бизнес .жоспар құрудың мақсаттары мен міндеттері және принцптері ... ..16
1.3 Бизнес.жоспарларды жасаудың шетел әдіснамасы және оны Қазақстан
экономикасы жағдайында қолдану мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
2 КӘСІПОРЫННЫҢ ӨНДІРІСТІК БИЗНЕС . ЖОСПАРЫН
ҰЙЫМДАСТЫРУ
2.1 «Балапан» ясли . бақшасы мемлекеттік коммуналдық қазыналық
кәсіпорынының экономикалық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
2.2 «Балапан» ясли . бақшасы мемлекеттік коммуналдық қазыналық
кәсіпорынның қаржылық шаруашылық қызметін талдау ... ... ... ... ... ... ... ...41
2.3 «Балапан» ясли . бақшасы мемлекеттік коммуналдық қазыналық кәсорын
өнімдерін өткізу нарығын зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
3 КӘСІПОРЫНДА БИЗНЕС ЖОСПАР ҚҰРУ ЖӘНЕ ОНЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 «Балапан» ясли . бақшасы мемлекеттік коммуналдық қазыналық
кәсіпорынның бизнес . жоспарының маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
3.2 «Балапан» ясли . бақшасы мемлекеттік коммуналдық қазыналық
кәсіпорында бизнес.жоспардың тиімділігін айқындау ... ... ... ... ... ... ... ... .60
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..68
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .70
Тақырыптың өзектiлiгi. Қазіргі нарықтық экономикалық қатынастар жағдайында әрбір кәсіпорын өзінің қызметін келешекте одан әрі жалғастыру үшін, нарықтағы жағдайлардан хабардар болып, сонымен қатар бәсекелестік қабілеті болуы керек. Келешекте кәсіпорын өзінің қызметін тоқырау қаупінен сақтау үшін, өндірісінің тоқтап қалмауы үшін сырттан күрделі салымдар немесе банктерден несие алуы керек. Бұл жағдайда кәсіпорын банктен несие алу немесе сырттан күрделі салымдарды тарту мақсатында, оларға өзінің өнімнің көлемін, оған кететін шығындар жайлы құжаттар жасайды. Бұл жасалатын құжат бизнес-жоспар немесе күрделі салым жобасы деп аталады. Бұндай бизнес-жоспарлар қысқа мерзімге, орта мерзімге және ұзақ мерзімге жасалады.
Кәсіпорынды белгілі бір кезеңге дамытуда пайда алу мақсатымен мәмілені, жүзеге асырудың бағдарлама жоспары, көзделген мақсатқа қол жеткізуге бағытталған шаралар жүйесі бизнес-жоспарды құрайды. Бизнес-жоспардың инвестициялық және жекешелендіру жобаларын техникалық-экономикалық жағынан негіздеу кезеңінде әзірленеді. Бұл орайда бизнес-жоспардың күрделі салымшыға капиталдың қандай мақсатқа жұмсалатынын анықтау үшін қажет, ал кәсіпорын жобаны іске асыру барысында іс-қимыл жасау бағдарламасын әзірлеу және басқару үшін қажет. Мұндай жоспарды кәсіпорынның сипаттамасы, оның әлеуметік мүмкіндіктері, ішкі және сыртқы ортаның бағасы, маркетингтік стратегиясы және кәсіпорынды дамыту туралы нақты деректер қамтылады.
Кәсіпорынды белгілі бір кезеңге дамытуда пайда алу мақсатымен мәмілені, жүзеге асырудың бағдарлама жоспары, көзделген мақсатқа қол жеткізуге бағытталған шаралар жүйесі бизнес-жоспарды құрайды. Бизнес-жоспардың инвестициялық және жекешелендіру жобаларын техникалық-экономикалық жағынан негіздеу кезеңінде әзірленеді. Бұл орайда бизнес-жоспардың күрделі салымшыға капиталдың қандай мақсатқа жұмсалатынын анықтау үшін қажет, ал кәсіпорын жобаны іске асыру барысында іс-қимыл жасау бағдарламасын әзірлеу және басқару үшін қажет. Мұндай жоспарды кәсіпорынның сипаттамасы, оның әлеуметік мүмкіндіктері, ішкі және сыртқы ортаның бағасы, маркетингтік стратегиясы және кәсіпорынды дамыту туралы нақты деректер қамтылады.
1 Уркумбаев М.Ф., Трещенко С.А., Уркумбаева Т.Н. «Арифметика ухпеха». – 2005ж 7бет
2 Уркумбаев М.Ф., Трещенко С.А., Уркумбаева Т.Н. « Алгебра власти». – 2005ж 18бет
3 Черняк В.З. Оценка бизнеса. – Финансы и статистика, 1996ж 46бет
4 Дэвид Г. Бэнгз. Руководства по составлению бизнес-плана. Серия «Маркетинг и менеджмент за рубежом»/Пер.с анг. – Изд-во «Финпресс», 1998ж 74бет
5 Уткин Э.А. Бизнес –план. // Организация и планирование предпринимательской деятельности. – М. Ассоциация авторов и издателей «Тандем». Изд-во ЭКМОС,1998 ж. 34бет
6 Балашов В.В., Райченко А.В. Тезаурус рыночной экономика и управления.// ГАУ.-М., 1997ж. 9бет
7 Уткин Э.А. Урпавление фирмой. – М.: «Акалис», 1996 ж. 16бет
8 Бизнес – план. Под редакцией проф Р.Г. Маниловского. Москва «Финансы и статистика», 1996ж 23бет
9 Бизнес-план. В.П.Буров; В.А. Морошкин; О.К.Новиков. Москва, 1995ж 27бет
10 Пособие по составлению бизнес-плана. ERNST&YOUNG; Москва, 1995 ж 15бет
11 Ф.К. Беа, Э. Дихтл, М.Швайтцер «Экономика предприятия». – Инфра-М, 1999ж 65бет
12 «Управление инвестициями» в 2-х т./Под общ. ред. В.В. Шеремета – Высшая школа, 1998ж 31бет
13 «Бизнес-планирование». / Под В.М. Попова, С. И. Ляпунова -- Финансы и статистика, 2000ж 47бет
14 М.М.Алексеева «Планирование деятельности фирма» - Финансы и статистика, 2001ж 102бет
15 Ю. Бригхем, Л,Гепански «Финансовый менеджмент. Полный курс». В 2-х т./Пер. С англиийского под ред. В.В. Ковалева – СПб.: Экономическая школа, 1997ж 124бет
16 Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан – 2030 даму стратегиясы»
17 А.Д. Шеремет, Р.С. Сайфулин «Финансы предприятий». – М.: Инфра-М, 2000ж 191бет
18 И.А. Бланк «Основый финансового менеджмента» в 2-х т. –Киев; Ника-Центр, 1999ж 92бет
19 «Как разработать бизнес-план». – Люксембург; Служба Тасис. Офис офицальных изданийй Европейского сообщество. – Май, 1998ж 65бет
20 Қақстан Республикасының статистика жөніндегі агенттігі
21 Сергеев И.В., Шипицын А.В. Оперативное финансовое планирование на предприятии. - М.: Финансы и статистика, 2002. - 288 с.
22 Деловое планирование (Методы. Организация. Современная практика): Учеб. Пособ./ Под ред. В.М. Попова. - М,: Финансы и статистика, 2006. – 368 с
23 Финансовый менеджмент: / Под ред. проф. Е.И. Шохина. – М.: ИД ФБК-ПРЕСС, 2003. – 408 с.
24 Букаяков М.И. Внутрифирменное планирование. Учебник – М.: Инфра-М, 2000.- 312 с.
25 Алексеева М.М. Планирование деятельности фирмы. - М., 2005.-360с
26 Ким Л.И. Бухгалтерский управленческий учет. Конспект лекций. Чебоксары: «Салика», 2001.-147 с
27 Лобанова Т.П., Мясоедова Л.В., Грамотенко Т. А., Олейникова Ю.А., Бизнес-план. Учебное пособие. – М.: «Издательство ПРИОР», 2007. – 96 с.
28 Финансовый бизнес - план. Под ред. Попова В.М. - М.: Финансы и статистика, 2007. – 480 с.
29 Ильин А.И. Планирование на предприятии. Учебное пособие. В 2 ч. ч.1. Стратегическое планирование. – Мн.: ООО «Новое знание», 2000.- 678 с.
30 Кенжеғозин М.Б. «Экономика», 2-том. Алматы, 2006. 437бет.
31 Жатқанбаев Е.Б. «Аралас экономика негіздері». Алматы, 1996. 134бет.
32 Мейірбеков А.Қ., Әлімбетов Қ.Ә. «Кәсіпорын экономикасы» Алматы, 2006. 296бет
33 Мәуленова А.Т. «Экономикалық теория». Алматы, 2004. 149бет
34 Нұрғалиев Қ.Р. «Қазақстан экономикасы». Алматы, 1999. 289бет.
35 К.Б. Бердалиев «Қазақстан экономикасын басқару негіздері», Алматы «Экономика», 2001ж. 57бет
36 Г.С. Смағұлова «Аймақтық экономиканы басқару мәселелері», оқу құралы, Алматы 2005 ж. 132бет
37 С.С.Сахариев, А.С.Сахариева «Жаңа кезең – экономикалық теориясы» (оқулық), Алматы «Данекер» 2004ж. 141бет
38 Д.Қ. Қабдиев, «Экономикалық саясат» Лекциялар, Алматы 2002ж. «Экономика». 176бет
39 Ж.О. Ихданов, Ә.О. Орманбеков, «Экономиканы мемлекеттік реттеудің өзекті мәселелері»Алматы, Экономика, 2002ж. 85бет
40 М.Б. Бисенғазин, А.Ш. Хамитов «Кәсіпкерлік негіздері»
41 А.Қ. Мейірбеков, Қ.Ә. Әлімбетов «Кәсіпорынның экономикасы», Алматы, 2003ж. 69бет
42 Шеденов Ө.Қ., Байжомартов Ү.С., Жүнісов Б.А., Комягин Б.И. «Жалпы экономикалық теория» Алматы-Ақтөбе -2002. 176бет
43 В. М. Власова, «Основы предпринимательской деятельности», Москва 1996ж. 94бет
44 Р.Елемесов, Е. Жатқанбаев, «Государство и рынок», Алматы, «Қаржы-қаражат», 1997ж.42бет
45 Н. К. Мамыров, «Менеджмент и рынок: Казахстанская модель», Алматы 1998ж. 89бет
46 Л.Ш. Лысенкер, Э.М. Лысенкер, «Основы рыночной экономики» Алматы, «Рауан» 1997ж. 114бет
2 Уркумбаев М.Ф., Трещенко С.А., Уркумбаева Т.Н. « Алгебра власти». – 2005ж 18бет
3 Черняк В.З. Оценка бизнеса. – Финансы и статистика, 1996ж 46бет
4 Дэвид Г. Бэнгз. Руководства по составлению бизнес-плана. Серия «Маркетинг и менеджмент за рубежом»/Пер.с анг. – Изд-во «Финпресс», 1998ж 74бет
5 Уткин Э.А. Бизнес –план. // Организация и планирование предпринимательской деятельности. – М. Ассоциация авторов и издателей «Тандем». Изд-во ЭКМОС,1998 ж. 34бет
6 Балашов В.В., Райченко А.В. Тезаурус рыночной экономика и управления.// ГАУ.-М., 1997ж. 9бет
7 Уткин Э.А. Урпавление фирмой. – М.: «Акалис», 1996 ж. 16бет
8 Бизнес – план. Под редакцией проф Р.Г. Маниловского. Москва «Финансы и статистика», 1996ж 23бет
9 Бизнес-план. В.П.Буров; В.А. Морошкин; О.К.Новиков. Москва, 1995ж 27бет
10 Пособие по составлению бизнес-плана. ERNST&YOUNG; Москва, 1995 ж 15бет
11 Ф.К. Беа, Э. Дихтл, М.Швайтцер «Экономика предприятия». – Инфра-М, 1999ж 65бет
12 «Управление инвестициями» в 2-х т./Под общ. ред. В.В. Шеремета – Высшая школа, 1998ж 31бет
13 «Бизнес-планирование». / Под В.М. Попова, С. И. Ляпунова -- Финансы и статистика, 2000ж 47бет
14 М.М.Алексеева «Планирование деятельности фирма» - Финансы и статистика, 2001ж 102бет
15 Ю. Бригхем, Л,Гепански «Финансовый менеджмент. Полный курс». В 2-х т./Пер. С англиийского под ред. В.В. Ковалева – СПб.: Экономическая школа, 1997ж 124бет
16 Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан – 2030 даму стратегиясы»
17 А.Д. Шеремет, Р.С. Сайфулин «Финансы предприятий». – М.: Инфра-М, 2000ж 191бет
18 И.А. Бланк «Основый финансового менеджмента» в 2-х т. –Киев; Ника-Центр, 1999ж 92бет
19 «Как разработать бизнес-план». – Люксембург; Служба Тасис. Офис офицальных изданийй Европейского сообщество. – Май, 1998ж 65бет
20 Қақстан Республикасының статистика жөніндегі агенттігі
21 Сергеев И.В., Шипицын А.В. Оперативное финансовое планирование на предприятии. - М.: Финансы и статистика, 2002. - 288 с.
22 Деловое планирование (Методы. Организация. Современная практика): Учеб. Пособ./ Под ред. В.М. Попова. - М,: Финансы и статистика, 2006. – 368 с
23 Финансовый менеджмент: / Под ред. проф. Е.И. Шохина. – М.: ИД ФБК-ПРЕСС, 2003. – 408 с.
24 Букаяков М.И. Внутрифирменное планирование. Учебник – М.: Инфра-М, 2000.- 312 с.
25 Алексеева М.М. Планирование деятельности фирмы. - М., 2005.-360с
26 Ким Л.И. Бухгалтерский управленческий учет. Конспект лекций. Чебоксары: «Салика», 2001.-147 с
27 Лобанова Т.П., Мясоедова Л.В., Грамотенко Т. А., Олейникова Ю.А., Бизнес-план. Учебное пособие. – М.: «Издательство ПРИОР», 2007. – 96 с.
28 Финансовый бизнес - план. Под ред. Попова В.М. - М.: Финансы и статистика, 2007. – 480 с.
29 Ильин А.И. Планирование на предприятии. Учебное пособие. В 2 ч. ч.1. Стратегическое планирование. – Мн.: ООО «Новое знание», 2000.- 678 с.
30 Кенжеғозин М.Б. «Экономика», 2-том. Алматы, 2006. 437бет.
31 Жатқанбаев Е.Б. «Аралас экономика негіздері». Алматы, 1996. 134бет.
32 Мейірбеков А.Қ., Әлімбетов Қ.Ә. «Кәсіпорын экономикасы» Алматы, 2006. 296бет
33 Мәуленова А.Т. «Экономикалық теория». Алматы, 2004. 149бет
34 Нұрғалиев Қ.Р. «Қазақстан экономикасы». Алматы, 1999. 289бет.
35 К.Б. Бердалиев «Қазақстан экономикасын басқару негіздері», Алматы «Экономика», 2001ж. 57бет
36 Г.С. Смағұлова «Аймақтық экономиканы басқару мәселелері», оқу құралы, Алматы 2005 ж. 132бет
37 С.С.Сахариев, А.С.Сахариева «Жаңа кезең – экономикалық теориясы» (оқулық), Алматы «Данекер» 2004ж. 141бет
38 Д.Қ. Қабдиев, «Экономикалық саясат» Лекциялар, Алматы 2002ж. «Экономика». 176бет
39 Ж.О. Ихданов, Ә.О. Орманбеков, «Экономиканы мемлекеттік реттеудің өзекті мәселелері»Алматы, Экономика, 2002ж. 85бет
40 М.Б. Бисенғазин, А.Ш. Хамитов «Кәсіпкерлік негіздері»
41 А.Қ. Мейірбеков, Қ.Ә. Әлімбетов «Кәсіпорынның экономикасы», Алматы, 2003ж. 69бет
42 Шеденов Ө.Қ., Байжомартов Ү.С., Жүнісов Б.А., Комягин Б.И. «Жалпы экономикалық теория» Алматы-Ақтөбе -2002. 176бет
43 В. М. Власова, «Основы предпринимательской деятельности», Москва 1996ж. 94бет
44 Р.Елемесов, Е. Жатқанбаев, «Государство и рынок», Алматы, «Қаржы-қаражат», 1997ж.42бет
45 Н. К. Мамыров, «Менеджмент и рынок: Казахстанская модель», Алматы 1998ж. 89бет
46 Л.Ш. Лысенкер, Э.М. Лысенкер, «Основы рыночной экономики» Алматы, «Рауан» 1997ж. 114бет
МАЗМҰНЫ
бет
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕРДІҢ ЖӘНЕ ШАРТТЫ БЕЛГІЛЕРДІҢ ТІЗІМІ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 КӘСІПОРЫННЫҢ БИЗНЕС ЖОСПАРЫН ҚҰРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Бизнес - жоспардың мәні және
көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Бизнес -жоспар құрудың мақсаттары мен міндеттері және
принцптері ... ..16
1.3 Бизнес-жоспарларды жасаудың шетел әдіснамасы және оны Қазақстан
экономикасы жағдайында қолдану
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...29
2 КӘСІПОРЫННЫҢ ӨНДІРІСТІК БИЗНЕС - ЖОСПАРЫН
ҰЙЫМДАСТЫРУ
2.1 Балапан ясли – бақшасы мемлекеттік коммуналдық қазыналық
кәсіпорынының экономикалық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
2.2 Балапан ясли – бақшасы мемлекеттік коммуналдық қазыналық
кәсіпорынның қаржылық шаруашылық қызметін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ..41
2.3 Балапан ясли – бақшасы мемлекеттік коммуналдық қазыналық кәсорын
өнімдерін өткізу нарығын
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
6
3 КӘСІПОРЫНДА БИЗНЕС ЖОСПАР ҚҰРУ ЖӘНЕ ОНЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Балапан ясли – бақшасы мемлекеттік коммуналдық қазыналық
кәсіпорынның бизнес - жоспарының
маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
3.2 Балапан ясли – бақшасы мемлекеттік коммуналдық қазыналық
кәсіпорында бизнес-жоспардың тиімділігін
айқындау ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 70
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕРДІҢ ЖӘНЕ ШАРТТЫ БЕЛГІЛЕРДІҢ ТІЗІМІ
1. ФҚТ
2. ТМҚ
8. РВР
3. ШЖС
4. ҚҚС
5. ЕТҚ
6. ҚХР
7. АҚШ
9. РІ
10. NPV
11. ІRR
12. БАҚ
Кіріспе
Тақырыптың өзектiлiгi. Қазіргі нарықтық экономикалық қатынастар
жағдайында әрбір кәсіпорын өзінің қызметін келешекте одан әрі жалғастыру
үшін, нарықтағы жағдайлардан хабардар болып, сонымен қатар бәсекелестік
қабілеті болуы керек. Келешекте кәсіпорын өзінің қызметін тоқырау қаупінен
сақтау үшін, өндірісінің тоқтап қалмауы үшін сырттан күрделі салымдар
немесе банктерден несие алуы керек. Бұл жағдайда кәсіпорын банктен несие
алу немесе сырттан күрделі салымдарды тарту мақсатында, оларға өзінің
өнімнің көлемін, оған кететін шығындар жайлы құжаттар жасайды. Бұл
жасалатын құжат бизнес-жоспар немесе күрделі салым жобасы деп аталады.
Бұндай бизнес-жоспарлар қысқа мерзімге, орта мерзімге және ұзақ мерзімге
жасалады.
Кәсіпорынды белгілі бір кезеңге дамытуда пайда алу мақсатымен
мәмілені, жүзеге асырудың бағдарлама жоспары, көзделген мақсатқа қол
жеткізуге бағытталған шаралар жүйесі бизнес-жоспарды құрайды. Бизнес-
жоспардың инвестициялық және жекешелендіру жобаларын техникалық-
экономикалық жағынан негіздеу кезеңінде әзірленеді. Бұл орайда бизнес-
жоспардың күрделі салымшыға капиталдың қандай мақсатқа жұмсалатынын анықтау
үшін қажет, ал кәсіпорын жобаны іске асыру барысында іс-қимыл жасау
бағдарламасын әзірлеу және басқару үшін қажет. Мұндай жоспарды кәсіпорынның
сипаттамасы, оның әлеуметік мүмкіндіктері, ішкі және сыртқы ортаның бағасы,
маркетингтік стратегиясы және кәсіпорынды дамыту туралы нақты деректер
қамтылады. Онда ықтималдық тәуекелділік көрсетіледі, яғни жоспарда қауіп-
қатердің болуы мүмкін екендігі ескеріледі және оны азайту шаралары
белгіленеді. Кәсіпорынның бизнес-жоспар бөлімдерінің құрылымы мен көлемін
дербес анықтайды, бірақта оларды дайындау кезінде мынадай факторлар
ескерілуі тиіс. Оларға қолданылатын технологияның, нарықтың ерекшеліктері,
бәсекелесуге қабілеттілік, өнімнің тауарлық көлемі белгілі мәселелердің
пысықталу деңгейі жатады.
Осыны есепке ала отырып, бизнес-жоспар мәміле жүргізудің және осы
негізде пайда табудың жоспар бағдарламасы болып табылады. Бұл жүйе алға
қойылған мақсатқа қол жеткізуге бағытталған жоспарлы ұйымдастырылған
экономикалық, техникалық, ұйымдастырушылық және әлеуметтік іс-шаралар
әрекеті болып табылады.
Нарықтық қатынастары дамыған елдерде үлкен, орта және кіші бизнес
кәсіпкерлері жаңа істі бастау алдын, оны жан-жақты қарастырады. Бұл
түсінік, нарықтық конъюнктура талдауында негізделуді, өзіндік ресурстар мен
мүмкіндіктердің шығуы, қаржылық есеп айырысу және өзіндік бизнес-жоспарды
ұсынады. Оны ереже бойынша 3 жылға, ал үлкен жобаларды 5-10 жылға құрады.
Бизнес-жоспарды жасаушылар жобанынң немесе жаңа істің мәнісін терең
білуімен қатар, экономикалық негіздермен, нарықтық қимылды, әртүрлі
болжаудың әдістерін қолдана білуі керек. Бизнес-жоспар статистикалық есеп
беру құжатына жатпайды. Оны статистикалық мекемелермен, салық
инспекцияларына жібермейді. Тәжірибеде, оны жасаудың мақсатты бағыты –
несие алу мен серіктестікке шақырады. Банктер, инвестициялық қорлар және
басқа да қаржылық нарықтағы субъектілер, кәсіпорынның бизнестегі
потенциалды серіктестіктері, ең алдымен фирмамен және оның жобасымен бизнес-
жоспар арқылы танысуды талап етеді. Қатаң регламент құрудың жоқтығына
қарамастан, бизнес-жоспар халықаралық стандарттағы бизнеске жол ашады.
Сондай-ақ әлемдік тәжірибе көрсеткендей, бизнес-жоспар өзіңнің болашағыңды
жақсы елестету үшін, тапсырмаларды анық түсіну үшін тиімді болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен мiндетi. Жұмыстың мақсаты - "Балапан"
кәсіпорнының бизнес-жоспарларын тиімді өңдеп,іске асуын басқару. Қойылған
мақсатқа жету үшін жұмысты жазуда келесі нәтижелі міндеттер қойылды:
бизнес-жоспардың мәнінің, құрылымының және тиімділігінің теориялық
негіздерін зерттеу;
"Балапан" кәсіпорнының өндірістік әлеуетін, қаржылық қызметін және
өндіретін өнімдерін өткізу нарықтарына талдау жасау;
кәсіпорынның бизнес-жоспар тиімділігін бағалау және әдістерін қолдану.
Зерттеудің пәні. "Балапан" ясли –бақшасы мемлекттік коммуналдық
қазыналық кәсіпорны – ұлттық және адамзаттық құндылықтарды ескере
отырып, әр баланың талабын, бейімділігін қабілеттілігін дарындылығын іске
асыру және оның даму ерекшеліктері мен денсаулық жағдайын жақсартуға,
потриот болуға және өсіп білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау.
Зерттеу обектісі ретінде. "Балапан" ясли –бақшасы мемлекттік
коммуналдық қазыналық кәсіпорынының даму жоспарлары мен стратегиясы алынып
отыр.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негіздері ретінде бизнес жоспар және
кәсіпорынның даму стратегиясы туралы, кәсіпорында бизнес жоспар
қалыптастырып, оны жүзеге асыру бойынша отандық және шетел ғалымдарының
еңбектері, ҚР үкіметінің заңдық және бағдарламалық құжаттары, Қазақстан
Республикасының статистика агенттігінің материалдары мен арнайы
нормативтік құжаттары негіз болды.
Зерттеудiң практикалық және тәжірибиелік маңыздылығы. Зерттеудің
нәтижелерi мен тұжырымдары сыбайлас жемқорлық, оған қарсы күрес мәселесінің
ғылыми негiздерiн өз деңгейiнде толықтырады. Арнайы зерттеу нысанасы
негiзiнде сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес саласындағы әлемдік тәжірибені
жинақтап, жүйелеуге талпыныс жасалды. Зерттеудiң нәтижелерiн сыбайлас
жемқорлық қылмысқа қарсы күрес мәселесі бойынша арнаулы курстар оқуда,
семинарлар жүргiзуде, заңтану курсында, қоғамдық практикада пайдалануға
болады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі
бөлімнен, қорытындыдан, - кестеден, - сызбалардан және қосымшалардан
тұрады. Бұл дипломдық жұмыста үш бөлім қарастырылады.
Бірінші бөлім бойынша кәсіпорынның бизнес-жоспар құру ұйымдастыру-
экономикалық сипаттамасы, яғни, оның құрылу тарихы, басқару құрылымы және
технико-экономикалық көрсеткіші туралы.
Екінші бөлімде, негізгі тақырыбым бойынша, кәсіпорынның бизнес-
жоспарын құру әдісі және оның өндірістік тиімділігінде алатын орны туралы
жазылған. Бұл бөлімде жоспарды құрудың әдістері мен принциптерін, мазмұны
мен құрылымын және қаржылық жағдайы жөнінде талдау көрсетілген.
Үшінші бөлімде, іс-жоспар тиімділігінің өлшемі және оны бағалау
әдістері, оның өндірісте алатын тиімділік орны, тиімділікті бағалау
әдістерінің жалпы сипаттамасы жөнінде талданған.
Жұмысты жазу барысында осы бағытта зерттеулер жүргізген ғалымдардың
еңбектері, монографиялары, басылымдардағы ғылыми мақалалар, "Балапан" ясли
коммуналдық қазыналық кәсіпорнының мәліметтері, ережелері, бизнес-
жоспарлары қолданылды.
1 Бизнес жоспарды құрудың теориялық негіздері
1.1 Бизнес жоспардың мәні және көрсеткіштері
Нарықтық экономикада өнеркәсіптің тиімді еңбек етуі кәсіпорын
жұмысын дұрыс жоспарлауға байланысты болып келеді. Кәсіпорынның негізгі
жоспарларына кәсіпорынның даму жоспары, өндірістік бағдарлама кәсіпорынның
әлеуметтік-экономикалық даму жоспары жатады.[1]
Қазіргі уақытта кәсіпорынның даму жоспарын жасау барысында, жоспарлау
методологиясын әрі қарай жетілдіруге көп назар аударылады.
Жоспарлау методолгисына жоспарларды жасаудың түрлері мен әдістері
жатады. Жоспарлау методологиясын дамытудың негізгі бағыттары:
– жоспарларды дамыған ғылыми-техникалық және есептік-экономикалық
негіздеуді ұлғайту;
– қажетті нормалар мен нормативтерді қолдану;
– өндірісті техникалық-экономикалық негіздеу;
– баланстық есептеулер жүргізу;
– өндірістің тиімділігін арттыру көрсеткіштерінің, жүйесін жақсарту;
– материал сыйымдылығын, қор сыйымдылығын азайту;
– еңбек өнімділігін арттыру;
– жоғарғы сапалы өнім шығаруды ұлғайту;
– жоспарлардың ыңғайлығын, ықшамдылығын қамтамасыз ету және т.б.
Кәсіпорынның даму жоспарын прогрессивті техникалық экономикалық
нормалар мен нормативтерді қолдану арқылы негіздейді. Норма дегеніміз-
қандай да бір өнімді шығаруға кететін қажетті шикізат, материал, отын
энергияның ең көп кеткен шығыны, ол абсолюттік шама болып есептеледі.
Норматив дегеніміз - салыстырмалы шама, еңбек құрал-жабдықтарының
қолданылуын көрсететін көрсеткіш.[2]
Нормалар мен нормативтерді жасаған кезде, ғылым мен техниканың жаңа
жетістіктерін, технологияның, өндірісті және еңбекті ұйымдастырудың
жетістіктерін, кәсіпорынның өндірістік қуатын кеңінен қолдануды және алғы
өнеркәсіптік тәжірибені есепке алып отыру керек.
Техникалық-экономикалық нормалар мен нормативтер мынадай топтар бойынша
жасалынады:
– нақты еңбек шығындары (өнімді шығаруға кеткен уақыт шығыны, қызмет
ету нормасы, жұмысшылар санының нормативі);
– материалдық шығындары нормасы (шикізат, материал, отын, жылу энергия
жабдықтардың үлестік нормалары);
– еңбек құрал-жабдықьарын қолдану нормативтері (машиналары, ірі құрал-
жабдықтарды, механизмдерді, құрал-саймандарды қолдану нормативтері);
– өндіріс процесін ұйымдастырудың нормативтері (өндіріс циклының
ұзақтығы, аяқталмаған өндірістің көлемі, шикізат, материалдар, отынның
қорлары);
– іске қосылатын кәсіпорын, өндірістер, цехтар мен агрегаттардың жобада
берілген өндіріс қуатын игерудің нормасы. Бұл арқылы қуатының
қаншалықты көлемде қолданылуы есептелінеді.
Нормалар мен нормативтер әртүрлі жағдайларда қолданылады. Тірі еңбек
шығындарының нормасы еңбек өнімділігінің деңгейін, жұмыс уақытының
қолданылу деңгейін, еңбекақының көлемін анықтауға қолданылады. Материалдық
ресурстар шығынының үлестік нормасы арқылы қажетті материалдың жеке түрлері
анықталады.
Нормалар мен нормативтер өнімінің өзіндік құнын анықтау үшін
қолданылады.
Жоспарларды техникалық-экономикалық негіздеу арқылы олардың
көрсеткіштерін анықтайды.
Жоспарлар мынадай көрсеткіштерді қолдану арқылы жасалынады:
– сандық;
– сапалық;
– көлемдік;
– үлестік.
Сандық көрсеткіштерге – жалпы өнім мен тауар өнімінің көлемі; сатудың
көлемі; жұмысшылардың саны; жалақының қоры; пайда көлемі; әртүрлі
өндірістік шығындардың мөлшері жатады.
Сапалық көрсеткіштерге – өндірістің экономикалық тиімділігі, еңбек
өнімділігінің өсуі; өзіндік құнды азайту, өндіріс тұрақтылығы, қор
сыйымдылығы; өнімнің сапасы жатады.
Сандық және сапалық көрсеткіштер бір-бірімен тығыз байланыста болады.
Көлемдік көрсеткіштерге – өндірістің жалпы көлемі, жеке процестер мен
факторлардың көлемі жатады.
Үлестік көрсеткіштерге – бір-бірімен байланысты бірнеше көрсеткіш-
тердің ара-қатынасы жатады; мысалы: бір өнімді шығаруға кеткен металл
шығыны.
Өнеркәсіптің жоспарлық көрсеткіштерін есептеу үшін табиғи, еңбек және
құндық өлшемдер қолданылады.
Табиғи өлшемдер - өндірістің көлемін, материалды ресурстарды
жоспарлағанда қолданылады. Олар сапалық және сандық көрсеткіштерді қамтиды.
Еңбек өлшемдері – еңбек өнімділігін есептегенде, жалақының мөлшерін,
өнім нормасын есептегенде қолданылады. әдетте норма сағатпен белгіленеді.
Құн өлшемдері – көрсеткіштердің құнын көрсетеді. Құн өлшемі арқылы
өнімді сату көлемі, тауар және жалпы өнім жоспарланады.
Кәсіпорынның даму жоспары мынадай бөлімдерден тұрады:[3]
– Өнеркәсіп өнімін шығару жоспары (өндірістік бағдарлама) – негізгі
бөлім болып саналады. Бұл бөлімде әртүрлі өнімдерді құндық және табиғи
өлшемдерде шығару жоспараланады және өнім сапасын арттыру
қарастырылады. Сонымен бірге кәсіпорындарды мамандардандыру,
шоғырландыру, жинақтау, құрамдастыру жоспараланады.
– Ғылым мен техниканы дамыту жоспары. Бұл бөлімнің негізгі маңызы-
ғылыми-техникалық прогресті жылдамдату, ғылыми-зерттеу жұмыстарын
жоспарлау, прогрессивті технологияларды қолдану, өндіріс процесін
автоматтандыру, автоматтандырылған басқару жүйесін қолдануды
жоспарлау, еңбектің ғылыми түрде ұйымдастыру. Бұл бөлімге
стандарттандыру мен метрологиялық өлшемдерді жоспарлау да жатады.
Ғылым мен техниканы дамыту жоспарының көрсеткіштері: өндірісте жаңадан
шығарылған өнім, еңбекті механикаландыру және автоматтандыру деңгейі,
жұмысшылардың санын салыстырмалы түрде азайту, өндірістің техникалық
жағдайын жақсарту арқылы еңбек өнімділігін арттыру және тауар өнімінің
өзіндік құнын азайту, өнімнің сапасын арттыру, құрал-жабдықтарды,
материал сыйымдылығын, табиғи өлшемдегі еңбек өнімділігін қолдану және
т.б. жатады.
– Өндірістің экономикалық тиімділігін арттыру жоспары. Бұл жоспарда
өндірістің экономикалық тиімділігін арттырудың жалпы көрсеткіштері –
нақты еңбекті, негізгі қорларды, айналым қорларын, күрделі қаржыны,
материалдық ресурстарды қолдану көрсеткіштері беріледі. Бұл бөлімнің
негізгі көрсеткіштері – жалпы және таза өнімді өндіру қарқыны, ортақ
тұрақтылық, еңбек өнімділігінің өсу қарқыны, қор сыйымдылығы, айналым
қорларының айналысы, капитал сыйымдылығы және материал сыйымдылығы.
-Күрделі қаржы және күрделі құрылыс жоспары. Ол жаңа кәсіпорындар
салуды, кәсіпорындарды кеңейту және қайта құруды, ірі цехтар мен
обьектілерді кеңейтуді, өнеркәсіпті техникалық қамтамасыз етуді, өндірісті
техникалық қамтамасыз етуді, өндірістің технологиясын дамытуды;
механикаландыру мен автоматтандыруды қамтиды. Негізгі көрсеткіштері-
өндірістегі негізгі қорлар мен өндірістік қуаттарды іске қосу, жеке
обьектілер мен өндірістік базаларды салу, өндіріс қуатының өсімі, күрделі
қаржылардың көлемі, құрылыс-монтаж жұмыстарының көлемі, аяқталмаған
өндірістің көлемі.
– Материалдық-техникалық қамтамасыз ету жоспары. Оған өнеркәсіп
өнімдерін шығаруға кететін шығындарды есептейтін материалдық
есептеулер жүйесі жатады. Өндірістік өнеркәсіпке қажетті материалдық
ресурстарды нормалар мен нормативтерді қолдану арқылы есептеп
шығарады. Бұл жоспарда шикізат, материал, отын, энергия және т.б.
үлестік шығындарын азайтудың жолдары қарастырылады.
– Еңбек және кадрлар жоспары. Бұл жоспар өндіріс көлемі ұлғаюының және
оның тиімділігін арттырудың негізгі белгісі ретінде еңбек өнімділігін
жүйелі түрде ұлғайтуды қарастырады. Еңбек өнімділігінің көрсеткіші
салыстырмалы бағадағы нормативтік таза өнімнің жылдық көлемі
өндірістік жұмысшылардың орташа санына бөлу арқылы анықталады.
Бөлімнің негізгі бір көрсеткіші – жалақы қоры. Мұнда жұмысшылардың
орташа еңбекақысы анықталады. Осы жоспар арқылы жұмысшы кадрлар саны
мен қосымша өндіріске қажетті жұмысшылар саны белгіленеді.
– Өндіріс шығындары жоспары. Бұл жоспардың мақсаты - өндіріске кететін
шығындардың көлемін анықтап, осы арқылы өндірістен алынатын пайданың
көлемін табу және материалдық еңбек және қаржы ресурстарын пайдалы
түрде қолдану.
– Қаржылық жоспар (қаржы). Қаржы жоспарында мынадай көрсеткіштер
көрсетіледі – айналым қорларын есептеу, олардың айналымын тездету;
кәсіпорынның мемлекеттік бюджетпен қарым-қатынасы; негізгі өндіріс
қорларын салу және қолдану; пайдалы есептеу. Қаржы жоспарының маңызды
бөлімі – несие жоспары.
– Кәсіпорын ұжымының әлеуметтік даму жоспары. Жұмысшылардың әлеуметтік
жағдайын, еңбек жағдайын демалысын ұйымдастыруда жоспарлау шаралары
қарастырылады.
– Табиғатты қорғау және табиғат және табиғат ресурстарын пайдалы
қолдану жоспары. Су ресурстарын, жер ресурстарын, минералдық
ресурстарын және әуе бассейін сақтау мен дұрыс қолдану жатады. Сонымен
бірге аз қалдықты және қалдықсыз технологиялық процестерді
ұйымдастыру, құрамдастырылған өндірістерді дамыту, табиғи ресурстар,
шикізат және материалды кешенді түрде қолдануды жоспарлайды.
Бизнес-жоcпар — жоспар, бизнес-операцияларды жүзеге асыратын
бағдарлама, фирма, тауар, оның өндірісі, өтімділік нарығы, маркетинг,
операцияларды ұйымдастыру және олардың тиімділігі туралы мәліметтерді
мазмұндайтын фирманың әрекеті.[3]
Бизнес-жоспар – болжамданған бизнестің қысқа, дәл, қол жетімді және
түсінікті баяндалуы, неғұрлым перспективті шешімдерді таңдауға және олардың
жетістіктері құралдарын анықтауға мүмкіндік беретін әр түрлі жағдайлардың
үлкен санын қарастыру кезіндегі маңызды құрал.[4]
Бизнес-жоспар бизнесті басқаратын құжат болып табылады, сондықтан да
оны стратегиялық жоспарлаудың бөлінбейтін ажырамас және оларды орындау мен
бақылау үшін басшылыққа алынатын элементі ретінде елестетуге болады.
Бизнес-жоспарды жоспарлау процесінің өзі және фирмаішілік басқарудың
құралы деп қарастырған маңызды.
Бизнес-жоспар – бизнесті жоспарлау барысында жасалған бағдарламалық
өнім.
Бизнес-жоспарды жасау – бұл жалпы қабылданған амал, ұйымдастырылған
өндіріс мақсатын анықтау үшін және олардың жетістіктеріне апарар жолды
анықтау үшін кәсіпкерлік құрылымдар пайдаланатын әр түрлі ұйымдық-құқықтық
форма.
Әрбір кәсіпкер, өзінің қызметін бастай отырып, қаржылық, материалдық,
еңбек және интеллектуалдық ресурстардағы перспективаның қажеттілігін,
оларды алудың көздерін, сондай-ақ фирманың жұмысы процесіндегі ресурстарды
пайдаланудың тиімділігін нақты, дәл есептей білу керектігін анық көрсетуі
тиіс.
Нарықтық экономикадағы кәсіпкерлер егер, өз қызметін айқын, дәл және
тиімді жоспарлай алмаса, мақсатты нарықтың жағдайы қалай екендігі туралы,
өздерінің бәсекелестерінің жағдайы, жеке перспективалары мен мүмкіндіктері
туралы ақпараттарды үнемі жинастыра және шоғырландыра алмаса, онда тұрақты
жетістікке де қол жеткізе алмайды.
Кәсіпкерліктің сан алуан формаларының бәрінде де, коммерциялық
қызметтің барлық дерлік салаларында және әр түрлі фирмалар үшін
қолданылатын түйінді жағдайлар бар, бірақ өз уақытында дайындалу және
әлеуетті қиындықтар мен қауіптерден айналып өту үшін қажетті тәуекелдерді
азайта отырып, алға қойылған мақсаттың жетістіктеріне ұмтылуы тиіс.
Бизнестегі алғашқы қадамын жасай отырып және жаңа бизнес-жобаны іске
асыра отырып, кәсіпкерлер, біріншіден, қаржы қорларының жетіспеушілігіне,
екіншіден, кәсіпорынды таңдалған ұзақ уақыттық курстан басқа жаққа алып
кететін көптеген жағдайларға ұшырасады.[5]
Сондықтан да алға қойылатын мақсатты, бағалауды және болжамды алдын-ала
баяндап, қағазға түсіріп алу қажет. Бұл, әрине, барлық межеленгеннің бәрі
де сөзсіз орындалады деген сөз емес: мақсаттар мен болжамдар қосымша
ақпараттардың түсу көлемі бойынша және іс жүзіндегі тәжірибені қамту
барысында түзетіледі.
Сондықтан, бизнес-жоспарды дайындаудың аса маңызды екі себебі бар:
1)инвесторлардың бизнестегі ақша салымы немесе несиені ұсынуы үшін оның
мақсаттылығына көздерін жеткізу;
2)таңдалған курсты сақтау және фирманың одан ауытқуының кездейсоқ
жағдайына жол бермеу.
Нарықтық қатынастардың бәсекелестігіне байланысты қазіргі экономикалық
жағдай ішкі фирмалық жоспарлау үшін кәсіпорындарға жаңа тәсілді ұсынады.
Жоспарлау болашақта қандай да бір әрекетті қабылдауды межелейтін кез келген
ұйым үшін қажет. Кәсіпорын қабылданған шешімдердің максималды тиімділігін
қамтамасыз ететін жоспарлаудың формалары мен әдістерін іздестурге мәжбүр.
Мұндай шешімдердің жетістіктерінің оңтайлы нұсқасы Бизнес-жоспардың
прогрессивті формасы болып табылады.
Нарықтық экономикадағы бизнес-жоспар кәсіпкерліктің барлық сфераларында
пайдаланылатын жұмысшы құралы болып табылады. Бизнес-жоспар фирманың жұмыс
істеу процесін баяндайды, оның басшыларының өз мақсаттары мен міндеттеріне
қол жеткізуі, бірінші кезекте, жұмыстың пайда түсіруін арттыру үшін не
істейтіндігін көрсетеді. Жақсы талданып, жасалған Бизнес-жоспар фирманың
өсуіне, ол жұмыс істейтін нарықтағы жаңа ұстанымдарды жеңіп алуға, өз
дамуының перспективті жоспарын құрастыруға көмектеседі.
Нарықтық экономикада Бизнес-жоспарлардың формасы, мазмұны, құрылымы
және т.б. бойынша көптеген нұсқасы бар (сурет 1). [6]
Сурет 1.1. Бизнес-жоспарлардың бизнес объектілері бойынша типологиясы
Ескерту; Диплом жұмысындағы бизнес – жоспар оқу құралынан
Бизнес-жоспар тұрақты құжат болып саналады; ол әрдайым жаңартылады,
фирманың ішіндегі және сол секілді фирма әрекет етіп жатқан нарықтағы болып
жатқан өзгерістерге байланысты оған да өзгерістер енгізіледі.[7]
Бизнес-жоспар фирма дауының стратегияларын анықтайтын құрамдас
құжаттардың бірі болып табылады.
Сонымен бірге, ол фирма дауының жалпы концепцияларына негізделеді,
стратегияның экономикалық және қаржылық аспектілерін неғұрлым мұқият
жетілдіреді, нақты іс-шараларға техникалық-экономикалық негіздеме береді.
Бизнес-жоспар белгіленген іс-шараларға жеткілікті нақты экономикалық
баға беруге мүмкіндік жасайтын, әдетте, жүзеге асыру мерзімі бір немесе
бірнеше жылмен (орташа- және ұзақмерзімдік несиелер мерзімімен жиі
хабарланадырылатын) шектелетін инвестициялық бағдарламалардың бір бөлігін
қамтиды.
Өнеркәсіптік елдердегі көптеген өте іскер компаниялар тәжірибесі
көрсеткеніндей, нарық жағдайында оның қатаң бәсекелестігімен шаруашылық-
өндірістік қызметті жоспарлау егер, оның өмір сүруінің басты шарты болмаса
да, экономикалық өсу мен өркендеуінің маңызды шарты болып табылады.
Тәжірибе жүзінде стратегиялық, ұзақмерзімдік, қысқамерзімдік, сондай-ақ,
ағымдағы жоспарлауы қолданылады. Қандай да бір коммерциялық жобаны іске
асыру немесе жаңа кәсіпорынды құру үшін белгіленген әрекет негіздемесін
мазмұндайтын құжат болып табылатын Бизнес-жоспарға ерекше назар аударылады.
[8]
Өз ісіңді таңдағаннан кейін оны қалай ұйымдастыру керектігін
жоспарлауыңыз қажет.
Бұл жоспар бәріне керек: Сіз өз жобаңызды іске асыру үшін кімнен ақша
сұрайсыз, -банкирден бе әлде инвестордан ба; өзінің болашағы мен
міндеттерін түсінуге ниет білдірген өздеріңіздің қызметкеріңізден бе; ал ең
бастысы – өз идеяларыңызды мұқият талдап, олардың орындылығы мен
ақиқаттылығын тексеру керек.
Бизнес-жоспарсыз коммерциялық қызметті қолға алуға мүлдем болмайды,
онсыз сәтсіздіктің үмкіндіктері тым жоғары болады.
Бизнес-жоспар – бұл кәсіпорын болашағының барлық негізгі аспектілерін
баяндайтын, өзі алда ұшырасатын барлық мәселелерді талдайтын, сондай-ақ осы
мәселелерді шешудің тәсілдерін анықтайтын құжат. [9]
Сондықтан да дұрыс құрастырылған Бизнес-жоспар ақырғы есепте мынадай
сұраққа жауап береді: бұл іске жұмсайтын ақшаңыз барлық шығындар күші мен
қаржысын қайта орнына келтіру үшін кірістер алып келеді ме?
Дәл осыны қағазға түсіріп, оның белгілі бір талаптар мен арнайы
есептерді жүргізуге сәйкес келуі өте маңызды – бұл болашақты көруге және
алдын-ала қай жерге сабан төсеу керек екендігін түсінуге көмектеседі.
Басшының бизнес-жоспарды құрастыруға міндетті түрде қатысуы өте қажет,
егер көптеген шетелдік банкілер мен инвестициялық фирмалар бизнес-жоспар
басынан аяғына дейін тек кеңесшілер тарапынан дайындалғанын білсе, ал басшы
тек қол қойса, онда олар бөлінетін қаржыға берілген сұранысты қараудан
мүлдем бас тартады.
Жұмысқа жеке кірісе отырып, ол өзінің болашақ қызметін модельдейді,
мықтылығын тексереді және өз ойларын да қосады.
Сіз егер, бизнес-жоспарды ішке пайдаланудан бастасаңыз, онда
айтарлықтай маңызды басымдықтарға қол жеткізесіз.
Оны жазу процесінде сіз сыртқы да ешқашан жазылмауы мүмкін көптеген
сұрақтарды қарастыратын боласыз.
Бірақ, инвесторлар зерттеудің елеулі екенін сезінуі үшін мұндай
сұрақтарды қоюы әбден мүмкін.
Бұл сұрақтарға жауап беруге дайын емес адам ыңғайсыз жағдайда қалуы да
ғажап емес. Мысалы, талқыланған мәселеде шын мәнінде инвестор керек пе
немесе өнімділіктің арттырылуына шоғырландырған дұрыс па деген сұрақ
анықталуы тиіс. Инвесторды тартуға қадам жасау дұрыс қарастырылмаған
стратегиялық шешімде оны Аяз Ата ретінде қабылдауға негізделген мүмкіндік
қана болуы ықтиал.
Ақырғы есепте Сіз инвесторға кірістің 30%-ын бермей-ақ өзіңіздің
аяқтан тұрып кетуге мүмкіндігіңіз бар екен түсінесіз. Сіз өзіңізді алданып
қалған және құр босқа пайдаланылған адам екеніңізді сезінесіз, ал инвестор
мәселенің неде жатқанын түсінбеуі де мүмкін.
Ішкі бизнес-жоспарды жазу кезінде дамудың стратегиясы мен барлық
нұсқасы алдын-ала зерттеліп, талдануы керек.
Ал егер, инвесторды тарту ойдағыдай ақталып шығатын болса, онда
инвестор да, фирма да келісім үшін мықты негізге ие болады.
Осылайша, бірінші кезекте, ішке бағдарланған бизнес-жоспарды құрастыру
– екі жақтың да мүддесін көздеуі керек.
Бизнестегі үлкен күнә – өзіңді өзің алдауың. Ал тек ішкі қолданыс үшін
жасалған бизнес-жоспар ақиқатты жиі әрлендіріп отырады. Өз насихатыңа сену
талқандаушы фактор болуы да мүмкін.
Бизнес-жоспар ұсынылған жобаның пайдалылығын көрсетуге және әлеуетті
қаржылық серіктестерді тартуға мүмкіндік береді.
Ол кәсіпорын жобасының мақсаттары мен міндеттерін жүзеге асыруының
тиімді де салдарлы бағдарламасы бар екендігіне инвесторлардың көзін
жеткізеді.
Өзіңнің жеке бизнесіңді қалай ұйымдастыруға болады? Неден бастау керек?
Бизнестің қауіпсіздігі мен өнімнің бәсекеге қабілеттілігін қалай қамтамасыз
етуге болады? Табысты, өндіріс көлемін, салықтарды, шығындарды қалай
есептеген дұрыс?
Осы және басқа да көптеген сұрақтарды шешуге Бизнес-жоспар көмектеседі.
Ол кәсіпкердің алдына қойылған жақын таяудағы және ұзақ болашақтағы
мақсаттары мен міндеттерін талдаудан, ағымдағы экономиканы, өндірістің
мықты және әлсіз жақтарын бағалаудан, нарық талдауынан және клиенттер
туралы ақпараттардан тұрады. Онда бәсекелестік жағдайындағы алда тұрған
мақсаттардың жетістіктеріне қол жеткізу үшін ресурстарға баға теріледі.
Біздің еліміздегі бизнес-жоспар кешегі күнге дейін тек қана қандай да
бір іс-шараның (шын мәнінде сондай) жоспары немесе кішігірім кәсіпорынның,
фирманың қалыптасуы мен дамуының жоспары ретінде қарастырылып келді.
Дженерал моторс, Тоёта, Сименс секілді аса ірі шетелдік
корпорациялардың тәжірибесі көрсеткеніндей, бизнес-жоспар өте ірі
өндірістерді басқару үшін қолданылады.[10]
Негізінде, бизнес-жоспар ағымдағы (яғни бір жылға) немесе
перспективтік (3-5 жыл) жоспар сипатын алып жүреді.
Негізгі көрсеткіштерді бірінші және екінші жыл үшін тоқсан бойынша
бөліп беру ұсыналады.
Тек үшінші жылдан бастап көрсеткіштерді жылдық етіп шектеуге болады.
Ереже бойынша, бизнес-жоспар бірнеше жылға (3-5 жыл) құрастырылады
және инвесторлар (акцияны ұстаушылар) мен ұйымдастырушылар (кәсіпкерлер)
арасындағы өзара қарым-қатынастардың негізі болып қызмет етеді.
Бизнес-жоспар инвестициялар мен инвесторларды тарту үшін негіздеменің,
сондай-ақ қаржыландырудың (үкіметтік субсидиялар, тәуелсіз қорлар) әртүрлі
түрлерін алудың, білікті басқару және техникалық персоналдарын жалдаудың
негізгі құжаты ретінде пайдаланылады. Ол өндірісті өрістету кезінде
басымдықтарды орнықтыру үшін пайдаланылуы мүмкін.[11]
Кәсіпорын, лизингтік компания өзінің ағымдағы қызметінде бизнес-
жоспарды дайындау жөніндегі мәселелермен өте жиі ұшырасады.
Бизнес-жоспар компанияның қаржылық салымдарын (несиелер алу, жеке
өзінің қаржысын салу) талап ететін қандай да бір өзгерістерді жоспарлау
кезінде қажет.
Бір жағынан, кім жай ғана ақша бере салады – оларды пайдаланудың
бағыттылығы, оны қайтарудың мерзімі мен кепілдігі туралы ақпаратсыз. Екінші
жағынан, ақша алу үшін ең алдыменен олардың қаншалықты арзан екендігін,
оны біз ненің есебінен тезірек (егер тіпті біз жеке өзіміздің қаржымызды
салсақ та) қайтара алатынымызды бағалау керек. Бизнес-жоспар осы және басқа
да сұрақтарға жауап бере алуы тиіс.
Бизнес-жоспар – инвестициялық жобалар туралы қажетті ақпараттарды
ұстайтын негізгі құжат. Мұндай құжатты жасау – бұл оны дайындау үшін қажет
етілетін керекті барлық ақпараттарды объективті бағалауды талап ететін
кешенді процесс.[12]
Бизнес-жоспар қызметті жоспарлау кезіндегі ішкі құжат ретінде, сыртқы
жақ – инвестор, несиегер үшін коммерциялық ұсыныстар ретінде пайдаланылуы
мүмкін.
Соңғы жағдайда бизнес-жоспар компанияның алға қойылған мақсаттары
жетістіктерінің нақты мүмкіндіктері бар және олардың жетістіктері үшін
жеткілікті құзырлы, өздерінің міндеттемелері бойынша жауап беруге, оның
ішінде, лизингтік төлемдерді өз уақытында және толық көлемінде төлеуге
қабілетті негіздеме болып қызмет етеді.
Жоспарды жасау кезінде парасатты жеткіліктілік принципіне сүйенген
дұрыс.
Бизнес-жоспардың басқа тарауларын одан ары қарай жазу үшін бұл жұмыс
әрекет етуші кәсіпорындардың сыртқы инвесторларды тартуға бағдарланған
инвестициялық жобаларына бағытталады.
Бизнес-жоспарды әр түрлі тұрғыдан жасау қажет.
Жоспар кәсіпорынды құрушылармен бірге жұмыс істейтіндердің барлығының,
ұйымдастырушылардың, инвесторлардың, заңгерлердің, болжамданған
акционерлердің және т.б. жағымды әсерін тудыруы керек.
Бизнес-жоспар қателіктерді жоюға, фирманың қалыпастуын тездетуге, оның
кірістерін ұлғайтуға мүмкіндік береді.[13]
Жобаның ойдағыдай аяқталуына оның барлық қатысушылары мүдделі. Соған
орай бизнес-жоспар олардың мүдделерін қанағаттандыратын дәйекті
ақпараттарды мазмұндауы тиіс.
Мәселен:
- жобаның жетекшісі және командасы – алынған табыстың үлесінен жұмыстың
нәтижесі бойынша (жобаның сұраныс берушісінің жалдауы бойынша жұмыс
жағдайында) марапаттау, кәсіптік рейтингісін арттыру;
- сұраныс беруші (иегері) – жүзеге асырылған жобадан түскен кірістер,
фирманың қызметіне жаңа бизнес-процестерді ендіру, әрекет етуші бизнес-
процестердің реинжинирингі және ақырғы есептегі фирманың тапсырылған
стратегиялық бағыттарында қайта құрылуы;
- билік органдары – барлық қатысушылардың салығы, сондай-ақ жоба іске
асырылатын аймақтың, территорияның әлеуметтік, экономикалық, экологиялық
және басқа да мәселелерін шешу;
- тұтынушылар – тауарлар мен қызмет көрсету;
- инвесторлар – салынған каиталдардың пайызбенен қайтарылуы, шаруашылық
жүргізуші таңдалған стратегиялық аймақта тұрақты табыс әкелетін қызметтің
жағдайы;
- басқа да мүдделі тараптар - өздерінің экономикалық және экономикалық
емес мүдделерін қанағттандыру.
Бизнес-жоспардың бір жағынан – елеулі аналитикалық құжат,
екінші жағынан – жарнама құралы екендігін есте сақтаған дұрыс
Сондықтан да ол, қаржыгерге, банкирге, бизнес бойынша серіктеске
түсінікті іскерлік тілінде жазылуы тиіс; ақпарат өте дәл, нақты, айқын,
сыйымды, сонымен бірге өте қысқа болуы керек.
Инвестициялық компаниялар банкінің көптеген ұсыныстарын ескеруі тиіс,
сондықтан да бизнес-жоспар бұл құжатты көрстеуге ұсынатын ұйымның және жеке
тұлғаның талаптары стандарттарын ескеріп барып, дайындалуы қажет.
Мұқият құрастырылған бизнес-жоспар фирманың курсын жалғастыруға
көмектесіп қана қоймайды, сонымен бірге қызметті қамтамасыз ету бойынша
(бизнес-жоспар мәнді міндетті шешеді) басшылық етеді.
Әлеуетті инвесторлар (капиталды ұсынған адамдар) іс жүзінде күн сайын
тәуекелшіл жобаларды қаржыландыру жөнінде көптеген сұраныстар алады,
сондықтан да оларға фирма және оның белгілі бір жоспарына (бизнес-
жоспарына) сәйкес келетін кәсіптік өнімдері туралы ақпараттарды ұсынып
отырған жөн.
Тек ақпараттардың қажеттілігінде дайындалған, болжамданған жобаны
қаржыландыру көздері үшін қажетті бизнес-жоспар ғана, әрине, олардың
жоспарлау шеберлігіне қарай капитал иелерінің бағалау көзқарастарына өз
әсерін тигізері даусыз.
Сондай-ақ, инвесторлар аталмыш кәсіпорын басшылығының жалпы
құзырлылығын бағалайды.
Басқа тепе-тең жағдайлар кезіндегі жақсы дайындалған бизнес-жоспар
барлық уақытта әр түрлі көздерден қаржылық қолдау алуға мүмкіндікті
жоғарылатады.
Бизнес-жоспар ұғымы тар ауқымда да немесе кең ауқымда да
түсіндірілуі мүмкін, ал оның мазмұны аталмыш құжаттың тағайындалуына
байланысты болады.
Мысалы, бизнес-жоспарда әлеуетті инвесторлардың жобалары туралы
ұсынылған ақпараттарға бағытталған инвестициялық жобан аталуы мүмкін
Кейбір жағдайларда бизнес-жоспарды дайындау жобаны жасаудың аралық
сатысы болып табылады, ал бизнес-жоспардың өзі жобаны ұстаушылар мен оның
әлеуетті қатысушыларының арасындағы келісімдерді жүргізу үшін негіз ретінде
шығады. Соңғы жағдайда онда қаржыландырудың формасы мен шартын бағалау ең
жалпы түрінде ғана келтірілуі немесе тіпті түсіп қалуы мүмкін.[14]
Соңғы нұсқасындағы негізделген материалдар егжей-тегжейлі әр түрлі
сатысында үш құжаттан тұруы мүмкін:
1.Инвестициялық жобаның бизнес-жоспарда негізгі тағайындалуы –
инвестордың аталмыш жобаны одан ары қарай қарастыруының мақсатталығы туралы
шешімдерді қабылдауы үшін, сондай-ақ кәсіпорынның ұйымның жобалар пакетін
қалыптастыру мақсатындағы жоғары деңгейдегі басшылары үшін қажетті барынша
сығымдалған аналитикалық ақпараттарды ұсыну шегінен;
2.Инвесторларға ұсыныстардың егжей-тегжейлі бағасын жеткілікті етіп
беретін инвестициялық жобаның қысқа бизнес-жоспарынан, құрылымданған
ақпараттарды көрсетуден және одан ары қарай қайта өңдеулер жасау үшін
жобаларды іріктеуден;
3.Ең ақырғы кешенді шешімді, инвестицияларды пайдаланудың егжей-
тегжейлі талданған негіздемесін және жобаны іске асыру бойынша әрекет етуші
жұмыс жоспарын қалыптастыру үшін қажетті ұсынылған инвестициялық жобаның
толық бизнес-жоспарынан .
1.2 Бизнес жоспар құрудың мақсаттары мен міндеттері және принцптері
Бизнес (ағылшыннан аударғанда business : іс, қызмет, коммерция дегенді
білдіреді.) - пайда беретін, табыс немесе басқа түсімдер әкелетін
экономикалық қызмет немесе басқа қызмет түрі. [15]
Қазақстандық компаниялар президенттің бастамасын қолдады және қазір
көптеген фирмаларда әлеуметтік қызметке баса көңіл бөлінеді. Бұл тұрғыда
нарықта тұрғын үй сапасы және Барлығы адамдар үшін! ұранымен белгілі
KUAT корпорациясы жақсы үлгі болып табылады.
Қазіргі нарық экономика жағдайындағы Қазақстан экономикасында
бизнес-жоспар жасау қажеттілігі туып отыр, себебі, бизнес-жоспар
керекті кәсіби тәжірибесіз кәсіпкерлік қызметтің тиімділігін жоғарлатуға
мүмкіндік беретін құрал болып отыр.
Бизнестің әлеуметтік қызметі, Қазақстан Республикасының
территориясында бизнесті ұйымдастыру мәселелері қарастырылған
Қазақстандық бизнесмендер әлеуметтік бағдарламаларға ақша бөлу
мүмкіндіктері бар, бұл адамдар өмірін әжептәуір жақсартады. Бүгін көптеген
кәсіпкерлер қайрымдылықпен айналысады. Қазақстан әлемнің тиімді даму
үстіндегі елдері қатарына ену үшін, бізде азаматтар үшін жаппай жоғары өмір
стандарттары жасалуы тиіс. Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев өзінің
жыл сайынғы 2014 жылғы наурыздағы Жолдауында отандық компаниялардың бизнес,
жұмыскерлер үшін, сондай-ақ ел мүддесі үшін мәнін баса айта отырып, оның
әлеуметтік жауапкершілігі тақырыбын қозғады.
Бизнестің әлеуметтік жауапкершілігі бұл әлеуметтік, экономикалық және
экологиялық салаларда қоғамның дамуында ерікті үлес қосты. Жалпы алғанда
БҰҰ Жаһандық Шартының 9 принциптерін сақтауға бағытталған ерікті іс-
шаралар кешенін білдіретін бизнесті ұйымдастыру қызметкерлерінің,
тұтынушылардың, серіктестердің, жергілікті қоғам мен республиканың
алдындағы жауапкершілікті білдіреді.[16]
Бизнес — ақшаны бөлу, пайда алуға бағытталған стратегиялық және
тактикалық тәсілдердің жиынтығын құрайтын адам қызметінің күрделі түрі
болып табылады.
Кәсіпкерлік жобаларды жүзеге асыру жоспарлары шет ел тәжірибесінде
бизнес-жоспар деген атқа ие болды.
Бизнес (ағылшыннан аударғанда business : іс, қызмет, коммерция дегенді
білдіреді.) - пайда беретін, табыс немесе басқа түсімдер әкелетін
экономикалық қызмет немесе басқа қызмет түрі. Бизнес-жоспар бұл іскерлік
жоспарлауды білдіреді.
Бүгінгі таңда отандық тәжірибеде оның алуан түрлі анықтамалары бар,
біразы шетелдік тәжірибеден алынған. Түрлі дерек көздерінен алынған
бірнеше бизнес-жоспардың анықтамаларын қарастыра көрелік:
Бизнес-жоспар фирманың ішкі жоспарлау құжаты болып табылады, мұнда
кәсіпорынның өндірістік және коммерциялық қызметінің барлық негізі
жоспарларының аспектілері баяндалады, қыржы шаруашылық міндеттерді шешуге
тиімді тәсілдер мазмұндалады.
Бизнес-жоспар — кәсіпорынның, фирманың өзіндік кәсіпкерлік
қызметіне берілетін шынайы баға, сонымен қатар ол нарық
қажеттіліктерімен қалыптасқан жағдайға сәйкес жобалық-инновациялық
шешімдерінің қажетті құралы.[17]
Нарықтық экономикада бизнес-жоспар жұмыс істеп тұрған фирмалар мен
жаңа құрылып отырған фирмалар үшін кәсіпкерліктің барлық саласында
пайдаланылатын жұмыс бағдарламасы болып табылады.
Сонымен қатар, бірдей бизнес және бірдей бизнес-жоспар мүмкін емес
екенін атап өткен жөн. Олар түр бойынша ұқсас болуы мүмкін, бірақ мақсаты,
міндеті және мазмұнына қарай және бизнестің бағытына қарай белгілі бір
бөлімдері әр түрлі болып табылады, ал құрылымында айырмашылықтар
боладыБизнес-жоспардың шеңбері 2-суретте көрсетілгелген
Сурет 1.2. - Бизнес-жоспардың шеңбері
Ескерту: Бизнес – жоспар оқу құралынан
Еркін кәсіпкерлік пен бизнес жоспарлаудан құралады. Ешкімде
бизнесменді өзінің бизнес операциялары үшін жоба немесе жоспар жасауға
мәжбүр етпейді. Мұны өмірдің өзі тәжірибе, тәуекел қорқынышы, алдын-ала
келіп білмеген салдарлар мәжбүрлейді.
Нарықтық экономикада бизнес-жоспарлардың түрлері, мазмұны, құрылымы
және тағы басқа белгілері бойынша көптеген үлгілері бар. (3-сурет)
Сурет 1.3 - Бизнес-жоспардың түрлері
Ескерту:Бизнес – жоспар оқу құралынан
Бизнес-жоба тұлғаның негізгі ойын, пайда әкелетін кәсіпкерлік
операциясын іске асырудың ортақ идеясын білдіреді. Жобада белгіленген
операцияның мазмұны мен бағыттылығы суреттеліп, негізделеді, күтілуші
нәтижеге есептеледі. Әдетте, кәсіпкерлік жобалар ірі, ұзақ мерзімді
операциялар үшін қажет, өйткені көптеген аз ауқымды мәмілелер үшін
ойластыру мен бағалау есептерін іске асырудың өзі де жеткілікті.[18]
Әр түрлі белгілерге қарай бизнес-жоспарларды келесідей ажыратуға
болады:
- Соңғы тұтынушы бойынша — ішкі пайдаланушыға, банктерге, жергілікті
әкімшілікке, бизнес-серіктеске (сатып алушылар, несие берушілер),
акционерлерге, инвесторларға арналған бизнес-жоспарлар;
- Жасау мақсаттары бойынша — сыртқы қаржыландыруды алу; даму
стратегиясын құру; компания іс-қызметін жоспарлау үшін арналған бизнес-
жоспарлар;
- Ресімдеу бойынша — қосымшасы бар және қосымшасыз бизнес-жоспарлар;
- Көлемі бойынша — қысқартылған және жайылыңқы бизнес-жоспарлар;
- Пайдаланатын әдістемелер бойынша — ЮНИДО (UNIDO) халықаралық,
қазақстандық, ресейлік немесе жаңа батыс әдістемелерді пайдаланып
жасалған бизнес-жоспарлар;
- Жоспарлау көкжиектері бойынша — ұзақ мерзімді, орта мерзімді,
қысқа мерзімді бизнес-жолспарлар;
- Қаржылық моделдеу бағдарламаларын пайдалану бойынша — Project
Expert; АльтИнвест; Excel негізінде жасалған есептеулер; сайтының
бағдарламасын пайдалану арқылы жасалған бизнес-жоспарлар;
- Жоспарлау объектісі бойынша — бизнес-жоспарда келесі субъектілердің
қызметі жоспарлану мүмкін: компаниялар; компания тобы; шағын кәсіпорын;
жоба; бизнес бірлік (бизнес бағыты).
Жобалар негізінде іс-әрекет бағдарламасы немесе үрдістердің орындалу
жоспарлары әзірленеді. Бірқатар жағдайларда бизнес-жоспарда іс-әрекеттер
бағдарламасы мен жоба біріктірілген. Операцианың бизнес-жоспарын
дайындау кәсіпкерліктің барлық нұсқалары мен түрлеріне тән болып келеді.
Егер бизнес-жоспар құжат түрінде пайда болмаса, онда ол ең болмағанда
кәсіпкердің ойында өмір сүруі тиіс. Ірі көлемді қымбат кәсіпкерлік жобалар
жасау үшін, операция басталғанға дейін бизнес-жоспар құру қажет, бұл
кәсіпкерлік қызмет үшін норма болып санаулы керек. Егер сіздің бизнес-
операцияны қаржыландыруға несие беруге келісім беретін адамды таба
қоюыңыз қиын болады.
Бизнес жоспар құрылымы мен мазмұнында қатаң тәртіп жоқ, бірақ теориямен
экономикалық тәжірибелерімен белгіленген талаптар мен ережелерге бағынады.
Инвестициялық жобаны жасау үшін мынаны ескеру қажет, капиталды
инвестициялардың бастапқы шарты – болашақта алғаш инвестицияланған
капитал шығынының орнын толтыруға жеткілікті болатын ақша түсімдері
түріндегі экономикалық қайтарым алу, белгіленген мерзім ішінде
инвестициялық жобаны іске асыру.[19]
Кез келген инвестициялық жобаның төрт элементін қарастыру қажет:
• Шығындар көлемі – инвестициялар ( investment);
• Шаруашылық қызметтен келетін ақша түсімдері түрлеріндегі
әлеуметтік пайдалар (operating cash teows );
• Инвестициялар өмірінің экономикалық мерзімі, яғни инвестициялық
жоба кіріс әкелетін уақыт кезеңі (economic ).
Бизнес-жоспарлау үрдісі 4-суретте көрсетілген.
Сурет 1.4 - Бизнес-жоспарлау үрдісі
Ескерту:Диплос жұмысындағы бизнес жоспар оқу құралынан
Төрт элементке жасалған экономикалық талдау инвестициялық жобаның
тартымдылығына баға беруді мүмкін етеді. Инвестиция термині латынның
invest, яғни салым салу сөзінен шыққан.
Макроэкономикада инвестиция өндірістің жаңа құралдарына арналған, жаңа
тұрғын үйге арналған шығындардың жиынтық шығыны болып табылады, тауар
қорларының өсімін білдіреді, яғни инвестиция дегеніміз — ағымдағы кезеңде
тұтынылмаған, бірақ экономикадағы капитал өсуін қамтамасыз ететін ішкі өнім
үлесінің бір бөлігі.
Бизнес-жоспардың жалпы құрылымы. Бизнес-жоспардың негізгі
элементтері болып келесілер табылады: [20]
➢ титул парағы;
➢ кіріспе бөлім (жобаның түйіні);
➢ аналитикалық бөлім;
➢ мазмұнды бөлім (жобаның мәні);
➢ фирманың ішкі жоспарлау бөлімдері.
Бизнес-жоспардың құрылымы, көлемі және бөлімдердің нақтылану дәрежесі
шығаратын өнімге, технологиялық мүмкіндіктеріне, компанияның ерекшелігіне
және қызмет ету сферасына және т.б. байланысты әр түрлі болып келеді.
Сурет 1.5 - Бизнес-жоспардың құрылымы.
Ескерту: Бизнес – жоспар оқу құралынан
Бизнес-жоспар бұл —
• инвесторға жобаның табысы екенін сендіретін дәлелдемелер жүйесін
келтіруі;
• кәсіпорынның өміршеңдігі және болашақ тұрақтылығы дәрежесін
анықтау;
• кәсіпкерлік іс-әрекет тәуелділігін алдын ала білу;
• дамудың сандық және сапалық көрсеткіштер жүйесі түріндегі бизнестің
перспективаларын нақтылауы;
• жоспарлаудың бағалы тәжірибесін алу жолымен компанияға және жұмыс
ортасына перспективті көз қарастың ұлғаюы.
Бизнес-жоспардың құрылымын талдаған кезде келесі бөлімдер бар
деп жан-жақты қарастырайық.
Бизнес-жоспардың ең маңызды жағы болып инвесторлармен жобаны
төмендегі элементтер бойынша бағалауды айтамыз:
- өнім (қызмет) шығару мүмкіндіктері, қажеттері және көлемі;
- потенциалды тұтынушыларды;
- ішкі және сыртқы нарықтарда өнімнің бәсекеге қабілеттілігі;
- нарықтың өз сигментін;
- тиімділіктің әр түрлі көрсеткіштерін (коммерциялық, аймақтық,
бюджеттік);
- бизнес-ойды бастаған тұлғаның капиталының жеткіліктігін және
қаржыландырудың мүмкін көздерін.
Бизнес-жоспар мүмкін болатын инвесторлармен келісім сөз жасасқан
кезде бизнес-ұсыныстың негізі болып табылады. Сонымен қатар ол қажетті
қызметкерлерді жұмысқа шақыру немесе фирма персонымен келісім шарт жасау
кезінде қолданылады. Бизнес-жоспар фирманың ішкі құжаты болып табыла
ғана қоймай, келісім шарттарды бекіткен кезде пайдаланылады. Бұл Бизнес-
жоспардың құрылымы, түрлі және безендіруге деген белгілі бір талаптарды
қоюын талап етеді.
Бизнес-жоспарда болашақ тауардың әр бөлігі сипатталуы керек. Сипаттамада
келесілер қамтылады:
– тауарды пайдаланудағы негізгі қасиеті мен пайдалану тәсілін және
тауардың тұтынушылар қажеттілігіне сәйкес келуінің дәрежесі;
– сұранысты бағалау, тауардың тұтыну бағасы, тауар айналымының өміршеңдік
кезеңі;
– бәсекелес тауарлардан өзіндік тауардың айырмашылығы;
– тауарды қорғау деңгейі, яғни кәсіпорын патенттелген бе; авторлық
құқықтары бар ма; тауарлық маркасы тіркелген бе? [21]
Сонымен бірге бұл мәселені қарағанда бәсекелестік теориясының екі түрінің
біреуіне көңіл аудару керек. Арзан жұмыс күші, шикізат, материал, энергияны
пайдалану негізінде ең төмен шығын есебінен тауардың басқа да сондай
тауарларға қарағанда салыстырмалы арзандығымен тұтынушыларды тарту немесе
өнімнің сонылығы, өте сирек технологияны қолдануы, фирманың атағы
ескеріледі. Ол үшін мынадай сұрауларға жауап берілуі керек:
– Ұсынылатын тауардың өзіне тән ерекше қасиеті бар ма? Ол тұтынушылардың
назарын аудара ма? Нарықта қанша уақыт жаңа тауар бола алады?
– Егер ұсынылатын тауарда ешқандай артықшылық болмаса, онда ол тауарға
тұтынушының назары неге ауады?
Кәсіпкерлік өнімді айқын көзге елестету үшін және өндірістік келісімдер
үшін тауардың тәжірибелі сынақтан шыққан үлгісі болуы керек. Тауардың
үлгісі болсын, болмасын тауар жөніндегі мәліметтер толық болуы керек: толық
сипаттамасы, моделі, бейнесі, қасиеті, белгісі көрсетілуі керек. Күрделі
технологиялық бұйым өндірілетін болса, сервисті ұйымдастыру туралы жазылуы
керек. Бұл бөлімде өнімнің сатылу бағасы анықталуы тиіс, ол сенімді болуы
үшін инфляцияны ескерген жөн.
Өнімді өткізу нарығы, бөлімінде нарықты зерттеу жинақталған мәліметтер
бойынша жасақталады. Мұның негізгі мақсаты нарықтағы жаңа тауардың алатын
орнын дәлелдеу және анықтау, сонымен бірге нарық конъюнктурасы жөнінде
толық мәлімет көрсетілуі керек.
Бөлімнің бірінші кезеңі - нарықтың потенциалдық сиымдылығын анықтау, яғни
тұтынушылардың белгілі-бір мерзімде (1айда,1жылда) сатып алатын тауарлардың
жалпы құны. Оның мөлшері көп факторлармен байланысты: әлеуметтік, мәдени,
климаттық, экономикалық. Сондықтан мақсатты нарықты сипаттау керек. Нарықты
сегменттеудің мынадай мүмкін критерийлерін қолдану керек:
а) Жеке тұлғалар үшін: жасы; жынысы; ұлты немесе этникалық тобы; білімі;
сүйікті ісі не қызметі; қандай әлеуметтік топқа кіреді; мамандығы; табыс
деңгейі; жанұяның өмірлік циклі.
ә) Фирмалар үшін: қызмет сферасы; тұрақты орны; құрылымы; сату мөлшері;
өнімді бөлу каналдары; жалдамалы жұмысшылар.[23]
Екінші кезеңі - сатылу потенциалының сомасын анықтау, яғни кәсіпорынның
нарықтағы ара салмағы және соған сәйкес оның мүмкіншілігіне қарай тауар
өткізудің максималды сомасы. Тауарды өткізу нарығы, тек қана потенциалды
сату сомасын анықтау емес, сонымен бірге нарықты нақты бағалау болады.
Осыдан үшінші кезең туындайды. Ол сату көлемін болжау, яғни кәсіпорынның
мүмкін болатын жалпы шығыны және сол баға деңгейі жағдайында қанша тауар
сатып алатынын немесе қызмет көрсететінін белгілеуі керек. Мақсатты нарықты
анықтап және қажетті пайдалылық пен болашағын анықтағаннан кейін бизнес-
жоспарда болашақ бәсекелестерді анықтау керек. Яғни ұқсас іспен, және
жанама іспен айналысатын бәсекелестерді зерттеу керек.
Істің салаларын талдау. Саланы сипаттауда нарықтағы абсолютті көлемін
көрсету керек. Мұнда нарықтың өсуге немесе тоқтатуға бейімделгендігі мен
нарықтың негізгі сегменттері сипатталады. Нарықтың ішкі және сыртқы
факторларды қаншалықты сезінетінін, циклдық және кезеңдік тербеліске
ұшырағандығын, бәсекелестердің нарықтағы орны мен олардың бағыттарын,
сегменттерін және басқа да салаларын біліп сипаттау қажет. Бәсекелестерді
бағалау мен бәсекелестік стратегияны таңдау жасалады [21].
Бәсекелесті бағалау мен бәсекелестік стратегияны таңдауда саладағы
жалғыз өнім өндіруші мен сатушы бола тұра, кәсіпорын бәсекелестік күштермен
байланысты болады, себебі басқа да әртүрлі қажеттілікті қанағаттандыратын
құралдары болады. Қазіргі кезде ішкі нарықта ең мықты бәсекелестердің бірі
шетел компаниялары болып табылады. Олар тұтынушыларды тауардың сапасымен,
қол жеткізерлік бағамен сондай-ақ ең күшті орамамен, дизайнымен
ынталандырады [21]. Сондықтан, олармен бәсекелестік күресте отандық
кәсіпорындар халықаралық тәжірибедегі бәсекелестік стратегияға келу керек.
Бәсекелестік бөлімнің мақсаты - бәсекелестік күрестегі тактиканы
таңдауды жеңілдету және қателіктен сақтану. Қателіктерге кіретін басты
мәселе аса қаныққан нарыққа ену әрекеті. Бәсекелестердің іс-әрекетін терең
талдау, стратегияны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
бет
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕРДІҢ ЖӘНЕ ШАРТТЫ БЕЛГІЛЕРДІҢ ТІЗІМІ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 КӘСІПОРЫННЫҢ БИЗНЕС ЖОСПАРЫН ҚҰРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Бизнес - жоспардың мәні және
көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Бизнес -жоспар құрудың мақсаттары мен міндеттері және
принцптері ... ..16
1.3 Бизнес-жоспарларды жасаудың шетел әдіснамасы және оны Қазақстан
экономикасы жағдайында қолдану
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...29
2 КӘСІПОРЫННЫҢ ӨНДІРІСТІК БИЗНЕС - ЖОСПАРЫН
ҰЙЫМДАСТЫРУ
2.1 Балапан ясли – бақшасы мемлекеттік коммуналдық қазыналық
кәсіпорынының экономикалық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
2.2 Балапан ясли – бақшасы мемлекеттік коммуналдық қазыналық
кәсіпорынның қаржылық шаруашылық қызметін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ..41
2.3 Балапан ясли – бақшасы мемлекеттік коммуналдық қазыналық кәсорын
өнімдерін өткізу нарығын
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
6
3 КӘСІПОРЫНДА БИЗНЕС ЖОСПАР ҚҰРУ ЖӘНЕ ОНЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Балапан ясли – бақшасы мемлекеттік коммуналдық қазыналық
кәсіпорынның бизнес - жоспарының
маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
3.2 Балапан ясли – бақшасы мемлекеттік коммуналдық қазыналық
кәсіпорында бизнес-жоспардың тиімділігін
айқындау ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 70
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕРДІҢ ЖӘНЕ ШАРТТЫ БЕЛГІЛЕРДІҢ ТІЗІМІ
1. ФҚТ
2. ТМҚ
8. РВР
3. ШЖС
4. ҚҚС
5. ЕТҚ
6. ҚХР
7. АҚШ
9. РІ
10. NPV
11. ІRR
12. БАҚ
Кіріспе
Тақырыптың өзектiлiгi. Қазіргі нарықтық экономикалық қатынастар
жағдайында әрбір кәсіпорын өзінің қызметін келешекте одан әрі жалғастыру
үшін, нарықтағы жағдайлардан хабардар болып, сонымен қатар бәсекелестік
қабілеті болуы керек. Келешекте кәсіпорын өзінің қызметін тоқырау қаупінен
сақтау үшін, өндірісінің тоқтап қалмауы үшін сырттан күрделі салымдар
немесе банктерден несие алуы керек. Бұл жағдайда кәсіпорын банктен несие
алу немесе сырттан күрделі салымдарды тарту мақсатында, оларға өзінің
өнімнің көлемін, оған кететін шығындар жайлы құжаттар жасайды. Бұл
жасалатын құжат бизнес-жоспар немесе күрделі салым жобасы деп аталады.
Бұндай бизнес-жоспарлар қысқа мерзімге, орта мерзімге және ұзақ мерзімге
жасалады.
Кәсіпорынды белгілі бір кезеңге дамытуда пайда алу мақсатымен
мәмілені, жүзеге асырудың бағдарлама жоспары, көзделген мақсатқа қол
жеткізуге бағытталған шаралар жүйесі бизнес-жоспарды құрайды. Бизнес-
жоспардың инвестициялық және жекешелендіру жобаларын техникалық-
экономикалық жағынан негіздеу кезеңінде әзірленеді. Бұл орайда бизнес-
жоспардың күрделі салымшыға капиталдың қандай мақсатқа жұмсалатынын анықтау
үшін қажет, ал кәсіпорын жобаны іске асыру барысында іс-қимыл жасау
бағдарламасын әзірлеу және басқару үшін қажет. Мұндай жоспарды кәсіпорынның
сипаттамасы, оның әлеуметік мүмкіндіктері, ішкі және сыртқы ортаның бағасы,
маркетингтік стратегиясы және кәсіпорынды дамыту туралы нақты деректер
қамтылады. Онда ықтималдық тәуекелділік көрсетіледі, яғни жоспарда қауіп-
қатердің болуы мүмкін екендігі ескеріледі және оны азайту шаралары
белгіленеді. Кәсіпорынның бизнес-жоспар бөлімдерінің құрылымы мен көлемін
дербес анықтайды, бірақта оларды дайындау кезінде мынадай факторлар
ескерілуі тиіс. Оларға қолданылатын технологияның, нарықтың ерекшеліктері,
бәсекелесуге қабілеттілік, өнімнің тауарлық көлемі белгілі мәселелердің
пысықталу деңгейі жатады.
Осыны есепке ала отырып, бизнес-жоспар мәміле жүргізудің және осы
негізде пайда табудың жоспар бағдарламасы болып табылады. Бұл жүйе алға
қойылған мақсатқа қол жеткізуге бағытталған жоспарлы ұйымдастырылған
экономикалық, техникалық, ұйымдастырушылық және әлеуметтік іс-шаралар
әрекеті болып табылады.
Нарықтық қатынастары дамыған елдерде үлкен, орта және кіші бизнес
кәсіпкерлері жаңа істі бастау алдын, оны жан-жақты қарастырады. Бұл
түсінік, нарықтық конъюнктура талдауында негізделуді, өзіндік ресурстар мен
мүмкіндіктердің шығуы, қаржылық есеп айырысу және өзіндік бизнес-жоспарды
ұсынады. Оны ереже бойынша 3 жылға, ал үлкен жобаларды 5-10 жылға құрады.
Бизнес-жоспарды жасаушылар жобанынң немесе жаңа істің мәнісін терең
білуімен қатар, экономикалық негіздермен, нарықтық қимылды, әртүрлі
болжаудың әдістерін қолдана білуі керек. Бизнес-жоспар статистикалық есеп
беру құжатына жатпайды. Оны статистикалық мекемелермен, салық
инспекцияларына жібермейді. Тәжірибеде, оны жасаудың мақсатты бағыты –
несие алу мен серіктестікке шақырады. Банктер, инвестициялық қорлар және
басқа да қаржылық нарықтағы субъектілер, кәсіпорынның бизнестегі
потенциалды серіктестіктері, ең алдымен фирмамен және оның жобасымен бизнес-
жоспар арқылы танысуды талап етеді. Қатаң регламент құрудың жоқтығына
қарамастан, бизнес-жоспар халықаралық стандарттағы бизнеске жол ашады.
Сондай-ақ әлемдік тәжірибе көрсеткендей, бизнес-жоспар өзіңнің болашағыңды
жақсы елестету үшін, тапсырмаларды анық түсіну үшін тиімді болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен мiндетi. Жұмыстың мақсаты - "Балапан"
кәсіпорнының бизнес-жоспарларын тиімді өңдеп,іске асуын басқару. Қойылған
мақсатқа жету үшін жұмысты жазуда келесі нәтижелі міндеттер қойылды:
бизнес-жоспардың мәнінің, құрылымының және тиімділігінің теориялық
негіздерін зерттеу;
"Балапан" кәсіпорнының өндірістік әлеуетін, қаржылық қызметін және
өндіретін өнімдерін өткізу нарықтарына талдау жасау;
кәсіпорынның бизнес-жоспар тиімділігін бағалау және әдістерін қолдану.
Зерттеудің пәні. "Балапан" ясли –бақшасы мемлекттік коммуналдық
қазыналық кәсіпорны – ұлттық және адамзаттық құндылықтарды ескере
отырып, әр баланың талабын, бейімділігін қабілеттілігін дарындылығын іске
асыру және оның даму ерекшеліктері мен денсаулық жағдайын жақсартуға,
потриот болуға және өсіп білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау.
Зерттеу обектісі ретінде. "Балапан" ясли –бақшасы мемлекттік
коммуналдық қазыналық кәсіпорынының даму жоспарлары мен стратегиясы алынып
отыр.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негіздері ретінде бизнес жоспар және
кәсіпорынның даму стратегиясы туралы, кәсіпорында бизнес жоспар
қалыптастырып, оны жүзеге асыру бойынша отандық және шетел ғалымдарының
еңбектері, ҚР үкіметінің заңдық және бағдарламалық құжаттары, Қазақстан
Республикасының статистика агенттігінің материалдары мен арнайы
нормативтік құжаттары негіз болды.
Зерттеудiң практикалық және тәжірибиелік маңыздылығы. Зерттеудің
нәтижелерi мен тұжырымдары сыбайлас жемқорлық, оған қарсы күрес мәселесінің
ғылыми негiздерiн өз деңгейiнде толықтырады. Арнайы зерттеу нысанасы
негiзiнде сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес саласындағы әлемдік тәжірибені
жинақтап, жүйелеуге талпыныс жасалды. Зерттеудiң нәтижелерiн сыбайлас
жемқорлық қылмысқа қарсы күрес мәселесі бойынша арнаулы курстар оқуда,
семинарлар жүргiзуде, заңтану курсында, қоғамдық практикада пайдалануға
болады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі
бөлімнен, қорытындыдан, - кестеден, - сызбалардан және қосымшалардан
тұрады. Бұл дипломдық жұмыста үш бөлім қарастырылады.
Бірінші бөлім бойынша кәсіпорынның бизнес-жоспар құру ұйымдастыру-
экономикалық сипаттамасы, яғни, оның құрылу тарихы, басқару құрылымы және
технико-экономикалық көрсеткіші туралы.
Екінші бөлімде, негізгі тақырыбым бойынша, кәсіпорынның бизнес-
жоспарын құру әдісі және оның өндірістік тиімділігінде алатын орны туралы
жазылған. Бұл бөлімде жоспарды құрудың әдістері мен принциптерін, мазмұны
мен құрылымын және қаржылық жағдайы жөнінде талдау көрсетілген.
Үшінші бөлімде, іс-жоспар тиімділігінің өлшемі және оны бағалау
әдістері, оның өндірісте алатын тиімділік орны, тиімділікті бағалау
әдістерінің жалпы сипаттамасы жөнінде талданған.
Жұмысты жазу барысында осы бағытта зерттеулер жүргізген ғалымдардың
еңбектері, монографиялары, басылымдардағы ғылыми мақалалар, "Балапан" ясли
коммуналдық қазыналық кәсіпорнының мәліметтері, ережелері, бизнес-
жоспарлары қолданылды.
1 Бизнес жоспарды құрудың теориялық негіздері
1.1 Бизнес жоспардың мәні және көрсеткіштері
Нарықтық экономикада өнеркәсіптің тиімді еңбек етуі кәсіпорын
жұмысын дұрыс жоспарлауға байланысты болып келеді. Кәсіпорынның негізгі
жоспарларына кәсіпорынның даму жоспары, өндірістік бағдарлама кәсіпорынның
әлеуметтік-экономикалық даму жоспары жатады.[1]
Қазіргі уақытта кәсіпорынның даму жоспарын жасау барысында, жоспарлау
методологиясын әрі қарай жетілдіруге көп назар аударылады.
Жоспарлау методолгисына жоспарларды жасаудың түрлері мен әдістері
жатады. Жоспарлау методологиясын дамытудың негізгі бағыттары:
– жоспарларды дамыған ғылыми-техникалық және есептік-экономикалық
негіздеуді ұлғайту;
– қажетті нормалар мен нормативтерді қолдану;
– өндірісті техникалық-экономикалық негіздеу;
– баланстық есептеулер жүргізу;
– өндірістің тиімділігін арттыру көрсеткіштерінің, жүйесін жақсарту;
– материал сыйымдылығын, қор сыйымдылығын азайту;
– еңбек өнімділігін арттыру;
– жоғарғы сапалы өнім шығаруды ұлғайту;
– жоспарлардың ыңғайлығын, ықшамдылығын қамтамасыз ету және т.б.
Кәсіпорынның даму жоспарын прогрессивті техникалық экономикалық
нормалар мен нормативтерді қолдану арқылы негіздейді. Норма дегеніміз-
қандай да бір өнімді шығаруға кететін қажетті шикізат, материал, отын
энергияның ең көп кеткен шығыны, ол абсолюттік шама болып есептеледі.
Норматив дегеніміз - салыстырмалы шама, еңбек құрал-жабдықтарының
қолданылуын көрсететін көрсеткіш.[2]
Нормалар мен нормативтерді жасаған кезде, ғылым мен техниканың жаңа
жетістіктерін, технологияның, өндірісті және еңбекті ұйымдастырудың
жетістіктерін, кәсіпорынның өндірістік қуатын кеңінен қолдануды және алғы
өнеркәсіптік тәжірибені есепке алып отыру керек.
Техникалық-экономикалық нормалар мен нормативтер мынадай топтар бойынша
жасалынады:
– нақты еңбек шығындары (өнімді шығаруға кеткен уақыт шығыны, қызмет
ету нормасы, жұмысшылар санының нормативі);
– материалдық шығындары нормасы (шикізат, материал, отын, жылу энергия
жабдықтардың үлестік нормалары);
– еңбек құрал-жабдықьарын қолдану нормативтері (машиналары, ірі құрал-
жабдықтарды, механизмдерді, құрал-саймандарды қолдану нормативтері);
– өндіріс процесін ұйымдастырудың нормативтері (өндіріс циклының
ұзақтығы, аяқталмаған өндірістің көлемі, шикізат, материалдар, отынның
қорлары);
– іске қосылатын кәсіпорын, өндірістер, цехтар мен агрегаттардың жобада
берілген өндіріс қуатын игерудің нормасы. Бұл арқылы қуатының
қаншалықты көлемде қолданылуы есептелінеді.
Нормалар мен нормативтер әртүрлі жағдайларда қолданылады. Тірі еңбек
шығындарының нормасы еңбек өнімділігінің деңгейін, жұмыс уақытының
қолданылу деңгейін, еңбекақының көлемін анықтауға қолданылады. Материалдық
ресурстар шығынының үлестік нормасы арқылы қажетті материалдың жеке түрлері
анықталады.
Нормалар мен нормативтер өнімінің өзіндік құнын анықтау үшін
қолданылады.
Жоспарларды техникалық-экономикалық негіздеу арқылы олардың
көрсеткіштерін анықтайды.
Жоспарлар мынадай көрсеткіштерді қолдану арқылы жасалынады:
– сандық;
– сапалық;
– көлемдік;
– үлестік.
Сандық көрсеткіштерге – жалпы өнім мен тауар өнімінің көлемі; сатудың
көлемі; жұмысшылардың саны; жалақының қоры; пайда көлемі; әртүрлі
өндірістік шығындардың мөлшері жатады.
Сапалық көрсеткіштерге – өндірістің экономикалық тиімділігі, еңбек
өнімділігінің өсуі; өзіндік құнды азайту, өндіріс тұрақтылығы, қор
сыйымдылығы; өнімнің сапасы жатады.
Сандық және сапалық көрсеткіштер бір-бірімен тығыз байланыста болады.
Көлемдік көрсеткіштерге – өндірістің жалпы көлемі, жеке процестер мен
факторлардың көлемі жатады.
Үлестік көрсеткіштерге – бір-бірімен байланысты бірнеше көрсеткіш-
тердің ара-қатынасы жатады; мысалы: бір өнімді шығаруға кеткен металл
шығыны.
Өнеркәсіптің жоспарлық көрсеткіштерін есептеу үшін табиғи, еңбек және
құндық өлшемдер қолданылады.
Табиғи өлшемдер - өндірістің көлемін, материалды ресурстарды
жоспарлағанда қолданылады. Олар сапалық және сандық көрсеткіштерді қамтиды.
Еңбек өлшемдері – еңбек өнімділігін есептегенде, жалақының мөлшерін,
өнім нормасын есептегенде қолданылады. әдетте норма сағатпен белгіленеді.
Құн өлшемдері – көрсеткіштердің құнын көрсетеді. Құн өлшемі арқылы
өнімді сату көлемі, тауар және жалпы өнім жоспарланады.
Кәсіпорынның даму жоспары мынадай бөлімдерден тұрады:[3]
– Өнеркәсіп өнімін шығару жоспары (өндірістік бағдарлама) – негізгі
бөлім болып саналады. Бұл бөлімде әртүрлі өнімдерді құндық және табиғи
өлшемдерде шығару жоспараланады және өнім сапасын арттыру
қарастырылады. Сонымен бірге кәсіпорындарды мамандардандыру,
шоғырландыру, жинақтау, құрамдастыру жоспараланады.
– Ғылым мен техниканы дамыту жоспары. Бұл бөлімнің негізгі маңызы-
ғылыми-техникалық прогресті жылдамдату, ғылыми-зерттеу жұмыстарын
жоспарлау, прогрессивті технологияларды қолдану, өндіріс процесін
автоматтандыру, автоматтандырылған басқару жүйесін қолдануды
жоспарлау, еңбектің ғылыми түрде ұйымдастыру. Бұл бөлімге
стандарттандыру мен метрологиялық өлшемдерді жоспарлау да жатады.
Ғылым мен техниканы дамыту жоспарының көрсеткіштері: өндірісте жаңадан
шығарылған өнім, еңбекті механикаландыру және автоматтандыру деңгейі,
жұмысшылардың санын салыстырмалы түрде азайту, өндірістің техникалық
жағдайын жақсарту арқылы еңбек өнімділігін арттыру және тауар өнімінің
өзіндік құнын азайту, өнімнің сапасын арттыру, құрал-жабдықтарды,
материал сыйымдылығын, табиғи өлшемдегі еңбек өнімділігін қолдану және
т.б. жатады.
– Өндірістің экономикалық тиімділігін арттыру жоспары. Бұл жоспарда
өндірістің экономикалық тиімділігін арттырудың жалпы көрсеткіштері –
нақты еңбекті, негізгі қорларды, айналым қорларын, күрделі қаржыны,
материалдық ресурстарды қолдану көрсеткіштері беріледі. Бұл бөлімнің
негізгі көрсеткіштері – жалпы және таза өнімді өндіру қарқыны, ортақ
тұрақтылық, еңбек өнімділігінің өсу қарқыны, қор сыйымдылығы, айналым
қорларының айналысы, капитал сыйымдылығы және материал сыйымдылығы.
-Күрделі қаржы және күрделі құрылыс жоспары. Ол жаңа кәсіпорындар
салуды, кәсіпорындарды кеңейту және қайта құруды, ірі цехтар мен
обьектілерді кеңейтуді, өнеркәсіпті техникалық қамтамасыз етуді, өндірісті
техникалық қамтамасыз етуді, өндірістің технологиясын дамытуды;
механикаландыру мен автоматтандыруды қамтиды. Негізгі көрсеткіштері-
өндірістегі негізгі қорлар мен өндірістік қуаттарды іске қосу, жеке
обьектілер мен өндірістік базаларды салу, өндіріс қуатының өсімі, күрделі
қаржылардың көлемі, құрылыс-монтаж жұмыстарының көлемі, аяқталмаған
өндірістің көлемі.
– Материалдық-техникалық қамтамасыз ету жоспары. Оған өнеркәсіп
өнімдерін шығаруға кететін шығындарды есептейтін материалдық
есептеулер жүйесі жатады. Өндірістік өнеркәсіпке қажетті материалдық
ресурстарды нормалар мен нормативтерді қолдану арқылы есептеп
шығарады. Бұл жоспарда шикізат, материал, отын, энергия және т.б.
үлестік шығындарын азайтудың жолдары қарастырылады.
– Еңбек және кадрлар жоспары. Бұл жоспар өндіріс көлемі ұлғаюының және
оның тиімділігін арттырудың негізгі белгісі ретінде еңбек өнімділігін
жүйелі түрде ұлғайтуды қарастырады. Еңбек өнімділігінің көрсеткіші
салыстырмалы бағадағы нормативтік таза өнімнің жылдық көлемі
өндірістік жұмысшылардың орташа санына бөлу арқылы анықталады.
Бөлімнің негізгі бір көрсеткіші – жалақы қоры. Мұнда жұмысшылардың
орташа еңбекақысы анықталады. Осы жоспар арқылы жұмысшы кадрлар саны
мен қосымша өндіріске қажетті жұмысшылар саны белгіленеді.
– Өндіріс шығындары жоспары. Бұл жоспардың мақсаты - өндіріске кететін
шығындардың көлемін анықтап, осы арқылы өндірістен алынатын пайданың
көлемін табу және материалдық еңбек және қаржы ресурстарын пайдалы
түрде қолдану.
– Қаржылық жоспар (қаржы). Қаржы жоспарында мынадай көрсеткіштер
көрсетіледі – айналым қорларын есептеу, олардың айналымын тездету;
кәсіпорынның мемлекеттік бюджетпен қарым-қатынасы; негізгі өндіріс
қорларын салу және қолдану; пайдалы есептеу. Қаржы жоспарының маңызды
бөлімі – несие жоспары.
– Кәсіпорын ұжымының әлеуметтік даму жоспары. Жұмысшылардың әлеуметтік
жағдайын, еңбек жағдайын демалысын ұйымдастыруда жоспарлау шаралары
қарастырылады.
– Табиғатты қорғау және табиғат және табиғат ресурстарын пайдалы
қолдану жоспары. Су ресурстарын, жер ресурстарын, минералдық
ресурстарын және әуе бассейін сақтау мен дұрыс қолдану жатады. Сонымен
бірге аз қалдықты және қалдықсыз технологиялық процестерді
ұйымдастыру, құрамдастырылған өндірістерді дамыту, табиғи ресурстар,
шикізат және материалды кешенді түрде қолдануды жоспарлайды.
Бизнес-жоcпар — жоспар, бизнес-операцияларды жүзеге асыратын
бағдарлама, фирма, тауар, оның өндірісі, өтімділік нарығы, маркетинг,
операцияларды ұйымдастыру және олардың тиімділігі туралы мәліметтерді
мазмұндайтын фирманың әрекеті.[3]
Бизнес-жоспар – болжамданған бизнестің қысқа, дәл, қол жетімді және
түсінікті баяндалуы, неғұрлым перспективті шешімдерді таңдауға және олардың
жетістіктері құралдарын анықтауға мүмкіндік беретін әр түрлі жағдайлардың
үлкен санын қарастыру кезіндегі маңызды құрал.[4]
Бизнес-жоспар бизнесті басқаратын құжат болып табылады, сондықтан да
оны стратегиялық жоспарлаудың бөлінбейтін ажырамас және оларды орындау мен
бақылау үшін басшылыққа алынатын элементі ретінде елестетуге болады.
Бизнес-жоспарды жоспарлау процесінің өзі және фирмаішілік басқарудың
құралы деп қарастырған маңызды.
Бизнес-жоспар – бизнесті жоспарлау барысында жасалған бағдарламалық
өнім.
Бизнес-жоспарды жасау – бұл жалпы қабылданған амал, ұйымдастырылған
өндіріс мақсатын анықтау үшін және олардың жетістіктеріне апарар жолды
анықтау үшін кәсіпкерлік құрылымдар пайдаланатын әр түрлі ұйымдық-құқықтық
форма.
Әрбір кәсіпкер, өзінің қызметін бастай отырып, қаржылық, материалдық,
еңбек және интеллектуалдық ресурстардағы перспективаның қажеттілігін,
оларды алудың көздерін, сондай-ақ фирманың жұмысы процесіндегі ресурстарды
пайдаланудың тиімділігін нақты, дәл есептей білу керектігін анық көрсетуі
тиіс.
Нарықтық экономикадағы кәсіпкерлер егер, өз қызметін айқын, дәл және
тиімді жоспарлай алмаса, мақсатты нарықтың жағдайы қалай екендігі туралы,
өздерінің бәсекелестерінің жағдайы, жеке перспективалары мен мүмкіндіктері
туралы ақпараттарды үнемі жинастыра және шоғырландыра алмаса, онда тұрақты
жетістікке де қол жеткізе алмайды.
Кәсіпкерліктің сан алуан формаларының бәрінде де, коммерциялық
қызметтің барлық дерлік салаларында және әр түрлі фирмалар үшін
қолданылатын түйінді жағдайлар бар, бірақ өз уақытында дайындалу және
әлеуетті қиындықтар мен қауіптерден айналып өту үшін қажетті тәуекелдерді
азайта отырып, алға қойылған мақсаттың жетістіктеріне ұмтылуы тиіс.
Бизнестегі алғашқы қадамын жасай отырып және жаңа бизнес-жобаны іске
асыра отырып, кәсіпкерлер, біріншіден, қаржы қорларының жетіспеушілігіне,
екіншіден, кәсіпорынды таңдалған ұзақ уақыттық курстан басқа жаққа алып
кететін көптеген жағдайларға ұшырасады.[5]
Сондықтан да алға қойылатын мақсатты, бағалауды және болжамды алдын-ала
баяндап, қағазға түсіріп алу қажет. Бұл, әрине, барлық межеленгеннің бәрі
де сөзсіз орындалады деген сөз емес: мақсаттар мен болжамдар қосымша
ақпараттардың түсу көлемі бойынша және іс жүзіндегі тәжірибені қамту
барысында түзетіледі.
Сондықтан, бизнес-жоспарды дайындаудың аса маңызды екі себебі бар:
1)инвесторлардың бизнестегі ақша салымы немесе несиені ұсынуы үшін оның
мақсаттылығына көздерін жеткізу;
2)таңдалған курсты сақтау және фирманың одан ауытқуының кездейсоқ
жағдайына жол бермеу.
Нарықтық қатынастардың бәсекелестігіне байланысты қазіргі экономикалық
жағдай ішкі фирмалық жоспарлау үшін кәсіпорындарға жаңа тәсілді ұсынады.
Жоспарлау болашақта қандай да бір әрекетті қабылдауды межелейтін кез келген
ұйым үшін қажет. Кәсіпорын қабылданған шешімдердің максималды тиімділігін
қамтамасыз ететін жоспарлаудың формалары мен әдістерін іздестурге мәжбүр.
Мұндай шешімдердің жетістіктерінің оңтайлы нұсқасы Бизнес-жоспардың
прогрессивті формасы болып табылады.
Нарықтық экономикадағы бизнес-жоспар кәсіпкерліктің барлық сфераларында
пайдаланылатын жұмысшы құралы болып табылады. Бизнес-жоспар фирманың жұмыс
істеу процесін баяндайды, оның басшыларының өз мақсаттары мен міндеттеріне
қол жеткізуі, бірінші кезекте, жұмыстың пайда түсіруін арттыру үшін не
істейтіндігін көрсетеді. Жақсы талданып, жасалған Бизнес-жоспар фирманың
өсуіне, ол жұмыс істейтін нарықтағы жаңа ұстанымдарды жеңіп алуға, өз
дамуының перспективті жоспарын құрастыруға көмектеседі.
Нарықтық экономикада Бизнес-жоспарлардың формасы, мазмұны, құрылымы
және т.б. бойынша көптеген нұсқасы бар (сурет 1). [6]
Сурет 1.1. Бизнес-жоспарлардың бизнес объектілері бойынша типологиясы
Ескерту; Диплом жұмысындағы бизнес – жоспар оқу құралынан
Бизнес-жоспар тұрақты құжат болып саналады; ол әрдайым жаңартылады,
фирманың ішіндегі және сол секілді фирма әрекет етіп жатқан нарықтағы болып
жатқан өзгерістерге байланысты оған да өзгерістер енгізіледі.[7]
Бизнес-жоспар фирма дауының стратегияларын анықтайтын құрамдас
құжаттардың бірі болып табылады.
Сонымен бірге, ол фирма дауының жалпы концепцияларына негізделеді,
стратегияның экономикалық және қаржылық аспектілерін неғұрлым мұқият
жетілдіреді, нақты іс-шараларға техникалық-экономикалық негіздеме береді.
Бизнес-жоспар белгіленген іс-шараларға жеткілікті нақты экономикалық
баға беруге мүмкіндік жасайтын, әдетте, жүзеге асыру мерзімі бір немесе
бірнеше жылмен (орташа- және ұзақмерзімдік несиелер мерзімімен жиі
хабарланадырылатын) шектелетін инвестициялық бағдарламалардың бір бөлігін
қамтиды.
Өнеркәсіптік елдердегі көптеген өте іскер компаниялар тәжірибесі
көрсеткеніндей, нарық жағдайында оның қатаң бәсекелестігімен шаруашылық-
өндірістік қызметті жоспарлау егер, оның өмір сүруінің басты шарты болмаса
да, экономикалық өсу мен өркендеуінің маңызды шарты болып табылады.
Тәжірибе жүзінде стратегиялық, ұзақмерзімдік, қысқамерзімдік, сондай-ақ,
ағымдағы жоспарлауы қолданылады. Қандай да бір коммерциялық жобаны іске
асыру немесе жаңа кәсіпорынды құру үшін белгіленген әрекет негіздемесін
мазмұндайтын құжат болып табылатын Бизнес-жоспарға ерекше назар аударылады.
[8]
Өз ісіңді таңдағаннан кейін оны қалай ұйымдастыру керектігін
жоспарлауыңыз қажет.
Бұл жоспар бәріне керек: Сіз өз жобаңызды іске асыру үшін кімнен ақша
сұрайсыз, -банкирден бе әлде инвестордан ба; өзінің болашағы мен
міндеттерін түсінуге ниет білдірген өздеріңіздің қызметкеріңізден бе; ал ең
бастысы – өз идеяларыңызды мұқият талдап, олардың орындылығы мен
ақиқаттылығын тексеру керек.
Бизнес-жоспарсыз коммерциялық қызметті қолға алуға мүлдем болмайды,
онсыз сәтсіздіктің үмкіндіктері тым жоғары болады.
Бизнес-жоспар – бұл кәсіпорын болашағының барлық негізгі аспектілерін
баяндайтын, өзі алда ұшырасатын барлық мәселелерді талдайтын, сондай-ақ осы
мәселелерді шешудің тәсілдерін анықтайтын құжат. [9]
Сондықтан да дұрыс құрастырылған Бизнес-жоспар ақырғы есепте мынадай
сұраққа жауап береді: бұл іске жұмсайтын ақшаңыз барлық шығындар күші мен
қаржысын қайта орнына келтіру үшін кірістер алып келеді ме?
Дәл осыны қағазға түсіріп, оның белгілі бір талаптар мен арнайы
есептерді жүргізуге сәйкес келуі өте маңызды – бұл болашақты көруге және
алдын-ала қай жерге сабан төсеу керек екендігін түсінуге көмектеседі.
Басшының бизнес-жоспарды құрастыруға міндетті түрде қатысуы өте қажет,
егер көптеген шетелдік банкілер мен инвестициялық фирмалар бизнес-жоспар
басынан аяғына дейін тек кеңесшілер тарапынан дайындалғанын білсе, ал басшы
тек қол қойса, онда олар бөлінетін қаржыға берілген сұранысты қараудан
мүлдем бас тартады.
Жұмысқа жеке кірісе отырып, ол өзінің болашақ қызметін модельдейді,
мықтылығын тексереді және өз ойларын да қосады.
Сіз егер, бизнес-жоспарды ішке пайдаланудан бастасаңыз, онда
айтарлықтай маңызды басымдықтарға қол жеткізесіз.
Оны жазу процесінде сіз сыртқы да ешқашан жазылмауы мүмкін көптеген
сұрақтарды қарастыратын боласыз.
Бірақ, инвесторлар зерттеудің елеулі екенін сезінуі үшін мұндай
сұрақтарды қоюы әбден мүмкін.
Бұл сұрақтарға жауап беруге дайын емес адам ыңғайсыз жағдайда қалуы да
ғажап емес. Мысалы, талқыланған мәселеде шын мәнінде инвестор керек пе
немесе өнімділіктің арттырылуына шоғырландырған дұрыс па деген сұрақ
анықталуы тиіс. Инвесторды тартуға қадам жасау дұрыс қарастырылмаған
стратегиялық шешімде оны Аяз Ата ретінде қабылдауға негізделген мүмкіндік
қана болуы ықтиал.
Ақырғы есепте Сіз инвесторға кірістің 30%-ын бермей-ақ өзіңіздің
аяқтан тұрып кетуге мүмкіндігіңіз бар екен түсінесіз. Сіз өзіңізді алданып
қалған және құр босқа пайдаланылған адам екеніңізді сезінесіз, ал инвестор
мәселенің неде жатқанын түсінбеуі де мүмкін.
Ішкі бизнес-жоспарды жазу кезінде дамудың стратегиясы мен барлық
нұсқасы алдын-ала зерттеліп, талдануы керек.
Ал егер, инвесторды тарту ойдағыдай ақталып шығатын болса, онда
инвестор да, фирма да келісім үшін мықты негізге ие болады.
Осылайша, бірінші кезекте, ішке бағдарланған бизнес-жоспарды құрастыру
– екі жақтың да мүддесін көздеуі керек.
Бизнестегі үлкен күнә – өзіңді өзің алдауың. Ал тек ішкі қолданыс үшін
жасалған бизнес-жоспар ақиқатты жиі әрлендіріп отырады. Өз насихатыңа сену
талқандаушы фактор болуы да мүмкін.
Бизнес-жоспар ұсынылған жобаның пайдалылығын көрсетуге және әлеуетті
қаржылық серіктестерді тартуға мүмкіндік береді.
Ол кәсіпорын жобасының мақсаттары мен міндеттерін жүзеге асыруының
тиімді де салдарлы бағдарламасы бар екендігіне инвесторлардың көзін
жеткізеді.
Өзіңнің жеке бизнесіңді қалай ұйымдастыруға болады? Неден бастау керек?
Бизнестің қауіпсіздігі мен өнімнің бәсекеге қабілеттілігін қалай қамтамасыз
етуге болады? Табысты, өндіріс көлемін, салықтарды, шығындарды қалай
есептеген дұрыс?
Осы және басқа да көптеген сұрақтарды шешуге Бизнес-жоспар көмектеседі.
Ол кәсіпкердің алдына қойылған жақын таяудағы және ұзақ болашақтағы
мақсаттары мен міндеттерін талдаудан, ағымдағы экономиканы, өндірістің
мықты және әлсіз жақтарын бағалаудан, нарық талдауынан және клиенттер
туралы ақпараттардан тұрады. Онда бәсекелестік жағдайындағы алда тұрған
мақсаттардың жетістіктеріне қол жеткізу үшін ресурстарға баға теріледі.
Біздің еліміздегі бизнес-жоспар кешегі күнге дейін тек қана қандай да
бір іс-шараның (шын мәнінде сондай) жоспары немесе кішігірім кәсіпорынның,
фирманың қалыптасуы мен дамуының жоспары ретінде қарастырылып келді.
Дженерал моторс, Тоёта, Сименс секілді аса ірі шетелдік
корпорациялардың тәжірибесі көрсеткеніндей, бизнес-жоспар өте ірі
өндірістерді басқару үшін қолданылады.[10]
Негізінде, бизнес-жоспар ағымдағы (яғни бір жылға) немесе
перспективтік (3-5 жыл) жоспар сипатын алып жүреді.
Негізгі көрсеткіштерді бірінші және екінші жыл үшін тоқсан бойынша
бөліп беру ұсыналады.
Тек үшінші жылдан бастап көрсеткіштерді жылдық етіп шектеуге болады.
Ереже бойынша, бизнес-жоспар бірнеше жылға (3-5 жыл) құрастырылады
және инвесторлар (акцияны ұстаушылар) мен ұйымдастырушылар (кәсіпкерлер)
арасындағы өзара қарым-қатынастардың негізі болып қызмет етеді.
Бизнес-жоспар инвестициялар мен инвесторларды тарту үшін негіздеменің,
сондай-ақ қаржыландырудың (үкіметтік субсидиялар, тәуелсіз қорлар) әртүрлі
түрлерін алудың, білікті басқару және техникалық персоналдарын жалдаудың
негізгі құжаты ретінде пайдаланылады. Ол өндірісті өрістету кезінде
басымдықтарды орнықтыру үшін пайдаланылуы мүмкін.[11]
Кәсіпорын, лизингтік компания өзінің ағымдағы қызметінде бизнес-
жоспарды дайындау жөніндегі мәселелермен өте жиі ұшырасады.
Бизнес-жоспар компанияның қаржылық салымдарын (несиелер алу, жеке
өзінің қаржысын салу) талап ететін қандай да бір өзгерістерді жоспарлау
кезінде қажет.
Бір жағынан, кім жай ғана ақша бере салады – оларды пайдаланудың
бағыттылығы, оны қайтарудың мерзімі мен кепілдігі туралы ақпаратсыз. Екінші
жағынан, ақша алу үшін ең алдыменен олардың қаншалықты арзан екендігін,
оны біз ненің есебінен тезірек (егер тіпті біз жеке өзіміздің қаржымызды
салсақ та) қайтара алатынымызды бағалау керек. Бизнес-жоспар осы және басқа
да сұрақтарға жауап бере алуы тиіс.
Бизнес-жоспар – инвестициялық жобалар туралы қажетті ақпараттарды
ұстайтын негізгі құжат. Мұндай құжатты жасау – бұл оны дайындау үшін қажет
етілетін керекті барлық ақпараттарды объективті бағалауды талап ететін
кешенді процесс.[12]
Бизнес-жоспар қызметті жоспарлау кезіндегі ішкі құжат ретінде, сыртқы
жақ – инвестор, несиегер үшін коммерциялық ұсыныстар ретінде пайдаланылуы
мүмкін.
Соңғы жағдайда бизнес-жоспар компанияның алға қойылған мақсаттары
жетістіктерінің нақты мүмкіндіктері бар және олардың жетістіктері үшін
жеткілікті құзырлы, өздерінің міндеттемелері бойынша жауап беруге, оның
ішінде, лизингтік төлемдерді өз уақытында және толық көлемінде төлеуге
қабілетті негіздеме болып қызмет етеді.
Жоспарды жасау кезінде парасатты жеткіліктілік принципіне сүйенген
дұрыс.
Бизнес-жоспардың басқа тарауларын одан ары қарай жазу үшін бұл жұмыс
әрекет етуші кәсіпорындардың сыртқы инвесторларды тартуға бағдарланған
инвестициялық жобаларына бағытталады.
Бизнес-жоспарды әр түрлі тұрғыдан жасау қажет.
Жоспар кәсіпорынды құрушылармен бірге жұмыс істейтіндердің барлығының,
ұйымдастырушылардың, инвесторлардың, заңгерлердің, болжамданған
акционерлердің және т.б. жағымды әсерін тудыруы керек.
Бизнес-жоспар қателіктерді жоюға, фирманың қалыпастуын тездетуге, оның
кірістерін ұлғайтуға мүмкіндік береді.[13]
Жобаның ойдағыдай аяқталуына оның барлық қатысушылары мүдделі. Соған
орай бизнес-жоспар олардың мүдделерін қанағаттандыратын дәйекті
ақпараттарды мазмұндауы тиіс.
Мәселен:
- жобаның жетекшісі және командасы – алынған табыстың үлесінен жұмыстың
нәтижесі бойынша (жобаның сұраныс берушісінің жалдауы бойынша жұмыс
жағдайында) марапаттау, кәсіптік рейтингісін арттыру;
- сұраныс беруші (иегері) – жүзеге асырылған жобадан түскен кірістер,
фирманың қызметіне жаңа бизнес-процестерді ендіру, әрекет етуші бизнес-
процестердің реинжинирингі және ақырғы есептегі фирманың тапсырылған
стратегиялық бағыттарында қайта құрылуы;
- билік органдары – барлық қатысушылардың салығы, сондай-ақ жоба іске
асырылатын аймақтың, территорияның әлеуметтік, экономикалық, экологиялық
және басқа да мәселелерін шешу;
- тұтынушылар – тауарлар мен қызмет көрсету;
- инвесторлар – салынған каиталдардың пайызбенен қайтарылуы, шаруашылық
жүргізуші таңдалған стратегиялық аймақта тұрақты табыс әкелетін қызметтің
жағдайы;
- басқа да мүдделі тараптар - өздерінің экономикалық және экономикалық
емес мүдделерін қанағттандыру.
Бизнес-жоспардың бір жағынан – елеулі аналитикалық құжат,
екінші жағынан – жарнама құралы екендігін есте сақтаған дұрыс
Сондықтан да ол, қаржыгерге, банкирге, бизнес бойынша серіктеске
түсінікті іскерлік тілінде жазылуы тиіс; ақпарат өте дәл, нақты, айқын,
сыйымды, сонымен бірге өте қысқа болуы керек.
Инвестициялық компаниялар банкінің көптеген ұсыныстарын ескеруі тиіс,
сондықтан да бизнес-жоспар бұл құжатты көрстеуге ұсынатын ұйымның және жеке
тұлғаның талаптары стандарттарын ескеріп барып, дайындалуы қажет.
Мұқият құрастырылған бизнес-жоспар фирманың курсын жалғастыруға
көмектесіп қана қоймайды, сонымен бірге қызметті қамтамасыз ету бойынша
(бизнес-жоспар мәнді міндетті шешеді) басшылық етеді.
Әлеуетті инвесторлар (капиталды ұсынған адамдар) іс жүзінде күн сайын
тәуекелшіл жобаларды қаржыландыру жөнінде көптеген сұраныстар алады,
сондықтан да оларға фирма және оның белгілі бір жоспарына (бизнес-
жоспарына) сәйкес келетін кәсіптік өнімдері туралы ақпараттарды ұсынып
отырған жөн.
Тек ақпараттардың қажеттілігінде дайындалған, болжамданған жобаны
қаржыландыру көздері үшін қажетті бизнес-жоспар ғана, әрине, олардың
жоспарлау шеберлігіне қарай капитал иелерінің бағалау көзқарастарына өз
әсерін тигізері даусыз.
Сондай-ақ, инвесторлар аталмыш кәсіпорын басшылығының жалпы
құзырлылығын бағалайды.
Басқа тепе-тең жағдайлар кезіндегі жақсы дайындалған бизнес-жоспар
барлық уақытта әр түрлі көздерден қаржылық қолдау алуға мүмкіндікті
жоғарылатады.
Бизнес-жоспар ұғымы тар ауқымда да немесе кең ауқымда да
түсіндірілуі мүмкін, ал оның мазмұны аталмыш құжаттың тағайындалуына
байланысты болады.
Мысалы, бизнес-жоспарда әлеуетті инвесторлардың жобалары туралы
ұсынылған ақпараттарға бағытталған инвестициялық жобан аталуы мүмкін
Кейбір жағдайларда бизнес-жоспарды дайындау жобаны жасаудың аралық
сатысы болып табылады, ал бизнес-жоспардың өзі жобаны ұстаушылар мен оның
әлеуетті қатысушыларының арасындағы келісімдерді жүргізу үшін негіз ретінде
шығады. Соңғы жағдайда онда қаржыландырудың формасы мен шартын бағалау ең
жалпы түрінде ғана келтірілуі немесе тіпті түсіп қалуы мүмкін.[14]
Соңғы нұсқасындағы негізделген материалдар егжей-тегжейлі әр түрлі
сатысында үш құжаттан тұруы мүмкін:
1.Инвестициялық жобаның бизнес-жоспарда негізгі тағайындалуы –
инвестордың аталмыш жобаны одан ары қарай қарастыруының мақсатталығы туралы
шешімдерді қабылдауы үшін, сондай-ақ кәсіпорынның ұйымның жобалар пакетін
қалыптастыру мақсатындағы жоғары деңгейдегі басшылары үшін қажетті барынша
сығымдалған аналитикалық ақпараттарды ұсыну шегінен;
2.Инвесторларға ұсыныстардың егжей-тегжейлі бағасын жеткілікті етіп
беретін инвестициялық жобаның қысқа бизнес-жоспарынан, құрылымданған
ақпараттарды көрсетуден және одан ары қарай қайта өңдеулер жасау үшін
жобаларды іріктеуден;
3.Ең ақырғы кешенді шешімді, инвестицияларды пайдаланудың егжей-
тегжейлі талданған негіздемесін және жобаны іске асыру бойынша әрекет етуші
жұмыс жоспарын қалыптастыру үшін қажетті ұсынылған инвестициялық жобаның
толық бизнес-жоспарынан .
1.2 Бизнес жоспар құрудың мақсаттары мен міндеттері және принцптері
Бизнес (ағылшыннан аударғанда business : іс, қызмет, коммерция дегенді
білдіреді.) - пайда беретін, табыс немесе басқа түсімдер әкелетін
экономикалық қызмет немесе басқа қызмет түрі. [15]
Қазақстандық компаниялар президенттің бастамасын қолдады және қазір
көптеген фирмаларда әлеуметтік қызметке баса көңіл бөлінеді. Бұл тұрғыда
нарықта тұрғын үй сапасы және Барлығы адамдар үшін! ұранымен белгілі
KUAT корпорациясы жақсы үлгі болып табылады.
Қазіргі нарық экономика жағдайындағы Қазақстан экономикасында
бизнес-жоспар жасау қажеттілігі туып отыр, себебі, бизнес-жоспар
керекті кәсіби тәжірибесіз кәсіпкерлік қызметтің тиімділігін жоғарлатуға
мүмкіндік беретін құрал болып отыр.
Бизнестің әлеуметтік қызметі, Қазақстан Республикасының
территориясында бизнесті ұйымдастыру мәселелері қарастырылған
Қазақстандық бизнесмендер әлеуметтік бағдарламаларға ақша бөлу
мүмкіндіктері бар, бұл адамдар өмірін әжептәуір жақсартады. Бүгін көптеген
кәсіпкерлер қайрымдылықпен айналысады. Қазақстан әлемнің тиімді даму
үстіндегі елдері қатарына ену үшін, бізде азаматтар үшін жаппай жоғары өмір
стандарттары жасалуы тиіс. Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев өзінің
жыл сайынғы 2014 жылғы наурыздағы Жолдауында отандық компаниялардың бизнес,
жұмыскерлер үшін, сондай-ақ ел мүддесі үшін мәнін баса айта отырып, оның
әлеуметтік жауапкершілігі тақырыбын қозғады.
Бизнестің әлеуметтік жауапкершілігі бұл әлеуметтік, экономикалық және
экологиялық салаларда қоғамның дамуында ерікті үлес қосты. Жалпы алғанда
БҰҰ Жаһандық Шартының 9 принциптерін сақтауға бағытталған ерікті іс-
шаралар кешенін білдіретін бизнесті ұйымдастыру қызметкерлерінің,
тұтынушылардың, серіктестердің, жергілікті қоғам мен республиканың
алдындағы жауапкершілікті білдіреді.[16]
Бизнес — ақшаны бөлу, пайда алуға бағытталған стратегиялық және
тактикалық тәсілдердің жиынтығын құрайтын адам қызметінің күрделі түрі
болып табылады.
Кәсіпкерлік жобаларды жүзеге асыру жоспарлары шет ел тәжірибесінде
бизнес-жоспар деген атқа ие болды.
Бизнес (ағылшыннан аударғанда business : іс, қызмет, коммерция дегенді
білдіреді.) - пайда беретін, табыс немесе басқа түсімдер әкелетін
экономикалық қызмет немесе басқа қызмет түрі. Бизнес-жоспар бұл іскерлік
жоспарлауды білдіреді.
Бүгінгі таңда отандық тәжірибеде оның алуан түрлі анықтамалары бар,
біразы шетелдік тәжірибеден алынған. Түрлі дерек көздерінен алынған
бірнеше бизнес-жоспардың анықтамаларын қарастыра көрелік:
Бизнес-жоспар фирманың ішкі жоспарлау құжаты болып табылады, мұнда
кәсіпорынның өндірістік және коммерциялық қызметінің барлық негізі
жоспарларының аспектілері баяндалады, қыржы шаруашылық міндеттерді шешуге
тиімді тәсілдер мазмұндалады.
Бизнес-жоспар — кәсіпорынның, фирманың өзіндік кәсіпкерлік
қызметіне берілетін шынайы баға, сонымен қатар ол нарық
қажеттіліктерімен қалыптасқан жағдайға сәйкес жобалық-инновациялық
шешімдерінің қажетті құралы.[17]
Нарықтық экономикада бизнес-жоспар жұмыс істеп тұрған фирмалар мен
жаңа құрылып отырған фирмалар үшін кәсіпкерліктің барлық саласында
пайдаланылатын жұмыс бағдарламасы болып табылады.
Сонымен қатар, бірдей бизнес және бірдей бизнес-жоспар мүмкін емес
екенін атап өткен жөн. Олар түр бойынша ұқсас болуы мүмкін, бірақ мақсаты,
міндеті және мазмұнына қарай және бизнестің бағытына қарай белгілі бір
бөлімдері әр түрлі болып табылады, ал құрылымында айырмашылықтар
боладыБизнес-жоспардың шеңбері 2-суретте көрсетілгелген
Сурет 1.2. - Бизнес-жоспардың шеңбері
Ескерту: Бизнес – жоспар оқу құралынан
Еркін кәсіпкерлік пен бизнес жоспарлаудан құралады. Ешкімде
бизнесменді өзінің бизнес операциялары үшін жоба немесе жоспар жасауға
мәжбүр етпейді. Мұны өмірдің өзі тәжірибе, тәуекел қорқынышы, алдын-ала
келіп білмеген салдарлар мәжбүрлейді.
Нарықтық экономикада бизнес-жоспарлардың түрлері, мазмұны, құрылымы
және тағы басқа белгілері бойынша көптеген үлгілері бар. (3-сурет)
Сурет 1.3 - Бизнес-жоспардың түрлері
Ескерту:Бизнес – жоспар оқу құралынан
Бизнес-жоба тұлғаның негізгі ойын, пайда әкелетін кәсіпкерлік
операциясын іске асырудың ортақ идеясын білдіреді. Жобада белгіленген
операцияның мазмұны мен бағыттылығы суреттеліп, негізделеді, күтілуші
нәтижеге есептеледі. Әдетте, кәсіпкерлік жобалар ірі, ұзақ мерзімді
операциялар үшін қажет, өйткені көптеген аз ауқымды мәмілелер үшін
ойластыру мен бағалау есептерін іске асырудың өзі де жеткілікті.[18]
Әр түрлі белгілерге қарай бизнес-жоспарларды келесідей ажыратуға
болады:
- Соңғы тұтынушы бойынша — ішкі пайдаланушыға, банктерге, жергілікті
әкімшілікке, бизнес-серіктеске (сатып алушылар, несие берушілер),
акционерлерге, инвесторларға арналған бизнес-жоспарлар;
- Жасау мақсаттары бойынша — сыртқы қаржыландыруды алу; даму
стратегиясын құру; компания іс-қызметін жоспарлау үшін арналған бизнес-
жоспарлар;
- Ресімдеу бойынша — қосымшасы бар және қосымшасыз бизнес-жоспарлар;
- Көлемі бойынша — қысқартылған және жайылыңқы бизнес-жоспарлар;
- Пайдаланатын әдістемелер бойынша — ЮНИДО (UNIDO) халықаралық,
қазақстандық, ресейлік немесе жаңа батыс әдістемелерді пайдаланып
жасалған бизнес-жоспарлар;
- Жоспарлау көкжиектері бойынша — ұзақ мерзімді, орта мерзімді,
қысқа мерзімді бизнес-жолспарлар;
- Қаржылық моделдеу бағдарламаларын пайдалану бойынша — Project
Expert; АльтИнвест; Excel негізінде жасалған есептеулер; сайтының
бағдарламасын пайдалану арқылы жасалған бизнес-жоспарлар;
- Жоспарлау объектісі бойынша — бизнес-жоспарда келесі субъектілердің
қызметі жоспарлану мүмкін: компаниялар; компания тобы; шағын кәсіпорын;
жоба; бизнес бірлік (бизнес бағыты).
Жобалар негізінде іс-әрекет бағдарламасы немесе үрдістердің орындалу
жоспарлары әзірленеді. Бірқатар жағдайларда бизнес-жоспарда іс-әрекеттер
бағдарламасы мен жоба біріктірілген. Операцианың бизнес-жоспарын
дайындау кәсіпкерліктің барлық нұсқалары мен түрлеріне тән болып келеді.
Егер бизнес-жоспар құжат түрінде пайда болмаса, онда ол ең болмағанда
кәсіпкердің ойында өмір сүруі тиіс. Ірі көлемді қымбат кәсіпкерлік жобалар
жасау үшін, операция басталғанға дейін бизнес-жоспар құру қажет, бұл
кәсіпкерлік қызмет үшін норма болып санаулы керек. Егер сіздің бизнес-
операцияны қаржыландыруға несие беруге келісім беретін адамды таба
қоюыңыз қиын болады.
Бизнес жоспар құрылымы мен мазмұнында қатаң тәртіп жоқ, бірақ теориямен
экономикалық тәжірибелерімен белгіленген талаптар мен ережелерге бағынады.
Инвестициялық жобаны жасау үшін мынаны ескеру қажет, капиталды
инвестициялардың бастапқы шарты – болашақта алғаш инвестицияланған
капитал шығынының орнын толтыруға жеткілікті болатын ақша түсімдері
түріндегі экономикалық қайтарым алу, белгіленген мерзім ішінде
инвестициялық жобаны іске асыру.[19]
Кез келген инвестициялық жобаның төрт элементін қарастыру қажет:
• Шығындар көлемі – инвестициялар ( investment);
• Шаруашылық қызметтен келетін ақша түсімдері түрлеріндегі
әлеуметтік пайдалар (operating cash teows );
• Инвестициялар өмірінің экономикалық мерзімі, яғни инвестициялық
жоба кіріс әкелетін уақыт кезеңі (economic ).
Бизнес-жоспарлау үрдісі 4-суретте көрсетілген.
Сурет 1.4 - Бизнес-жоспарлау үрдісі
Ескерту:Диплос жұмысындағы бизнес жоспар оқу құралынан
Төрт элементке жасалған экономикалық талдау инвестициялық жобаның
тартымдылығына баға беруді мүмкін етеді. Инвестиция термині латынның
invest, яғни салым салу сөзінен шыққан.
Макроэкономикада инвестиция өндірістің жаңа құралдарына арналған, жаңа
тұрғын үйге арналған шығындардың жиынтық шығыны болып табылады, тауар
қорларының өсімін білдіреді, яғни инвестиция дегеніміз — ағымдағы кезеңде
тұтынылмаған, бірақ экономикадағы капитал өсуін қамтамасыз ететін ішкі өнім
үлесінің бір бөлігі.
Бизнес-жоспардың жалпы құрылымы. Бизнес-жоспардың негізгі
элементтері болып келесілер табылады: [20]
➢ титул парағы;
➢ кіріспе бөлім (жобаның түйіні);
➢ аналитикалық бөлім;
➢ мазмұнды бөлім (жобаның мәні);
➢ фирманың ішкі жоспарлау бөлімдері.
Бизнес-жоспардың құрылымы, көлемі және бөлімдердің нақтылану дәрежесі
шығаратын өнімге, технологиялық мүмкіндіктеріне, компанияның ерекшелігіне
және қызмет ету сферасына және т.б. байланысты әр түрлі болып келеді.
Сурет 1.5 - Бизнес-жоспардың құрылымы.
Ескерту: Бизнес – жоспар оқу құралынан
Бизнес-жоспар бұл —
• инвесторға жобаның табысы екенін сендіретін дәлелдемелер жүйесін
келтіруі;
• кәсіпорынның өміршеңдігі және болашақ тұрақтылығы дәрежесін
анықтау;
• кәсіпкерлік іс-әрекет тәуелділігін алдын ала білу;
• дамудың сандық және сапалық көрсеткіштер жүйесі түріндегі бизнестің
перспективаларын нақтылауы;
• жоспарлаудың бағалы тәжірибесін алу жолымен компанияға және жұмыс
ортасына перспективті көз қарастың ұлғаюы.
Бизнес-жоспардың құрылымын талдаған кезде келесі бөлімдер бар
деп жан-жақты қарастырайық.
Бизнес-жоспардың ең маңызды жағы болып инвесторлармен жобаны
төмендегі элементтер бойынша бағалауды айтамыз:
- өнім (қызмет) шығару мүмкіндіктері, қажеттері және көлемі;
- потенциалды тұтынушыларды;
- ішкі және сыртқы нарықтарда өнімнің бәсекеге қабілеттілігі;
- нарықтың өз сигментін;
- тиімділіктің әр түрлі көрсеткіштерін (коммерциялық, аймақтық,
бюджеттік);
- бизнес-ойды бастаған тұлғаның капиталының жеткіліктігін және
қаржыландырудың мүмкін көздерін.
Бизнес-жоспар мүмкін болатын инвесторлармен келісім сөз жасасқан
кезде бизнес-ұсыныстың негізі болып табылады. Сонымен қатар ол қажетті
қызметкерлерді жұмысқа шақыру немесе фирма персонымен келісім шарт жасау
кезінде қолданылады. Бизнес-жоспар фирманың ішкі құжаты болып табыла
ғана қоймай, келісім шарттарды бекіткен кезде пайдаланылады. Бұл Бизнес-
жоспардың құрылымы, түрлі және безендіруге деген белгілі бір талаптарды
қоюын талап етеді.
Бизнес-жоспарда болашақ тауардың әр бөлігі сипатталуы керек. Сипаттамада
келесілер қамтылады:
– тауарды пайдаланудағы негізгі қасиеті мен пайдалану тәсілін және
тауардың тұтынушылар қажеттілігіне сәйкес келуінің дәрежесі;
– сұранысты бағалау, тауардың тұтыну бағасы, тауар айналымының өміршеңдік
кезеңі;
– бәсекелес тауарлардан өзіндік тауардың айырмашылығы;
– тауарды қорғау деңгейі, яғни кәсіпорын патенттелген бе; авторлық
құқықтары бар ма; тауарлық маркасы тіркелген бе? [21]
Сонымен бірге бұл мәселені қарағанда бәсекелестік теориясының екі түрінің
біреуіне көңіл аудару керек. Арзан жұмыс күші, шикізат, материал, энергияны
пайдалану негізінде ең төмен шығын есебінен тауардың басқа да сондай
тауарларға қарағанда салыстырмалы арзандығымен тұтынушыларды тарту немесе
өнімнің сонылығы, өте сирек технологияны қолдануы, фирманың атағы
ескеріледі. Ол үшін мынадай сұрауларға жауап берілуі керек:
– Ұсынылатын тауардың өзіне тән ерекше қасиеті бар ма? Ол тұтынушылардың
назарын аудара ма? Нарықта қанша уақыт жаңа тауар бола алады?
– Егер ұсынылатын тауарда ешқандай артықшылық болмаса, онда ол тауарға
тұтынушының назары неге ауады?
Кәсіпкерлік өнімді айқын көзге елестету үшін және өндірістік келісімдер
үшін тауардың тәжірибелі сынақтан шыққан үлгісі болуы керек. Тауардың
үлгісі болсын, болмасын тауар жөніндегі мәліметтер толық болуы керек: толық
сипаттамасы, моделі, бейнесі, қасиеті, белгісі көрсетілуі керек. Күрделі
технологиялық бұйым өндірілетін болса, сервисті ұйымдастыру туралы жазылуы
керек. Бұл бөлімде өнімнің сатылу бағасы анықталуы тиіс, ол сенімді болуы
үшін инфляцияны ескерген жөн.
Өнімді өткізу нарығы, бөлімінде нарықты зерттеу жинақталған мәліметтер
бойынша жасақталады. Мұның негізгі мақсаты нарықтағы жаңа тауардың алатын
орнын дәлелдеу және анықтау, сонымен бірге нарық конъюнктурасы жөнінде
толық мәлімет көрсетілуі керек.
Бөлімнің бірінші кезеңі - нарықтың потенциалдық сиымдылығын анықтау, яғни
тұтынушылардың белгілі-бір мерзімде (1айда,1жылда) сатып алатын тауарлардың
жалпы құны. Оның мөлшері көп факторлармен байланысты: әлеуметтік, мәдени,
климаттық, экономикалық. Сондықтан мақсатты нарықты сипаттау керек. Нарықты
сегменттеудің мынадай мүмкін критерийлерін қолдану керек:
а) Жеке тұлғалар үшін: жасы; жынысы; ұлты немесе этникалық тобы; білімі;
сүйікті ісі не қызметі; қандай әлеуметтік топқа кіреді; мамандығы; табыс
деңгейі; жанұяның өмірлік циклі.
ә) Фирмалар үшін: қызмет сферасы; тұрақты орны; құрылымы; сату мөлшері;
өнімді бөлу каналдары; жалдамалы жұмысшылар.[23]
Екінші кезеңі - сатылу потенциалының сомасын анықтау, яғни кәсіпорынның
нарықтағы ара салмағы және соған сәйкес оның мүмкіншілігіне қарай тауар
өткізудің максималды сомасы. Тауарды өткізу нарығы, тек қана потенциалды
сату сомасын анықтау емес, сонымен бірге нарықты нақты бағалау болады.
Осыдан үшінші кезең туындайды. Ол сату көлемін болжау, яғни кәсіпорынның
мүмкін болатын жалпы шығыны және сол баға деңгейі жағдайында қанша тауар
сатып алатынын немесе қызмет көрсететінін белгілеуі керек. Мақсатты нарықты
анықтап және қажетті пайдалылық пен болашағын анықтағаннан кейін бизнес-
жоспарда болашақ бәсекелестерді анықтау керек. Яғни ұқсас іспен, және
жанама іспен айналысатын бәсекелестерді зерттеу керек.
Істің салаларын талдау. Саланы сипаттауда нарықтағы абсолютті көлемін
көрсету керек. Мұнда нарықтың өсуге немесе тоқтатуға бейімделгендігі мен
нарықтың негізгі сегменттері сипатталады. Нарықтың ішкі және сыртқы
факторларды қаншалықты сезінетінін, циклдық және кезеңдік тербеліске
ұшырағандығын, бәсекелестердің нарықтағы орны мен олардың бағыттарын,
сегменттерін және басқа да салаларын біліп сипаттау қажет. Бәсекелестерді
бағалау мен бәсекелестік стратегияны таңдау жасалады [21].
Бәсекелесті бағалау мен бәсекелестік стратегияны таңдауда саладағы
жалғыз өнім өндіруші мен сатушы бола тұра, кәсіпорын бәсекелестік күштермен
байланысты болады, себебі басқа да әртүрлі қажеттілікті қанағаттандыратын
құралдары болады. Қазіргі кезде ішкі нарықта ең мықты бәсекелестердің бірі
шетел компаниялары болып табылады. Олар тұтынушыларды тауардың сапасымен,
қол жеткізерлік бағамен сондай-ақ ең күшті орамамен, дизайнымен
ынталандырады [21]. Сондықтан, олармен бәсекелестік күресте отандық
кәсіпорындар халықаралық тәжірибедегі бәсекелестік стратегияға келу керек.
Бәсекелестік бөлімнің мақсаты - бәсекелестік күрестегі тактиканы
таңдауды жеңілдету және қателіктен сақтану. Қателіктерге кіретін басты
мәселе аса қаныққан нарыққа ену әрекеті. Бәсекелестердің іс-әрекетін терең
талдау, стратегияны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz