Қазақстан Республикасындағы экскурсиялық бизнес
КІРІСПЕ
4
1 ЭКСКУРСИЯЛЫҚ БИЗНЕСТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1
Туризмнің классификациялануы және оның негізгі түрлеріне түсінік
6
1.2 Экскурсиялық туризмнің құрылымы мен атқаратын функциялары 9
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЭКСКУРСИЯЛЫҚ БИЗНЕС ИНФРАҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ ҰЙЫМДАСТЫРУШЫЛЫҚ.ЭКОНОМИКАЛЫҚ БАҒАСЫ
2.1
Негізгі танымдық жерлер мен туристік экскурсиялық бизнеспен байланысты маңызды іс.шаралар
14
2.2 ҚР экскурсиялық бизнес инфрақұрылымының дамуын талдау 19
2.3 ҚР Оңтүстік облысындағы экскурсиялық бизнесті басқару жағдайын бағалау 43
3 ҚР ЭКСКУРСИЯЛЫҚ БИЗНЕСТІ БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІН ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫН ЖЕТІЛДІРУ
3.1
Экскурсиялық бизнестің дамуын жетілдіру бағыттары
52
3.2 Экскурсиялық бизнесті басқару жүйесін дамытуда кластерлер мен даму стратегиясын ұсыну 65
ҚОРЫТЫНДЫ
69
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
74
4
1 ЭКСКУРСИЯЛЫҚ БИЗНЕСТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1
Туризмнің классификациялануы және оның негізгі түрлеріне түсінік
6
1.2 Экскурсиялық туризмнің құрылымы мен атқаратын функциялары 9
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЭКСКУРСИЯЛЫҚ БИЗНЕС ИНФРАҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ ҰЙЫМДАСТЫРУШЫЛЫҚ.ЭКОНОМИКАЛЫҚ БАҒАСЫ
2.1
Негізгі танымдық жерлер мен туристік экскурсиялық бизнеспен байланысты маңызды іс.шаралар
14
2.2 ҚР экскурсиялық бизнес инфрақұрылымының дамуын талдау 19
2.3 ҚР Оңтүстік облысындағы экскурсиялық бизнесті басқару жағдайын бағалау 43
3 ҚР ЭКСКУРСИЯЛЫҚ БИЗНЕСТІ БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІН ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫН ЖЕТІЛДІРУ
3.1
Экскурсиялық бизнестің дамуын жетілдіру бағыттары
52
3.2 Экскурсиялық бизнесті басқару жүйесін дамытуда кластерлер мен даму стратегиясын ұсыну 65
ҚОРЫТЫНДЫ
69
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
74
Бүгінде дүниежүзі бойынша туризмнен түсетін табыс мұнайдан түсетін табыстан кейін екінші орынды алады. Ал біз әзірге мұнайға иек артып, «туризмге құдай күнімізді қаратпасын» деген кейіпте отырмыз. Алайда туризмді дамыту – бүгінгі күннің басты талабы. Болашақта Қазақстандай табиғаты көркем жерлері бар елге саяхатшылардың да көптеп келетін кезі алыс емес...[1].
Әдетте көзге шетсіз-шексіз далалық аймақ қалыпта елестейтін Арқа кіндігіндегі таңғажайып құбылыстар Қарқаралы, Балқаш, Ұлытау, Қызыларай, Қараағаш, Бұғылы-Тағылы, Бектауата, Тасарал, Ортау көркі тәнті етер оқшау орындар. Сағым ойнаған жапан түздің әр қиырынан кенеттен есетін самалы тынысыңды кеңейтіп, жасыл желегі жан жадырататын, бүгінге дейін шөбі, тасы, ағашы қаз қалпында сақталған мұндай жерлер дүние жүзінде сирек боларлығы біздің елімізде экскурсиялық бизнестің дамуына бірден бір ықпалын тигізеді. Сол үшін де экскурсиялық бизнес саласында бірқатар реформалардың жүргізілуін қамтамасыз етуіміз керек. Қолдағы бар туристік базаларымызды халықаралық талаптарға сәйкестендіру қажет. Қазақстандық туризм даңқ тұғырына жиі-жиі көтерілсін десек, жаңа туристік технологияларды меңгеру, күнделікті жаттығу процестерінде соңғы үлгідегі құрал-жабдықтарды пайдалану, ең бастысы – профессионалды кадрлар даярлау қажет.
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Дипломдық жұмыста зерттелген мәселе Қазақстан Республикасында экскурсиялық бизнесті дамыту, шетелдік тұтынушыға бағытталған қазіргі заманға сай, бәсекеге қабілетті туристік саланы құруды және Қазақстан Республикасының азаматтарына арналған экскурсиялық туристік қызметтің ішкі рыногын дамытуды көздейді. Шетел туристерінің үздіксіз келуіне бағытталған сауатты маркетинг, республикалық, өңірлік мемлекеттік экскурсиялық мекемелердің қолдауы, туризмнің бастапқы экскурсиялық инфрақұрылымын құру және жоспарлы ұйымдастырылған шетелдік туристік топтарды күтіп алуды тиянақты ойластырып ұйымдастыру жайлы мағлұматтар кеңінен қарастырылады. Экскурсиялық туризм - қазіргі таңда аса ірі рекреациялық нысан болып табылады. Оны дамыту елді жоғарғы нарыққа апаратын жол. Сол себепті экскурсиялық туризм отандастарды және шетелдіктерді тартатын табыстың қайнар көзі болып есептелінеді. Шетелдіктердің елге келуі, елдің экономикасына оң әсерін тигізері хақ. Елімізде экскурсиялық туризмнің қайнар көзі – Оңтүстік, Солтүстік және Шығыс Қазақстан аймақтары болып отыр. Бұл жерге келу себептері, бұл аумақтар таулы болып келгендіктен, бұл жер демалу үшін таптырмайтын орын.
Әдетте көзге шетсіз-шексіз далалық аймақ қалыпта елестейтін Арқа кіндігіндегі таңғажайып құбылыстар Қарқаралы, Балқаш, Ұлытау, Қызыларай, Қараағаш, Бұғылы-Тағылы, Бектауата, Тасарал, Ортау көркі тәнті етер оқшау орындар. Сағым ойнаған жапан түздің әр қиырынан кенеттен есетін самалы тынысыңды кеңейтіп, жасыл желегі жан жадырататын, бүгінге дейін шөбі, тасы, ағашы қаз қалпында сақталған мұндай жерлер дүние жүзінде сирек боларлығы біздің елімізде экскурсиялық бизнестің дамуына бірден бір ықпалын тигізеді. Сол үшін де экскурсиялық бизнес саласында бірқатар реформалардың жүргізілуін қамтамасыз етуіміз керек. Қолдағы бар туристік базаларымызды халықаралық талаптарға сәйкестендіру қажет. Қазақстандық туризм даңқ тұғырына жиі-жиі көтерілсін десек, жаңа туристік технологияларды меңгеру, күнделікті жаттығу процестерінде соңғы үлгідегі құрал-жабдықтарды пайдалану, ең бастысы – профессионалды кадрлар даярлау қажет.
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Дипломдық жұмыста зерттелген мәселе Қазақстан Республикасында экскурсиялық бизнесті дамыту, шетелдік тұтынушыға бағытталған қазіргі заманға сай, бәсекеге қабілетті туристік саланы құруды және Қазақстан Республикасының азаматтарына арналған экскурсиялық туристік қызметтің ішкі рыногын дамытуды көздейді. Шетел туристерінің үздіксіз келуіне бағытталған сауатты маркетинг, республикалық, өңірлік мемлекеттік экскурсиялық мекемелердің қолдауы, туризмнің бастапқы экскурсиялық инфрақұрылымын құру және жоспарлы ұйымдастырылған шетелдік туристік топтарды күтіп алуды тиянақты ойластырып ұйымдастыру жайлы мағлұматтар кеңінен қарастырылады. Экскурсиялық туризм - қазіргі таңда аса ірі рекреациялық нысан болып табылады. Оны дамыту елді жоғарғы нарыққа апаратын жол. Сол себепті экскурсиялық туризм отандастарды және шетелдіктерді тартатын табыстың қайнар көзі болып есептелінеді. Шетелдіктердің елге келуі, елдің экономикасына оң әсерін тигізері хақ. Елімізде экскурсиялық туризмнің қайнар көзі – Оңтүстік, Солтүстік және Шығыс Қазақстан аймақтары болып отыр. Бұл жерге келу себептері, бұл аумақтар таулы болып келгендіктен, бұл жер демалу үшін таптырмайтын орын.
1. «Егемен Қазақстан» газеті №5. 2007 жыл
2. Ж.М. Нұрбеков «Нұрын шашқан оңтүстік» Алматы. 2006
3. Ә.Н. Нысанбаев «Қазақстан Республикасы» энциклопедия анықтама кітап. Алматы, 2000
4. Б.Ғ. Аяған «Оңтүстік Қазақстан» энциклопедиясы. А.: 1998
5. «Егемен Қазақстан» газеті. №9. 2002.
6.«Саясат» журналы. №4. 1998
7. www.google.kz
8. www.Ak Orda.kz
9. www.referat-kaz.kz.
10. «Халықаралық туризм тарихы мен теориясы» В. Н. Вуколов.
11. «Халықаралық туризм кеше, бүгін, ертең» Москва «Халықаралық қатынастар» 1998 ж.
12. Н.Назарбаев. Қазақстан -2030. Ел президентінің Қазақстан халқына жолдауы. Алматы «Білім», 2007 ж.
13. А.К. Резников, В.А. Кораблев. По Казахстану-маршрутами подвигов. Алма - Ата, «Казахстан», 2008 г
14. Ердаулетов. С. Р. Основа туризма Казахстана. А.: 2004
15. Қазақстанның көрікті жерлері. Қазақ мемлекет баспасы. Алматы, 2002 .
16. Семейдің «Алтын жобасы». Алматы «Қайнар», «Саржайлау» ШҚ, 1995 .
17. Хайруллин Г. Т., Бесенбаева А.А. Саипова А.А., Республиканский кабинет Каз. Академии им. Алтынсарина. Алматы, 2006 ж.
18. www.google.kz.
19. Абдраимов А. История Казахстана. Астана 1999 ж.
20. Аблайханова Г., Хабрахманов Р. Экотуризм в РК Экология и устойчивое развитие.
21. Б.Кузьменко. Ертіс өңірі. Алматы «Қайнар», 1984 ж.
22. Ердаулетов. С.Р., Мусин К., Шабильников С. Финансы Казахстана, 1997
23. Ердаулетов. С.Р. Достопримечательности места Казахстана. Алматы, 1988г
24. Ердаулетов. С. Р. Основа туризма Казахстана.
25. Қазақстан экономикасын басқару негіздері К.Б.Бердалиев ( Алматы ) 2008 ж
2. Ж.М. Нұрбеков «Нұрын шашқан оңтүстік» Алматы. 2006
3. Ә.Н. Нысанбаев «Қазақстан Республикасы» энциклопедия анықтама кітап. Алматы, 2000
4. Б.Ғ. Аяған «Оңтүстік Қазақстан» энциклопедиясы. А.: 1998
5. «Егемен Қазақстан» газеті. №9. 2002.
6.«Саясат» журналы. №4. 1998
7. www.google.kz
8. www.Ak Orda.kz
9. www.referat-kaz.kz.
10. «Халықаралық туризм тарихы мен теориясы» В. Н. Вуколов.
11. «Халықаралық туризм кеше, бүгін, ертең» Москва «Халықаралық қатынастар» 1998 ж.
12. Н.Назарбаев. Қазақстан -2030. Ел президентінің Қазақстан халқына жолдауы. Алматы «Білім», 2007 ж.
13. А.К. Резников, В.А. Кораблев. По Казахстану-маршрутами подвигов. Алма - Ата, «Казахстан», 2008 г
14. Ердаулетов. С. Р. Основа туризма Казахстана. А.: 2004
15. Қазақстанның көрікті жерлері. Қазақ мемлекет баспасы. Алматы, 2002 .
16. Семейдің «Алтын жобасы». Алматы «Қайнар», «Саржайлау» ШҚ, 1995 .
17. Хайруллин Г. Т., Бесенбаева А.А. Саипова А.А., Республиканский кабинет Каз. Академии им. Алтынсарина. Алматы, 2006 ж.
18. www.google.kz.
19. Абдраимов А. История Казахстана. Астана 1999 ж.
20. Аблайханова Г., Хабрахманов Р. Экотуризм в РК Экология и устойчивое развитие.
21. Б.Кузьменко. Ертіс өңірі. Алматы «Қайнар», 1984 ж.
22. Ердаулетов. С.Р., Мусин К., Шабильников С. Финансы Казахстана, 1997
23. Ердаулетов. С.Р. Достопримечательности места Казахстана. Алматы, 1988г
24. Ердаулетов. С. Р. Основа туризма Казахстана.
25. Қазақстан экономикасын басқару негіздері К.Б.Бердалиев ( Алматы ) 2008 ж
Пән: Экономикалық география
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 72 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 72 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
беті
КІРІСПЕ 4
1 ЭКСКУРСИЯЛЫҚ БИЗНЕСТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Туризмнің классификациялануы және оның негізгі түрлеріне 6
түсінік
1.2 Экскурсиялық туризмнің құрылымы мен атқаратын функциялары 9
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЭКСКУРСИЯЛЫҚ БИЗНЕС
ИНФРАҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ ҰЙЫМДАСТЫРУШЫЛЫҚ-ЭКОНОМИКАЛЫҚ БАҒАСЫ
2.1 Негізгі танымдық жерлер мен туристік экскурсиялық бизнеспен 14
байланысты маңызды іс-шаралар
2.2 ҚР экскурсиялық бизнес инфрақұрылымының дамуын талдау 19
2.3 ҚР Оңтүстік облысындағы экскурсиялық бизнесті басқару 43
жағдайын бағалау
3 ҚР ЭКСКУРСИЯЛЫҚ БИЗНЕСТІ БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІН ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫН
ЖЕТІЛДІРУ
3.1 Экскурсиялық бизнестің дамуын жетілдіру бағыттары 52
3.2 Экскурсиялық бизнесті басқару жүйесін дамытуда кластерлер мен65
даму стратегиясын ұсыну
ҚОРЫТЫНДЫ 69
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 74
КІРІСПЕ
Бүгінде дүниежүзі бойынша туризмнен түсетін табыс мұнайдан түсетін
табыстан кейін екінші орынды алады. Ал біз әзірге мұнайға иек артып,
туризмге құдай күнімізді қаратпасын деген кейіпте отырмыз. Алайда
туризмді дамыту – бүгінгі күннің басты талабы. Болашақта Қазақстандай
табиғаты көркем жерлері бар елге саяхатшылардың да көптеп келетін кезі алыс
емес...[1].
Әдетте көзге шетсіз-шексіз далалық аймақ қалыпта елестейтін Арқа
кіндігіндегі таңғажайып құбылыстар Қарқаралы, Балқаш, Ұлытау, Қызыларай,
Қараағаш, Бұғылы-Тағылы, Бектауата, Тасарал, Ортау көркі тәнті етер оқшау
орындар. Сағым ойнаған жапан түздің әр қиырынан кенеттен есетін самалы
тынысыңды кеңейтіп, жасыл желегі жан жадырататын, бүгінге дейін шөбі, тасы,
ағашы қаз қалпында сақталған мұндай жерлер дүние жүзінде сирек
боларлығы біздің елімізде экскурсиялық бизнестің дамуына бірден бір ықпалын
тигізеді. Сол үшін де экскурсиялық бизнес саласында бірқатар
реформалардың жүргізілуін қамтамасыз етуіміз керек. Қолдағы бар туристік
базаларымызды халықаралық талаптарға сәйкестендіру қажет. Қазақстандық
туризм даңқ тұғырына жиі-жиі көтерілсін десек, жаңа туристік
технологияларды меңгеру, күнделікті жаттығу процестерінде соңғы үлгідегі
құрал-жабдықтарды пайдалану, ең бастысы – профессионалды кадрлар
даярлау қажет.
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Дипломдық жұмыста зерттелген
мәселе Қазақстан Республикасында экскурсиялық бизнесті дамыту, шетелдік
тұтынушыға бағытталған қазіргі заманға сай, бәсекеге қабілетті туристік
саланы құруды және Қазақстан Республикасының азаматтарына арналған
экскурсиялық туристік қызметтің ішкі рыногын дамытуды көздейді. Шетел
туристерінің үздіксіз келуіне бағытталған сауатты маркетинг, республикалық,
өңірлік мемлекеттік экскурсиялық мекемелердің қолдауы, туризмнің бастапқы
экскурсиялық инфрақұрылымын құру және жоспарлы ұйымдастырылған шетелдік
туристік топтарды күтіп алуды тиянақты ойластырып ұйымдастыру жайлы
мағлұматтар кеңінен қарастырылады. Экскурсиялық туризм - қазіргі таңда
аса ірі рекреациялық нысан болып табылады. Оны дамыту елді жоғарғы
нарыққа апаратын жол. Сол себепті экскурсиялық туризм отандастарды және
шетелдіктерді тартатын табыстың қайнар көзі болып есептелінеді.
Шетелдіктердің елге келуі, елдің экономикасына оң әсерін тигізері хақ.
Елімізде экскурсиялық туризмнің қайнар көзі – Оңтүстік, Солтүстік және
Шығыс Қазақстан аймақтары болып отыр. Бұл жерге келу себептері, бұл
аумақтар таулы болып келгендіктен, бұл жер демалу үшін таптырмайтын
орын.
Оңтүстік Қазақстан облысы осы экскурсиялық туризм саласын дамытуға
болатын бірден – бір таптырмайтын аумақ. Оңтүстік Қазақстан облысында ең
аса ірі туризм саласы ол - әулиелі жайлар мен орындар. Бұл
орындарға бару үшін, әр түрлі туристік маршруттар бар, сол арқылы осы
орталықтың барлығына дерлік көріп шығуға болады. Оңтүстік Қазақстан
облысында қолайлы мекен жайлар, табиғаты тамаша аймақтар жеткілікті.
Сондықтан біздің дипломдық жұмысымыздың басты мақсаты - Қазақстан
Республикасының экскурсиялық бизнес индустриясын дамытудың негізгі
мақсатын анықтап, қазіргі заманға сай сапасы жоғары, тиімді жаңа қызмет
көрсетуді туризм индустриясына енгізе отырып, бәсекеге қабілетті
экскурсиялық туристік кешен құру. Ол бір жағынан – қазақстандық және шетел
азаматтарының экскурсиялық туристік қызметтерге, ресурстарға қол жеткізуге
және олардың қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін кең мүмкіндіктер
беретіндей, екінші жағынан – ел экономикасының дамуына айтарлықтай үлес,
оның ішінде жаңа жұмыс орындарының санын арттыру, мемлекет бюджетіне
түсетін салық түсімдерін, шетел валютасының ағымын, елдің инфрақұрылымын
дамыту, мәдени және табиғи мұраларды сақтау дәрежесін кең түрде пайдалануға
кепілдік береді.
Ғылыми жұмыстың міндеті. Ғылыми жұмыстың міндеті – экскурсиялық
бизнестегі ішкі және сырттан келу туризмінің дамуына, туризм инфрақұрылымы
объектілерінің құрылысына жеңілдіктер мен қолдау жүйесін қолдануға,
капитал жинауға қолайлы жағдайлар жасауға және оларды туризм саласына
салуға, туристік ресурстарын пайдалануда ескерткіштер мен қоршаған ортаны
қорғауға бағытталған шаралар жүзеге асыруды түсіндіру
- ҚР экскурсиялық бизнес инфрақұрылымының дамуын талдау
- ҚР Оңтүстік облысындағы экскурсиялық бизнесті басқару жағдайын бағалау
- Экскурсиялық бизнестің дамуын жетілдіру бағыттары
- Экскурсиялық бизнесті басқару жүйесін дамытуда кластерлер мен даму
стратегиясын ұсыну
Зерттеу пәні болып туризм саласындағы экскурсиялық ресурстарды тиімді
пайдаланудағы басқару жолдарын дамыту таңдалды.
Зерттеу нысаны экскурсиялық объектілерді пайдалану болып табылады.
Диплом жұмысының құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш
бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен құралады.
Жұмыстың көлемі 74 бет, оның ішінде 6 кесте және 6 сурет қарастырылған.
1 ЭКСКУРСИЯЛЫҚ БИЗНЕСТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Туризмнің классификациялануы және оның негізгі түрлеріне түсінік
Туризм саласында қазіргі уақытта қоғамдық қарым-қатынастардың және
сонымен қатар туризмнің дамып қалыптасуына сәйкес көптеген жаңа терминдер
қалыптасуда. Сондықтан туристік терминология туралы осы бүгінгі күнімізге
дейін жан-жақты пікірталастар жүргізілуде.
Туризм дегенімізде басқа қала немесе мемлекеттерде отыратын туыстары
мен жолдастарын зиярат ететін, бос уақытында саяхатқа шығатын кісілерді көз
алдымызға келтіреміз. Бұл адамдар бос уақыттарында түрлі спорт түрлерімен
айналысып, күн сәулесінде демалып, атқа мініп, жорыққа шығып немесе жай
ғана қоршаған ортаны серуендеп жүреді дейміз. Дегенімен бұл анықтаманың
құрамына әртүрлі конференция, съезд және семинарларға қатысушы, ғылыми және
кәсіптік мақсатта ұйымдастырылатын турларға қатысатын адамдарды да қамтуға
болады. Турист деп аталатын бұл кісілер саяхат кезінде көліктің барлық
түрлерін: велосипед, ат, түйеден бастап реактивті ұшақтарды да пайдалана
алады.
Туризмнің маңызын анықтап бұл қызмет саласын толық түсіну үшін туризмде
жан-жақты қарым-қатынаста болатын субъектілерді тануымыз қажет.
1. Турист. Бұл туризм саласындағы ұсынылатын барлық ресурстарға
бағытталған психикалық және физикалық қажеттілік сезімі бар болған
адамдар.
2. Туристерге тауар мен қызмет ұсынушы ұйымдар. Туристік нарықтағы
сұранысқа сәйкес пайда табу мақсатында тауар және қызмет ұсынатын
кәсіпкерлер.
3. Жергілікті басқару органдары. Бұл басқару органдарының туристік
саладағы ролі туристерге, жеке кәсіпкерлерге және басқа да туристік
субъектілерге қарсы қоятын талаптарымен анықталады (салықтар, заңды
және нормативті іс-шаралар).
4. Қабылдаушы тарап. Келген туристерге тікелей және жанама әсерде болатын
жергілікті халық [1].
Қазіргі туризм классификациясы, бәрінен бұрын территориялық туристік
шаруашылық пен қозғалыстың дамуын жоспарлау үшін қажет. Бұл
классификацияның мәні – туризмнің жеке түрлерін бөліп көрсету болды.
Қазіргі уақытқа дейін туризмге нақты классификация жасалынбаған. Оны
тәжірбиеде туризмнің нақты бір түрін білудің мүмкін еместігі түсіндіріледі.
Туризмді әр түрлі белгілеріне қарай классификациялауға болады.
Мақсатына қарай, саяхаттың мерзімі мен ұзақтығына қарай, қозғалу түріне,
орналасу жолына, саяхатқа қатысушылардың құрамына, сапасына және т.б.,
бірақ мұнда шешуші ролді – саяхаттың мақсаты атқарады [2].
Формасы мен кластардан айырмашылығы – туризмнің түрлері әртүрлі. Олар
бірқатар факторларға бағынышты, олардың ішіндегі ең айырықшалары:
- бос уақыттың болуы мен ұзақтығы;
- жасы, жынысы, денсаулығы, рухани дамуының деңгейі, адамның жеке талғамы
және материалдық молшылық;
- табиғи жағдай мен мезгілдің әртүрлілігі;
- қозғалудың мүмкіндіктерінің болуы және басқалар [3].
Сапардың мақсатына, шарттарына, бағытына қарай туризмді кластарға және
түрлерге бөлуге болады.
Қоғамдық функциясы мен өндірістік технологиясына қарай туризмнің үш
негізгі түрін бөліп қарауға болады: емдеу, спорттық-сауықтыру, танымдық.
Демалысты дұрыс ұйымдастыру, оны өзіне тиімді пайдалану адам
организмін жақсы шынықтырады. Өсіп келе жатқан жастар үшін спорттық-
сауықтыру түрлерінің маңызы зор, онсыз жұмыс істейтін адамдардың қоғамдық
және еңбек іскерлігін көтеру де мүмкін емес.
Жоғарыда айтылған түрлері арқылы туризмнің классификациясы
құрастырылып жіктеледі.
Туризм өзінің масштабтарымен, көпшілігімен, халықаралық және
әлеуметтік сипатымен қоғам өмірінің әлеуметтік және экономикалық
жағдайларына әсер етеді, ол ғылымның зор көңілін аударып, маңызды қоғамдық-
экономикалық құбылысқа айналып, тереңдеп бара жатыр. Туристік демалысты
қайда және қалай ұйымдастыру, саяхаттарға көңілді қалай аударту, туризмде
қызықты және пайдалы не бар, ол құбылыс қай экономикалық, әлеуметтік және
табиғи себептерге байланысты, адам мінез-құлқының қай мотивтері адамдарға
бос уақытын өткізудің осы формасын таңдатады, ол құбылыстың ел шаруашылығы
мен оның бөлек аймақтарының шаруашылығына әсері қандай – осы мәселелерді
бүгін туризмология ғылымы зерттеп отыр [4].
Демалыс деген түсінікпен қатар, географиялық, социология мен қала
құрылысының ғылыми жұмыстарында рекреация, рекреациялық іс-әрекет,
рекреациялық процестер деген түсініктер де жиі қолданылады. Ол тегін емес,
еңбектің сипаты, бос уақытты пайдаланудың түрі мен құрылымы мүлдем өзгерген
шақта, жақсы демалыс – тынығып жату болудан қалып, физиологтар
көрсеткендей, ол-адамның іс-әрекет түрінің ауысып тұруы болып өзгерді.
Шынында да, ол көбінесе бос уақытта сауықтыруға, түсініп білуге, спорттық
және мәдени көңіл көтеруге пайдаланып тұру үшін қолданылады. Мысалы,
санаторияда, демалыс үйлерінде, пансионаттар мен демалыс базаларында болған
кезде жиі қала сыртына қыдырып, жорыққа, экскурсия мен саяхаттарға шығып
тұру жөн.
Рекреация арқылы ғана адамның бос уақытындағы іс-әрекетінің мәнін
түсінуге болады.
Рекреацияның танымдық функциясы. Ол туристердің табиғатты, мәдени-
тарихи орындарды, этнографиялық шаруашылық және басқа да аудандарға көңіл
қоятын, көз тартарлық көрікті орындарын білуге тырысуынан тұрады [5].
Табиғи-климаттық көрікті орындар мен жағдайларға қолайлы
климаттық жағдай, желсіз ашық күндер, орман, тау, теңіз, көл, өзендер және
т.б. жатады.
Мәдени-тарихи орындар – сәулетті ескерткіштер, мұражай, көркем
галереялар, театр және т.б. обьектілердің жиынтығы. Оларға туристерді
ынтықтыратын этнографиялық жақтары – әдет-ғұрып, киімдер, фольклор және
басқа да халық шығармашылықтары жатады. Шаруашылық жағынан ең көрнектісі
шаруашылықты жүргізудің өзінше бір түрі немесе аудандар бойынша оның жоғары
көрсеткіштері.
Мәдени-әлеуметтік функциясы – бұл рекреацияның ең басты жетекші
функциясы. Мәдени талғам – бұл қоршаған ортаны, дүниені біліп-түсіну.
Туризм еліміздегі ғана емес, бүкіл әлемдегі табиғаттың тарихи-мәдени және
әлеуметтік байлықтарымен адамның рухани түрде танысуына үлкен мүмкіндіктер
туғызады [6].
Танымдық рекреациясы. Танымдық аспектісі рекреациялық шаралардың
едәуір бөлігіне тән. Бірақ тереңірек тануды қажет ететін рекреациялық
шаралар да болады, яғни мәдени-тарихи ескерткіштерді, сәулетті
ансамбльдерді көру, сонымен қатар жаңа аудандармен, елдермен,
этнографиямен, фольклормен, табиғи құбылыстармен және шаруашылық
обьектілермен танысу.
Туристік саяхаттың көрсетілген мақсатына қарай туризм келесідей
бөлінеді:
1. Рекреациялық туризм. Оған: емделу және сауықтыру үшін саяхат
кіреді.
2. Экскурсиялық туризм – табиғаты мен әлеуметтік-экономикалық
тұрғыдан қызықты орындармен танысу мақсатындағы саяхат, бұл бөтен
аудандарға немесе елдерге саяхат жасау.
3. Арнайы туризм – арнайы бағдарлама және маршрут бойынша саяхат
[7].
Көлік қызметінің түріне қарай туризм автомобильмен, автобуспен,
теміржолмен, теплоходпен саяхаттау болып бөлінеді. Дүниежүзіндегі
жолаушыларды тасудың басым бөлігі автомобиль көлігінің үлесіне тиеді. Батыс
Еуропада туристердің 70%-ы өз көліктерімен саяхаттайды. АҚШ-та бұл
көрсеткіш 90% құрайды [8].
Круизді, коммерциялық, әлеуметтік, және экологиялық туризм.
Соңғы 20 жылда круизді туризм шапшаң дамуда. Круизді туризм – бұл
теңіз саяхаты, жабық бір шеңбермен, белгілі бір маршрутпен көрікті, көңіл
толарлық жерлерге тоқтап саяхат жасау. Круиздік саяхатта бірінші орында Нью-
Йорк порты болып табылады. Круиздік туризммен айналысатын елдер: Англия,
Норвегия, Греция, Италия, Франция, АҚШ.
Алғашында барлық туристік іс-әрекет коммерциялық туризм түрде болса,
онан түсетін кіріс туристік мекемелердің жұмысының басты нәтижесі болды.
Бірте-бірте коммерциялық туризмге қарсы әлеуметтік туризм деген түсінік
пайда болды. Әлеуметтік туризм жүйесі тұтынушыларға ғана емес, туристік
мекемелерге де өте тиімді. Сонымен, әлеуметтік туризм – бұл ақшалары аз
адамдардың пайдаланатын туризмі, оларды мемлекет және мемлекетке жатпайтын
құрылымдар қолдайды.
Экологиялық туризм (экотуризм) – жақында ғана жасыл қозғалыс
толқынында пайда болды және елдің тұрақты даму концепциясына байланысты ол
батыста кең дами бастады. Экотуризмді көпшілік туризмнің баламасы ретінде
қарайды. Сондықтан да оның қалыптасқан туризмнен айырмашылықтары бар. Оның
негізгі белгілері:
- экотуризмнің басты обьектісі болатын ерекше табиғи көрікті
көзтарлықтай жерлері болуы;
- туризм индустриясының жоспарлы дамуының арқасында қолданғанмен,
тозбайтындай табиғи және мәдени потенциалды территорияның болуы;
- басқаларға қарағанда төмен капиталды, материалды және
энергосыйымдылығының болуы;
- экотуризмнің ең күрделі мақсаттарының бірі – экологиялық білім беру
және экологиялық ойды қалыптастыру;
- бүтіндей мемлекетті немесе жеке аудандардың әлеуметтік-экономикалық
көтеретіндей дәрежеде болуы;
- қысқа уақыттық табиғатта уик-эндте демалудан бастап табиғи жаратылыс
тақырыбында ғылыми зерттеулер жүргізуге дейін экологиялық туризм туристік
ағымдарды әр түрлі мақсаттармен қамти береді [9].
Сонымен, туризм классификациясының ғылыми және практикалық маңызы бар,
ол білгеніңді реттеуге және дүниежүзілік туризм қозғалысын терең біліп-
түсінуге әсерін тигізеді.
1.2 Экскурсиялық туризмнің құрылымы мен атқаратын функциялары
Экскурсия бұл айналамызды қоршап отырған әлемді тану процессін
білдіреді. Бұл процесстің ерекшелігін айтар болсақ, ол алдын-ала таңдап
алынған объекттермен тығыз қарым-қатынаста болып, оларды орналасқан орнында
зерттеумен айналысады. Экскурсиялардың барлығы-көру, есту және басқада
сезімдер арқылы, алдын-ала белгіленген, алдын-ала жоспарланып қойған
қоршаған ортаны қабылдау процессі болып табылады. Экскурсияны
ұйымдастырушылар мен экскурсоводтар, экскурсиянисттің қалай көру, есту және
сезіну керектігін, осы іс-шара арқылы қандай нәтиже алатындығын, осы
экскурсия арқылы қандай пайдалы әсерде болатындығын нақты біледі [17].
Экскурсиялық процесс кезінде экскурсовод, экскурсанттарға -объекттерді
көруге көмек береді, осы көрудің негізінде тақырып ашыла бастайды (бірінші
мақсат), бұл объекттер жөнінде қажетті мәлімет алу (екінші мақсат),
тақырыпқа қатысты ұлы батырлықтарды, тарихи оқиға маңызын сезіне білу, яғни
сол бір оқиғаның қатысушысы болу (үшінші мақсат), практикалық ұғу қабілеті
арқылы жеке өзі байқау арқылы экскурсиялық объекттерге анализ бере білу
(төртінші мақсат).
Экскурсия, оның жинақ материалдары, сонымен қатар аудиторияға нақты
ұсына білу экскурсионисттерге дұрыс ойлауға, анализ жасауға, қажетті шешім
қабылдауға мүмкіндік береді. Экскурсия - методикалық түрде каланың көрікті
жерлерінің, тарихи-мәдени ескерткіштердің көрсетілуі, Көрсетудің негізі,
экскурсионисттің көз алдында тұрған объектінің анализі мен онымен қатысты
оқиғалар болып табылады.
Экскурсия құру кезінде сөйлеу бөлігіне үлкен орын бөлінеді (айтып
түсіндіру). Әрбір тематикалық экскурсияның өзіне тән сюжеті болады, яғни
осы сюжетке, жинақталған бүтін материалдар бағынышты болады. Экскурсияда
шиеленісу маңызды орын алады. Бұл дегеніміз тарихи экскурсиядағы оқиға,
яғни оқиғалар шынжыры. Экскурсия композициясында кульминацияның орны болек,
ол айтып беру мен көрсетуде ең жоғары нүкте, сонымен қатар іс-әрекет
артуының ең тығыз ең шешуші жері болып табылады [18].
Қазіргі таңда экскурсия біздің алдымызда бүтінделген, өзіне тән жүйесі
мен көрсеткіштері, сонымен қатар өзіне тән жеке методикасы бар бір құбылыс
ретінде көрінуде. Ең қиын экскурсия ол тематикалык болып табылады, одан
кейін қала ішіндегі экскурсия, содан соң кала шетіне экскурсия және тағы
с.с. бөліне береді.
Ең алғашқыда экскурсия қыдыру дегенді білдіретін, яғни практикалық
мақсатпен мысалы, емдік шөптердің ізделуі. Содаң соң оның алдына ғылыми
мақсаттар, яғни музей үшін экспонаттардың анықталуы. Оқыту мақсаты пайда
болғаннан кейін мектеп оқушылары мен студенттердің экскурсияға шығуы
басталды. Ал өзін-өзі үйретудің жаңа түрлері, экскурсияның алдына тағы бір
мақсат шығарды, ол жалпы білім беру мақсаты. Тәрбиелеу жұмыстарын жақсарту
ұмтылысы, экскурсияны топтық мәдени-үйрену жқмыстары қатарына айналдырды.
Экскурсия дегенде бірінші кезекте ойға белгілі бір іс-әрекет келеді.
Бұл іс-әрекеттер әр түрлі болады - белгілі бір маршруттан топтың өту
жағдайы, белгілі бір нысанға қатысты өту жағдайы (олардың жанынан айналып
өту), маршрутқа еңгізілген ескерткіштерді байқау мен түсіндіру.
Экскурсовод және оның аудиторияға деген ұсыныстары, экскурсанттардың іс-
әрекеттерін бір араға келтіруге, яғни нақтылауға көмектеседі.
Экскурсанттың іс-әрекеті болса - нысандарды байқау, оларды ұға білу және
зерттеу сияқты белсенді формалармен көзге түседі.
Экскурсия бірнеше аспектте қарастырылады:
• Экскурсия өз алдына тәрбиелеудің бір формасы болып келеді.
• Экскурсия үлкен топ аудиториясымен жұмыс істеу, яғни экскурсия білім
берудің бір формасы болып табылады.
• Экскурсия мәдени бос уақытты өткізу формасы.
• Экскурсия саяси және ғылыми білімді тарату формасы.
• Экскурсия адамзаттың сана-сезімін көтеру формасы ретінде,
яғни адамзаттың ойлау қабілетін жоғарылату [19].
Экскурсияның функциялары. Функция латын сөзінен аударғанда-орындау
(іске асыру, іс-әрекет) деген мағынаны білдіреді.
Төменде көрсетілген схема бойынша экскурсияның
негізгі функцияларын қарастырайық (Сурет 1):
Экскурсия ғылыми пропаганда функциясы ретінде, саяси,
философиялық, ғылыми, көркемдік және басқада көзқарастарды таратуға ықпал
жасайды. Тәрбиелеу және білім беру тұрғысында экскурсияның негізгі сапасы
ол ғылым болып табылады [20]. Экскурсияның мақсаты ғылыми
білімнің таралуына ықпал жасау, материалдың ең жоғары деңгейде
жеткізілуін қамтамасыз ету. Экскурсия сөзбен жеткізу бөлігінде
материалды толығымен лекция түрінде жеткізу мүмкін емес, өйткені уакыт
тығыздылығы бар. Сол себептен экскурсоводтың сөзбен жеткізу бөлігіндегі
оқиғалар әрі нақты әрі нұсқа етіліп дайындалып, объективті түрде бағамы
болу қажет. Тақырыпты түсіндіретін ең нақты фактілер мен мысалдар, түрлі
салыстырулар, салмақты дәлелдер, белгілі бір оқиға қатысушысының есіне
түсіргендері, суреттердің жинақталуы, оригинал құжаттар, карта мен схемалар
көшірмесінің жинақталуы экскурсияға жақсы нәтиже, яғни жетістік қамтамасыз
етеді.
Сурет 1 – Экскурсияның негізгі функциялары
Экскурсия мәліметтер функциясы ретінде - әр бір тақырыптың,
өзінің нақты білім түріне қарай, өзіне тән мәліметтері болады. Мысалы:
Совет үкіметі ғылымының жетістіктері, медицина, биология, археологтардың
жетістіктері, спортсмендердің жеңістері, шаруашылық және әлеуметтік құрылыс
жаңалықтары.
Экскурсия әлеуметтік бос уақыт өткізу функциясы ретінде. Бос уақыт
деп адамның жұмыс уақытынан тыс қалған уақытты айтамыз. Бос уақытты
өткізудің танымал түрі болған экскурсия, адамзаттың
рухани қажеттіліктерін қанағаттандыруды қамтамасыз етеді. Соңғы
жылдарда экскурсияның жағымды әсерлері халық алдында көп танымал болуда,
яғни экскурсияның өзінің саяхаттылығымен көптеген адамдарға тартымдылығы
сонымен қатар әрқайсысының өз қызығушылығына қарай тақырып таңдау
мүмкіншілігі және т.б.
Экскурсия әлеуметтік-техникалық білім деңгейін байыту
функциясы ретінде. Экскурсияға қатысушылар әрдайым тарих, өнер
архитектура, әдебиет, экономика және т.б. салар тұрғысында білім алады.
Жақсы экскурсия бірнеше әлеуметтік-тәрбиелеу жұмыстарының синтезін
ұсынуда. Оған методикалық түрде, қабылданған бөліктері
ретінде мыналарды жатқыза аламыз:
а) кинофильмдердің фрагменттері, хроникалық немесе ғылыми деректі
фильмнің бүтіні;
б) белгілі бір оқиға қатысушысының берген мәліметтері, мысалы
әскери-патриоттық экскурсия тақырыбындағы 1941-1945жж Ұлы Отан соғысы
ардагерлер сұхбаты.
в) белгілі бір өнеркәсіп кәсіпорынының басшысымен кездесу,
жәй жұмысшылармен сұхбаттасу.
г) композитор, музыкант, артисттердің өнеріне
бағытталған экскурсиядағы музыкалық және басқада шығармаларды тыңдау.
д) тарихи және тарихи-революциялық тақырыптағы экскурсияда,
арнайы дыбыс жазу орталығы арқылы мемлекеттік
қайраткерлердің баяндамаларын тыңдау [21].
Экскурсия адамның кызығушылығын арттыру функциясы ретінде.
Экскурсияның мақсаты тек материалды аудиторияға дұрыс жеткізу ғана емес,
сонымен қатар адамдардың белгілі бір тақырыпқа деген қызығушылығын арттыру.
Өте жағымды экскурсияда кызығушылықтың артуы соншалықты, тіпті экскурсия
біткеннен кейінде осы тақырып тұрғысында адам өзі ізденіп осы тақырып
жөнінде білімін тереңдетуге ұмтылады.
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЭКСКУРСИЯЛЫҚ БИЗНЕС ИНФРАҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ
ҰЙЫМДАСТЫРУШЫЛЫҚ-ЭКОНОМИКАЛЫҚ БАҒАСЫ
2.1 Негізгі танымдық жерлер мен туристік экскурсиялық бизнеспен
байланысты маңызды іс-шаралар
Қазақстанда туризм индустриясының дамуы үшін туристік ресурстарға бай
аудандар өте көп және олар нәтижелі халық шаруашылығының саласына қосылуда.
Соңғы жылдары республикада біршама туристік шаруашылықтар құрылды,
туристермен жұмыс белсенділігі жиналуда. Әдемі, әсем, көрікті жерлерде
туристік кешендер салынды, көбінесе обылыс орталықтарында комфортты
туристік кешендер жұмыс істейді. Олар кез келген уақытта қала тұрғындарын
қабылдауға, қызмет көрсетуге дайын тұрады, сонымен қатар, басқа да
аудандардың қонақтарын қабылдауда. Республикада барлығы 700 туристік кешен,
300-ге жуық туристік қонақ үйлер кешені бар [22].
Туризмде басқа экономикалық сала сияқты өзінің құрамына бірнеше
саланы қосады, олар: емдік, демалу, спорттық, танымдық және т.б. Олардың
әрқайсысы табиғи ресурстарды қолдануға қамданады.
Туристік-экскурсиялық қызмет көрсету қаладағы урбанизация мен Ғылыми
Техникалық Революцияға байланысты адамдарға психологиялық ауыртпалықтың
өсуі нәтижесінде туризмнің рөлі арта түседі. Бұл адамның бос уақытын тиімді
пайдалану қозғалысы болып табылады. Психологиялық ауыртпалық, қала
көшелерінен тыс жерлерде, туристік походтар мен саяхаттар арқылы жүзеге
асады. Әрдайым адам жақсы, тиімді демалса, ол белсенді түрде жұмыс істей
бастайды.
Аймақтық туристік миграция экономикалық көзқарас арқылы адамның
саяхат жасауға,демалуға қажеттілігі, - сұраныс формасы ретінде танылып,
әртүрлі қызмет көрсету кешенге деген қолданыс салдарынан адамдардың
материалдық, рухани, мәдени-танымдық қызығушылығы арта түседі. Бұл кешен
әртүрлі көлік құралдарының, қоғамдық тамақтану, музейлерге және мәдени-
танымдық ұйымдар, ойын-сауық орталығы, спорттық, емдік орталықтарды
қамтиды.
Туризм өзі пайда болысынан саяхат барысында көп уақыт кетірмейді,
керісінше қоғамдық қажетті уақытты жинақтайды. Аурудың азаюы салдарынан
жұмыс уақытының қоры арта түседі. Және адамның физикалық денсаулығының
күшеюі, рухани күшінің және жұмыс істеуге деген қабілетінің күшеюіне әкеп
соғады.
Туризм де, басқа экономикалық сала сияқты өзінің құрамына бірнеше
саланы қосады, олар: емдік, демалу, спорттық, танымдық және т.б. Олардың
әрқайсысы табиғи ресурстарды қолдануға қамданады, өзінің даму жолында
техникалық және әлеуметтік инфрақұрылымға, потенциалды анықталған еңбек
ресурстарына сүйенеді және басқа да шаруашылық салалары мен сфераларына өз
әсерін тигізеді. Кез келген туризм саласы басқа туризм салаларымен тығыз
байланыста. Көп жағдайда олар бірін-бірі қалыптастырып, толықтырып отырады.
Қарым-қатынастық шаруашылық жүйесінде туристік-экскурсиялық қызмет
көрсетуді тура құқықпен қарастырады.
Іле Алатауының көркем шатқалында Алматының туристік кешендері
орналасқан. Қазақстанда туризмнің әр түрлі саласының дамуына барлық
туристік аймақтар мен мүмкіндіктер бар: курорттар мен демалыс үйлерінде
демалу, емделу, аңшылық, соның ішінде бүркітпен, альпинизм, тау туризмі,
балық аулау, салт атты және су туризмі, вертолеттық экскурсия және
халықаралық спорттық жарыстарда этникалық туризм, негізгі қозғаушы күші –
шет елдегі қазақ оралмандары, - ғылыми, , профессионалдық, жанұялық, бизнес-
тур, коммерциялық туризм т.б.
Қазіргі кезде туризмнің түрлері мен формаларын, сонымен қатар,
туристік маршруттарды да қалыптастыруға болады. Танымдық, топтық және
маршруттық туризм – міне, осы ең негізгі қалыптасқан республикалық туристік
ұйымдар. Соңғы жылдары республикадағы негізгі қызығушылық – бұл
коммерциялық туризм, соның ішінде шоп-туризм Польшаға, Қытайға, Түркияға,
Араб Әмірлігіне және т.б. Алматының өзінде шоп-туризммен айналысатын 200
ұйым мен фирма, ал жалпы республика бойынша 400 ұйым бар. Жалпы жүйеде
мемлекеттік және мемлекеттік емес туристік-экскурсиялық қызмет көрсетулерде
10 мыңға тарта адам жұмыс істеуде, бірақ республикада әлі күнге дейін
туризмнің толық жүйесі қалыптаспаған [23].
Қазақстандағы туризмнің төмен деңгейде дамуының себебі көп, бірақ ең
басты себебі – республиканың экономикалық және әлеуметтік даму деңгейінің
төмен болуы. Бүгінгі күні Қазақстан әлемге саяси-егеменді мемлекет болып
танылып отырғанымен, өзінің экономикалық егемендігін таныта алмай отыр.
Сонымен қатар, басқа да басты себептерді айта кеткен жөн:
- біріншіден, туристік-экскурсиялық қызметтің экономикалық салалық
дамуы – мемлекеттік жоспарлық балансқа кірмеуі;
- екіншіден, туризмді ғылыми дамытудың жоқтығы. Қазақстанда кешендік
ғылыми болжамдар мен туризмді дамытудағы ұзақ уақыттық жоспарлауды жүзеге
асыратын ғылыми жоспардың жоқтығы;
- үшіншіден, туристік-экскурсиялық қызмет көрсету саласында
қалыптасқан жүйенің дайындық кадрларының жоқтығы.
Осы сұрақтарды шешіп және халықаралық туризмді дамыту арқылы
республиканың жоғарғы деңгейге көтерілуімен және жоспарлы кіріс салдарынан
төлем балансын жүзеге асыруға болады.
Географиялық зерттеулер нәтижесінде Қазақстан территориясындағы
экскурсиялық рекреациялық аудандарды бөліп айтуға болады. Олар жағымды
демалыс пен туризмнің дамуына әсер етеді. Экскурсиялық туризмді дамытудағы
ең негізгі қолайлы аудандар Қазақстанның шығысында орналасқан. Бұл жерде
республиканың күрделі су жүйелері қалыптасқан – Арал теңізі, Балқаш көлі,
Зайсан, Алакөл, Қапшағай және Шардара су қоймалары. Су температурасы 3-5
айға дейін шомылу мен су туризміне жарамды. Осы саланы дамытуда Балқаш пен
Алакөлдің алатын орны ерекше. Қазіргі кезде бұл жерде су туризмі даму
үстінде.
Шығыс пен Оңтүстік Шығыс өзінің әрқилы және кең ауқымды табиғатымен
ерекшеленіп, бір-бірімен тығыз байланыста жатқан тау жүйелері Алтай, Жоңғар
Алатауы және Тянь-Шань қалыптасқан. Бұл аудандар өзінің үлкен, көркем және
әрқилы өсімдік, жануар әлемімен ерекшеленеді.
Қазақстан экскурсиялық туризмінің дамуына өз септігін тигізетін
әртүрлі ландшафтық өзгешеліктері бар аудандарды жатқызуға болады. Сонымен
қатар, экскурсиялық туризмнің дамуына өз әсерін тигізетін үлкен өзен
өңірлері – Орал, Сырдария, Іле, Ертіс жатады.
Географиялық бағалау нәтижесінде Қазақстандық экскурсиялық туризммен
демалыстың дамуына 60-қа жуық туристік рекреациялық зоналар, және олар
барлық экономикалық аймақтың 10 облыстық территориясын қамтиды. Бұл
зоналарда экскурсиялық туризмнің көп саласы әрекет етуде. Соның ішінде
танымдық, спорттық-емдік маршруттар, стационарлық демалыстар және жаяу
жүріп өтетін, су арқылы, шаңғы тебу арқылы жүріп өтетін танымдық
маршруттар. Осы көп профильді экскурсиялық туризм саласына 4 аймақ жатады,
олар: Шығыс Қазақстанда – Зыряновск және Ульбы, Батыста – Орал және
Оңтүстік Қазақстанда – Іленің орта таулы аймағы.
Республикадағы курорттық байлықтарды зерттеу нәтижесінде Қазақстанның
барлық облыстарында әр түрлі санаториялы-курорттық кешендер салуға болатыны
анықталды. Қазіргі кезде 220 минералды су скважиналары, 75 емдік қасиеті
бар көлдер мен бірнеше ондық климаттық аймақтар есепке алынды [24].
Қазір Қазақстан территориясында 500 санаториялар мен демалыс
орталықтары бар. Оның ішінен ең негізгі орын алатыны санаториялы-
профилакториялы (220 жоғары) және санаториялар мен емдік пансионаттар (110
жуық). Жалпы санаториялар мен басқа да демалыс орындарында бір жылда 1,5
млн. тарта адам демалуда [25].
Үлкен танымды емдік орталықтарға – Сарыағаш, Қапал-Арасан, Алма-Арасан
және балшықпен емдейтін курорттарға – Моялды, Жаңақорған, Атырау жатады.
Сонымен қатар, әйгілі атаққа ие болған Алматы мен Щушие-Борабай курортын
Қазақстанның асыл маржаны деп атайды. Өйткені онда тек өзіміз ғана демалып
қоймай, шет елдерден келгендер де демалуға мүмкіндік жасалған.
Дене шынықтыру мен спорт денсаулықты, жұмыс істеу қабілетін нығайтуда
басты рөл атқарады. Республикамызда 15 мың дене шынықтыру ұйымы бар. Онда 2
млн. адам денсаулығын нығайтуда. Әр түрлі спортқа арналған 150 стадион, 5,5
мың спорт зал, 110 жүзу бассейіндері бар [26].
Спорт зал бойынша Қазақстан ТМД-да 3 орын алады. Республиканың көрікті
кешендерінің бірі – биік таулы Медеу және Шымбұлақ.
Республикада бұл салада мамандар дайындауда екі институт – Алматы мен
Қарағанды, екі денешынықтыру техникумы бар.
Дегенмен, республикадағы спорт кешендері, спорт мектептері – спорт
мастерлерімен қамтамасыз етілген және 170 мың қыздар мен ұлдар өз
денсаулықтарын нығайтуда [27].
Яғни, туризм әлемнің көптеген елдерінде экономика мен қоршаған ортаға
әсер ететін маңызды әрі кешенді фактор болып табылады. Ол Қазақстан үшін де
табыс көзіне айналуға тиіс.
Міне, сол туризм индустриясын дамыту мақсатында қазірдің өзінде
көптеген шаралар қолға алынуы қажет.
Бүгінде Қазақстанда экскурсиялық туризмді өркен жайдыруға құштарлық
ерекше. Біздің Қазақстан экскурсиялық туризмге сұранып-ақ тұр ғой, шіркін.
Тәңірмен берілген әр бір әулиелі жердің аңызы-қасиеті қандай, тауы қандай,
орманы қандай, өзен-көлі мен ауасы қандай десеңізші. Жақында келіп-қайтқан
германиялық мейманның: “Алтынның үстінде отырғандай екенсіздер”, деп
айтқанындай, байлығымыз да, табысымыз да осы сала арқылы өсе түспек.
Біздің кең-байтақ Отанымызды ойша шолсақ, оның әр түкпірінен
экскурсиялық туризм үшін пайдалануға болатын табиғат пен мәдениет
ескерткіштер, әулиелі жерлер ғажайыптарын табуға болады. Республикалық
бюджеттен туристік нысандарды қаржыландыру үшін 13 инвестициялық жоба
ұсынылды.
(Кесте 1).
Кесте 1 – ҚР-дағы туризм саласының орналастыру орындарының саны
2010 2011 2012 2013 2014
Республика 1 494 1 494 1 526 1 678 2 056
Казахстан
Акмолинская 225 231 165 228 292
Актюбинская 38 41 50 47 61
Алматинская 216 143 135 172 243
Атырауская 57 57 55 46 65
Западно-Казахстанск39 42 51 43 48
ая
Жамбылская 42 48 54 65 88
Карагандинская 129 139 148 165 182
Костанайская 57 58 70 80 95
Кызылординская 48 43 49 55 72
Мангистауская 27 31 44 53 55
Южно-Казахстанская 70 78 122 102 114
Павлодарская 55 59 58 60 68
Северо-Казахстанска37 44 49 54 60
я
Восточно-Казахстанс219 245 245 277 331
кая
г.Астана 120 134 140 141 160
г.Алматы 115 101 91 90 122
Сілтеме – www.stat.kz
2014 жылы туристтік мекемелер саны 43 болады, ол 2009 жылмен
салыстырғанда 15 нысанға өседі. Оның ішінде 5 туроператорлық және 10
турагенттік мекемелер ашылады. Туристерді орналастыру нысандары - 128
жетеді, өсу қарқыны 160% құрайды. Оның ішінде туристік объектілерді қалпына
келтіру іс-шаралары арқылы – 9 қонақ үй, 10 қонақ күтетін үй, 4 демалыс
аймағы, 2 кемпинг, 5 сауықтыру комплексі, 7 сауықтыру лагері, 3
пансионат, 2 санаторий, 2 профилакторикалық санаторий, 2 турбаза. Туризм
саласындағы жұмысшылар саны 5 есеге көбейеді, оның ішінде тұрақты
жұмысшылар саны – 1,5 есеге деп жоспарланған болатын.
Қазақстан брэндін әлемге таныту, туризм саласын дамыту ісі тек 2007 жылы
ғана мықтап қолға алынды. Қазақстанның көрікті аймақтарын жарнамалауы үшін
туризм министрлігі СNN, BBC, Евроньюс, Дискавери арналары мен ақпарат
таратушы компаниялармен келісім шарт жасаған. Насихатты нығайту мақсатында
былтыр мемлекетіміз Мадрид, Берлин, Шанхай, Сеул, Токио, Лондонда өткен
бірнеше халықаралық туристік жәрмеңкелерде ұлттық туризмді таныстырды.
Туристердің рухани, экскурсиялық қажеттілігін қанағаттандыратын
күш жігері қалпына келтіріп сергітетін табиғи (теңіз, көл, өзен,
жағалауы) және антропогендік (тарихи - архитиктура көрікті жерлер)
нысандар. Туристік рекреациялық ресурстар қатарына курортты немесе
емдік демалыс (минералды су тау баурайы, орман іші теңіз жағалауы)
сауықтыру (ландшафты климат жағдайлары қолайлы жыл мезгілдері суға
түсу маусымы) спорттық альпинистік (тау тізбегі, қия жарлар шатқалдар
немесе щөлді – шөлеитті халық сирек орналасқан жерлерге ) және
экскурс – туристік (тарихи, мәдени, археология ескерткіштер –табиғаттың
көрікті орындары этнография нысандары, мұражай, бірегей таңқаларлық
техникалық нысандар жатады). Халықтың демалуы мен денсаулығы қалпына
келтіру сондай ақ бәсекеге қабілеті туристік индустрия дамыту үшін
рекреациялық щаруашылыққа маманданған аймақтар қалыптастыру мақсатында
рекреациялық инфрақұрылым объектілері желісін құру.
Экскурсиялық рекреация инфрақұрылым объектілерінің желісін
дамыту мынадай екі бағытта жүзеге асыруға болады: туристік
индустрияның дамытуға бағдарланған ұлттық және өңірлік деңгейдегі
және халықтың күн сайынғы экскурсиялық рекреациялық қажеттілігін
қанағаттандыратын жергілікті деңгейдегі рекреациялық инфрақұрылымын
қалыптастыру. Осы орайда Тянь- Шань тауының баурайына орналасқан
Медеу мен Шымбұлақ нағыз бетке тұтар туристік нысандар бой алып
тұр. Алматы қаласында әкімі Иманғали Тасмағанбетовтың осы биік таулы
курортты кешенді түрде дамыту жөніндегі жобаға қол қойып оның
іргетасын аманат хат (капсул) қойған. Жаңа құрылысқа жалпы 1
миллиард доллар көлемінде инвестиция тартылу іс ауқымының қандай
деңгейде екені айтпай-ақ білдіреді. Ең алдымен Іле Алатау ұлттық
паркі мен әлемге әйгілі Медеу мұз айдыны Шымбұлақ курортты
базасының көздің жауы алатын әсем Алматыдан бар жоғы 40-ақ
минуттық жерде орналасуы туристерге аса қолайлылық тудырды. Оның
үстіне, 2011 жылы Алматы Қысқы Азия ойындарының орталығы болды. Бұл
Еуропалық стандарттарға сай қазіргі заманға курорт салып еліміздің
қысқы спортының перспективалық дамуын қамтамасыз етіп қана қоймайды,
сонымен бірге қаланы дамытуға, оның туристік және спорттық
бағыттарын айқындауға мүмкіндік береді. Сондықтан да Алматының әкімі
кешенді жобаны батыл қолға алған. Қазіргі барлық туристік
бағдарламалардың негізінде қоршаған ортаны қорғау шаралары, мәдени-
тарихи мұралар қабыстырыла қарастырылады. Сол себептенде Алматы
қаласында 2004-2012 жылдарға арналған туризмдік дамыту бағдарламасы
қабылданған болатын. Оның біреуі- халықаралық туризм орталығы ретінде
Алматы қаласының тартымдылық имиджін қалыптастыруға болса екіншісі,
қала тұрғындары мен қонақтарының дем алуға, еркін қозғалуға және
саяхатқа байланысты түрлі экскурсиялық, мәдени рухани танымдық
қажеттіліктерін толық қамтамасыз ету.
Дәл қазіргі кезде туристерге қызмет көрсетуде Алматының
60 пайызы үлес алуға осындай ізденістердің нәтижесі. Республикадағы
қонақ үйлердің тапқан табыстарына жартысы Алматы қонақ үйлерінің
қызметі арқасында келеді. Ол қалалық және республикалық бюджетті
толықтыруға айтарлықтай пайдасын тигізуде.
2.2 ҚР экскурсиялық бизнес инфрақұрылымының дамуын талдау
Бүгінде әлемнің көптеген елдерінде туризм саласы дамудың басым
бағыттары ретінде экономиканың тірегі, қаржы көзі болып саналады. Сондықтан
да отандастарымыз жылына бір келетін демалыстарында Қара теңіз
жағалауындағы демалыс орындары мен Ыстықкөлге аттанып, таза ауада тынығып,
мөлдір суына шомылып, жан рахатын бастарынан өткереді.
Егеменді Қазақстан да туризмнің дамуына мемлекет экономикасы мен
қоғамында дәрежесін көтеруге көңіл бөлуде. Әлемдік нарықта Қазақстанның тур
өнімдерінің қозғалысына әсер ететін туризм индустриясының дамуына және бұл
мәселелерді қалыптастыру жөніндегі зерттеулер, сонымен қатар 1993 жылдан
бері көптеген заңдар енгізілді. Қазақстанның қазіргі экономикасында туризм
рөлі үздіксіз өсуде. Жалпы, Қазақстандағы туризмнің тарихи алғышарттары
б.з.б. 3-мыңжылдықта қалыптаса бастаған Ұлы Жібек жолының дамуы болып
табылады.
Қазақстан Ұлы Жiбек жолы бойында орналасқандықтан республикамыздың
аумағындағы қалалар мен табиғаты ғажайып қорықты жерлер ежелден саяхат және
туризм нысандары болып табылған. Қазақстандағы алғашқы туристiк ұйымдар 20
ғ-дың 20 — 30-жылдары пайда болды. 1929 ж. Алматы қаласында тұңғыш туристiк
жорық ұйымдастырылды. Оған Г.И. Белоглазов пен Ф.Л. Савин басқарған 17
мектеп мұғалiмдерi қатысты [29]. Жорық Алматы төңiрегiнен басталып Есiк
көлінде (62 км) аяқталды. 1930 ж. Алматы өлкетану мұражайы жанында
Пролетарлық туризм және экскурсия қоғамының өлкелiк бөлiмшесi жұмыс iстей
бастады. Оның алғашқы төрағасы болып В.Г. Горбунов сайланды. Осы жылы
Алматы қалалық телеграф пен пошта қызметкерлерiнен (16 адам) құралған топ
(Ф.Л. Савин басқарған) Медеу — Көкжайлау — Үлкен Алматы каласы жағалауына
дейiн барды [30].
Қазақстан- Еуразияның кіндігінде орналасқан шығыс пен батыс дәстүрін
байланыстырушы дәнекер жол. Елдің көне мәдениеті мен көрікті табиғаты
әркімді де өзіне тартып тұрады. Бүгінде Қазақстан туризмнің барлық түрі
бойынша, нақтырақ айтсақ, танымдық, сауықтық, этникалық, экологиялық,
шипажай-сауықтыру, орнитологиялық, балалар, аңшылық тағы басқа да түрлері
бойынша қызмет ете алатындай дәрежеде.
Ұлы Жiбек жолы бойында орналасқан Қазақстан көне замандардан бүкіл
түркі әлеміне танылған тарихи мекен. Сол себептен бірегей табиғаты ғажайып
қорықтар, емдік су көздері, археологиялық және тарихи ескерткіштер, қалалар
әу бастан саяхат пен туризм көздері саналған.
Қазақстан территориясындағы ең алғашқы туристік нысандардың
пайда болуы түркі тайпаларының көші қонымен, басқыншылықпен
байланысты. Қазақстанда алғашқы қажылық туризмді ұйымдастырушы Темір
болды. Оның атымен байланысты тарихи ескерткішті жерлер әр түрлі
жылдарда түрлі әлеуметік туризмдерді ұйымдастыруға септігі тиді.
Мұндай негізгі ескерткіш - 1399 жылы Ақсақ Темірдің бұйрығымен
салынған А.Ясауи кесенесі. Қазақстандағы туристік индустрияның біртіндеп
қалыптасуы өлкетану негізінде іске асырылды.
Қазақстандағы алғашқы туристiк ұйымдар 20 ғасырдың 20-30-жылдары
пайда болды. Тарихқа қарап елімізде туризм саласы тамырының тым тереңде
жатқанын байқаймыз.
Қазақстандағы туризмнің дамуына шартты түрде үлкен үш кезеңге бөлуге
болады: бірінші кезең - оның өмірге келуі мен ұйымдық құрылымының
қалыптасуы - 20-жылдардың басымен 1936 жыл; екінші кезең - туризм мен
экскурсияны туризм индустриясын қалыптастырудың алғы шарты ретінде
кәсіподаққа беру; үшінші кезең - туризмнің интенсивті дамуы, оның халыққа
қызмет көрсетудің ірі саласына айналуы - 1969 жылдан егемендік алғанға
дейін [31].
Қазақстан туристтік индустриясының біртіндеп қалыптасуы өлкетану
негізінде іске асырылды. Туристтік өлкетану табиғатты, еңбек өмірін,
тұрмыс пен мәдениетті бір-бірімен тығыз байланыста, әсерде қарастырып,
негізгі назарды өлкенің саяхат барысы кезінде болатын ерекшеліктерді
байқауға бағытталады. Қазақстандағы өлкетануға арналған зерттеулердің
ұзақ та қызықты тарихы бар. Кеңестік кезеңде Қазақстандағы өлкетану
тарихына байланысты бірнеше еңбек жарық көрді. Бұлардың ішіндегі ең
бір қызғылықтысы- Тарих, археология, этнология институтының ғылыми
қызметкері А.Н.Мұстафаевтың Қазақстан тарихы мен мәдениетінің
ескерткіштерің атты І жинақта жарияланған мақаласы.
Қазақстан өлкелерін зерттеу мақсатында Семей еліне І 1986 жылы
А.Н.Красновтың, 1891-1892 жылдары Н.Ф.Катановтың экспедициялары
ұйымдастырылды. Қазақ ауылдарында Г.Н.Потанин, С.Г.Рыбаковтар жұмыс
істеді. Бұлармен қатар өз ғылыми жұмыстарын Орыс-Сібір бөлімдері
жүргізді. Олар қазақтардың этнографиясы туралы еңбектер жариялап,
жергілікті өлкетанушылармен байланысып тұрды [31-32].
Қазақстанда алғаш ресми түрде ашылып, ұйымдастырылған
туристтік ұйым ХХ ғасырдың басында Верный қаласында Ресей тау
қоғамының бөлімшесі болды. Ол 1927 жылға дейін қызмет етті.
Алғашқы ресми тіркелген жорық Верный қаласынан Іле Алатауына,
Ыстықкөлге жасалды, оған Алматы қаласынан 17 мұғалім қатысты. Бұл
жорықты 1929 жылы Г.И.Белопжюв, Ф.Л.Савин, В.М.Зимин ұйымдастырды
[33]. Бұлар тау туризмінің энтуазистері ретінде Іле Алатауына, бұдан
басқа бірнеше жорыққа мұрындық болды. Ұйымдасқан белсенді туризмнің
кең таралуы Қазақстанда 1930 жылдан басталады. Осы кезде баспасөзде
Алматылық Г.Белоглазов, В.Горбунов, И.Мысловскийлердің Кіші Алматы
шыңын (теңіз деңгейінен 4376м) бағындырғаны туралы хабар шықты [34].
1931 жылы Алматы қаласындағы Жетісу губерниялық
мұражайында тұңғыш рет 10 адамнан тұратын туризм мен экскурсия
қоғамының тобы ұйымдасты. Оның энтуазистері альпинист Г.Белоглазов,
В.Городецкий, этнолог Б.Дублицкий болды. Осы топтың бастамасымен
туризм мен экскурсия қоғамының Қазақ өлкетану Кеңесі Әліби
Жангелдин төрағалығымен құрылды [35].
1932 жылы Қазақстаннның туристтік маршруттарының жолсерігі
басылып шықты. Горельник шатқалында туристтер күшімен Алматыдан
оңтүстікке қарай 22 шақырым жерде туристер паналайтын бөренеден
тұрғызылған баспан салынды. 1936 жылы осы жерге 50 орындық
“Горельник” туристік базасы салынды. 1938 жылы алғаш рет туристердің
слеті Көкжайлауда өтіп, оған 200-дей адам қатысты [36].
Қазақстанның туристтік қоғамының жұмысы Ұлы Отан соғысы
жылдарында тоқтап қалды, өйткені оның қызметкерлері мен белсенділері
соғысқа кеткен еді. “Горельник” турбазасының үйлеріне 1943 жылдың
басынан бастап Кеңес әскерінің таулы жерде атқыштарының
инструкторларын дайындайтын бүкілодақтық мектебі орналасты. Соғыстан
соң Қазақстан үшін альпинистер мен шаңғышыларының спорттық кадрларын
дайындай бастады. Ал 1953 жылдан бастап, қайтадан туристтер қабылдай
бастады. 1955 жылы Есік көлінің жағасына “Есік” турбазасының құрылысы
басталды.
Қоғамды қайта құру және демократизациялау кезеңі халық
ағарту ісіне де әсер етті. 1990 жылы Мектептен тыс мекеме туралы
жоба ереже шықты. Осы құжат негізінде әрбір республика өз
құжаттарын дайындау керек болды. Жас туристердің республикалық
станциясы өз Ережесінің жобасын дайындады, ол республикалық
станциялар ғана тиесілі болып, облыстық станциялар өз іс-
әрекеттерінің өз Ережелерін жасады.
Алайда, Қазақстан тәуелсіздік алғанға дейінгі оның туризмі
экономиканың басқа салалары сияқты Орталықтан реттеліп отырды. Бұрынғы КСРО-
ның туристік қызметінің негізгі аймақтарына Кавказ, Қырым, Прибалтика,
Ресейдің тарихи орталықтары, Орта Азия, оның ішінде Өзбекстан республикасы
негізгі туристік аймақтар қатарына жатқызылды. Ол кезде Қазақстанның
архитектуралық, археологиялық, мәдени ескерткіштері мен табиғи көрнекті
жерлері іс жүзінде жарнамаланбады.
Қазақстан туризмі Кеңес дәуірінде идеологиялық қызметті атқаратын
мәдени-ағарту жұмысының бір элементі ретінде, айтарлықтай экономикалық мәні
болмастан, қалдық принципі бойынша қаржыландырылды.
Қазақстандағы туризмінің дамымауының тағы бір себебі, туризм индустриясымен
экономика саласы ретінде онымен мемлекеттік деңгейде мақсатты бағытта ешкім
айналыспады.
Кешенді болжау жасау, ұзақ мерзімді жоспарлау, туризмді территориялық
ұйымдастыру мен мемлекеттік емес туристік құрылымдарға жеткілікті көңіл
бөлінбеді.
Туризмнен түсетін табыстың басым бөлігі жергілікті әкімшілікке
түсетініне қарамастан, кейбір әкімдер тарапынан туристік қызметті
мойындамауы туризмнің дамуын тежейтін фактор болып табылады.
Бірақ та айта кететін тағы бір жайт 1991 жылға дейін бүкіл КСРО
республикаларындағыдай, Қазақстанда да әлеуметтік туризм қарқындап
дамыды. Ол кездегі әлеуметтік туризмді бүкіл әлемдегідей мемлекет
ғана емес, кәсіподақ та қаржыландырды, сондықтан да турбазаға 200
күндік жолдаманың бағасы орташа айлықтың мөлшерінен aсқан жоқ.
Кәсіподақтар сонымен қатар туризм жөніндегі облыстық, республикалық
кеңестер арқылы мыңдаған адам шұғылданған спорттық туризмнің дамуын
қаржыландырды. Қазақстандықтардың туризмнің спорттық және басқа да
белсенді түрлерінен елеулі табыстарға жетуінің төркіні де осында
жатыр. Қазіргі кезеңде Қазақстандағы әлеуметтік туризмнің орнын
экономикалық туризм басты. Сондықтан да туризмнің бұл түрін
дамыған индустрияға, ұлттық экономиканың басым бөлігіне айналдыруымыз
қажет. Сонымен қатар қазір біз өз еліміздегі, шет елдердегі
туризмнің дамуының тарихын білу арқылы, оның адамзат тарихындағы
өзекті мәселелерін білу арқылы қазіргі туризмді дамытудың тиімді
жолдарын іздей аламыз. Туризм тарихындағы жұмыстардың нәтижелерін
пайдалану туризмтанудың теориясын негіздеуге мүмкіндік береді.
Қазақстан Республикасындағы туризмді дамытудың қазіргі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
беті
КІРІСПЕ 4
1 ЭКСКУРСИЯЛЫҚ БИЗНЕСТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Туризмнің классификациялануы және оның негізгі түрлеріне 6
түсінік
1.2 Экскурсиялық туризмнің құрылымы мен атқаратын функциялары 9
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЭКСКУРСИЯЛЫҚ БИЗНЕС
ИНФРАҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ ҰЙЫМДАСТЫРУШЫЛЫҚ-ЭКОНОМИКАЛЫҚ БАҒАСЫ
2.1 Негізгі танымдық жерлер мен туристік экскурсиялық бизнеспен 14
байланысты маңызды іс-шаралар
2.2 ҚР экскурсиялық бизнес инфрақұрылымының дамуын талдау 19
2.3 ҚР Оңтүстік облысындағы экскурсиялық бизнесті басқару 43
жағдайын бағалау
3 ҚР ЭКСКУРСИЯЛЫҚ БИЗНЕСТІ БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІН ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫН
ЖЕТІЛДІРУ
3.1 Экскурсиялық бизнестің дамуын жетілдіру бағыттары 52
3.2 Экскурсиялық бизнесті басқару жүйесін дамытуда кластерлер мен65
даму стратегиясын ұсыну
ҚОРЫТЫНДЫ 69
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 74
КІРІСПЕ
Бүгінде дүниежүзі бойынша туризмнен түсетін табыс мұнайдан түсетін
табыстан кейін екінші орынды алады. Ал біз әзірге мұнайға иек артып,
туризмге құдай күнімізді қаратпасын деген кейіпте отырмыз. Алайда
туризмді дамыту – бүгінгі күннің басты талабы. Болашақта Қазақстандай
табиғаты көркем жерлері бар елге саяхатшылардың да көптеп келетін кезі алыс
емес...[1].
Әдетте көзге шетсіз-шексіз далалық аймақ қалыпта елестейтін Арқа
кіндігіндегі таңғажайып құбылыстар Қарқаралы, Балқаш, Ұлытау, Қызыларай,
Қараағаш, Бұғылы-Тағылы, Бектауата, Тасарал, Ортау көркі тәнті етер оқшау
орындар. Сағым ойнаған жапан түздің әр қиырынан кенеттен есетін самалы
тынысыңды кеңейтіп, жасыл желегі жан жадырататын, бүгінге дейін шөбі, тасы,
ағашы қаз қалпында сақталған мұндай жерлер дүние жүзінде сирек
боларлығы біздің елімізде экскурсиялық бизнестің дамуына бірден бір ықпалын
тигізеді. Сол үшін де экскурсиялық бизнес саласында бірқатар
реформалардың жүргізілуін қамтамасыз етуіміз керек. Қолдағы бар туристік
базаларымызды халықаралық талаптарға сәйкестендіру қажет. Қазақстандық
туризм даңқ тұғырына жиі-жиі көтерілсін десек, жаңа туристік
технологияларды меңгеру, күнделікті жаттығу процестерінде соңғы үлгідегі
құрал-жабдықтарды пайдалану, ең бастысы – профессионалды кадрлар
даярлау қажет.
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Дипломдық жұмыста зерттелген
мәселе Қазақстан Республикасында экскурсиялық бизнесті дамыту, шетелдік
тұтынушыға бағытталған қазіргі заманға сай, бәсекеге қабілетті туристік
саланы құруды және Қазақстан Республикасының азаматтарына арналған
экскурсиялық туристік қызметтің ішкі рыногын дамытуды көздейді. Шетел
туристерінің үздіксіз келуіне бағытталған сауатты маркетинг, республикалық,
өңірлік мемлекеттік экскурсиялық мекемелердің қолдауы, туризмнің бастапқы
экскурсиялық инфрақұрылымын құру және жоспарлы ұйымдастырылған шетелдік
туристік топтарды күтіп алуды тиянақты ойластырып ұйымдастыру жайлы
мағлұматтар кеңінен қарастырылады. Экскурсиялық туризм - қазіргі таңда
аса ірі рекреациялық нысан болып табылады. Оны дамыту елді жоғарғы
нарыққа апаратын жол. Сол себепті экскурсиялық туризм отандастарды және
шетелдіктерді тартатын табыстың қайнар көзі болып есептелінеді.
Шетелдіктердің елге келуі, елдің экономикасына оң әсерін тигізері хақ.
Елімізде экскурсиялық туризмнің қайнар көзі – Оңтүстік, Солтүстік және
Шығыс Қазақстан аймақтары болып отыр. Бұл жерге келу себептері, бұл
аумақтар таулы болып келгендіктен, бұл жер демалу үшін таптырмайтын
орын.
Оңтүстік Қазақстан облысы осы экскурсиялық туризм саласын дамытуға
болатын бірден – бір таптырмайтын аумақ. Оңтүстік Қазақстан облысында ең
аса ірі туризм саласы ол - әулиелі жайлар мен орындар. Бұл
орындарға бару үшін, әр түрлі туристік маршруттар бар, сол арқылы осы
орталықтың барлығына дерлік көріп шығуға болады. Оңтүстік Қазақстан
облысында қолайлы мекен жайлар, табиғаты тамаша аймақтар жеткілікті.
Сондықтан біздің дипломдық жұмысымыздың басты мақсаты - Қазақстан
Республикасының экскурсиялық бизнес индустриясын дамытудың негізгі
мақсатын анықтап, қазіргі заманға сай сапасы жоғары, тиімді жаңа қызмет
көрсетуді туризм индустриясына енгізе отырып, бәсекеге қабілетті
экскурсиялық туристік кешен құру. Ол бір жағынан – қазақстандық және шетел
азаматтарының экскурсиялық туристік қызметтерге, ресурстарға қол жеткізуге
және олардың қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін кең мүмкіндіктер
беретіндей, екінші жағынан – ел экономикасының дамуына айтарлықтай үлес,
оның ішінде жаңа жұмыс орындарының санын арттыру, мемлекет бюджетіне
түсетін салық түсімдерін, шетел валютасының ағымын, елдің инфрақұрылымын
дамыту, мәдени және табиғи мұраларды сақтау дәрежесін кең түрде пайдалануға
кепілдік береді.
Ғылыми жұмыстың міндеті. Ғылыми жұмыстың міндеті – экскурсиялық
бизнестегі ішкі және сырттан келу туризмінің дамуына, туризм инфрақұрылымы
объектілерінің құрылысына жеңілдіктер мен қолдау жүйесін қолдануға,
капитал жинауға қолайлы жағдайлар жасауға және оларды туризм саласына
салуға, туристік ресурстарын пайдалануда ескерткіштер мен қоршаған ортаны
қорғауға бағытталған шаралар жүзеге асыруды түсіндіру
- ҚР экскурсиялық бизнес инфрақұрылымының дамуын талдау
- ҚР Оңтүстік облысындағы экскурсиялық бизнесті басқару жағдайын бағалау
- Экскурсиялық бизнестің дамуын жетілдіру бағыттары
- Экскурсиялық бизнесті басқару жүйесін дамытуда кластерлер мен даму
стратегиясын ұсыну
Зерттеу пәні болып туризм саласындағы экскурсиялық ресурстарды тиімді
пайдаланудағы басқару жолдарын дамыту таңдалды.
Зерттеу нысаны экскурсиялық объектілерді пайдалану болып табылады.
Диплом жұмысының құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш
бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен құралады.
Жұмыстың көлемі 74 бет, оның ішінде 6 кесте және 6 сурет қарастырылған.
1 ЭКСКУРСИЯЛЫҚ БИЗНЕСТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Туризмнің классификациялануы және оның негізгі түрлеріне түсінік
Туризм саласында қазіргі уақытта қоғамдық қарым-қатынастардың және
сонымен қатар туризмнің дамып қалыптасуына сәйкес көптеген жаңа терминдер
қалыптасуда. Сондықтан туристік терминология туралы осы бүгінгі күнімізге
дейін жан-жақты пікірталастар жүргізілуде.
Туризм дегенімізде басқа қала немесе мемлекеттерде отыратын туыстары
мен жолдастарын зиярат ететін, бос уақытында саяхатқа шығатын кісілерді көз
алдымызға келтіреміз. Бұл адамдар бос уақыттарында түрлі спорт түрлерімен
айналысып, күн сәулесінде демалып, атқа мініп, жорыққа шығып немесе жай
ғана қоршаған ортаны серуендеп жүреді дейміз. Дегенімен бұл анықтаманың
құрамына әртүрлі конференция, съезд және семинарларға қатысушы, ғылыми және
кәсіптік мақсатта ұйымдастырылатын турларға қатысатын адамдарды да қамтуға
болады. Турист деп аталатын бұл кісілер саяхат кезінде көліктің барлық
түрлерін: велосипед, ат, түйеден бастап реактивті ұшақтарды да пайдалана
алады.
Туризмнің маңызын анықтап бұл қызмет саласын толық түсіну үшін туризмде
жан-жақты қарым-қатынаста болатын субъектілерді тануымыз қажет.
1. Турист. Бұл туризм саласындағы ұсынылатын барлық ресурстарға
бағытталған психикалық және физикалық қажеттілік сезімі бар болған
адамдар.
2. Туристерге тауар мен қызмет ұсынушы ұйымдар. Туристік нарықтағы
сұранысқа сәйкес пайда табу мақсатында тауар және қызмет ұсынатын
кәсіпкерлер.
3. Жергілікті басқару органдары. Бұл басқару органдарының туристік
саладағы ролі туристерге, жеке кәсіпкерлерге және басқа да туристік
субъектілерге қарсы қоятын талаптарымен анықталады (салықтар, заңды
және нормативті іс-шаралар).
4. Қабылдаушы тарап. Келген туристерге тікелей және жанама әсерде болатын
жергілікті халық [1].
Қазіргі туризм классификациясы, бәрінен бұрын территориялық туристік
шаруашылық пен қозғалыстың дамуын жоспарлау үшін қажет. Бұл
классификацияның мәні – туризмнің жеке түрлерін бөліп көрсету болды.
Қазіргі уақытқа дейін туризмге нақты классификация жасалынбаған. Оны
тәжірбиеде туризмнің нақты бір түрін білудің мүмкін еместігі түсіндіріледі.
Туризмді әр түрлі белгілеріне қарай классификациялауға болады.
Мақсатына қарай, саяхаттың мерзімі мен ұзақтығына қарай, қозғалу түріне,
орналасу жолына, саяхатқа қатысушылардың құрамына, сапасына және т.б.,
бірақ мұнда шешуші ролді – саяхаттың мақсаты атқарады [2].
Формасы мен кластардан айырмашылығы – туризмнің түрлері әртүрлі. Олар
бірқатар факторларға бағынышты, олардың ішіндегі ең айырықшалары:
- бос уақыттың болуы мен ұзақтығы;
- жасы, жынысы, денсаулығы, рухани дамуының деңгейі, адамның жеке талғамы
және материалдық молшылық;
- табиғи жағдай мен мезгілдің әртүрлілігі;
- қозғалудың мүмкіндіктерінің болуы және басқалар [3].
Сапардың мақсатына, шарттарына, бағытына қарай туризмді кластарға және
түрлерге бөлуге болады.
Қоғамдық функциясы мен өндірістік технологиясына қарай туризмнің үш
негізгі түрін бөліп қарауға болады: емдеу, спорттық-сауықтыру, танымдық.
Демалысты дұрыс ұйымдастыру, оны өзіне тиімді пайдалану адам
организмін жақсы шынықтырады. Өсіп келе жатқан жастар үшін спорттық-
сауықтыру түрлерінің маңызы зор, онсыз жұмыс істейтін адамдардың қоғамдық
және еңбек іскерлігін көтеру де мүмкін емес.
Жоғарыда айтылған түрлері арқылы туризмнің классификациясы
құрастырылып жіктеледі.
Туризм өзінің масштабтарымен, көпшілігімен, халықаралық және
әлеуметтік сипатымен қоғам өмірінің әлеуметтік және экономикалық
жағдайларына әсер етеді, ол ғылымның зор көңілін аударып, маңызды қоғамдық-
экономикалық құбылысқа айналып, тереңдеп бара жатыр. Туристік демалысты
қайда және қалай ұйымдастыру, саяхаттарға көңілді қалай аударту, туризмде
қызықты және пайдалы не бар, ол құбылыс қай экономикалық, әлеуметтік және
табиғи себептерге байланысты, адам мінез-құлқының қай мотивтері адамдарға
бос уақытын өткізудің осы формасын таңдатады, ол құбылыстың ел шаруашылығы
мен оның бөлек аймақтарының шаруашылығына әсері қандай – осы мәселелерді
бүгін туризмология ғылымы зерттеп отыр [4].
Демалыс деген түсінікпен қатар, географиялық, социология мен қала
құрылысының ғылыми жұмыстарында рекреация, рекреациялық іс-әрекет,
рекреациялық процестер деген түсініктер де жиі қолданылады. Ол тегін емес,
еңбектің сипаты, бос уақытты пайдаланудың түрі мен құрылымы мүлдем өзгерген
шақта, жақсы демалыс – тынығып жату болудан қалып, физиологтар
көрсеткендей, ол-адамның іс-әрекет түрінің ауысып тұруы болып өзгерді.
Шынында да, ол көбінесе бос уақытта сауықтыруға, түсініп білуге, спорттық
және мәдени көңіл көтеруге пайдаланып тұру үшін қолданылады. Мысалы,
санаторияда, демалыс үйлерінде, пансионаттар мен демалыс базаларында болған
кезде жиі қала сыртына қыдырып, жорыққа, экскурсия мен саяхаттарға шығып
тұру жөн.
Рекреация арқылы ғана адамның бос уақытындағы іс-әрекетінің мәнін
түсінуге болады.
Рекреацияның танымдық функциясы. Ол туристердің табиғатты, мәдени-
тарихи орындарды, этнографиялық шаруашылық және басқа да аудандарға көңіл
қоятын, көз тартарлық көрікті орындарын білуге тырысуынан тұрады [5].
Табиғи-климаттық көрікті орындар мен жағдайларға қолайлы
климаттық жағдай, желсіз ашық күндер, орман, тау, теңіз, көл, өзендер және
т.б. жатады.
Мәдени-тарихи орындар – сәулетті ескерткіштер, мұражай, көркем
галереялар, театр және т.б. обьектілердің жиынтығы. Оларға туристерді
ынтықтыратын этнографиялық жақтары – әдет-ғұрып, киімдер, фольклор және
басқа да халық шығармашылықтары жатады. Шаруашылық жағынан ең көрнектісі
шаруашылықты жүргізудің өзінше бір түрі немесе аудандар бойынша оның жоғары
көрсеткіштері.
Мәдени-әлеуметтік функциясы – бұл рекреацияның ең басты жетекші
функциясы. Мәдени талғам – бұл қоршаған ортаны, дүниені біліп-түсіну.
Туризм еліміздегі ғана емес, бүкіл әлемдегі табиғаттың тарихи-мәдени және
әлеуметтік байлықтарымен адамның рухани түрде танысуына үлкен мүмкіндіктер
туғызады [6].
Танымдық рекреациясы. Танымдық аспектісі рекреациялық шаралардың
едәуір бөлігіне тән. Бірақ тереңірек тануды қажет ететін рекреациялық
шаралар да болады, яғни мәдени-тарихи ескерткіштерді, сәулетті
ансамбльдерді көру, сонымен қатар жаңа аудандармен, елдермен,
этнографиямен, фольклормен, табиғи құбылыстармен және шаруашылық
обьектілермен танысу.
Туристік саяхаттың көрсетілген мақсатына қарай туризм келесідей
бөлінеді:
1. Рекреациялық туризм. Оған: емделу және сауықтыру үшін саяхат
кіреді.
2. Экскурсиялық туризм – табиғаты мен әлеуметтік-экономикалық
тұрғыдан қызықты орындармен танысу мақсатындағы саяхат, бұл бөтен
аудандарға немесе елдерге саяхат жасау.
3. Арнайы туризм – арнайы бағдарлама және маршрут бойынша саяхат
[7].
Көлік қызметінің түріне қарай туризм автомобильмен, автобуспен,
теміржолмен, теплоходпен саяхаттау болып бөлінеді. Дүниежүзіндегі
жолаушыларды тасудың басым бөлігі автомобиль көлігінің үлесіне тиеді. Батыс
Еуропада туристердің 70%-ы өз көліктерімен саяхаттайды. АҚШ-та бұл
көрсеткіш 90% құрайды [8].
Круизді, коммерциялық, әлеуметтік, және экологиялық туризм.
Соңғы 20 жылда круизді туризм шапшаң дамуда. Круизді туризм – бұл
теңіз саяхаты, жабық бір шеңбермен, белгілі бір маршрутпен көрікті, көңіл
толарлық жерлерге тоқтап саяхат жасау. Круиздік саяхатта бірінші орында Нью-
Йорк порты болып табылады. Круиздік туризммен айналысатын елдер: Англия,
Норвегия, Греция, Италия, Франция, АҚШ.
Алғашында барлық туристік іс-әрекет коммерциялық туризм түрде болса,
онан түсетін кіріс туристік мекемелердің жұмысының басты нәтижесі болды.
Бірте-бірте коммерциялық туризмге қарсы әлеуметтік туризм деген түсінік
пайда болды. Әлеуметтік туризм жүйесі тұтынушыларға ғана емес, туристік
мекемелерге де өте тиімді. Сонымен, әлеуметтік туризм – бұл ақшалары аз
адамдардың пайдаланатын туризмі, оларды мемлекет және мемлекетке жатпайтын
құрылымдар қолдайды.
Экологиялық туризм (экотуризм) – жақында ғана жасыл қозғалыс
толқынында пайда болды және елдің тұрақты даму концепциясына байланысты ол
батыста кең дами бастады. Экотуризмді көпшілік туризмнің баламасы ретінде
қарайды. Сондықтан да оның қалыптасқан туризмнен айырмашылықтары бар. Оның
негізгі белгілері:
- экотуризмнің басты обьектісі болатын ерекше табиғи көрікті
көзтарлықтай жерлері болуы;
- туризм индустриясының жоспарлы дамуының арқасында қолданғанмен,
тозбайтындай табиғи және мәдени потенциалды территорияның болуы;
- басқаларға қарағанда төмен капиталды, материалды және
энергосыйымдылығының болуы;
- экотуризмнің ең күрделі мақсаттарының бірі – экологиялық білім беру
және экологиялық ойды қалыптастыру;
- бүтіндей мемлекетті немесе жеке аудандардың әлеуметтік-экономикалық
көтеретіндей дәрежеде болуы;
- қысқа уақыттық табиғатта уик-эндте демалудан бастап табиғи жаратылыс
тақырыбында ғылыми зерттеулер жүргізуге дейін экологиялық туризм туристік
ағымдарды әр түрлі мақсаттармен қамти береді [9].
Сонымен, туризм классификациясының ғылыми және практикалық маңызы бар,
ол білгеніңді реттеуге және дүниежүзілік туризм қозғалысын терең біліп-
түсінуге әсерін тигізеді.
1.2 Экскурсиялық туризмнің құрылымы мен атқаратын функциялары
Экскурсия бұл айналамызды қоршап отырған әлемді тану процессін
білдіреді. Бұл процесстің ерекшелігін айтар болсақ, ол алдын-ала таңдап
алынған объекттермен тығыз қарым-қатынаста болып, оларды орналасқан орнында
зерттеумен айналысады. Экскурсиялардың барлығы-көру, есту және басқада
сезімдер арқылы, алдын-ала белгіленген, алдын-ала жоспарланып қойған
қоршаған ортаны қабылдау процессі болып табылады. Экскурсияны
ұйымдастырушылар мен экскурсоводтар, экскурсиянисттің қалай көру, есту және
сезіну керектігін, осы іс-шара арқылы қандай нәтиже алатындығын, осы
экскурсия арқылы қандай пайдалы әсерде болатындығын нақты біледі [17].
Экскурсиялық процесс кезінде экскурсовод, экскурсанттарға -объекттерді
көруге көмек береді, осы көрудің негізінде тақырып ашыла бастайды (бірінші
мақсат), бұл объекттер жөнінде қажетті мәлімет алу (екінші мақсат),
тақырыпқа қатысты ұлы батырлықтарды, тарихи оқиға маңызын сезіне білу, яғни
сол бір оқиғаның қатысушысы болу (үшінші мақсат), практикалық ұғу қабілеті
арқылы жеке өзі байқау арқылы экскурсиялық объекттерге анализ бере білу
(төртінші мақсат).
Экскурсия, оның жинақ материалдары, сонымен қатар аудиторияға нақты
ұсына білу экскурсионисттерге дұрыс ойлауға, анализ жасауға, қажетті шешім
қабылдауға мүмкіндік береді. Экскурсия - методикалық түрде каланың көрікті
жерлерінің, тарихи-мәдени ескерткіштердің көрсетілуі, Көрсетудің негізі,
экскурсионисттің көз алдында тұрған объектінің анализі мен онымен қатысты
оқиғалар болып табылады.
Экскурсия құру кезінде сөйлеу бөлігіне үлкен орын бөлінеді (айтып
түсіндіру). Әрбір тематикалық экскурсияның өзіне тән сюжеті болады, яғни
осы сюжетке, жинақталған бүтін материалдар бағынышты болады. Экскурсияда
шиеленісу маңызды орын алады. Бұл дегеніміз тарихи экскурсиядағы оқиға,
яғни оқиғалар шынжыры. Экскурсия композициясында кульминацияның орны болек,
ол айтып беру мен көрсетуде ең жоғары нүкте, сонымен қатар іс-әрекет
артуының ең тығыз ең шешуші жері болып табылады [18].
Қазіргі таңда экскурсия біздің алдымызда бүтінделген, өзіне тән жүйесі
мен көрсеткіштері, сонымен қатар өзіне тән жеке методикасы бар бір құбылыс
ретінде көрінуде. Ең қиын экскурсия ол тематикалык болып табылады, одан
кейін қала ішіндегі экскурсия, содан соң кала шетіне экскурсия және тағы
с.с. бөліне береді.
Ең алғашқыда экскурсия қыдыру дегенді білдіретін, яғни практикалық
мақсатпен мысалы, емдік шөптердің ізделуі. Содаң соң оның алдына ғылыми
мақсаттар, яғни музей үшін экспонаттардың анықталуы. Оқыту мақсаты пайда
болғаннан кейін мектеп оқушылары мен студенттердің экскурсияға шығуы
басталды. Ал өзін-өзі үйретудің жаңа түрлері, экскурсияның алдына тағы бір
мақсат шығарды, ол жалпы білім беру мақсаты. Тәрбиелеу жұмыстарын жақсарту
ұмтылысы, экскурсияны топтық мәдени-үйрену жқмыстары қатарына айналдырды.
Экскурсия дегенде бірінші кезекте ойға белгілі бір іс-әрекет келеді.
Бұл іс-әрекеттер әр түрлі болады - белгілі бір маршруттан топтың өту
жағдайы, белгілі бір нысанға қатысты өту жағдайы (олардың жанынан айналып
өту), маршрутқа еңгізілген ескерткіштерді байқау мен түсіндіру.
Экскурсовод және оның аудиторияға деген ұсыныстары, экскурсанттардың іс-
әрекеттерін бір араға келтіруге, яғни нақтылауға көмектеседі.
Экскурсанттың іс-әрекеті болса - нысандарды байқау, оларды ұға білу және
зерттеу сияқты белсенді формалармен көзге түседі.
Экскурсия бірнеше аспектте қарастырылады:
• Экскурсия өз алдына тәрбиелеудің бір формасы болып келеді.
• Экскурсия үлкен топ аудиториясымен жұмыс істеу, яғни экскурсия білім
берудің бір формасы болып табылады.
• Экскурсия мәдени бос уақытты өткізу формасы.
• Экскурсия саяси және ғылыми білімді тарату формасы.
• Экскурсия адамзаттың сана-сезімін көтеру формасы ретінде,
яғни адамзаттың ойлау қабілетін жоғарылату [19].
Экскурсияның функциялары. Функция латын сөзінен аударғанда-орындау
(іске асыру, іс-әрекет) деген мағынаны білдіреді.
Төменде көрсетілген схема бойынша экскурсияның
негізгі функцияларын қарастырайық (Сурет 1):
Экскурсия ғылыми пропаганда функциясы ретінде, саяси,
философиялық, ғылыми, көркемдік және басқада көзқарастарды таратуға ықпал
жасайды. Тәрбиелеу және білім беру тұрғысында экскурсияның негізгі сапасы
ол ғылым болып табылады [20]. Экскурсияның мақсаты ғылыми
білімнің таралуына ықпал жасау, материалдың ең жоғары деңгейде
жеткізілуін қамтамасыз ету. Экскурсия сөзбен жеткізу бөлігінде
материалды толығымен лекция түрінде жеткізу мүмкін емес, өйткені уакыт
тығыздылығы бар. Сол себептен экскурсоводтың сөзбен жеткізу бөлігіндегі
оқиғалар әрі нақты әрі нұсқа етіліп дайындалып, объективті түрде бағамы
болу қажет. Тақырыпты түсіндіретін ең нақты фактілер мен мысалдар, түрлі
салыстырулар, салмақты дәлелдер, белгілі бір оқиға қатысушысының есіне
түсіргендері, суреттердің жинақталуы, оригинал құжаттар, карта мен схемалар
көшірмесінің жинақталуы экскурсияға жақсы нәтиже, яғни жетістік қамтамасыз
етеді.
Сурет 1 – Экскурсияның негізгі функциялары
Экскурсия мәліметтер функциясы ретінде - әр бір тақырыптың,
өзінің нақты білім түріне қарай, өзіне тән мәліметтері болады. Мысалы:
Совет үкіметі ғылымының жетістіктері, медицина, биология, археологтардың
жетістіктері, спортсмендердің жеңістері, шаруашылық және әлеуметтік құрылыс
жаңалықтары.
Экскурсия әлеуметтік бос уақыт өткізу функциясы ретінде. Бос уақыт
деп адамның жұмыс уақытынан тыс қалған уақытты айтамыз. Бос уақытты
өткізудің танымал түрі болған экскурсия, адамзаттың
рухани қажеттіліктерін қанағаттандыруды қамтамасыз етеді. Соңғы
жылдарда экскурсияның жағымды әсерлері халық алдында көп танымал болуда,
яғни экскурсияның өзінің саяхаттылығымен көптеген адамдарға тартымдылығы
сонымен қатар әрқайсысының өз қызығушылығына қарай тақырып таңдау
мүмкіншілігі және т.б.
Экскурсия әлеуметтік-техникалық білім деңгейін байыту
функциясы ретінде. Экскурсияға қатысушылар әрдайым тарих, өнер
архитектура, әдебиет, экономика және т.б. салар тұрғысында білім алады.
Жақсы экскурсия бірнеше әлеуметтік-тәрбиелеу жұмыстарының синтезін
ұсынуда. Оған методикалық түрде, қабылданған бөліктері
ретінде мыналарды жатқыза аламыз:
а) кинофильмдердің фрагменттері, хроникалық немесе ғылыми деректі
фильмнің бүтіні;
б) белгілі бір оқиға қатысушысының берген мәліметтері, мысалы
әскери-патриоттық экскурсия тақырыбындағы 1941-1945жж Ұлы Отан соғысы
ардагерлер сұхбаты.
в) белгілі бір өнеркәсіп кәсіпорынының басшысымен кездесу,
жәй жұмысшылармен сұхбаттасу.
г) композитор, музыкант, артисттердің өнеріне
бағытталған экскурсиядағы музыкалық және басқада шығармаларды тыңдау.
д) тарихи және тарихи-революциялық тақырыптағы экскурсияда,
арнайы дыбыс жазу орталығы арқылы мемлекеттік
қайраткерлердің баяндамаларын тыңдау [21].
Экскурсия адамның кызығушылығын арттыру функциясы ретінде.
Экскурсияның мақсаты тек материалды аудиторияға дұрыс жеткізу ғана емес,
сонымен қатар адамдардың белгілі бір тақырыпқа деген қызығушылығын арттыру.
Өте жағымды экскурсияда кызығушылықтың артуы соншалықты, тіпті экскурсия
біткеннен кейінде осы тақырып тұрғысында адам өзі ізденіп осы тақырып
жөнінде білімін тереңдетуге ұмтылады.
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЭКСКУРСИЯЛЫҚ БИЗНЕС ИНФРАҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ
ҰЙЫМДАСТЫРУШЫЛЫҚ-ЭКОНОМИКАЛЫҚ БАҒАСЫ
2.1 Негізгі танымдық жерлер мен туристік экскурсиялық бизнеспен
байланысты маңызды іс-шаралар
Қазақстанда туризм индустриясының дамуы үшін туристік ресурстарға бай
аудандар өте көп және олар нәтижелі халық шаруашылығының саласына қосылуда.
Соңғы жылдары республикада біршама туристік шаруашылықтар құрылды,
туристермен жұмыс белсенділігі жиналуда. Әдемі, әсем, көрікті жерлерде
туристік кешендер салынды, көбінесе обылыс орталықтарында комфортты
туристік кешендер жұмыс істейді. Олар кез келген уақытта қала тұрғындарын
қабылдауға, қызмет көрсетуге дайын тұрады, сонымен қатар, басқа да
аудандардың қонақтарын қабылдауда. Республикада барлығы 700 туристік кешен,
300-ге жуық туристік қонақ үйлер кешені бар [22].
Туризмде басқа экономикалық сала сияқты өзінің құрамына бірнеше
саланы қосады, олар: емдік, демалу, спорттық, танымдық және т.б. Олардың
әрқайсысы табиғи ресурстарды қолдануға қамданады.
Туристік-экскурсиялық қызмет көрсету қаладағы урбанизация мен Ғылыми
Техникалық Революцияға байланысты адамдарға психологиялық ауыртпалықтың
өсуі нәтижесінде туризмнің рөлі арта түседі. Бұл адамның бос уақытын тиімді
пайдалану қозғалысы болып табылады. Психологиялық ауыртпалық, қала
көшелерінен тыс жерлерде, туристік походтар мен саяхаттар арқылы жүзеге
асады. Әрдайым адам жақсы, тиімді демалса, ол белсенді түрде жұмыс істей
бастайды.
Аймақтық туристік миграция экономикалық көзқарас арқылы адамның
саяхат жасауға,демалуға қажеттілігі, - сұраныс формасы ретінде танылып,
әртүрлі қызмет көрсету кешенге деген қолданыс салдарынан адамдардың
материалдық, рухани, мәдени-танымдық қызығушылығы арта түседі. Бұл кешен
әртүрлі көлік құралдарының, қоғамдық тамақтану, музейлерге және мәдени-
танымдық ұйымдар, ойын-сауық орталығы, спорттық, емдік орталықтарды
қамтиды.
Туризм өзі пайда болысынан саяхат барысында көп уақыт кетірмейді,
керісінше қоғамдық қажетті уақытты жинақтайды. Аурудың азаюы салдарынан
жұмыс уақытының қоры арта түседі. Және адамның физикалық денсаулығының
күшеюі, рухани күшінің және жұмыс істеуге деген қабілетінің күшеюіне әкеп
соғады.
Туризм де, басқа экономикалық сала сияқты өзінің құрамына бірнеше
саланы қосады, олар: емдік, демалу, спорттық, танымдық және т.б. Олардың
әрқайсысы табиғи ресурстарды қолдануға қамданады, өзінің даму жолында
техникалық және әлеуметтік инфрақұрылымға, потенциалды анықталған еңбек
ресурстарына сүйенеді және басқа да шаруашылық салалары мен сфераларына өз
әсерін тигізеді. Кез келген туризм саласы басқа туризм салаларымен тығыз
байланыста. Көп жағдайда олар бірін-бірі қалыптастырып, толықтырып отырады.
Қарым-қатынастық шаруашылық жүйесінде туристік-экскурсиялық қызмет
көрсетуді тура құқықпен қарастырады.
Іле Алатауының көркем шатқалында Алматының туристік кешендері
орналасқан. Қазақстанда туризмнің әр түрлі саласының дамуына барлық
туристік аймақтар мен мүмкіндіктер бар: курорттар мен демалыс үйлерінде
демалу, емделу, аңшылық, соның ішінде бүркітпен, альпинизм, тау туризмі,
балық аулау, салт атты және су туризмі, вертолеттық экскурсия және
халықаралық спорттық жарыстарда этникалық туризм, негізгі қозғаушы күші –
шет елдегі қазақ оралмандары, - ғылыми, , профессионалдық, жанұялық, бизнес-
тур, коммерциялық туризм т.б.
Қазіргі кезде туризмнің түрлері мен формаларын, сонымен қатар,
туристік маршруттарды да қалыптастыруға болады. Танымдық, топтық және
маршруттық туризм – міне, осы ең негізгі қалыптасқан республикалық туристік
ұйымдар. Соңғы жылдары республикадағы негізгі қызығушылық – бұл
коммерциялық туризм, соның ішінде шоп-туризм Польшаға, Қытайға, Түркияға,
Араб Әмірлігіне және т.б. Алматының өзінде шоп-туризммен айналысатын 200
ұйым мен фирма, ал жалпы республика бойынша 400 ұйым бар. Жалпы жүйеде
мемлекеттік және мемлекеттік емес туристік-экскурсиялық қызмет көрсетулерде
10 мыңға тарта адам жұмыс істеуде, бірақ республикада әлі күнге дейін
туризмнің толық жүйесі қалыптаспаған [23].
Қазақстандағы туризмнің төмен деңгейде дамуының себебі көп, бірақ ең
басты себебі – республиканың экономикалық және әлеуметтік даму деңгейінің
төмен болуы. Бүгінгі күні Қазақстан әлемге саяси-егеменді мемлекет болып
танылып отырғанымен, өзінің экономикалық егемендігін таныта алмай отыр.
Сонымен қатар, басқа да басты себептерді айта кеткен жөн:
- біріншіден, туристік-экскурсиялық қызметтің экономикалық салалық
дамуы – мемлекеттік жоспарлық балансқа кірмеуі;
- екіншіден, туризмді ғылыми дамытудың жоқтығы. Қазақстанда кешендік
ғылыми болжамдар мен туризмді дамытудағы ұзақ уақыттық жоспарлауды жүзеге
асыратын ғылыми жоспардың жоқтығы;
- үшіншіден, туристік-экскурсиялық қызмет көрсету саласында
қалыптасқан жүйенің дайындық кадрларының жоқтығы.
Осы сұрақтарды шешіп және халықаралық туризмді дамыту арқылы
республиканың жоғарғы деңгейге көтерілуімен және жоспарлы кіріс салдарынан
төлем балансын жүзеге асыруға болады.
Географиялық зерттеулер нәтижесінде Қазақстан территориясындағы
экскурсиялық рекреациялық аудандарды бөліп айтуға болады. Олар жағымды
демалыс пен туризмнің дамуына әсер етеді. Экскурсиялық туризмді дамытудағы
ең негізгі қолайлы аудандар Қазақстанның шығысында орналасқан. Бұл жерде
республиканың күрделі су жүйелері қалыптасқан – Арал теңізі, Балқаш көлі,
Зайсан, Алакөл, Қапшағай және Шардара су қоймалары. Су температурасы 3-5
айға дейін шомылу мен су туризміне жарамды. Осы саланы дамытуда Балқаш пен
Алакөлдің алатын орны ерекше. Қазіргі кезде бұл жерде су туризмі даму
үстінде.
Шығыс пен Оңтүстік Шығыс өзінің әрқилы және кең ауқымды табиғатымен
ерекшеленіп, бір-бірімен тығыз байланыста жатқан тау жүйелері Алтай, Жоңғар
Алатауы және Тянь-Шань қалыптасқан. Бұл аудандар өзінің үлкен, көркем және
әрқилы өсімдік, жануар әлемімен ерекшеленеді.
Қазақстан экскурсиялық туризмінің дамуына өз септігін тигізетін
әртүрлі ландшафтық өзгешеліктері бар аудандарды жатқызуға болады. Сонымен
қатар, экскурсиялық туризмнің дамуына өз әсерін тигізетін үлкен өзен
өңірлері – Орал, Сырдария, Іле, Ертіс жатады.
Географиялық бағалау нәтижесінде Қазақстандық экскурсиялық туризммен
демалыстың дамуына 60-қа жуық туристік рекреациялық зоналар, және олар
барлық экономикалық аймақтың 10 облыстық территориясын қамтиды. Бұл
зоналарда экскурсиялық туризмнің көп саласы әрекет етуде. Соның ішінде
танымдық, спорттық-емдік маршруттар, стационарлық демалыстар және жаяу
жүріп өтетін, су арқылы, шаңғы тебу арқылы жүріп өтетін танымдық
маршруттар. Осы көп профильді экскурсиялық туризм саласына 4 аймақ жатады,
олар: Шығыс Қазақстанда – Зыряновск және Ульбы, Батыста – Орал және
Оңтүстік Қазақстанда – Іленің орта таулы аймағы.
Республикадағы курорттық байлықтарды зерттеу нәтижесінде Қазақстанның
барлық облыстарында әр түрлі санаториялы-курорттық кешендер салуға болатыны
анықталды. Қазіргі кезде 220 минералды су скважиналары, 75 емдік қасиеті
бар көлдер мен бірнеше ондық климаттық аймақтар есепке алынды [24].
Қазір Қазақстан территориясында 500 санаториялар мен демалыс
орталықтары бар. Оның ішінен ең негізгі орын алатыны санаториялы-
профилакториялы (220 жоғары) және санаториялар мен емдік пансионаттар (110
жуық). Жалпы санаториялар мен басқа да демалыс орындарында бір жылда 1,5
млн. тарта адам демалуда [25].
Үлкен танымды емдік орталықтарға – Сарыағаш, Қапал-Арасан, Алма-Арасан
және балшықпен емдейтін курорттарға – Моялды, Жаңақорған, Атырау жатады.
Сонымен қатар, әйгілі атаққа ие болған Алматы мен Щушие-Борабай курортын
Қазақстанның асыл маржаны деп атайды. Өйткені онда тек өзіміз ғана демалып
қоймай, шет елдерден келгендер де демалуға мүмкіндік жасалған.
Дене шынықтыру мен спорт денсаулықты, жұмыс істеу қабілетін нығайтуда
басты рөл атқарады. Республикамызда 15 мың дене шынықтыру ұйымы бар. Онда 2
млн. адам денсаулығын нығайтуда. Әр түрлі спортқа арналған 150 стадион, 5,5
мың спорт зал, 110 жүзу бассейіндері бар [26].
Спорт зал бойынша Қазақстан ТМД-да 3 орын алады. Республиканың көрікті
кешендерінің бірі – биік таулы Медеу және Шымбұлақ.
Республикада бұл салада мамандар дайындауда екі институт – Алматы мен
Қарағанды, екі денешынықтыру техникумы бар.
Дегенмен, республикадағы спорт кешендері, спорт мектептері – спорт
мастерлерімен қамтамасыз етілген және 170 мың қыздар мен ұлдар өз
денсаулықтарын нығайтуда [27].
Яғни, туризм әлемнің көптеген елдерінде экономика мен қоршаған ортаға
әсер ететін маңызды әрі кешенді фактор болып табылады. Ол Қазақстан үшін де
табыс көзіне айналуға тиіс.
Міне, сол туризм индустриясын дамыту мақсатында қазірдің өзінде
көптеген шаралар қолға алынуы қажет.
Бүгінде Қазақстанда экскурсиялық туризмді өркен жайдыруға құштарлық
ерекше. Біздің Қазақстан экскурсиялық туризмге сұранып-ақ тұр ғой, шіркін.
Тәңірмен берілген әр бір әулиелі жердің аңызы-қасиеті қандай, тауы қандай,
орманы қандай, өзен-көлі мен ауасы қандай десеңізші. Жақында келіп-қайтқан
германиялық мейманның: “Алтынның үстінде отырғандай екенсіздер”, деп
айтқанындай, байлығымыз да, табысымыз да осы сала арқылы өсе түспек.
Біздің кең-байтақ Отанымызды ойша шолсақ, оның әр түкпірінен
экскурсиялық туризм үшін пайдалануға болатын табиғат пен мәдениет
ескерткіштер, әулиелі жерлер ғажайыптарын табуға болады. Республикалық
бюджеттен туристік нысандарды қаржыландыру үшін 13 инвестициялық жоба
ұсынылды.
(Кесте 1).
Кесте 1 – ҚР-дағы туризм саласының орналастыру орындарының саны
2010 2011 2012 2013 2014
Республика 1 494 1 494 1 526 1 678 2 056
Казахстан
Акмолинская 225 231 165 228 292
Актюбинская 38 41 50 47 61
Алматинская 216 143 135 172 243
Атырауская 57 57 55 46 65
Западно-Казахстанск39 42 51 43 48
ая
Жамбылская 42 48 54 65 88
Карагандинская 129 139 148 165 182
Костанайская 57 58 70 80 95
Кызылординская 48 43 49 55 72
Мангистауская 27 31 44 53 55
Южно-Казахстанская 70 78 122 102 114
Павлодарская 55 59 58 60 68
Северо-Казахстанска37 44 49 54 60
я
Восточно-Казахстанс219 245 245 277 331
кая
г.Астана 120 134 140 141 160
г.Алматы 115 101 91 90 122
Сілтеме – www.stat.kz
2014 жылы туристтік мекемелер саны 43 болады, ол 2009 жылмен
салыстырғанда 15 нысанға өседі. Оның ішінде 5 туроператорлық және 10
турагенттік мекемелер ашылады. Туристерді орналастыру нысандары - 128
жетеді, өсу қарқыны 160% құрайды. Оның ішінде туристік объектілерді қалпына
келтіру іс-шаралары арқылы – 9 қонақ үй, 10 қонақ күтетін үй, 4 демалыс
аймағы, 2 кемпинг, 5 сауықтыру комплексі, 7 сауықтыру лагері, 3
пансионат, 2 санаторий, 2 профилакторикалық санаторий, 2 турбаза. Туризм
саласындағы жұмысшылар саны 5 есеге көбейеді, оның ішінде тұрақты
жұмысшылар саны – 1,5 есеге деп жоспарланған болатын.
Қазақстан брэндін әлемге таныту, туризм саласын дамыту ісі тек 2007 жылы
ғана мықтап қолға алынды. Қазақстанның көрікті аймақтарын жарнамалауы үшін
туризм министрлігі СNN, BBC, Евроньюс, Дискавери арналары мен ақпарат
таратушы компаниялармен келісім шарт жасаған. Насихатты нығайту мақсатында
былтыр мемлекетіміз Мадрид, Берлин, Шанхай, Сеул, Токио, Лондонда өткен
бірнеше халықаралық туристік жәрмеңкелерде ұлттық туризмді таныстырды.
Туристердің рухани, экскурсиялық қажеттілігін қанағаттандыратын
күш жігері қалпына келтіріп сергітетін табиғи (теңіз, көл, өзен,
жағалауы) және антропогендік (тарихи - архитиктура көрікті жерлер)
нысандар. Туристік рекреациялық ресурстар қатарына курортты немесе
емдік демалыс (минералды су тау баурайы, орман іші теңіз жағалауы)
сауықтыру (ландшафты климат жағдайлары қолайлы жыл мезгілдері суға
түсу маусымы) спорттық альпинистік (тау тізбегі, қия жарлар шатқалдар
немесе щөлді – шөлеитті халық сирек орналасқан жерлерге ) және
экскурс – туристік (тарихи, мәдени, археология ескерткіштер –табиғаттың
көрікті орындары этнография нысандары, мұражай, бірегей таңқаларлық
техникалық нысандар жатады). Халықтың демалуы мен денсаулығы қалпына
келтіру сондай ақ бәсекеге қабілеті туристік индустрия дамыту үшін
рекреациялық щаруашылыққа маманданған аймақтар қалыптастыру мақсатында
рекреациялық инфрақұрылым объектілері желісін құру.
Экскурсиялық рекреация инфрақұрылым объектілерінің желісін
дамыту мынадай екі бағытта жүзеге асыруға болады: туристік
индустрияның дамытуға бағдарланған ұлттық және өңірлік деңгейдегі
және халықтың күн сайынғы экскурсиялық рекреациялық қажеттілігін
қанағаттандыратын жергілікті деңгейдегі рекреациялық инфрақұрылымын
қалыптастыру. Осы орайда Тянь- Шань тауының баурайына орналасқан
Медеу мен Шымбұлақ нағыз бетке тұтар туристік нысандар бой алып
тұр. Алматы қаласында әкімі Иманғали Тасмағанбетовтың осы биік таулы
курортты кешенді түрде дамыту жөніндегі жобаға қол қойып оның
іргетасын аманат хат (капсул) қойған. Жаңа құрылысқа жалпы 1
миллиард доллар көлемінде инвестиция тартылу іс ауқымының қандай
деңгейде екені айтпай-ақ білдіреді. Ең алдымен Іле Алатау ұлттық
паркі мен әлемге әйгілі Медеу мұз айдыны Шымбұлақ курортты
базасының көздің жауы алатын әсем Алматыдан бар жоғы 40-ақ
минуттық жерде орналасуы туристерге аса қолайлылық тудырды. Оның
үстіне, 2011 жылы Алматы Қысқы Азия ойындарының орталығы болды. Бұл
Еуропалық стандарттарға сай қазіргі заманға курорт салып еліміздің
қысқы спортының перспективалық дамуын қамтамасыз етіп қана қоймайды,
сонымен бірге қаланы дамытуға, оның туристік және спорттық
бағыттарын айқындауға мүмкіндік береді. Сондықтан да Алматының әкімі
кешенді жобаны батыл қолға алған. Қазіргі барлық туристік
бағдарламалардың негізінде қоршаған ортаны қорғау шаралары, мәдени-
тарихи мұралар қабыстырыла қарастырылады. Сол себептенде Алматы
қаласында 2004-2012 жылдарға арналған туризмдік дамыту бағдарламасы
қабылданған болатын. Оның біреуі- халықаралық туризм орталығы ретінде
Алматы қаласының тартымдылық имиджін қалыптастыруға болса екіншісі,
қала тұрғындары мен қонақтарының дем алуға, еркін қозғалуға және
саяхатқа байланысты түрлі экскурсиялық, мәдени рухани танымдық
қажеттіліктерін толық қамтамасыз ету.
Дәл қазіргі кезде туристерге қызмет көрсетуде Алматының
60 пайызы үлес алуға осындай ізденістердің нәтижесі. Республикадағы
қонақ үйлердің тапқан табыстарына жартысы Алматы қонақ үйлерінің
қызметі арқасында келеді. Ол қалалық және республикалық бюджетті
толықтыруға айтарлықтай пайдасын тигізуде.
2.2 ҚР экскурсиялық бизнес инфрақұрылымының дамуын талдау
Бүгінде әлемнің көптеген елдерінде туризм саласы дамудың басым
бағыттары ретінде экономиканың тірегі, қаржы көзі болып саналады. Сондықтан
да отандастарымыз жылына бір келетін демалыстарында Қара теңіз
жағалауындағы демалыс орындары мен Ыстықкөлге аттанып, таза ауада тынығып,
мөлдір суына шомылып, жан рахатын бастарынан өткереді.
Егеменді Қазақстан да туризмнің дамуына мемлекет экономикасы мен
қоғамында дәрежесін көтеруге көңіл бөлуде. Әлемдік нарықта Қазақстанның тур
өнімдерінің қозғалысына әсер ететін туризм индустриясының дамуына және бұл
мәселелерді қалыптастыру жөніндегі зерттеулер, сонымен қатар 1993 жылдан
бері көптеген заңдар енгізілді. Қазақстанның қазіргі экономикасында туризм
рөлі үздіксіз өсуде. Жалпы, Қазақстандағы туризмнің тарихи алғышарттары
б.з.б. 3-мыңжылдықта қалыптаса бастаған Ұлы Жібек жолының дамуы болып
табылады.
Қазақстан Ұлы Жiбек жолы бойында орналасқандықтан республикамыздың
аумағындағы қалалар мен табиғаты ғажайып қорықты жерлер ежелден саяхат және
туризм нысандары болып табылған. Қазақстандағы алғашқы туристiк ұйымдар 20
ғ-дың 20 — 30-жылдары пайда болды. 1929 ж. Алматы қаласында тұңғыш туристiк
жорық ұйымдастырылды. Оған Г.И. Белоглазов пен Ф.Л. Савин басқарған 17
мектеп мұғалiмдерi қатысты [29]. Жорық Алматы төңiрегiнен басталып Есiк
көлінде (62 км) аяқталды. 1930 ж. Алматы өлкетану мұражайы жанында
Пролетарлық туризм және экскурсия қоғамының өлкелiк бөлiмшесi жұмыс iстей
бастады. Оның алғашқы төрағасы болып В.Г. Горбунов сайланды. Осы жылы
Алматы қалалық телеграф пен пошта қызметкерлерiнен (16 адам) құралған топ
(Ф.Л. Савин басқарған) Медеу — Көкжайлау — Үлкен Алматы каласы жағалауына
дейiн барды [30].
Қазақстан- Еуразияның кіндігінде орналасқан шығыс пен батыс дәстүрін
байланыстырушы дәнекер жол. Елдің көне мәдениеті мен көрікті табиғаты
әркімді де өзіне тартып тұрады. Бүгінде Қазақстан туризмнің барлық түрі
бойынша, нақтырақ айтсақ, танымдық, сауықтық, этникалық, экологиялық,
шипажай-сауықтыру, орнитологиялық, балалар, аңшылық тағы басқа да түрлері
бойынша қызмет ете алатындай дәрежеде.
Ұлы Жiбек жолы бойында орналасқан Қазақстан көне замандардан бүкіл
түркі әлеміне танылған тарихи мекен. Сол себептен бірегей табиғаты ғажайып
қорықтар, емдік су көздері, археологиялық және тарихи ескерткіштер, қалалар
әу бастан саяхат пен туризм көздері саналған.
Қазақстан территориясындағы ең алғашқы туристік нысандардың
пайда болуы түркі тайпаларының көші қонымен, басқыншылықпен
байланысты. Қазақстанда алғашқы қажылық туризмді ұйымдастырушы Темір
болды. Оның атымен байланысты тарихи ескерткішті жерлер әр түрлі
жылдарда түрлі әлеуметік туризмдерді ұйымдастыруға септігі тиді.
Мұндай негізгі ескерткіш - 1399 жылы Ақсақ Темірдің бұйрығымен
салынған А.Ясауи кесенесі. Қазақстандағы туристік индустрияның біртіндеп
қалыптасуы өлкетану негізінде іске асырылды.
Қазақстандағы алғашқы туристiк ұйымдар 20 ғасырдың 20-30-жылдары
пайда болды. Тарихқа қарап елімізде туризм саласы тамырының тым тереңде
жатқанын байқаймыз.
Қазақстандағы туризмнің дамуына шартты түрде үлкен үш кезеңге бөлуге
болады: бірінші кезең - оның өмірге келуі мен ұйымдық құрылымының
қалыптасуы - 20-жылдардың басымен 1936 жыл; екінші кезең - туризм мен
экскурсияны туризм индустриясын қалыптастырудың алғы шарты ретінде
кәсіподаққа беру; үшінші кезең - туризмнің интенсивті дамуы, оның халыққа
қызмет көрсетудің ірі саласына айналуы - 1969 жылдан егемендік алғанға
дейін [31].
Қазақстан туристтік индустриясының біртіндеп қалыптасуы өлкетану
негізінде іске асырылды. Туристтік өлкетану табиғатты, еңбек өмірін,
тұрмыс пен мәдениетті бір-бірімен тығыз байланыста, әсерде қарастырып,
негізгі назарды өлкенің саяхат барысы кезінде болатын ерекшеліктерді
байқауға бағытталады. Қазақстандағы өлкетануға арналған зерттеулердің
ұзақ та қызықты тарихы бар. Кеңестік кезеңде Қазақстандағы өлкетану
тарихына байланысты бірнеше еңбек жарық көрді. Бұлардың ішіндегі ең
бір қызғылықтысы- Тарих, археология, этнология институтының ғылыми
қызметкері А.Н.Мұстафаевтың Қазақстан тарихы мен мәдениетінің
ескерткіштерің атты І жинақта жарияланған мақаласы.
Қазақстан өлкелерін зерттеу мақсатында Семей еліне І 1986 жылы
А.Н.Красновтың, 1891-1892 жылдары Н.Ф.Катановтың экспедициялары
ұйымдастырылды. Қазақ ауылдарында Г.Н.Потанин, С.Г.Рыбаковтар жұмыс
істеді. Бұлармен қатар өз ғылыми жұмыстарын Орыс-Сібір бөлімдері
жүргізді. Олар қазақтардың этнографиясы туралы еңбектер жариялап,
жергілікті өлкетанушылармен байланысып тұрды [31-32].
Қазақстанда алғаш ресми түрде ашылып, ұйымдастырылған
туристтік ұйым ХХ ғасырдың басында Верный қаласында Ресей тау
қоғамының бөлімшесі болды. Ол 1927 жылға дейін қызмет етті.
Алғашқы ресми тіркелген жорық Верный қаласынан Іле Алатауына,
Ыстықкөлге жасалды, оған Алматы қаласынан 17 мұғалім қатысты. Бұл
жорықты 1929 жылы Г.И.Белопжюв, Ф.Л.Савин, В.М.Зимин ұйымдастырды
[33]. Бұлар тау туризмінің энтуазистері ретінде Іле Алатауына, бұдан
басқа бірнеше жорыққа мұрындық болды. Ұйымдасқан белсенді туризмнің
кең таралуы Қазақстанда 1930 жылдан басталады. Осы кезде баспасөзде
Алматылық Г.Белоглазов, В.Горбунов, И.Мысловскийлердің Кіші Алматы
шыңын (теңіз деңгейінен 4376м) бағындырғаны туралы хабар шықты [34].
1931 жылы Алматы қаласындағы Жетісу губерниялық
мұражайында тұңғыш рет 10 адамнан тұратын туризм мен экскурсия
қоғамының тобы ұйымдасты. Оның энтуазистері альпинист Г.Белоглазов,
В.Городецкий, этнолог Б.Дублицкий болды. Осы топтың бастамасымен
туризм мен экскурсия қоғамының Қазақ өлкетану Кеңесі Әліби
Жангелдин төрағалығымен құрылды [35].
1932 жылы Қазақстаннның туристтік маршруттарының жолсерігі
басылып шықты. Горельник шатқалында туристтер күшімен Алматыдан
оңтүстікке қарай 22 шақырым жерде туристер паналайтын бөренеден
тұрғызылған баспан салынды. 1936 жылы осы жерге 50 орындық
“Горельник” туристік базасы салынды. 1938 жылы алғаш рет туристердің
слеті Көкжайлауда өтіп, оған 200-дей адам қатысты [36].
Қазақстанның туристтік қоғамының жұмысы Ұлы Отан соғысы
жылдарында тоқтап қалды, өйткені оның қызметкерлері мен белсенділері
соғысқа кеткен еді. “Горельник” турбазасының үйлеріне 1943 жылдың
басынан бастап Кеңес әскерінің таулы жерде атқыштарының
инструкторларын дайындайтын бүкілодақтық мектебі орналасты. Соғыстан
соң Қазақстан үшін альпинистер мен шаңғышыларының спорттық кадрларын
дайындай бастады. Ал 1953 жылдан бастап, қайтадан туристтер қабылдай
бастады. 1955 жылы Есік көлінің жағасына “Есік” турбазасының құрылысы
басталды.
Қоғамды қайта құру және демократизациялау кезеңі халық
ағарту ісіне де әсер етті. 1990 жылы Мектептен тыс мекеме туралы
жоба ереже шықты. Осы құжат негізінде әрбір республика өз
құжаттарын дайындау керек болды. Жас туристердің республикалық
станциясы өз Ережесінің жобасын дайындады, ол республикалық
станциялар ғана тиесілі болып, облыстық станциялар өз іс-
әрекеттерінің өз Ережелерін жасады.
Алайда, Қазақстан тәуелсіздік алғанға дейінгі оның туризмі
экономиканың басқа салалары сияқты Орталықтан реттеліп отырды. Бұрынғы КСРО-
ның туристік қызметінің негізгі аймақтарына Кавказ, Қырым, Прибалтика,
Ресейдің тарихи орталықтары, Орта Азия, оның ішінде Өзбекстан республикасы
негізгі туристік аймақтар қатарына жатқызылды. Ол кезде Қазақстанның
архитектуралық, археологиялық, мәдени ескерткіштері мен табиғи көрнекті
жерлері іс жүзінде жарнамаланбады.
Қазақстан туризмі Кеңес дәуірінде идеологиялық қызметті атқаратын
мәдени-ағарту жұмысының бір элементі ретінде, айтарлықтай экономикалық мәні
болмастан, қалдық принципі бойынша қаржыландырылды.
Қазақстандағы туризмінің дамымауының тағы бір себебі, туризм индустриясымен
экономика саласы ретінде онымен мемлекеттік деңгейде мақсатты бағытта ешкім
айналыспады.
Кешенді болжау жасау, ұзақ мерзімді жоспарлау, туризмді территориялық
ұйымдастыру мен мемлекеттік емес туристік құрылымдарға жеткілікті көңіл
бөлінбеді.
Туризмнен түсетін табыстың басым бөлігі жергілікті әкімшілікке
түсетініне қарамастан, кейбір әкімдер тарапынан туристік қызметті
мойындамауы туризмнің дамуын тежейтін фактор болып табылады.
Бірақ та айта кететін тағы бір жайт 1991 жылға дейін бүкіл КСРО
республикаларындағыдай, Қазақстанда да әлеуметтік туризм қарқындап
дамыды. Ол кездегі әлеуметтік туризмді бүкіл әлемдегідей мемлекет
ғана емес, кәсіподақ та қаржыландырды, сондықтан да турбазаға 200
күндік жолдаманың бағасы орташа айлықтың мөлшерінен aсқан жоқ.
Кәсіподақтар сонымен қатар туризм жөніндегі облыстық, республикалық
кеңестер арқылы мыңдаған адам шұғылданған спорттық туризмнің дамуын
қаржыландырды. Қазақстандықтардың туризмнің спорттық және басқа да
белсенді түрлерінен елеулі табыстарға жетуінің төркіні де осында
жатыр. Қазіргі кезеңде Қазақстандағы әлеуметтік туризмнің орнын
экономикалық туризм басты. Сондықтан да туризмнің бұл түрін
дамыған индустрияға, ұлттық экономиканың басым бөлігіне айналдыруымыз
қажет. Сонымен қатар қазір біз өз еліміздегі, шет елдердегі
туризмнің дамуының тарихын білу арқылы, оның адамзат тарихындағы
өзекті мәселелерін білу арқылы қазіргі туризмді дамытудың тиімді
жолдарын іздей аламыз. Туризм тарихындағы жұмыстардың нәтижелерін
пайдалану туризмтанудың теориясын негіздеуге мүмкіндік береді.
Қазақстан Республикасындағы туризмді дамытудың қазіргі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz