Қылмысты тергеу кезінде оқиға болған жердің жай-жапсары мен мән-жайларын қайта жаңғырту



КІРІСПЕ 3
1 ОҚИҒА БОЛҒАН ЖЕРДІҢ ЖАЙ.ЖАПСАРЫ МЕН МӘН.
ЖАЙЛАРЫН ҚАЙТА ЖАҢҒЫРТУДЫҢ ТАНЫМДЫҚ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ

10
1.1 Тергеу әрекеттерінде оқиға болған жердің жай.жапсары мен мән.
жайларын қайта жаңғыртуды тактикалық тәсіл ретінде пайдалану
мәселелері

10
1.2 Оқиға болған жердің жай.жапсары мен мән.жайларын қайта
жаңғыртудың ұғымы, маңызы және түрлері
21
2 ҚЫЛМЫСТЫ ТЕРГЕУ КЕЗІНДЕ ОҚИҒА БОЛҒАН ЖЕРДІҢ ЖАЙ. ЖАПСАРЫ МЕН МӘН.ЖАЙЛАРЫН ҚАЙТА ЖАҢҒЫРТУДЫҢ ТАКТИКАЛЫҚ ЕРЕЖЕЛЕРІ

47
2.1 Оқиға болған жердің жай.жапсары мен мән.жайларын қайта
жаңғыртудың процессуалдық негіздері мен оның қатысушылары
47
2.2 Іздестіру . тергеу әрекеттеріндегі қайта жаңғыртудың тактикалық негіздері
68
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Жұмыста тергеушінің қылмысты тергеу барысында жүзеге асыратын танымдық қызмет заңдылықтары қарастырылады.
Әдістанымдық, ғылыми танымдық тұрғыдан және қылмыстық іс жүргізу заңнамасында қарастырылған дәлелдеу құралдары арқылы танымдық әдістер мен тәсілдердің маңызы түсіндіріледі, қылмыстық әрекетті тану кезінде пайдаланылатын әдістер мен тәсілдер кешенді түрде зерттелінеді.
Дипломдық жұмыс тергеу барысының танымдық, гносеологиялық маңызын монографиялық тұрғыдан зерттеуді танытады, оның түпкілікті мақсаты тергеушінің болып өткен оқиғаның мән-жайлары мен жай-жапсарларын қайта жаңғырту болып табылады. Әрбір іс жүргізу әрекеттірінің – оқиға болған жерді тексеру, тергеу эксперименті, жауап алу және тағы басқаларына байланысты аралық, сондай-ақ тікелей таным тәсілдері ретінде қайта жаңғыртудың барлық аспектілері зерттелген.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі жағдайда сот-құқықтық реформасын іске асыруда құқықтық мемлекеттің негізгі қағидасын жүзеге асыруды қамтамасыз ету саласында қылмысты ашу мен тергеу процестерін жетілдіру мәселесі ерекше маңызға ие болып отыр. Құқықтық мемлекеттің негізгі қағидасына сәйкес адам, оның өмірі мен денсаулығы, ар-ожданы мен қадір-қасиеті, қол сұғылмаушылығы мен қауіпсіздігі Қазақстан Республикасында аса жоғары әлеуметтік құндылық, ал құқықтары мен бостандықтарын бекіту және қамтамасыз ету – мемлекеттің міндеті болып табылады.
Қылмыстарды ашу мен қылмыстық істерді тергеу – күрделі танымдық процесс, ол қылмыстық іс жүргізу заңында егжей-тегжейлі реттестірілген. Оның нұсқауынан тыс болатын кез келген теріс әрекеттерге жол беруге болмайды, мұның өзі заңның бұзылуы ретінде бағаланады. Алдын-ала тергеу жүргізу кезіндегі тергеушілер қызметінің іс жүргізу формасы ретінде тергеу әрекеттері танылады, олар сондай-ақ дәлелдеу тәсілі ретінде де анықталады.
Заң әдебиеті мен құқықты қолдану тәжірибесінде олардың танымдық мүмкіндіктерін кеңейтуге деген заңды қызығушылық пайда болады, іске асыру тактикасы әзірленеді әрі жетілдіріледі, тергеушінің танымдық қызметін жетілдіруді ұйымдастырудың жаңа формалары іздестіріледі.
Тергеу әрекеттерінің тізбесі қылмыстық іс жүргізу заңнамасында реттелген, ол кеңейтілуге жатпайды. Алайда, егер жауап алу, тану үшін көрсету сияқты мұндай әрекеттер жалпы танымалдыққа ие болса (теориялық әрі тәжірибелік тұрғыдан), онда ҚР ҚІЖК-нің 238-бабы және 239-баптары «айғақтарды оқиға болған жерде тексеру мен нақтылау», «тергеу экспериментінде» қарастырылған тергеу әрекеттерінде көзқарастар бірлігі болмайды.
1 Назарбаев Н.Ә. Қазақстан – 2030: Барлық Қазақстандықтардың өсіп – өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы: Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. – Алматы: Білім, 1997. – 176 б.
2 Алексеев П.В. Философия. – М.: Проспект, 1997. – 567 с.
3 Ленин В.И. Материализм и эмпириокитицизм: критические заметки об одной реакции философии // Полн.собр.соч. – М.: Политиздат, 1977. – 782 с.
4 Васильев А.Н. Следственная тактика. – М.: Юрид. лит., 1976. – 200 с.
5 Нургалиев Б.М. Организованная преступная деятельность (уголовно- правовые, процессуальные и криминалистические аспекты). – Караганда, 1997. – 139 с.
6 Драпкин Л.А. Проблемы расследования преступлений, совершаемых организованными сообществами. Криминалистика: Учеб. для вузов / под ред. И.Ф. Герасимова, Л.А. Драпкина. – М., 1994. – 324 с.
7 Искаков К.Е. Проблемы расследование преступлении: Автореф. канд. дис. юрид. наук. – Алматы, 2004. – 26 с.
8 Нургалиев Б.Б. Тактические основы изобличенмя лиц, противодействующих расследованию расследованию преступлений путем дачи ложных показаний: Автореф. канд. дис. юрид. наук. – Алматы, 2005. – 27с.
9 Предмет, система, задачи и методы советской криминалистики // Криминалистическая зкспертиза / под.ред. Р.С. Белкин. – М., 1966. – Вып. 1-2. – С.4-19.
10 Шейфер С.А. Следственные действия. Система и процессуальная форма. – М.: Юрид. лит., 1981. – 127 с.
11 Белкин Р.С. 36.ст. по новому уголовному и уголовно-процессуальному законодательству // Новый УПК РСФСР и некоторые вопросы науки советской криминалистики. – М.: ВШ МООП РСФСР, 1961. – С. 38.
12 Белкин Р.С. Курс криминалистики: в 3 т. – М.: Юрист, 1997. – Т.1: Общая теория криминалистики. – 408 с.

Қылмысты тергеу кезінде оқиға болған жердің жай-жапсары мен

мән-жайларын қайта жаңғырту

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ 3
1 ОҚИҒА БОЛҒАН ЖЕРДІҢ ЖАЙ-ЖАПСАРЫ МЕН МӘН-
ЖАЙЛАРЫН ҚАЙТА ЖАҢҒЫРТУДЫҢ ТАНЫМДЫҚ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
10
1.1 Тергеу әрекеттерінде оқиға болған жердің жай-жапсары мен мән-
жайларын қайта жаңғыртуды тактикалық тәсіл ретінде пайдалану
мәселелері 10
1.2 Оқиға болған жердің жай-жапсары мен мән-жайларын қайта
жаңғыртудың ұғымы, маңызы және түрлері 21
2 ҚЫЛМЫСТЫ ТЕРГЕУ КЕЗІНДЕ ОҚИҒА БОЛҒАН ЖЕРДІҢ ЖАЙ- ЖАПСАРЫ МЕН
МӘН-ЖАЙЛАРЫН ҚАЙТА ЖАҢҒЫРТУДЫҢ ТАКТИКАЛЫҚ ЕРЕЖЕЛЕРІ
47
2.1 Оқиға болған жердің жай-жапсары мен мән-жайларын қайта
жаңғыртудың процессуалдық негіздері мен оның қатысушылары 47
2.2 Іздестіру – тергеу әрекеттеріндегі қайта жаңғыртудың тактикалық
негіздері 68
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ



КІРІСПЕ

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Жұмыста тергеушінің қылмысты тергеу
барысында жүзеге асыратын танымдық қызмет заңдылықтары қарастырылады.
Әдістанымдық, ғылыми танымдық тұрғыдан және қылмыстық іс жүргізу
заңнамасында қарастырылған дәлелдеу құралдары арқылы танымдық әдістер мен
тәсілдердің маңызы түсіндіріледі, қылмыстық әрекетті тану кезінде
пайдаланылатын әдістер мен тәсілдер кешенді түрде зерттелінеді.
Дипломдық жұмыс тергеу барысының танымдық, гносеологиялық маңызын
монографиялық тұрғыдан зерттеуді танытады, оның түпкілікті мақсаты
тергеушінің болып өткен оқиғаның мән-жайлары мен жай-жапсарларын қайта
жаңғырту болып табылады. Әрбір іс жүргізу әрекеттірінің – оқиға болған
жерді тексеру, тергеу эксперименті, жауап алу және тағы басқаларына
байланысты аралық, сондай-ақ тікелей таным тәсілдері ретінде қайта
жаңғыртудың барлық аспектілері зерттелген.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі жағдайда сот-құқықтық реформасын
іске асыруда құқықтық мемлекеттің негізгі қағидасын жүзеге асыруды
қамтамасыз ету саласында қылмысты ашу мен тергеу процестерін жетілдіру
мәселесі ерекше маңызға ие болып отыр. Құқықтық мемлекеттің негізгі
қағидасына сәйкес адам, оның өмірі мен денсаулығы, ар-ожданы мен қадір-
қасиеті, қол сұғылмаушылығы мен қауіпсіздігі Қазақстан Республикасында аса
жоғары әлеуметтік құндылық, ал құқықтары мен бостандықтарын бекіту және
қамтамасыз ету – мемлекеттің міндеті болып табылады.
Қылмыстарды ашу мен қылмыстық істерді тергеу – күрделі танымдық процесс,
ол қылмыстық іс жүргізу заңында егжей-тегжейлі реттестірілген. Оның
нұсқауынан тыс болатын кез келген теріс әрекеттерге жол беруге болмайды,
мұның өзі заңның бұзылуы ретінде бағаланады. Алдын-ала тергеу жүргізу
кезіндегі тергеушілер қызметінің іс жүргізу формасы ретінде тергеу
әрекеттері танылады, олар сондай-ақ дәлелдеу тәсілі ретінде де анықталады.
Заң әдебиеті мен құқықты қолдану тәжірибесінде олардың танымдық
мүмкіндіктерін кеңейтуге деген заңды қызығушылық пайда болады, іске асыру
тактикасы әзірленеді әрі жетілдіріледі, тергеушінің танымдық қызметін
жетілдіруді ұйымдастырудың жаңа формалары іздестіріледі.
Тергеу әрекеттерінің тізбесі қылмыстық іс жүргізу заңнамасында
реттелген, ол кеңейтілуге жатпайды. Алайда, егер жауап алу, тану үшін
көрсету сияқты мұндай әрекеттер жалпы танымалдыққа ие болса (теориялық әрі
тәжірибелік тұрғыдан), онда ҚР ҚІЖК-нің 238-бабы және 239-баптары
айғақтарды оқиға болған жерде тексеру мен нақтылау, тергеу
экспериментінде қарастырылған тергеу әрекеттерінде көзқарастар бірлігі
болмайды.
Дәстүрлі түрде бұл тергеу экспериментіне қатысты болып келеді, өйткені
мұнда құқық қорғау органдарының танымдық мүмкіндіктері, ақпарат алу
тәсілдері толық шамада жүргізілмейді. Бірақ мынаны атап өтуге болады, оқиға
болған жердің жай-жапсарларын қайта жаңғырту міндеті оқиға болған жерді
тексеру, жауап алу, куәландыру сияқты дәстүрлі тергеу әрекеттерін жүргізу
кезінде де тиісті шамада шешілмейді. Осыдан келіп оқиға болған жердің жай-
жапсарлары мен мән-жайларын қайта құрастыруды жүргізу, алынған нәтижелерді
бағалау тактикасын таңдау және дәлелдеу барысында танудың әрбір әдісінің
рөлін анықтау мәселері туындайды.
Қоғамдық қатынастарда, мемлекеттің қылмыстық саясатында болып жатқан
өзгерістерді ескере отырып, тергеушінің танымдық қызмет механизмі мен
құқықтарын, тергеу әрекеттерінің барлық қатысушыларының құқықтары мен
міндеттерін егжей-тегжейлі қарастыра отырып, оларды ҚР Конституциясы және
ҚР қылмыстық іс жүргізу заңнамасы талаптарына сәйкестендіру қажет.
Келтірілген жай-жапсарлардың жиынтығы атап өтілген мәселелердің жаңа
ғылыми әзірлемелерін өзекті мәселелер қатарына жатқызуды алдын-ала
анықтаумен, дипломдық жұмыстың зерттеу тақырыбын таңдап алумен байланысты
болып келеді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Тергеушінің танымдық қызметі барлық уақытта
ғалымдардың назарын өзіне аударып келді. Қылмыс сияқты осындай күрделі
әлеуметтік құбылыстарды тану маңызы және қылмыстың мән-жайларын тану
барысында орын алатын проблемалар қайсыбір дәрежеде Г.Р. Арцищевский,
А.Ф. Аубакиров, Р.С. Белкин, А.Н. Бегалиев, И.Е. Быхов-ский, А.Н. Васильев,
Н.И. Гуковская, Ф.В. Глазырин, А.Я. Гинзбург, Е.Г. Жакішев, А.В. Дулов,
С.Е. Еркенов, В.Ф. Ермолович, М.В. Ермолович, Ш.М. Мажитов, А.А. Исаев,
О.Д. Ким, В.П. Колмаков, В.И. Комиссаров, И.О. Коновалова, М.О. Корниенко,
В.В. Куванов, В.Г. Лукашевич, И.М. Луз-гин, Б.М. Нургалиев,
П.Д. Нестеренко, В.И. Попов, А.Р. Ратинов, Б.А. Салаев, М.В. Салтевский,
С.С. Степичев, Б.Х. Төлеубекова, В.М. Уваров, М.Н. Хлын-цов, К.Н. Шакиров,
С.А. Шейфер және тағы басқа ғалымдардың жұмыстарында зерттелді.
Атап айтсақ, қылмыс әрекетін тану үшін үлгілеу, оқиға болған жердің мән-
жайлардың қайта құрастыру әдістерін пайдалану А.Ф. Аубакиров,
В.В. Куванов, И.М. Лузгин, А.Р. Ратинов, К.Х. Халиков, М.Н. Хлынцов,
сияқты ғалымдар тарапынан зерттелініп өткен. Алайда, қылмыстың жай-жапсары
мен мән-жайларын қайта жаңғырту жолымен тану кезінде бірқатар мәселелер
туындайды, олар танымның осындай тәсілдерінің психофизиологиялық
негіздерін, болған оқиға фактілерін қайта қалпына келтіруді өткізудің
тактикалық шарттарын анықтау, осындай тәсілдерді қолданудың процессуалдық
негіздерін анықтау бойынша жекелеген ғылыми зерттеулерді қажет етеді.
Зерттеудің обьектісі тергеу іс-тәжірибесі, қылмыстық істер мұрағатының
материалдары, прокуратура мен соттардың қадағалау нәтижелеріне шолу жасау
болып табылады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің негізгі міндеті мәселенің
жағдайын талдаудан, оқиға болған жердің жай-жапсарлары мен мән-жайларын
қайта жаңғырту кезінде қолда бар дәлелдерді тексеру мен дәлелді ақпараттар
алу процесін жетілдірудің теориялық ережелерін және концептілік негіздерін
кешенді түрде әзірлеуден көрінеді. Мұның өзі түпкілікті нәтижеде қылмыстық
істердің тез, сапалы әрі тиімді зерттелуін қамтамасыз етуі тиіс.
Қойылған мақсатқа байланысты, жұмыста келесі міндеттерді шешу
қарастырылған:
оқиға болған жердің жай-жапсары мен мән-жайларын қайта жаңғырту ұғымын
анықтау мен зерттеу, қылмысты тергеу кезіндегі танымдық әдіс ретінде оның
мазмұнын ғылыми тұрғыдан негіздеу;
сот өндірісінде оқиға болған жердің жай-жапсары мен мән-жайларын қайта
жаңғыртудың жүзеге асырылу формаларын анықтау;
тергеушінің ойлау қызметі шеңберінде оқиғаның жай-жапсары мен мән-жайларын
қайта жаңғыртуды пайдалану жөнінде ұсыныстар әзірлеу;
іздестіру тергеу әрекеттері шеңберінде оқиға болған жердің жай-жапсары мен
мән-жайларын қайта жаңғыртуды қолданудың тактикалық негіздерін әзірлеу:
оқиға болған жерді тексеру, мәйітті тексеру, куәландыру, заттарды тексеру,
тінту;
тергеу экспериментін жүргізу, оқиға болған жерде айғақтарды тексеру мен
нақтылау кезінде оқиға болған жердің жай-жапсары мен мән-жайларын қайта
жаңғыртуды қолданудың тактикалық негіздерін әзірлеу;
оқиға болған жердің жай-жапсары мен мән-жайларын қайта жаңғырту әдісін
қолдануға байланысты қылмыстық іс жүргізу және қылмыстық заңнаманы
жетілдіру жөнінде ұсыныстар әзірлеу.
Зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыстың құрылымы
ғылыми зерттеудің негізгі мақсаты мен міндеттеріне сай келеді. Зерттеу
жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, төрт тараушадан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.

1 ОҚИҒА БОЛҒАН ЖЕРДІҢ ЖАЙ-ЖАПСАРЫ МЕН МӘН-ЖАЙЛАРЫН ҚАЙТА ЖАҢҒЫРТУДЫҢ
ТАНЫМДЫҚ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ

1.1 Тергеу әрекеттерінде оқиға болған жердің жай-жапсары мен мән-
жайларын қайта жаңғыртуды тактикалық тәсіл ретінде пайдалану мәселелері
Қылмысты тергеу дегеніміз – болып өткен оқиғаны тану. Материалдық дүние
көрінісінің құбылыстары мен қасиеттерінің жалпылама өзара байланысы, өзара
тәуелділігіне орай бірде-бір құбылыс, соның ішінде қылмыстық әрекет із-
түссіз өтуі мүмкін емес. Ол қылмыс оқиғасына тікелей қатысатын
обьектілерде, сондай-ақ осы қылмыс оқиғасының материалдық жағдайында қандай
да бір өзгерістер тудырады.
Қылмысты тергеу кезіндегі таным барлық кезде тікелей сипатқа ие болады.
Ол болып жатқан қылмыс оқиғасын тікелей бақылау арқылы іске асырыла
алмайды, олай болған жағдайда танушы – тергеуші куә рөлін иеленуі тиіс, ол
шындығында оқиғаның қандай көлемде болғандығын қайталай алмайды, бұл
жағдайда әрекеттері қылмыс ретінде саралануы тиіс. Қылмыстық істер бойынша
тану обьектісі айқын болып тұрмайды. Оның негізін тікелей қабылдана
алмайтын өткен күннің жасырын және жасырылушы фактілері құрайды.
Жауапкершілік алдындағы қорқыныш қылмыскерлерді өздерін білдірмеуге
мәжбүрлейді.
Қылмысты тергеу түрлі мазмұндағы фактілік деректерді жинау арқылы
жүргізіледі, осы деректер арқылы таным аралық сипатты иеленеді.
Қабылдаудан абстрактылық ойлауға және одан тәжірибеге [2, с.194-216; 2,
с.152-153], деген ақиқатты тану туралы диалектикалық ереже қылмысты тергеу
кезінде әсер етеді [4, с.3-5]. Қабылдау оқиға болған жерді тексеру,
мәйітті тексеру, куәландыру формасында іске асырылады, соңынан ойлау арқылы
қылмыс оқиғасын және материалдық түрде тыйым салынбаған сипаттағы оқиғаның
жекелеген үзінділерін қайта жаңғырту үшін абстрактілі ойлауға жол беріледі.
Бүкіл таным процесі күрделі сипатқа ие. Тергеуші қылмыскердің қылмысты
жасауының бүкіл механизімін тану үшін, оның барлық әрекеттерін қайта
жаңғыртуға, ойлау арқылы қайта құрастыруға мәжбүр болады.
Қылмысты тергеу кезіндегі таным процесінің өзіндік ерекшеліктері барлық
көрнекті ғалым криминалистердің жұмыстарында атап өтілген. Олардың барлығы
келесі қасиеттерді көрсетуде бірыңғай пікірге келеді: тану үшін мемлекеттік
өкілеттігі бар адамдар таным субъектілері болып табылады, олардың қызметі
белгілі бір іс жүргізу формасында, заңға қатаң сәйкестілікте іске
асырылады, танымдық қызмет заңда белгіленген мерзімдермен шектеледі [4, с.3-
10], мұның өзі қоғамның бүкіл мүшелері арқылы танылады, тергеушінің
танымдық қызметі қай жағдайда да мүдделі адамдардың тарапынан күшті
қарсылық көрсетілу жағдайында өтеді, ол өте жасырын сипатта болады, кейде
ұйымдасқан үлгіде ашық, дөрекі сипатта келеді [5, с.5]. Соңғы жылдары
Қазақстандық криминалистикада қарсылық көрсету және онымен күресу
шараларына арналған бірқатар Дипломдық жұмыслық зерттеулер пайда болды [7,
с.7].
Таным әдістері мен критерийлері туралы мәселелер қылмыстарды тергеу
кезінде ерекше маңызға ие [9, с.24]. Олардың негізгілері қылмыстық іс
жүргізу құқығы және криминалистиканы ғылыми тұрғыдан зерттеу пәні бола
отырып, сонымен маңызды дәлелдеу көздеріне, фактілік деректерді жинау
құралдарына айналды: тексеру, жауап алу, тінту, тергеу эксперименті, оқиға
болған жерде айғақтарды тексеру және т.б. [10, с.124]. Қылмыс туралы
ақпарат жинаудың көрсетілген құралдары алуан түрлі қызметке ие, көлемді,
маңызды болып келеді, мұның өзі теория мен тәжірибеде танымдық ақпарат
көздері және сондай-ақ дәлелдеудің іс жүргізушілік көздері ретінде
қарастырыла бастады. Сондықтан заңнама актілерінде – одақтас
республикалардың қылмыстық іс жүргізу кодекстерінде бекітіледі [11, с.21].
Ғылымтану адамның танымдық қызметінің амалдарын, тәсілдерін жүйелейді,
оларды функциялық мүмкіндіктеріне, қолдану механизмдеріне, қолдану
субъектілеріне, зерттеу обектілеріне қарай жіктейді [12, с.265].
Криминалистика ғылым ретінде ғылымтанудағы танымал әдістер жиынтығын
шығармашылық тұрғыдан қайта жасады, оларды қылмысты ашу, тергеу міндеттерін
шешуге бейімдеді, келесі схема бойынша жүйеледі: диалектикалық әдіс, жалпы
ғылыми әдіс, арнайы әдістер [13, с.29]. Осы жіктемеден бұрын өткен ғасырдың
бірнеше ондаған жылдар бойында криминалистер арасында пікірталас жалғасып
келді [12, с.136]. Мәселен, А.Р. Ратинов әдістердің басқаша бір жіктемесін
ұстанады. Ол әдістерді келесі топтарға бөліп қарайды: бірінші топ –
диалектикалық әдіс, екінші топ – жалпы әдіс және үшіншісі – жеке ғылыми
әдістер [14, с. 28-29]. М.И. Лузгин тану әдістеріне қарай барлық әдістерді
екі үлкен топқа бөлуді ұсынады: ойлау қызметімен байланысты әдістер және
әртүрлі техникалық құралдарды қолданумен байланысты әдістер. Алғашқы топқа
ол көптеген ғалым – криминалистердің жалпы ғылыми әдістер ретінде
қарастыратын әдістерін жатқызады [15, с. 14].
Жалпы ғылыми әдістерге олардың жан-жақтылығы тән. Жетекші теоретиктердің
бірі Р.С. Белкин жалпы ғылыми әдістер жүйесіне мыналарды жатқызады:
бақылау, өлшеу, суреттеу, салыстыру, эксперимент, үлгілеу, зерттеудің
математикалық, кибернетикалық және эвристикалық әдістері [23, с.342-345].
Н.С. Полевой жалпы ғылыми әдістер деп мыналарды санайды: бақылау,
абстракциялау, салыстыру, суреттеу, эксперимент, үлгілеу, ойлаудың
логикалық тәсілдері – талдау, өңдеу (синтез), индукция, дедукция, аналогия
[16, с.18]. А.В. Дулов мынадай әдістерді келтіреді: үлгілеу, аналогия,
ұқсастыру, генетикалық талдау, болжаулар ұсыну, ғалым оларды жалпы
әдістерге жатқызады [17, с.38-39]. В.Ф. Ермолович танымның жалпы ғылыми
әдістерін келесі түрде атап көрсетеді: бақылау, салыстыру, өлшеу,
эксперимент, үлгілеу, қайта құрастыру (реконструкция ), талдау, өңдеу,
индукция, дедукция, аналогия, абстракциялау және формаландыру әдістері және
т.б. Тағы басқалары қандай екендігін, өкінішке орай авторлар ашып
көрсетпейді [18, с.21]. Көріп тұрғанымыздай, нақты жалпы ғылыми әдістерді
және әдістердің топтарын анықтауда өзіндік айырмашылықтар бар. Біздің
көзқарасымыз бойынша, Р.С. Белкин ұсынған жалпы ғылыми әдістер жүйесін
ұстанған дұрыс. Әрине, бұл жүйенің кейбір ұстанымдары тартысқа толы, ол
толықтырулы және түзетілуі тиіс, ал біздің зерттеулеріміздің өзі осыған
арналады [12, с.342-345].
Тергеу әрекеттерінің маңызы жалпы ғылыми әдістер арқылы ашылады. Жалпы
ғылыми әдістер әрбір тергеу әрекетін жүргізу кезінде қолданылады, бірақ
олардың кейбірін жүргізу кезінде белгілі бір жағдайда жалпы ғылыми
әдістердің бүкіл жиынтығы қажет етіледі. Бәрінен бұрын барлық жалпы ғылыми
әдістерге деген қажеттілік оқиға болған жерде тексеру кезінде туындайды
немесе олардың кейбіреулері ғана қолданылады. Әрбір тергеу әрекетінің тану
мүмкіндіктерінің шегі әрбір жалпы ғылыми әдіс арқылы анықталады және
ашылады. Сондықтан біз үшін әрбір жалпы ғылыми әдістің шектеулі
мүмкіндіктерін білу аса маңызды. Ғылымның даму логикасы, ғылыми және
практикалық қызметтің алуан түрлі міндеттері алуан түрлі әдістерді
тудырады. Мұның өзі материалдық дүние обьектілерін зерттеуге арналған жаңа
әдістердің пайда болуымен немесе ғалымдардың криминалистика теориясында
бейнеленген дәстүрлі тәсілдерін нақтылаумен байланысты келеді [13, с.17].
Алғаш рет криминалистика теориясында жалпы ғылыми әдістер туралы 50-
жылдардың басында жазыла бастады. Осы уақытта олар ұйымдасқан түрде
қолданылған жоқ, мәселен, оқиға болған жерді тексеру немесе сол кездегі
тергеу әрекеті аясында тікелей оны жүргізу кезінде қолданылды, мұның өзі
олардың танымдық мүмкіндіктерін шектей түсті [55, с.18-80]. Негізінен
оларға бақылау, суреттеу, өлшеу жатады. Эксперимент [20, с.187], үлгілеу
[21, с.127] сияқты мұндай әдістер 60-жылдардың басында ғана жалпы ғылыми
әдістер мәніне ие болды. Егер үлгілеу осы уақытқа дейін ғылыми-теориялық
және тәжірибелік мәнге ие болса, бірақ оның барлық мүмкіндіктері танылмаған
болса, онда әдіс ретінде эксперимент сол бір 60-жылдары теориялық және
тәжірибелік тұрғыдан ғана зор маңызға ие болып кеткен жоқ. Ол оқиға болған
жерді тексеру, тінту сияқты дәлелдемелердің басқа да көздерімен бір қатарда
тұрды. Алайда, осы жалпы ғылыми әдіске қатысы тұрғысынан сол кезде және
қазіргі уақытта да қылмыстық іс жүргізушілерде де, кримналистерде де оның
маңызы мен іс жүргізу формаларын түсіндіруде бірыңғай әдіс жоқ. Оны тергеу
эксперименті немесе оқиға болған жерді тексеру мен нақтылау немесе оқиға
болған жердің жай-жапсары мен мән-жайларын қайта жаңғырту сияқты түрлі іс
жүргізу формаларында қарастырылып келген және қарастырылып жүр. Сондай-ақ
оны таным әдісі ретінде де қарастырады, эксперименттік әдіс [22, с.18]
немесе қайта құрастыру әдісі [20, с.67], я болмаса қылмыстың мән-жайларын
қайта жаңғырту әдісі деп те атайды [23, с.37].
С.П. Митричевтің атап өтуінше, тергеу эксперименті қолда бар дәлелдерді,
атап айтқанда, айыпталушылар немесе куәлардың айғақтарын тексеру құралы
ғана болып табылады, сонымен бір уақытта ол жаңа дәлелдерді алудың іс-
жүргізушілік формасы бола алмайды [22, с.10].
Кейбір авторлар, мәселен, С.С. Степичев сол кездің өзінде Оқиға болған
жерге баруды жеке тергеу әрекеті ретінде қарастырып келді. Мұнда оқиға
болған жерді тексеру, жауап алу және тергеу экспериментінің жеке
элементтері болғанымен, ол осы әрекеттердің бірде-біріне қосылуы немесе
жатқызылуы мүмкін емес [3, с.23].
Кейіндеу А.И. Васильев пен С.С. Степичев тергеу тәжірибесінің
қажеттіліктерін ескере отырып, жеке тергеу әрекеті ретінде оқиғаны қайта
жаңғыртуға қатысты теориялық негіздер мен тәжірибелік ұсыныстар әзірлеу,
соның негізі ретінде оқиға болған жерде айғақтарды тексеруді алды [22,
с.85].
Тергеу экспериментінің табиғаты мен маңызына қатысты сол кезде екі түрлі
көзқарас болды. Бірінші көзқарас өкілдерінің пікірінше, тергеу эксперименті
жеке тергеу әрекеті емес, тергеулік тексерудің бір түрі немесе тіпті
тексеру немесе тануды жүргізу кезінде дәлелдерді тексерудің тактикалық
тәсілі болып табылады. Бұл пікірді М.С. Строгович, Р.Д. Рахунов,
И.М. Якимов, П.И. Тарасов-Радионов және т.б. қолдайды. Алайда,
М.С. Строгович тергеу эксперименті өзінің заңды табиғаты бойынша өрлеу
сатысындағы тексерудің ерекше бір түрі болып табылатындығын атап өтеді [25,
с.317]. И.М. Якимов тергеу эксперименті – куәлар немесе айыпталушылардың
айғақтары арқылы белгіленген дәлелдерді тексеру мақсатында, фактілерді
немесе болған оқиғаны жасанды түрде қайта жаңғырту немесе фактілерді
бейнелеу болып табылады деп атап көрсетеді [26, с.54]. П.И. Тарасов-
Радиновтың ұсынысы бойынша, егер тексеру кезінде қайсыбір күрделі емес
эксперименттерді жүргізу қажеттілігі туындаса, мәселен, есіктің дыбысын
шығармай ашу мүмкіндігі болса, тергеуші осы әрекетті орындаған соң
хаттамада оқиға болған жердің тексерілуін бейнелеп көрсетуі тиіс [27,
с.103].
Сонымен қатар басқаша бір көзқарас та болды, оны жақтаушылар тергеу
экспериментін жеке тергеу әрекеті деп санады, мұның өзі оны басқаларынан
жүргізу тактикасы мен алынған нәтижелерді бағалауы арқылы ерекшеленді.
Мұндай көзқараста Н.И. Гуковская, В.П. Колмаков, Л.Е. Ароцкер, Ф.К. Диден-
ко, Р.С. Белкин, Ш.М. Мажитов, А.Я. Гинзбург және т.б. жатады. Мәселен,
В.П. Колмаков пен Л.Е. Ароцкер, кейіннен В.П. Колмаковтың өзі тергеу
экспериментін жеке тергеу әрекеті деп санады. Ол белгілі бір оқиғалар болып
өткен, жасанды түрде құрылған жай-жапсарлар дәлел алу мен тексеру үшін
жүргізілуі тиіс деп есептеді [28, с.40; 29, с.2]. Н.И. Гуковская тергеу
эксперименттерінің түрлері мен оларды жүргізу тактикасын анықтап берді [30,
с.6]. Р.С. Белкиннің көзқарасы бойынша оқиғаның жай-жапсарын қайта
құрастыруды тергеу экспериментінің бір түрі деп санады [20, с.30].
Тергеу эксперименті және айғақтарды тексеру мәселесіне арналған жоғарыда
келтірілген көзқарастар ілгері сипатта болды, криминалистік тактиканың
танымдық мүмкіндіктерін кеңейте түсті. Бірақ тергеу тәжірибесі сол
уақыттағы іс жүргізу формасымен шектелген еді.
1958-1960 жылдары жаңа қылмыстық іс жүргізу заңнамасының қабылдануы осы
тергеу әрекеттерін дамытудың жаңа кезеңіне айналды [32, с.23].
Одақтас республикалардың қылмыстық іс жүргізу заңнамасы арқылы тергеу
эксперименті, оқиға болған жерді тексеру, тану сияқты дәлел алудың жаңа
тәсілдері реттелді. Алайда, тану Жалпы одақтық маңызға ие болғанымен,
айғақтарды тексеру мен тергеу эксперименті бұрынғы одақтас республикалардың
тергеу әрекеттері жүйесінде әртүрлі тұрғыдан қарастырылып келді.
Біздің республикамыздың қылмыстық іс жүргізу заңнамасында екі тергеу
әрекеті қарастырылған – оқиға болған жерде айғақтарды тексеру (Қаз ССР ҚІЖК
130-1-бап.) және тергеу эксперименті ( Каз ССР ҚІЖК 131-бап., 132-бап.,
133-бап.), [33, с.90].
Олардың әрқайсысының танымдық қызметін заңнама былай түсіндіреді:
130-1-бап. Оқиға болған жерге, оқиғаның жай-жапсарына, оған
қатысушылардың әрекеттеріне немесе іс үшін маңызы бар оның басқа да мән-
жайларға қатысы бар сезіктінің, айыпталушының, жәбірленуші немесе куәлардың
айғақтарын тексеру мен нақтылау қажет болған жағдайда, тергеуші немесе
анықтау жүргізіп жатқан адам айғақтары тексерілетін және нақтыланатын
адаммен бірге ол көрсеткен жерге келіп, куәгерлердің қатысуымен тексерілуші
айғақтарды оқиға болған жердегі фактілік жай-жапсармен салыстыра алады.
131-бап. Тексеру кезінде куәлардан, жәбірленушіден, айыпталушыдан жауап
алу нәтижесінде алынған деректерді тексеру мен нақтылау қажет болған
жағдайда, анықтауды жүргізуші адам немесе тергеуші іс үшін маңызы бар
оқиғаның мән-жайларын қайта жаңғырту жолымен тергеу экспериментін
жүргізеді.
132-бап. Тергеу эксперименті болған оқиғаға барынша ұқсатылған жағдайда
куәгерлердің қатысуымен мотивациялық қойылым бойынша жүргізіледі. Оған
қатысу үшін жәбірленушілер, куәлар, айыпталушылар, мамандар, сарапшылар
және басқа да адамдар тартылуы мүмкін.
Басқа одақтас республикалардың қылмыстық іс жүргізу заңнамасында келесі
жағдай қалыптасты:
Тәжікстанда тергеу эксперименті мен оқиға болған жерде айғақтарды
тексеруді біріктіретін бір тергеу әрекеті бекітілген. Дәл анықтама Тәжік
ССР ҚІЖК-нің 183-бабында келтіріліп, ол тергеу эксперименті және оқиға
болған жерде айғақтарды тексеру деп аталды. Бұл бапта деректерді тексеру
мен нақтылау мақсатында, тергеуші белгілі бір оқиғаның жай-жапсары арқылы
іс әрекеттерін қайта жаңғырту арқылы тергеу экспериментін жүргізуге құқылы,
оған жәбірленуші, сезікті, айыпталушы, куәлар қатыса алады деп атап
көрсетілді. Осы баптың басқа бір бөлімінде тергеуші оқиға болған жердегі
мән-жайларға қарай айғақтарды салыстыру арқылы сезіктінің, айыпталушының,
жәбірленуші мен куәлардың қатысуында олардың айғақтарын тексере алады деп
атап өтіледі [34, с.130].
РСФРО (183-бап) [35, с.116], Белорусь ССР (182-бап.) [36, с.114],
Әзірбайжан ССР (208-бап.) [37, с.129], Грузия ССР (183-бап.) [38, с.115],
Молдавия ССР (162-бап.) [39, с.105] Қылмыстық іс жүргізу заңнамалары тергеу
экспериментін жеке тергеу әрекеті ретінде қарастыра отырып, ол белгілі бір
оқиғаның жай-жапсарлары мен жағдайларын, іс-әрекеттерін қайта жаңғырту
арқылы іс үшін маңызы бар деректерді, дәлелдерді тексеру мен нақтылау
мақсатында жүргізіледі деп атап өтеді.
Түрікмен ССР қылмыстық іс жүргізу заңнамасында (172-бап., 173-бап.) [40,
с. 109-110] біздің республикадағыдай екі тергеу әрекеті қарастырылған –
оқиға болған жерде айғақтарды тексеру және тергеу эксперименті.
Латвия ССР (185-бап.), Литва ССР (205-бап.), Өзбек ССР (142-бап.)
[41, с.117; 42, с.128; 43, с.96] қылмыстық іс жүргізу кодекстерінде дербес
тергеу әрекеті ретінде оқиға болған жерде айғақтарды тексеру бекітілді.
Латвия ССР-ның ҚІЖК-нің 185-бабында [41, с.117] және Түрікмен ССР-ның ҚІЖК-
нің 173-бабында тергеуші оқиға болған жерде жай-жапсарларға орай айғақтарды
салыстыру арқылы айыпталушының, сезіктінің, жәбірленушінің немесе куәлардың
қатысуында айғақтарды тексере алады деп атап өтілген [40, с.111].
Украина ССР (194-бап.) [44, с.123-124] және Қырғыз ССР (174-бап.) [45,
с.110] Қылмыстық іс жүргізу кодекстерінде Оқиғаның жай-жапсары мен мән-
жайларын қайта жаңғырту сияқты өз алдына дербес тергеу әрекеті
қарастырылды, яғни осы одақтас республикалардың ҚІЖК-де тергеу эксперименті
де, оқиға болған жерде айғақтарды тексеру де қарастырылған жоқ, екеуі де
көрсетілген әрекетте біріктірілді. Қырғыз ҚІЖК-нің 174-бабындағы және
Украина ҚІЖК-нің 194-бабындағы оқиға болған жердің жай-жапсары мен мән-
жайларының анықтамасын салыстыра отырып, осы тергеу әрекетінің мақсатын
анықтауда белгілі бір айырмашылықтар бар екендігін көрсетуге болады. Атап
айтсақ, Қырғызстанның ҚІЖК-нің 174-бабында тану үшін көрсету, куәландыру,
тексеру кезінде алынған деректерді тексеру мен нақтылау тергеу әрекетінің
мақсаты болып табылса [45, с.337], ал Украинаның қылмыстық іс жүргізу
заңнамасында (ҚІЖК 194-бап.) тексеру немесе басқа да тергеу әрекеттерін
жүргізу кезінде алынған деректерді немесе куәлардан, жәбірленушіден,
айыпталушыдан, сезіктіден жауап алу нәтижелерін тексеру мен нақтылау
қарастырылады [44, с.246].
Сонымен, Қылмыстық іс жүргізу заңнамасында көрсетілген, жоғарыда атап
өтілген тергеу әрекеттері мақсаттарының түрліше түсіндірілуі туралы
қорытынды жасауға болады, мұның өзі олардың танымдық мүмкіндіктерін
шектейді. Негізінен олар айғақтарды тексеруге (Литва), басқа бір тергеу
әрекеттері – тексеру, куәландыру, тану үшін көрсету (Қырғызстан); тексеру,
жауап алу (Қазақстан), іс үшін маңызды деректерді тексеру (Молдавия ССР,
Беларусь ССР, РСФРО) жүргізу барысында алынған деректерді тексеруге келіп
тіреледі. Әзірбайжан заңнамасында жағдай мұндай емес, мұнда қолда бар
дәлелдерді тексеру мақсат болып табылады (ҚІЖК-нің 208-бабы), мұның өзі осы
тергеу әрекетінің танымдық мүмкіндіктерін біршама кеңейте түсті.
Демек, одақтас республикалардың қылмыстық іс жүргізу заңнамасында
қарастырылушы тергеу әрекеттерінің атауы, мақсаты мен маңызына қатысты
бірыңғай көзқарас болған жоқ. Сонымен қатар осы тергеу әрекеттерінің
танымдық мүмкіндіктерін, оған қатысушылардың процессуалдық жағдайларын,
алынған нәтижелерді бағалау мен пайдалану әдістемесін анықтауға арналған
ортақ тәсіл жасалған жоқ.
Егер тергеу әрекеттері жүргізілетін жер туралы – тергеу эксперименті
жүргізілетін жер және оқиға болған жерде айғақтарды тексеру туралы айтар
болсақ, мәселен Украина немесе Қырғызстан ҚІЖК-нің құрылымын алайық, онда
мұның екеуі де оқиға болған жердің жай-жапсары мен мән-жайларын қайта
жаңғырту ретінде қарастырылып, тергеулік тексеру тарауында
орналастырылды. Мұның өзі өз бетінше іс жүргізу деңгейін төмендетіп,
белгілі бір тұрғыда шатасуға алып келді. Мәселен, Украина ССР ҚІЖК-нің 195-
бабы тексеру, сондай-ақ қайта жаңғырту хаттамаларын жасауға бірыңғай талап
қойды. Негізінде осы екі тергеу әрекеті өзінің іс жүргізу формасы бойынша
әр түрлі сипатта келеді [45, с.124]. Сондай-ақ, тағы бір мысал келтірелік.
Мәселен, БеларусьССР ҚІЖК-нің 182-бабына арналған түсініктемесінің 3-
тармағында тергеу әрекеті өз бетінше жеке тергеу әрекеті болуына, сондай-ақ
басқа да әрекеттердің бір бөлігі, мәселен оқиға болған жерді тексеру
әрекеті болуына жол беріледі [4, с.145].
Біздің республикамыздың қылмыстық іс жүргізу заңнамасында бұл мәселе
мақсатқа лайық әрі толық негізді түрде шешімін тапқан. Тергеу әрекеті жеке
тарау етіп берілді, мұнда ҚазССР ҚІЖК 131-бабы тексеру, жауап алу
нәтижесінде алынған деректерді тексеру мен нақтылау қажет болған жағдайда
оны жүргізуге арналған негіздемені қарастырады. Қаз СРО ҚІЖК-нің 132-бабы
оның жүргізу шарттарын реттеді: тергеу әрекеті болған оқиғаға
жақындастырылған жағдайларда куәгерлердің қатысуымен мотивацияланған қаулы
бойынша жүргізіледі. Оған қатысу үшін куәлар, жәбірленушілер айыпталушылар,
маман мен сарапшы тартылуы мүмкін. ҚазСРО ҚІЖК-нің 133-бабы тергеу
экспериментінің хаттамасында қойылатын талаптардан құралады [33, с.90].
Тергеу экспериментін жеке тарау ету мол мүмкіндіктер тудырады, оның өз
бетінше жүргізілуіне әсер етті. Мұнда мына бір жағдайды атап өту қажет,
Қазақстан Республикасының қазіргі ҚІЖК-де бұрынғы баптардың мазмұны бір
ғана 239-бапқа біріктірілген. Мұның өзі, біздің көзқарасымыз бойынша,
қылмыстың мән-жайларын танудағы осы бір маңызды әдістің рөлін төмендете
түседі.
Тергеу экспериментін жүргізуде қатысатын адамдарға қатысты мәселе
тергеушінің басты назарында болып, барынша терең теориялық әзірлемеден өтуі
және егжей-тегжейлі реттелуі қажет. Кейде бұл жөнінде заңдарда және
қылмыстық іс жүргізу кодекстерінде арналған түсініктемелерде атап өтіледі.
Мына бір жағдайға көңіл бөлу керек, яғни Қаз СРО ҚІЖК-де ілгері де тергеу
экспериментіне қатысушылар арасында сезікті адамның да қатысуы атап
өтілмейтін. Бірақ бұл эксперттің маманмен қатар қатысуы тікелей
қарастырылған бірден-бір редакциясы [33, с.90]. Сондықтан Қазақстан
Республикасының қазіргі ҚІЖК-нің 239-бабы редакциясында барлық субьектілер
атап көрсетілген [46, 106б.].
Беларусь ССР ҚІЖК 182-бабына арналған түсініктемесінің 2-тармағында
тергеу экспериментін жүргізуде қажет болған жағдайда сезіктілер,
айыпталушылар, жәбірленушілер, куәлар қатыса алады деп атап өтілген. Ал 4-
тармағында тергеу экспериментін жүргізу барысында айғақтары теріске
шығарылатын адамдардың қатысуы ұсынылады [34, с.112]. РСФРО ҚІЖК 183-бабына
арналған түсініктеменің 7-тармағында өз кезегінде айғақтарында қарама-
қайшылықтар болған жағдайда, бірнеше айыпталушылармен тергеу экспериментін
жүргізуге жол беруге болмайтындығы атап көрсетіледі [33, с.115].
Түсініктемеде заң тергеу экспериментіне қатысудан бас тартуына қатысты
түрде айыпталушының, сезіктінің немесе басқа да адамдардың жауапкершілігін
қарастырмайды деп атап өтіледі. Бірақ субъективті факторларға тікелей
байланысты болу немесе болмау мүмкіндігі жағдайында, олардың қатысуы
міндетті. Әрине, іс жүргізу заңнамасына сәйкес сезікті де, айыпталушы да
мәжбүрлі тәртіпте тергеу әрекеттерін жүргізуге тартыла алмайды.
Жәбірленушіге және куәларға келсек, олардың міндетті түрде қатысуын қайта
жаңғырту түріне қарай егжей-тегжейлі қарастыру керек.
Қылмыстық сот өндірісі негіздерін [32, с.50] және одақтас
республикалардың тиісті қылмыстық іс жүргізу кодекстері қабылданған соң,
тергеу тәжірибесі тергеу әрекеттері деректерін жүргізудің белгілі бір
тәжірибесіне ие болды. Теориялық негіздеу қажеттілігі туындады.
Заң басылымдарының беттерінде тиісті тәжірибені жетілдіруге бағытталған
ғалымдардың еңбектері жариялана бастады. Р.С. Белкин тергеу эксперименті
ұғымын біршама кеңейтті, оны тергеу әрекеті ретінде ғана емес, сондай-ақ
таным әдісі ретінде де қарастырды, тергеу экспериментін сараптау және сот
эксперименттерінен ажыратып көрсетті, олардың теориялық негіздерін терең
баяндады. Оның жұмыстарында қайта жаңғырту жетекші идеяға айналды. Яғни,
эксперимент белгілі бір оқиғаны немесе фактіні жай ғана қайта жаңғыртуды
емес, зерттелінуші мән-жайларға ұқсас жасанды түрде құрылған (қайта
жаңғыртылған ) жағдайларда әрекет жүргізуді қарастырады. Қайта жаңғыртылған
( жасанды түрде құрылған ) жағдайлар қаншалықты шынайы болса, оның
нәтижесі де соншалықты дәлме-дәл болады [31, с.76].
Кейіннен Р.С. Белкин эксперименттің танымдық мүмкіндіктерін кеңейтуді
ұсынды. Оның пікірінше, тергеу эксперименті арнайы тәжірибе (эксперимент)
болып табылады, оның мақсаты қолда бар және жаңа дәлелдерді тексеру, іс
үшін маңызды тиісті фактілердің болу немесе болмау мүмкіндіктеріне қатысты
тергеу болжауларын бағалау болып келеді [47, с.324]. Қазақстан
криминалистері Ш.М. Мажитов, А.Я. Гинзбург дәлелдеудің осы көздерін
танытты, олар тергеу эксперименті өз алдына дербес әрекет бола отырып,
дәлелдерді жинау, зерттеу және бағалау үшін зор мәнге ие, оның маңызы
қылмыстық іс бойынша дәлелдеуге жататын мән-жайларды зерттеу үшін өзіндік
тәжірибелер жүргізуден көрінеді деп атап өтеді [48, с.88]. Ары қарай осы
тергеу әрекетінің маңызын аша отырып: Ол осы оқиға болған жағдайға барынша
ұқсастырылған жағдайда істі тергеу үшін маңызды мән-жайларды қайта жаңғырту
іске асыралатындығын көрсетті [48, с.88].
А.Р. Ратинов эксперименттің психологиялық негіздерін әзірледі,
психологиялық негіздер ең алдымен оны жүргізудің объективті және
субъективті шарттарын талдау мен өңдеуден құрылады [14, с.298].
М.Б. Хилобок тергеу экспериментін дәлелдерді жинау мен тексерудің тәсілі
ретінде анықтады, олардың мазмұны қылмыстық істер бойынша дәлелдеуші
ақпараттарды, болжауларды тексеру үшін ғылыми негізделген тәсілдерді
қолдана отырып, тәжірибе жүргізу және жаңа дәлелдерді алу болып табылады
[49, с.271]
Көрсетілген тергеу әрекетіне қатысты басқа да пікірлер болды. Ең бастысы
олар М.С. Строговичтің ұстанымына қатысты болды, ол осы әрекетті тексерудің
(осмотр) ерекше бөлімі деп санады [50, с.131]. Бұл пікірді М.О. Селиванов
пен В.М. Теребиловтар қолдады [51, с.260].
Кейіннен тергеу эксперименті мәселелеріне В.М. Глызырин мен
А.П. Кругликов ден қойды. Бұл ғалымдар тергеу барысында жеке тәсіл, зерттеу
кезеңі, сондай-ақ қылмыстық іс жүргізу заңнамасында қарастырылған өз алдына
дербес әрекет ретінде пайдаланылған эксперименттік әдісті анықтады [48,
с.5]. Олар тергеу экспериментінің мақсаты, белгілі бір іс үшін маңызы бар
тиісті деректерді тексеруге ғана (толық немесе жекелей) лайықталған деген
пікірге келді [52, с.16-17].
Эксперимент пен қатар айғақтарды тексеруге де назар аударылды. Л. Соя-
Серко айғақтарды тексеруді өз алдына дербес тергеу әрекеті ретінде
сипаттады, ал мұның өзі өз кезегінде тергелуші оқиғамен байланысты орын
және объектілер туралы бұрын жауап алынған адам өзі атап өткен орында
жекелеген әрекеттерді бейнелейді. Осы тергеу әрекеті кезінде осы орынның
фактілік жай-жапсары зерттеледі, қолда бар фактілерді тексеру және жаңа
фактілік деректерді анықтау мақсатында, онымен салыстырылады [53, с.12].
Сөйтіп, оқиға болған жерде айғақтарды тексерудің танымдық функциясы екі
ақпараттық ағымның – адамның түсіндіруі және оқиға болған жердегі фактілік
жай-жапсардың бірігуімен анықталады [54, с.116]. Қазақстандық ғалымдар Ш.М.
Мажитов пен А.Я. Гинзбург былай деп атап өтеді: оқиға болған жерде
айғақтарды тексеру өз алдына дербес тергеу әрекеті болып табылады, ал оның
қызметі куәлардың, жәбірленушінің, сезіктінің, айыпталушының айғақтарын-
дағы жиналған дәлелдердің тексеруінен, нақтылануынан ғана емес, сондай-ақ
жаңа дәлелдерді алуға болатындығынан да көрінеді [55, с.1]. Олар сонымен
қатар міндетті түрде бұрын болуы тиістігі, оны жүргізу кезінде қандай алдын-
ала дайындық жұмыстары іске асырылуы қажет екендігі сияқты осы тергеу
әрекетінің ерекшеліктері көрсетіледі.
Тергеу әрекетінің маңызын аша отырып, авторлар тергеушінің бұрын
берілген айғақтарды шынайы жағдаймен салыстыра отырып, қандай қиын ой
еңбегін атқаратындығын атап өтеді. Тергеуші орын алған жай-жапсар мен мән-
жайларды қайта жаңғыртады, бұл жағдайда туындаған алшақтықтар мен
дәлсіздіктерді ұғынуға, оларды жою туралы кенеттен шешім қабылдауға
талпынады.
Тергеуші айғақтарды тексеріліп жатқан адамның түсіндіруіндегі болып
өткен оқиғаларды қайта жаңғыртудың толыққандылығы мен шынайылығы үшін, бар
күш-жігерін жұмсауы қажет, бұл үшін қайта құрастыру (реставрация) және
эксперимент жасау әдістеріне жүгінуге тура келеді. Мұндай жағдайда жай-
жапсардың қайта жаңғыртылуы, оқиға болған жерді тексеру хаттамасындағы
жазбалармен, басқа адамдардың айғақтарымен сәйкес келуі оқиға болған жерде
айғақтардың тексерілу нәтижелеріне зор дәлелдеу күшін береді [55, с.2-9].
Қазақстандық ғалымдардың пікірлері осындай болып келеді.
Уақыт өте келе Айғақтарды тексеру атты тергеу әрекетінің атауын
Айғақтарды оқиға болған жердегі жай-жапсармен салыстыру деп өзгерту
туралы ұсыныс түседі. Алайда, кейіннен В.М. Уваров атап өткеніндей
салыстыру термині осы тергеу әрекетінің мазмұнын толық бейнелей алмайды
[56, с.97]. Оның пікірінше, осы әрекеттің барынша дәл атауы – Айғақтарды
тексеру. Ол өз алдына дербес тергеу әрекеті болып табылады, ал атауы оның
мақсатын айқын көрсетіп, оны басқа тергеу әрекеттерінен бөліп көрсетуге
мүмкіндік береді.
Айғақтарды тексеру арқылы сезіктінің, айыпталушының, жәбірленуші мен
оқиға болған жердегі жай-жапсар куәларының және бұрын өткізілген тексеру
нәтижелерінің сәйкестігі белгіленеді, мұның өзі жауап алынған адамның
немесе оқиғаға қатысушының хабардар болуын немесе хабарсыз болуын көрсетеді
[56, с.13]. Р.С. Белкин де осылай деп тұжырымдайды [57, с.28].
М.М. Хлынцов айғақтарды тексеруге басқа тергеу әрекеттерінің элементтері
де енеді деп атап өтеді. Бұл элементтер өзара байланысты келеді. Оның,
пікірінше бір әрекеттің басқа бір элементтен сан жағынан басым болуы тергеу
әрекетінің сапасын өзгерте алмайды [58, с.47].
М.О. Селиванов оқиға болған жерде айғақтарды тексеру деп, тиісті оқиға
болған жерде бұрын жауап алынған адамның айғақтарды қайта жаңғыртуынан
көрінетін тергеу әрекетін түсінеді. Кейбір жағдайда әрекеттерді бейнелеп
көрсетеді, бұл әрекеттер тергелуші қылмыспен байланысты орындалады,
талданушы айғақтарды оқиға болған жердегі нақты жай-жапсармен салыстыру
арқылы атқарылады [59, с.104].
С.А. Шейфер айғақтарды тексеру деп жауап алу мен тексерудің механикалық
үйлесуін емес, күрделі зерттеу үдерісін түсіну керек деп көрсетеді, мұнда
бақылау мен сұрақ алу біріге түсіп, бірін бірі толықтырады [10, с.31].
Айғақтарды тексеру мәселесімен О.В. Авсюк айналысты. Ол айғақтарды
тексеру барлық одақтас республикалардың ҚІЖК-де орнығуы тиіс деп санады.
О.В. Авсюк айғақтарды тексерудің күрделі танымдық құрылымына көңіл бөлді.
Оның негізін сұрақ алу мен бақылау құрайды, олар бір ғана уақыт ішінде
вербалды ақпаратты материалдық іздермен біріктіруге мүмкіндік береді. Оқиға
болған жерде айғақтарды тексерудің басты танымдық мақсаты жеке адамның
айғақтары мен нақты тұрғылықты жердің белгілері арасындағы сәйкестіктер
немесе алшақтықтарды айқындау болып табылады [60, с.10].
Қырғызстан (174-бап.) мен Украинаның (194-бап.) қылмыстық іс жүргізу
кодекстерінде оқиғаның жай-жапсарлары мен мән-жайларын қайта жаңғырту өз
танымдық мүмкіндіктері бойынша жеке-жеке екі тергеу әрекетінің бірігуі
ретінде қарастырылады. Атап айтсақ, Украинаның ҚІЖК-нің 194-бабына арналған
түсініктеменің 1-тармағында бұл тергеу әрекеті тергеу экспериментіне
қарағанда едәуір көлемді болып келеді, өйткені ол айғақтардың тексерілуін
де қамтиды [44, с.123].
Оқиғаның жай-жапсарлары мен мән-жайларын қайта жаңғыртуға қатысты
жекелеген ғалымдардың пікірлері бір-бірінен ерекшеленеді. Мәселен,
В.П. Колмаков оқиға болған жердің жай-жапсарлар мен мән-жайларды қайта
жаңғырту өз алдына дербес әрекет болуы мүмкін, ол дәлелді тексеру мен
нақтылау, тергеу болжауларын бағалау және жаңа дәлелді материалдарды алу
мақсатында арнайы тәжірибелер жүргізуден көрінеді деп есептейді. Оқиға
болған жерде айғақтарды тексеруге келсек, автор былай деп атап өтеді: осы
әрекет кейбір одақтас республикалардың қылмыстық іс жүргізу кодекстерінде
қарастырылмаған болса да жүргізіледі, өйткені ол жүргізілуші іске
қатысушылардың қылмыстық іс жүргізу ережесін бұзбайды, бірақ қандай іс
жүргізу формасында іске асырылу мүмкіндігін атап көрсетпейді [61, с.203].
М.В. Салтевский оқиғаның жай-жапсары мен мән-жайларын қайта жаңғыртуды
оқиға болған жерде алдын-ала жауап алынған адамның айғақтарын тексеру
ретінде қарастырады, мұнда адам белгілі бір орында өз айғақтарын
қайталайды, мұның өзі өз кезегінде айғақтарды шынайы жағдаймен салыстыру
мүмкіндігін береді. Оқиғаның жай-жапсары мен мән-жайларын қайта жаңғыртудың
маңызы бір әрекет арқылы тәжірибелік, сондай-ақ тексеру нәжижелерін
өткізуге жол береді. Сол себепті осы тергеу әрекетінің мазмұны тергеу
эксперименті мен оқиға болған жердегі айғақтарды тексеруді қамтиды. Сөйтіп
екі жеке тергеу әрекеттерінің міндеттері бірігеді [62, с.288].
Барлық айтылғандардан көріп тұрғанымыздай, пікір алшақтықтарына қарамай
криминалистика ғылымында қылмыстың мән-жайларын қайта жаңғырту арқылы таным
әдісі тергеу экспериментінің немесе айғақтардың тексерілуінің маңызын
көрсете алады, я болмаса өз алдына дербес іс жүргізу формасын иелене алады
және бір уақыт ішінде эксперимент пен оқиға болған жердегі айғақтардың
тексерілу мүмкіндіктерін бейнелей алады. Бұрынғы КСРО кеңістігінде
қылмыстың мән-жайларын қайта жаңғырту әдісіне, оның танымдық
мүмкіндіктеріне жан-жақты қасиетін берген бірден-бір қазақстандық ғалымдар
В.И. Попов пен Қ.А. Бегалиев болды [63, с.60]. В.И. Попов жай-жапсарды
қайта жаңғырту, қылмыс механизмі жүйесін оқиға болған жерді тексеру
шеңберінде бейнеледі [64, с.29]. Сол дәуірдегі басқа криминалистер кейіннен
тактикалық негіздер мен оқиға болған жерді тексерудің маңызын әзірлеу
кезінде, қылмыстың жай-жапсарларын қайта жаңғырту әдісін қолдану идеясына
бей-жай қарады. Мәселен, И.Х. Мақсутов [65, с.91], А.Н. Васильев [66, с.
47], Е.Ф. Коновалов [67, с.77], Н.И. Порубов [68, с.115-126], О.Я. Баев
[69, с.22-59], В.А. Образцов және А.А. Топорков [70, с.177-228],
Р.С. Белкин [70, с.117] қайта жаңғырту әдісін тексеру шеңберінде
қарастырмады.
КСРО-дағы зерттеулермен қатар қылмысты тергеудегі таным әдістерін
әзірлеу мен қолдану шетелде де іске асырылды. 70- жылдардың соңында неміс
криминалисті Х. Штельцер версияларды тексеру үшін эксперимент қолдануды
егжей-тегжейлеп, оны жалпы теория мен әдістанымға ендірді [72, с.264].
Басқа бір неміс криминалисті А. Форкер Кибернетикалық үлгілер және
криминалистік тәжірибе мақаласында оқиға болған жерді тексеру деректері,
оқиға болған жерді қайта құрастыру негізінде құрастырылған ойлау
модельдерін құрастыру туралы теорияны дамытты, соның нәтижесінде қылмыстың
барысы туралы, белгілі бір уақыттағы белгілі бір жағдай туралы білім алуға
болатындығын көрсетті [73, с.344].
Сонымен, криминалистиканың теориясы мен тәжірибесі оқиға болған жердің
жай-жапсарлары мен мән-жайларын қайта жаңғырту ұғымының маңызы туралы
бірыңғай көзқарас жасай алмады. Қазақстан Республикасының заңнамасына,
бұрынғы Қазақ СРО заңнамасына және басқа да мемлекеттердің заңнамаларына
жасалған талдау көрсеткендей, оқиға болған жердің жай-жапсары мен мән-
жайларын қайта құрастыру мәселесіне деген теориялық көзқараста өзіндік
бірлік жоқ. Пікір алшақтарының себебі мынадан көрінеді:
криминалистика теориясында толық емес көлемде әрбір жалпы ғылыми әдістің
танымдық маңызы ашылған, оқиғаның жай-жапсарлары мен мән-жайларын
тергеушінің қайта жаңғырту әдісі толық бұрмаланады;
оқиғаның жай-жапсары мен мән-жайларын қайта жаңғырту, бірқатар тергеу
әрекеттерінде оқиға болған жерді тексеру, тергеу эксперименті, оқиға болған
жерде айғақтарды тексеру, тінту, жауап алу сияқты орын алады, олар түрлі
танымдық мүмкіндіктерге ие, өзінің міндеттерімен ерекшеленеді, алайда бұл
аспектілер толық шамада зерттелмеген;
бұрынғы КСРО-ның кейбір республикаларында қылмыстың жай-жапсарлары мен мән-
жайларын қайта жаңғыртуға өз алдына дербес іс жүргізу формасы берілген
болатын, мұның өзі біздің көзқарасымыз бойынша өте даулы ұстаным болып
табылады.

1.2 Оқиға болған жердің жай-жапсары мен мән-жайларын қайта жанғыртудың
ұғымы, маңызы және түрлері
Бірінші параграфта атап өтілгендей, қайта жаңғырту ұғымы
криминалистика теориясында танымның жалпы ғылыми әдістерін зертеуге
байланысты пайда болды. Қылмыстық сот өндірісінде және криминалистика
теориясында оқиғаның жай-жапсары мен мән-жайларын қайта жаңғырту тергеу
экспериментін жүргізу кезіндегі танымның эксперименттік әдісінің элементі
ретінде, немесе оқиға болған жерде айғақтарды тексеру кезіндегі танымның
құрамдас әдісі ретінде қарастырылды. Криминалистиканың жетекші
теоретиктерінің бірі Р.С. Белкин жалпы ғылыми әдістер тізбесінде – бақылау,
өлшеу, суреттеу, салыстыру, эксперимент, үлгілеу, зертеу әдісінің
математикалық, кибернетикалық және эвристикалық әдістері [12, с.346],
оқиғаның жай-жапсары мен мән-жайларын қайта жаңғырту, қайта құрастыру
(реконструкция), қайта жаңалау (реставрация) әдістерін көрсетпейді деп
санайды. Бірақ оның эксперимент, үлгілеу әдістерін интерпретациялауда
қайта жаңғырту және қайта құрастыру элементтері құрайды. Мәселен, ол былай
деп жазады: Эксперимент дегеніміз – бұл басқа элементтермен байланыстыра
отырып, берілген немесе өзгермелі жағдайларда құбылысты жасанды түрде қайта
жаңғырту [12, с.349]. Үлгілеу әдісін Р.С. Белкин былай деп атап өтеді;
Жалпы тұрғыдан алғанда, үлгілеу әдісінің мәні ғылыми таным нысанын үлгіге
орналастыру және үлгіні зерттеу, оны зерттеу нәтижелерінің таным нысанына
таралуын анықтау. Ары қарай ол былай деп жазады: үлгілеудің бір түрі
қайта құрастыру болып табылады, яғни қайсыбір нысанның қалдықтары немесе
суреттемесі бойынша қайта жанғырту, құбылысты, оқиғаны, нысанды бастапқы
күйінде оймен емес, шынайы түрде қайта жаңғырту [12, с.349].
Кейбір криминалистік дерек көздерінде қайта жаңғырту ұғымы бақылау,
эксперимент, қайта құрастыру, айғақтарды тексеру ұғымдарымен мәндес етіп
қолданылады. Кейбір одақтас республикалардың заңнамаларында (Қырғыз ССР
ҚІЖК [45, с.89], Украина ССР ҚІЖК [44, с.91]) оқиға болған жердің жай-
жапсары мен мән-жайларын қайта жаңғырту дегенді өз алдына дербес тергеу
әрекеті бекітілгеніне қарамай, қылмыстық іс жүргізушілер, криминалистер
қайта жаңғыртуды танымдық әдістер жүйесінде қарастырған жоқ.
Материалды дүние обьектілерін танудағы ойлау қызметінде адам көптеген
әдістерді қолданады; психо-физиологиялық әдістер (бақылау, суреттеу):
логикалық тәсілдер (талдау, өңдеу, индукция, дедукция, салыстыру);
шығармашылық әдістер (қайта жаңғырту, елестету, үлгілеу, интуиция);
математикалық әдістер (арифметикалық) және т.б. [74, с.79].
Семантикалық тұрғыдан алғанда, қайта жаңғырту, қайта жасау, қайта
құрастыру, қайта жаңалау, үлгі, үлгілеу, сөздері келесі
түсініктемелерге ие. Орыс тілінің синонимдер сөздігінде қайта жаңғырту
сөзінің синонимі қайта жасау [76, с.77]. Қайта жаңғырту, қайта жасау
сөздері етістіктен туындайтын зат есімдер. Н.Ю. Шведованың редакциялық
етуімен шыққан С.И. Ожеговтың түсіндірме сөздігінде қайта жаңғырту
етістігі бір ғана мағынаға ие сөз, ол былай түсіндіріледі – қайтадан жасау
(мәселен, қаланы қайта жасау). Жадында қайталау, жаңарту өткен күннің
бейнесін қайта жаңғырту [77, с.78]. Қайта жасау синонимінің екі мағынасы
бар; біріншісі – бір нәрсені қайта жасау: екіншісі – қайта жаңғырту, қайта
жаңарту, көшірмесін қайталау. Қайта құрастыру сөзі де С.И. Ожегов пен
Н.Ю. Шведованың сөздігіне сәйкес қос мағынаға ие: алғашқысы – түбірлі қайта
орнату, бір нәрсені жаңа негізде ұйымдастыру; екіншісі – сақталып қалған
қалдықтары, бейнелеулері бойынша қайта қалпына келтіру [77, с.438].
Қайта жаңалау сөзі С.И. Ожегов пен Н.Ю. Шведованың сөздігі бойынша
келесі екі мағынаға ие: біріншісі – бұзылған, қираған ескі, өнер
ескерткішін бұрынғы бастапқы күйінде қайта қалпына келтіру; екіншісі –
бұрынғы құлатылған саяси құрылысты қайта қалпына келтіру [77, с.469].
С.И. Ожегов пен Н.Ю. Шведованың сөздігіне сәйкес үлгі сөзі бес мағынаға
ие: бір ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
АЙҒАҚТАРДЫ ОҚИҒА БОЛҒАН ЖЕРДЕ ТЕКСЕРУ ЖӘНЕ НАҚТЫЛАУ
Зерттеу объектісіне қатысты өзекті мәселелер мен оның кейбір қырларының толық реттелмеуі жұмыстың басты бағытын анықтау
Сахналаумен жасырылған адам өлтіру қылмыстарын тергеуді криминалистік қамтамасыз ету және тергеуге қатысушылардың қызметін үйлестіру туралы
Тергеу экспериментінің тактикасы
Сахналаумен жасырылған адам өлтіру қылмыстарының криминалистік сипаттамасы
Сахналаумен жасырылған адам өлтіру қылмыстарын тергеуді криминалистік қамтамасыз ету және тергеуге қатысушылардың қызметін үйлестіру
Сотқа дейінгі тергеп-тексерудің басталуы жəне жалпы шарттары
Жауап алу және тергеп-тексеру
Қылмыс туралы оқиға болған жерді қарауда тергеушінің ұйымдастырушылық қызметі
Қылмыстық іс жүргізу бойынша іс жүргізу
Пәндер