Аффект жағдайында жасалған адам өлтіру қылмысының құрамы және тергеу
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1 Аффектінің жалпы сипаттамасы және оның теориялық негіздері
1.1 Аффект сипаты, оның негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Аффектінің адам өміріндегі алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.3 Жас ерекшеліктеріне қарай аффектiнiң көрiнiс беру ерекшеліктері ... ... .10
2 Аффект жағдайында жасалған адам өлтіру қылмысының құрамы
2.1 Адам өлтірудің жалпы түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2.2 Адам өлтірудің криминологиялық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
2.3 Қылмыс құрамының объектісінің түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
2.4 Аффект жағдайында жасалған адам өлтіру қылмыс құрамының объективті жағының түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
2.5 Аффект жағдайында жасалған адам өлтірудің субъективтік жағы, түрлері және түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
2.6 Аффект жағдайында жасалған адам өлтірудің субъектісі ... ... ... ... ... ... .43
3 Аффект жағдайында жасалған адам өлтіру қылмысын тергеудегі арнайы білімдерді пайдаланудың нысандары
3.1 Аффект жағдайында жасалған адам өлтіру қылмыстарын тергеудегі сараптама тағайындау білімдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
3.2 Аффект жағдайында жасалған адам өлтіру қылмыстарын тергеуде мамандардың арнайы білімдерін пайдалану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
1 Аффектінің жалпы сипаттамасы және оның теориялық негіздері
1.1 Аффект сипаты, оның негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Аффектінің адам өміріндегі алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.3 Жас ерекшеліктеріне қарай аффектiнiң көрiнiс беру ерекшеліктері ... ... .10
2 Аффект жағдайында жасалған адам өлтіру қылмысының құрамы
2.1 Адам өлтірудің жалпы түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2.2 Адам өлтірудің криминологиялық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
2.3 Қылмыс құрамының объектісінің түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
2.4 Аффект жағдайында жасалған адам өлтіру қылмыс құрамының объективті жағының түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
2.5 Аффект жағдайында жасалған адам өлтірудің субъективтік жағы, түрлері және түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
2.6 Аффект жағдайында жасалған адам өлтірудің субъектісі ... ... ... ... ... ... .43
3 Аффект жағдайында жасалған адам өлтіру қылмысын тергеудегі арнайы білімдерді пайдаланудың нысандары
3.1 Аффект жағдайында жасалған адам өлтіру қылмыстарын тергеудегі сараптама тағайындау білімдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
3.2 Аффект жағдайында жасалған адам өлтіру қылмыстарын тергеуде мамандардың арнайы білімдерін пайдалану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
Дипломдықжұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақстан Республикасы өзін демократиялық мемлекет құру барысында адамды, оның өмірін ең құнды байлығы ретінде қарастырады. Қазақстан Республикасының 1995 жылы 30-тамызда референдумда қабылданған Конституцияның 1-ші бабында айтылғандай, Республиканың ең қымбат қазынасы-адам және адам өмірі құқықтары мен бостандықтары. Конституцияда жеке өмірге қолсұғылмаушылыққа кепілдік берілген [1].
Адам құқығы туралы бүкіл әлемдік декларацияның 3-бабында, әрбір адам өмір сүруге, бостандығына, жеке өмірге қолсұғылмаушылыққа құқығы бар деп көрсетілген. Бұл құқықтарын шектеуге ешкімніңде құқықтары жоқ. Заңда көрсетілгеннен басқа жағдайларда адам құқығын шектеуге қандайда болсын негіз болуы тиіс емес. Сондықтан, бұл құқық әр уақытта да заңмен қорғалады. Адам және азамат құқықтары мен бостандықтары үзілместей бір жалғаспалылықты білдіреді. Қазақстан Республикасының қылмыстық кодекстің басты мақсаты болып адам мен азаматтардың құқықтарын қылмыстық қолсұғушылықтан қорғау болып табылады. Осыған байланысты, Республикамызда адам өмірі мен денсаулығын қорғауға байланысты біршама іс шаралар жүргізілуде. Адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары мемлекет арқылы қорғалады. Қазақстан Республикасының барлық заңдары жеке адамды қорғауға, адам құқықтары мен бостандықтарын қорғауда әруақытта артықшылықтар берілген.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі Әрбір жеке адамның өмірі-ол адам өміріндегі айтарлықтай маңызды болып табылады. Себебі, адам өмірі-оның негізгі құндылығы. Осыған байланысты адам өмірін қорғау мәселесі-жалпы мемлекеттің, қоғамның, әрбір азаматтың негізгі борышы.
Жеке тұлғаға қарсы қылмыстар дегеніміз-адам мен азаматтардың отбасының, кәмелетке толмағандардың мүдесіне, бостандықтары мен конституциялық құқығына , жыныстық бостандығына , ары мен абыройына , қадір-қасиктіне , өмірі мен денсаулығының қауіпсіздігіне қарсы бағытталған қылмыстық заңда көзделген қоғамға қауіпті әрекет.
Осындай қылмыстардың салдарынан адамның өміріне, денсаулығына, заңды құқығы мен бостандығына залал келуі немесе қауіп төнуі әбден мүмкін. Жеке адамға қарсы қылмыста кез-келген ауырлықта жәбірленушіге материалдық және моральдық, физикалық шығын келуі мүмкін.
Адам құқығы туралы бүкіл әлемдік декларацияның 3-бабында, әрбір адам өмір сүруге, бостандығына, жеке өмірге қолсұғылмаушылыққа құқығы бар деп көрсетілген. Бұл құқықтарын шектеуге ешкімніңде құқықтары жоқ. Заңда көрсетілгеннен басқа жағдайларда адам құқығын шектеуге қандайда болсын негіз болуы тиіс емес. Сондықтан, бұл құқық әр уақытта да заңмен қорғалады. Адам және азамат құқықтары мен бостандықтары үзілместей бір жалғаспалылықты білдіреді. Қазақстан Республикасының қылмыстық кодекстің басты мақсаты болып адам мен азаматтардың құқықтарын қылмыстық қолсұғушылықтан қорғау болып табылады. Осыған байланысты, Республикамызда адам өмірі мен денсаулығын қорғауға байланысты біршама іс шаралар жүргізілуде. Адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары мемлекет арқылы қорғалады. Қазақстан Республикасының барлық заңдары жеке адамды қорғауға, адам құқықтары мен бостандықтарын қорғауда әруақытта артықшылықтар берілген.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі Әрбір жеке адамның өмірі-ол адам өміріндегі айтарлықтай маңызды болып табылады. Себебі, адам өмірі-оның негізгі құндылығы. Осыған байланысты адам өмірін қорғау мәселесі-жалпы мемлекеттің, қоғамның, әрбір азаматтың негізгі борышы.
Жеке тұлғаға қарсы қылмыстар дегеніміз-адам мен азаматтардың отбасының, кәмелетке толмағандардың мүдесіне, бостандықтары мен конституциялық құқығына , жыныстық бостандығына , ары мен абыройына , қадір-қасиктіне , өмірі мен денсаулығының қауіпсіздігіне қарсы бағытталған қылмыстық заңда көзделген қоғамға қауіпті әрекет.
Осындай қылмыстардың салдарынан адамның өміріне, денсаулығына, заңды құқығы мен бостандығына залал келуі немесе қауіп төнуі әбден мүмкін. Жеке адамға қарсы қылмыста кез-келген ауырлықта жәбірленушіге материалдық және моральдық, физикалық шығын келуі мүмкін.
1 Қазақстан Республикасы Конституциясы. Алматы: 1995ж.
2 Темірбеков А., Балаубаев С. Психология Алматы, 2006.
3 Жарықбаев Қ. Психология Алматы, 2003.
4 Гоноболин Ф.Н. Психология Алматы, 2006.
5 Алдамұратов Ә Жалпы психология Алматы, 1996.
6 Глуханюк Н.С, Семенова С.Л. Обшая психология Москва 2005.
7 В.А. Крутецкий “Психология” Москва “Просвещение” 1988.
8 Л.А. Венгер, В.С. Мухина “Психология” Москва “Просвещение” 1988.
9 Лекции профессора МГПИ Т.Н. Джумагуловой.
10 Богословский В Жалпы психология Алматы 2000.
11 Столяренко Л Основы психологий Феникс 1996.
12 Маклаков А Общая психология Москва, 1999.
13 А.А.Люлинская. “Детская психология” Москва, 2012
14 О.А. Шаграева “Детская психология” Москва, 2011
15 Сәбет Бап-Баба “Жалпы психология” Алматы Дарын 2009
16 .Тәжібаев “Жалпы психология” Алматы 1993.
17 Коржанский Н.И. « Предмет преступления», Алматы, 2008г., с.133.
18 Уголовное право РК, Особенная часть, Алматы,2008., с.24-25.
19 Бородин С.В. «Преступления против жизни», Мосвка, 2009г., с.53-58.
20 Комментарий к Уголовному кодексу РК, Караганда, 2010 г., с.277-278.
21 Емекеев В., « Некоторые вопросы квалификации убийства из ревности», 2000 г., Алматы, №19, с.23.
22 Андреева Л., «Совокупность корыстного убийства и разбоя», Издательство « Социалистическая законность», 1988г., №7, с.53.
23 Волженкин В. Квалификация убийства из корыстных побуждений, связанного с завладением имуществом/ Социалистическая законность, 1988, № 5.
24 Даньшин И.Н. О мотивах хулиганства/ Правоведение, 2005, Москва № 2
25 Евстратов Ю. И. Корысть – мотив умышленного убийства / Актуальные вопросы государства и права на современном этапе: Сб. ст. Алматы, 2001, с.158.
26 Преступность и законодательство . Сборник под ред. Долгова А.И. М., 2007.
27 Разгильдиев Б. Убийство по заказу // Казахстанская юстиция . 2004 . №6 . с. 42.
2 Темірбеков А., Балаубаев С. Психология Алматы, 2006.
3 Жарықбаев Қ. Психология Алматы, 2003.
4 Гоноболин Ф.Н. Психология Алматы, 2006.
5 Алдамұратов Ә Жалпы психология Алматы, 1996.
6 Глуханюк Н.С, Семенова С.Л. Обшая психология Москва 2005.
7 В.А. Крутецкий “Психология” Москва “Просвещение” 1988.
8 Л.А. Венгер, В.С. Мухина “Психология” Москва “Просвещение” 1988.
9 Лекции профессора МГПИ Т.Н. Джумагуловой.
10 Богословский В Жалпы психология Алматы 2000.
11 Столяренко Л Основы психологий Феникс 1996.
12 Маклаков А Общая психология Москва, 1999.
13 А.А.Люлинская. “Детская психология” Москва, 2012
14 О.А. Шаграева “Детская психология” Москва, 2011
15 Сәбет Бап-Баба “Жалпы психология” Алматы Дарын 2009
16 .Тәжібаев “Жалпы психология” Алматы 1993.
17 Коржанский Н.И. « Предмет преступления», Алматы, 2008г., с.133.
18 Уголовное право РК, Особенная часть, Алматы,2008., с.24-25.
19 Бородин С.В. «Преступления против жизни», Мосвка, 2009г., с.53-58.
20 Комментарий к Уголовному кодексу РК, Караганда, 2010 г., с.277-278.
21 Емекеев В., « Некоторые вопросы квалификации убийства из ревности», 2000 г., Алматы, №19, с.23.
22 Андреева Л., «Совокупность корыстного убийства и разбоя», Издательство « Социалистическая законность», 1988г., №7, с.53.
23 Волженкин В. Квалификация убийства из корыстных побуждений, связанного с завладением имуществом/ Социалистическая законность, 1988, № 5.
24 Даньшин И.Н. О мотивах хулиганства/ Правоведение, 2005, Москва № 2
25 Евстратов Ю. И. Корысть – мотив умышленного убийства / Актуальные вопросы государства и права на современном этапе: Сб. ст. Алматы, 2001, с.158.
26 Преступность и законодательство . Сборник под ред. Долгова А.И. М., 2007.
27 Разгильдиев Б. Убийство по заказу // Казахстанская юстиция . 2004 . №6 . с. 42.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 63 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 63 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1 Аффектінің жалпы сипаттамасы және оның теориялық негіздері
1.1 Аффект сипаты, оның
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.6
1.2 Аффектінің адам өміріндегі алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.3 Жас ерекшеліктеріне қарай аффектiнiң көрiнiс беру
ерекшеліктері ... ... .10
2 Аффект жағдайында жасалған адам өлтіру қылмысының құрамы
2.1 Адам өлтірудің жалпы
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.21
2.2 Адам өлтірудің криминологиялық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
2.3 Қылмыс құрамының объектісінің
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.4 Аффект жағдайында жасалған адам өлтіру қылмыс құрамының объективті
жағының
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...32
2.5 Аффект жағдайында жасалған адам өлтірудің субъективтік жағы, түрлері
және
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
2.6 Аффект жағдайында жасалған адам өлтірудің
субъектісі ... ... ... ... ... ... . 43
3 Аффект жағдайында жасалған адам өлтіру қылмысын тергеудегі арнайы
білімдерді пайдаланудың нысандары
3.1 Аффект жағдайында жасалған адам өлтіру қылмыстарын тергеудегі сараптама
тағайындау
білімдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...55
3.2 Аффект жағдайында жасалған адам өлтіру қылмыстарын тергеуде мамандардың
арнайы білімдерін
пайдалану ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .64
Кіріспе
Дипломдықжұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақстан Республикасы өзін
демократиялық мемлекет құру барысында адамды, оның өмірін ең құнды байлығы
ретінде қарастырады. Қазақстан Республикасының 1995 жылы 30-тамызда
референдумда қабылданған Конституцияның 1-ші бабында айтылғандай,
Республиканың ең қымбат қазынасы-адам және адам өмірі құқықтары мен
бостандықтары. Конституцияда жеке өмірге қолсұғылмаушылыққа кепілдік
берілген [1].
Адам құқығы туралы бүкіл әлемдік декларацияның 3-бабында, әрбір адам
өмір сүруге, бостандығына, жеке өмірге қолсұғылмаушылыққа құқығы бар деп
көрсетілген. Бұл құқықтарын шектеуге ешкімніңде құқықтары жоқ. Заңда
көрсетілгеннен басқа жағдайларда адам құқығын шектеуге қандайда болсын
негіз болуы тиіс емес. Сондықтан, бұл құқық әр уақытта да заңмен қорғалады.
Адам және азамат құқықтары мен бостандықтары үзілместей бір жалғаспалылықты
білдіреді. Қазақстан Республикасының қылмыстық кодекстің басты мақсаты
болып адам мен азаматтардың құқықтарын қылмыстық қолсұғушылықтан қорғау
болып табылады. Осыған байланысты, Республикамызда адам өмірі мен
денсаулығын қорғауға байланысты біршама іс шаралар жүргізілуде. Адамның
және азаматтың құқықтары мен бостандықтары мемлекет арқылы қорғалады.
Қазақстан Республикасының барлық заңдары жеке адамды қорғауға, адам
құқықтары мен бостандықтарын қорғауда әруақытта артықшылықтар берілген.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі Әрбір жеке адамның өмірі-ол адам
өміріндегі айтарлықтай маңызды болып табылады. Себебі, адам өмірі-оның
негізгі құндылығы. Осыған байланысты адам өмірін қорғау мәселесі-жалпы
мемлекеттің, қоғамның, әрбір азаматтың негізгі борышы.
Жеке тұлғаға қарсы қылмыстар дегеніміз-адам мен азаматтардың
отбасының, кәмелетке толмағандардың мүдесіне, бостандықтары мен
конституциялық құқығына , жыныстық бостандығына , ары мен абыройына , қадір-
қасиктіне , өмірі мен денсаулығының қауіпсіздігіне қарсы бағытталған
қылмыстық заңда көзделген қоғамға қауіпті әрекет.
Осындай қылмыстардың салдарынан адамның өміріне, денсаулығына, заңды
құқығы мен бостандығына залал келуі немесе қауіп төнуі әбден мүмкін. Жеке
адамға қарсы қылмыста кез-келген ауырлықта жәбірленушіге материалдық және
моральдық, физикалық шығын келуі мүмкін.
Эмоциялар мен сезімдер адамдардың сырт пішіндерінен жақсы байқалады:
олар адамның мінез-құлқына және жағдайына, сондай-ақ ішкі органдарының
жұмыстарына да ықпал жасайды. Абыржу кезінде біз жүректі қатты соққанын,
қан тамыры соғуының жылдамдығын басымыздан өткіземіз, біздің дем алуымыз
қиындайды, қол-аяғымыз дірілдей басатйды, кейде адамның ыстығы да көтеріліп
кетеді, керісінше де болуы мүмкін, маңдайдан суық тер шығады, қалшылдай
бастайды, көзінен жас сорғалайды. Сезім кісінің бет әлпетінен де,
мимикасынан да көрінеді. Халықтың қанатты сөздерінде: Адам жүзі жанның
айнасы деп босқа айтылмаған.
Эмоцияны басқаларынан гөрі толықтай беретін біздің сөзіміз. Сөз тек ойды
білдіріп қана қоймай, сондай-ақ сүйіспеншіліктен бастап жек көрушілікке
дейінгі, үрейленуден бастап жеңіс қуаныштарына дейінгі әр алуан сезімді
білдіреді. Эмоцияны әсіресе айқын білдіретін поэтикалық сөздер. Сөз ырғағы
да үлкен роль атқарады. Бір сөздің айтылуына қарай не қунашыты не ашуды
білдіруі де мүмкін. Бейтаныс шетел тілін тыңдай отырып, оны сөйлеп тұрған
адамның қандай көңіл күйде екенін ажырату да қиын емес.
Тақырыптың зерттелген дәрежесі. Егемен еліміз тәуелсіздікке қол жеткізген
алғашқы жылдары ақ адамның өміріне қол сұғатын әрекеттермен қауіп
төндіретін әрекеттерге, қоғамға қауіпті қылмыстарға қарсы шешуші күрес
жүргізіп келеді. Кісі өлімі үшін жауапқа тарту - қылмысты істегі күрделі
проблемалары болып саналады, ол ежелден – ақ ғалым заңгерлердің назарын
аударып келеді. Аффект жағдайында жасалған кісі өлтіру қылмысына байланысты
заңдылықтарды дамытуға Э.Ф.Побегайло, М.И. Вадеев, Н.И.Загородников, С.В.
Бородин, В.Н.Кудрявцев, И.О.Портнов, Б.С.Волков, М.К.Аниянс, Н.С.Таганцев,
Е.И.Терентьев, А.А.Пионтковский, М.Д.Шаргородский, А.В.Наумов, И.Н.Даньшин,
Н.Ф.Кузнецова, А.Блумба, А.Н. Агыбаев, С.Х.Жадбаев, Н.Ф.Поленов, Р.T
Нұртаев, Е.О.Алауханов, А.М.Мамытов, М.И. Якубович т.б.
ғалымдар көптеген үлес қосты.
Сезімді білдіруде өнердің әсіресе музыканың үлкен мүмкіншіліктері де бар.
Сөзге қарағанда музыка тыңдаушылардың көңілдері мен күйін ауызекі айтып
жеткізуге өте қиын терең сезімге бөлей алады. Сезім сырттай көрінуі
арқасында басқаларға оңай көшеді. Шындығында да жылап тұрған адамды
көргенде тіпті оның қайғысының себебін білмесекте біз де мұңайып қаламыз.
Керісінше көңілді шат адамды көргенде біздің де көңіл күйіміз көтеріледі.
Хайуанаттарда эмоция бар, бірақ та олардың эмоциясы қарапайым келеді.
Хайуанаттар эмоциясының сыртқы көріністері дыбыс және қимыл, қозғалыстары
арқылы беріледі. Егер байлаулы иттің алдында оның иесімен бірге бөтен адам
тұрса, онда ит біреуіне қыңсылап аяғына оралса, ал екіншісіне айбат шегіп
үреді. Маймылдың адам күлкісі мен жылағандығына ұқсас мимикасын да байқауға
болады.
Чарлз Дарвин маймыл мен адам эмоциясының сырттай көрінуінен көптеген
ұқсастықтар тапқан. Ол біздің кейбір эмоцияларымызды көрсететін
қимылдарымыз арғы бабаларымыз жануарлардың шабуылдары мен қорғаныстарының
сарқыны деп есептейді. Расында кейде қатты ашуланған кезде адамның
жұдырықтары еріксіз түйіле түседі, үрейлену кезінде ол кірпідей жиырылып,
тығылып қалғысы келетіндей, не қаша жөнелердей басын бұғады.
1 Аффектінің жалпы сипаттамасы және оның теориялық негіздері
1.1 Аффект сипаты, оның негіздері
Адам қабылдағанына істеген ісіне ойлағанына, армандарына немқұрайлы
қарамайды. Заттардың адамдардың әрекеттер мен оқиғалардың біреулері бізді
қуантса, екінші бірі мұңайтады, ал үшіншісі ашу шақырып, зығырданыңды
қайнатады. Қатерлі жағдайда тұрып біз қорқынышты сезінеміз, жауды мұқатып
жеңіске жету не қиын қыстау жағдайдан өту қуаныш пен шаттықа кенелтеді.
Алға қойған мақсатқа жету жолында да әрбір адам өмір сүре еңбек ете қойған
мақсатқа осындай және тағы да басқа көптеген әсерлерді бастан кешіреді.
Өзінің танып білгеніне және істеген ісіне адам қатынасының әсерлерін
сезім немесе эмоция деп атайды.
Сезім көзі өзіміз қабылдайтын, айналысатын заттардың және
құбылыстардың сапаларын туғызатын қажеттіліктер, талаптар мен тілектер
болып табылады. Біздің істейтін іс-әрекетіміз (оқу, еңбек, ойын) оның
жетістігі мен кемшіліктері де сезім туғызады.
Тұрмыстағы жай сөздерде түйсіну, сезіну деген ұғымдар араласып
жүреді. Біз сөйлегенде мен қорқынышты түйсінемін, ауырғанымды
сезіндімауырғанымды түйсіндім дейміз, оны дұрысында қорқынышты
сезіндім, ауырғанымды түйсіндім деуде қажет. Түйсік арқылы заттар мен
құбылыстардың сапаларын танимыз, ал сезім болса адамның ішкі көңілі мен
күйі, оның сол заттар мен құбылыстарға қатынасын көрсетеді [2; 75 б.].
Сезім барлық психикалық процестермен тығыз байланысты. Көптеген
жағдайларда сол прцестер сезімді туғызады да, ал сезім оларға өз тарапынан
ықпал жасайды. Сезім көзінің бірі түйсік болады, ал түйсітің бірі біздің
әсерлеріміздің ықпалымен жиі өзгеріп тұрады. Көңілі мен күйіне қарай адам
бір затты әртүрлі қабылдайды. Жыртқыш аңдар туралы әңгімелерден шошынған
бала, жай уақытта да еш нәрседен үрейленбей жүріп өтетін жерден, қараңғы
түссе шоғыр бұтаны қасқырға ұқсатуы да мүмкін. Эмоция адамның есімімен
тығыз байланысты. Біздің барлық алған әсерлеріміз яғни белгілі бір сезіммен
қабылдасақ, өзі бізде қандай да болсын бір сезім туғызады.
Адам қоғамдық тіршілік иесі. Сондықтан оның сезімдері әлеуметтік
сипатта болады. Сезімдер қоғам дамуына байланысты өзгеріп отырады. Бір-
біріне ұқсас оқиғалар мен фактілерді әр кезеңде өмір сүрген адамдар әртүрлі
бағалайды.
Оқу мен тәрбие жұмыстарында сезімнің қаншалықты маңызды екендіктері
педагогтың есінде болуы қажет. Мектеп оқушыларына немқұрайдылық туғызатын
сабақтан гөрі, оларда күшті жағымды эмоция туғызатын білім тез де баянды
игеріледі. Сабаққа үлгерімдері және тәртібі үшін мақтау алудан балада
әдетте жақсы сезім пайда болады, ол оқуын одан әрі күшейтуге жақсы ықпал
жасайды, құптамау, ұрсу мен жазалаудан әдетте оқушыларда жағмсыз эмоциялық
жағдай туады, сөйтіп осындай ренішті істі қайталамауға итермелейді.
Тәжірибелі мұғалім тиісті әдепті сақтай отырып балалардың жағымсыз
эмоциясын да пайдаланады.
Эмоциялар мен сезімдер адамдардың сырт пішіндерінен жақсы байқалады:
олар адамның мінез-құлқына және жағдайына, сондай-ақ ішкі органдарының
жұмыстарына да ықпал жасайды. Абыржу кезінде біз жүректі қатты соққанын,
қан тамыры соғуының жылдамдығын басымыздан өткіземіз, біздің дем алуымыз
қиындайды, қол-аяғымыз дірілдей басатйды, кейде адамның ыстығы да көтеріліп
кетеді, керісінше де болуы мүмкін, маңдайдан суық тер шығады, қалшылдай
бастайды, көзінен жас сорғалайды. Сезім кісінің бет әлпетінен де,
мимикасынан да көрінеді. Халықтың қанатты сөздерінде: Адам жүзі жанның
айнасы деп босқа айтылмаған.
Эмоцияны басқаларынан гөрі толықтай беретін біздің сөзіміз. Сөз тек
ойды білдіріп қана қоймай, сондай-ақ сүйіспеншіліктен бастап жек
көрушілікке дейінгі, үрейленуден бастап жеңіс қуаныштарына дейінгі әр алн
сезімді білдіреді. Эмоцияны әсіресе айқын білдіретін поэтикалық сөздер. Сөз
ырғағы да үлкен роль атқарады. Бір сөздің айтылуына қарай не қунашыты не
ашуды білдіруі де мүмкін. Бейтаныс шетел тілін тыңдай отырып, оны сөйлеп
тұрған адамның қандай көңіл күйде екенін ажырату да қиын емес.
Сезімді білдіруде өнердің әсіресе музыканың үлкен мүмкіншіліктері де
бар. Сөзге қарағанда музыка тыңдаушылардың көңілдері мен күйін ауызекі
айтып жеткізуге өте қиын терең сезімге бөлей алады. Сезім сырттай көрінуі
арқасында басқаларға оңай көшеді. Шындығында да жылап тұрған адамды
көргенде тіпті оның қайғысының себебін білмесекте біз де мұңайып қаламыз.
Керісінше көңілді шат адамды көргенде біздің де көңіл күйіміз көтеріледі.
Хайуанаттарда эмоция бар, бірақ та олардың эмоциясы қарапайым келеді.
Хайуанаттар эмоциясының сыртқы көріністері дыбыс және қимыл, қозғалыстары
арқылы беріледі. Егер байлаулы иттің алдында оның иесімен бірге бөтен адам
тұрса, онда ит біреуіне қыңсылап аяғына оралса, ал екіншісіне айбат шегіп
үреді. Маймылдың адам күлкісі мен жылағандығына ұқсас мимикасын да байқауға
болады [3; 93 б.].
Чарлз Дарвин маймыл мен адам эмоциясының сырттай көрінуінен көптеген
ұқсастықтар тапқан. Ол біздің кейбір эмоцияларымызды көрсететін
қимылдарымыз арғы бабаларымыз жануарлардың шабуылдары мен қорғаныстарының
сарқыны деп есептейді. Расында кейде қатты ашуланған кезде адамның
жұдырықтары еріксіз түйіле түседі, үрейлену кезінде ол кірпідей жиырылып,
тығылып қалғысы келетіндей, не қаша жөнелердей басын бұғады.
Эмоциялық жағдайлар адамның мінездері мен құлқын ерекше сезім сарынана
бөлеп азды-көпті ұзаққа созылатын, өте берік әсерлер туғызады. Кейде сезім
кенеттен пайда болып өте қарқынды өтеді, бірақ та біршама тез басылады. Осы
ұзаққа созылатын не қысқа әсерлерді психикалық не эмоциялық жағдайлар деп
атайды. Олардың қатарына көңіл мен күй, аффект, құмарлық стрестік жағдайлар
жатады.
Көңіл-күй деп біршама бәсең, бірақ та әдетте әжептәуір ұзағырақ,
психикалық процестер мен адамның барлық мінездері мен құлқында көрінетін
жалпы эмоциялық жағдайларды айтады. Кім болмасын көңіл күйі нашар көрінетін
болса ешбір негізсіз, көңілі жабырқап, не болса солған абыржып қалады. Осы
кездерде оған барлығы да тамаша болып көрінеді. Басқа көңіл күйде болса
көңілін бөлмейтін нәрсеге ол қуанады. Былайша алғанда мұндай жағдайлардың
себебін табу қиын секілді көрінеді.
Көңіл күйдің нашарлығы кездейсоқ кездесулерден не болмаса ағзаның
физиологиялық жағдайда тууы да мүмкін. Егер осындай жағдайда адамның дені
кәміл сау болса, өзен жағасына жазда келсе, суға шомылып салқындаса, ол
көңілсіз жағдайдан арылуы да мүмкін, ада болады. Көңіл күйді сергітіп
көтеріңкі ұстау үшін күн тәртібінің дұрыстығы, дене шынықтыру, су
процедуралары жақсы көмектеседі.
Психоаналитикалық концепциядағы аффект мәселесіне шолу. Кейде
адамдарда психикалық жағдайлардың ерекше түрлері пайда болады, олар тез
өтеді, бірақ күшті және өте қарқынды өтеді. Бұлар аффектілер деп
аталатындар. Әдетте олар ашу шақыру не қаһар төгу сипатында болып, осындай
сезімдер билеген адамдар көбінесе өз бастарына өздері ие болмай қалады.
Иван Грозный патшаның өз ұлын өлітруі күштті аффектілік жағдайдың да айқын
көріністері бола алады. Осы көріністі суретші И. Репин Иван Грозный және
оның ұлы Иван картинасында бейнелейді [4; 73 б.].
Аффектілік жағдайдың тууы ми қыртыстарында күшті қозу бөліктерінің
болуымен байланысты. Осының салдарынан тежелу процесі бәсеңдейді және ми
қыртыстарының төменгі бөліміндегі орталықтарынан келіп жататын импульстер
тасқындарын бақылап, басып отыру мүмкіншіктерінен үлкен ми сыңарлары
қыртыстары айырылады. Сөйтіп ми қыртысының төменгі бөлімдерінің аралық
қажетті іс-әрекеттерінің тепе-теңдігі бұзылады, бірақ мұндай эмоциялық
қозулармен әрбір адам күресе алады. Мысалы, ашу қысқан сәтті сезе салып, өз
ойыңды әйтеуір басқа бір нәрсеге бөліп жіберуге тырысу да өте қажет. Бұл
аффектіні ең басынан жойып, жаңа басталған қозуға жедел, енді тоқтата
алмайтындай, қатты сезімге айналып кетпеуіне бөгет салуға көмектеседі.
Аффекті жағдайында келген мұғалімнің табанда оқушыларға жаза беруіне
болмайды, өйткені дәл сол уақытта педагог жазаны бір жақты әділетсіз шешуі
де мүмкін. Мұндай реттерде оқушыға Бара бер, саған қандай жаза қолдануды
ойланайын дегені жөн болады. біраз уақыт өткен соң мұғалім ағаттық істі
толығынан объективтік жағдайда бағалайды, тіпті тентектік істеген оқушыны
жазалаудың қажеті жоқ деп табуы да мүмкін. Жазаны күтіп жүрген оқушыда,
ағаттықты неге істедім деген ойға қалады. Мүмкін, осындай жіберілген ағат
істі мойындауға жеткізсе, онда жазалаудың да керегі жоқ болады ғой.
Кейде жаман баға алған оқушылар аффектілік жағдайға түседі. Мысалы,
онда бала өксіп жылай бастайды, баланың өзі-ақ өксігін басар деп кейбір
мұғалімдер оған көңіл бөлмейді. Осындай халдегі оқушыларға ізет жасаса
шынында да оның аффектілігі күшейе түсетін кездері болады. алайда көбіне
жақсы көретін мұғалімнің көрсеткін жылы шырайлы, бағаны түзету үшін
келесіде сабақ сұраймын деген уәдесі, баланы жұбатады, сөйтіп аффектілік
жағдайдан құтылады [5; 57 б.].
Психикалық жағдайдың ерекше түрі құмарлық болады, яғни қандай да
болмасын бір мүддемен, талаппен, іс-әрекетпен байланысты мықты болса да
сонымен бірге ұзаққа созылатын, берік сезім. Мысалы, адам ғылымға,
музыкаға, спортқа құмар болуы да мүмкін.
Жеке адамның психикалық және теңдік хал жайына кеселін тигізетін
құмарлық та адамдарда болады. олардың ішінен алкаголмен, наркотикпен,
ойындармен әуестенуді айтуға болады. егер адам өзін-өзі билей алатын күш
пен қуат тауып осы құмарлықтарын қоймаса, оның денсаулығы нашарлайды, тіпті
өлімге де жеткізуі мүмкін.
Кейбір құмарлықтар тұрақтылығы, ұзақтығы ерекше болып және аадмды
елістіргенімен біршама жайбарақат өтеді. Бірақ өте-мөте сезімдер қатты
білініп, пайда болған адамның өте терең күйзелуге салатын сезімдерде
болады. осныдай эмоциялық қалыпты психологияда стрестік жағдай деп атауда
қалыптасқан. Стрестер өте ауыр психологиялық жағдайда. Қауіп-қатер
төнгенде, іс-әрекеттің өте ауыр да жауапты кезеңдерінде әл мен қуатқа және
ақыл мен ойға салмақ түскенде пайда болады.
1.2 Аффектінің адам өміріндегі алатын орны
Аффект латын сөзі, қазақшалағанда жан толқынысы деген мағынада
қолданылады. Аффектілер деп ерекше күшті, тез пайда болатын және адамды
билеп кететін, қысқа мерзімді жүріп өтетін эмоциялық жағдайды айтамыз.
Мысалы, қуаныш, қорқыныш, қайғы және тағы да басқа аффектілерін атауға
болады. аффектілер негізінен күшті тітіркендіргіштердің әсерінен
(сөздермен, басқа адамдардың қылығымен, кейбір жағдайларда болады.
аффаектілер көптеген жағдайда кенеттен болады, бірнеше минут жүріп өтеді,
адамды тез арада билеп кетеді.
Аффект жағдайында адам елестету және ойлау қабілетін басқара алмай
қалуы да мүмкін. Сонымен қатар күшті эмоциялық қозу тез қозғалыстарда,
ретсіз сөйлеуде, жиі қатты дауыс шығару түрінде байқалады.
Адамның іс-әрекеті аффект жағдайында кенеттен сезімнің булығып сыртқа
шығуы түрінде іске асады. Кей жағдайда аффектілер тежелу жағдайы түрінде
және адам ағзасының әлсіреуі ретінде сипатталады. Мәселен, адам кездесоқ
қуанған жағдайда не айтарын білмей, аузына сөз түспей абдырып, сасқалақтап
қалады. Әсіресе осындай жағдай адамның кездейсоқ қуанышында, ашуы үстінде
жақсы аңғарылады. Кейбіреулер ашуланғанда көзім түк көрмеді, не
істегенімді білмедім дейді, бұл дұрыс емес, адам әруақытта да өз
қылықтарын, іс-әрекетін басқарып отыруға тиісті.
Аффектілер еріктің әлсіреген жағдайында пайда болады, өзін-өзі ұстай
алмаудың және өзін-өзі басқара алмаудың көрсеткіштері болып табылады. Әрбір
адам саналы құбылыс ретінде өзінің жеке басында кездесетін аффектіні алдын
ала болдырмауға, оның алғаш кезінен басып отыруға әрекеттенуі керек.
Тіпті аффектінің ең күшті сәттерінде адам өзін-өзі басқара білуі
қажет. Ол үшін ерікті күшейтіп, төмендегідей ерік сапаларын өзін-өзі
меңгере білуді, табандылықты қажет етеді. Бұл сапалар тәрбие және өзін-өзі
тәрбиелеу арқылы іске асады. Мысалы: Л. Толстойдың Соғыс және
бейбітшілік романындағы басты кейіпкерлерінің бірі Наташа Ростоваға ұрыс
даласында Андрей Балконскийді қайтыс болды деп кенеттен хабарлағанда,
Наташа Ростова ес-түсін білмей құлап қалады [6; 17 б.]. Аффекті адамды тез
арада билеп кететін көңіл күй жағдайы. Мысалы, ондай сезімдерге ашу
сезімдері жатады. Халқымыз Ашу дұшпан, ақыл дос, ақылыңа ақыл қос, Ашу
дұшпан жағына шығып кетпе, ақыл-досыңды қолда қит етсе қызарақтап, қызыл
кеңірдектікке салынған көпке жеккөрінішті көрінеді. Сондықтан Бүгінгі
ашуыңды ертеңге қалдыр дейді халық нақылы. Аффектілердің жүйке жүйесі ауру
адамдарда байқалатын патологияның түрі болады. Бұл жерде аффектілік
жағдайдың алдын алу үшін оған сәйкес емдету қажет.
1.3 Жас ерекшеліктеріне қарай аффектiнiң көрiнiс беру ерекшеліктері
Эмоцияның психологиялық теориясы физиологиялық және соған байланысты
басқа да ғылыми зерттеулермен тығыз байланысты. Адам ағзасында болып жатқан
жағдайларды эмоциядан бөліп қарауға болмайды. Кей кездері эмоцияның
психологиялық және физиологиялық жақтары бір-бірімен қатарласа отырып, бір-
біріне түсініктеме бола алады.
Барлық эмоциялық жағдайлар адам организміндегі физиологиялық
өзгерістермен қатар жүреді. Психология ғылымындағы өзгерістерді эмоциямен
байланыстыра отырып, органикалық белгілер жиынтығы әр түрлі эмоциялық
жағдайлармен қатар жүретіндігін бірнеше рет қолға алынды.
Эмоциялар әр түрлі болып көрінгенімен тұлғасыз пайда болмайды. Адамды
қуантатын, қызықтыратын, мазасыздандыратын, өкіндіретін жағдайлар адамның
мінезін, мәнін, өзіндігін бейнелей алады.
Адам эмоциясы оның мұқтаждығымен тығыз байланысты. Осы мұқтаждық
прцесі, оның орындалуы эмоциямен беріледі. Адам эмоциясына қарай отырып оны
сол кезде қандай жағдайлар мазалап жүргенін білуге болады.
Адамдар эмоциялық өлшем бойынша бір-бірінен өзгеше болады: эмоциялық
желігу, эмоциялық мазасызданудың уақыты, тұрақтылығы, жағымды және жағымсыз
эмоциялардың басымдылығы жағынан әр түрлі болады.
Адам эмоциясы оның сол кезеңдегі қажеттілігінің орындалуына байланысты
болады. Оның эмоциясына қарай отырып, сол сәтте оны қандай мәселе
толғандырып отырғанын білуге болады.
Адамдар эмоционалдық тұлға ретінде бір-бірінен ерекше болады:
эмоциональдық мазасызданудың жағымды және жағымсыз эмоциялардың
құштарландыру уақыты, тұрақтылығы әр түрлі болады. Дамыған тұлғаның
эмоциялық ортасы сезімнің күшіне және тереңділігіне байланысты айрықша
болады [7; 49 б.].
Алаң да алаң, алаң жұрт... деген осы болды-ау, қазіргі заманғы
орташа қалыптағы адам-пенделердің күнделікті күйбең тірлігі тұнып тұрған
стресс. Ал, тележәшікте де, жұмыста да, дүкенде де, автобуста да
айналаңдағылар ғаламдық дағдарыс туралы жақ жаппай қақсап, сарнай берсе,
әлгі стресс дегенің ұлы дүрбелеңге ұласып, депрессияға ұшыратып, үрейіңді
ұшырып, жүйкенің жүдеушілігіне соқтырып, адам психикасының басқа да
бұзылуларына тап қылары анық. Ілгері озған батыс елдерінде мұндай
жағдайларға жолыққан жаны жабырқау жандар арнаулы мамандарға, яғни
психологтарға, психотерапевтерге, психо-аналитиктерге, психиатрларға барып
кеңес алып жатады. Ал, бізде ше?..
Кейбір психологтардың айтуынша, бұдан жиырма жыл бұрын, яғни Кеңес
Одағы уақытында көптеген отандастарымыз стресстің емін ащы судан тапты.
Ал қазіргідей, түрі түр жарым ғаламдық дағдарыс аулаңда асыр сап жүргенде
өз проблемаларын рөмкенің түбіне батырып, тұншықтыруға дәт ететіндер некен-
саяқ. Біріншіден, жұмысыздық етек жайып, еңбек нарығында бәсекелестік
шиеленісіп тұрғанда кәйіп-мастықтың бұлдыр тұманына сүңгіп, ғайып болатын
уақыт емес бұл. Екіншіден, Қазақстанның белсенді тұрғындары арасында арақ-
шарапты азайтуға бағытталған бетбұрыс байқалғалы біраз болып қалды...
Қысқасы, көңіліңдегі көлеңкелі кірбің сезіммен күресте ақаңның көмегіне
жүгіну бүгінгі таңда қол емес. Ал, дағдарыс тұсында түрлі жан тыншытып,
жүрек басатын, жүйке орнықтыратын дәрілік препараттардың айдарынан жел есіп
тұрғанға ұқсайды.
Дейтұрғанмен, жан күйзелісін қырық градустың уытымен басу немесе
таблетка жұту жолымен жеңу аса тиімді амал емес. Тап осы тұста жақында
бізде қонақта болған алматылық (Ақтаудан психологиялық кеңес беретін жеке
орталық табудың сәті түспеді.-М. Ә.) Ер-Арнар кризистік орталығының
психологы, Қазақстандағы психоанализді дамыту Қорының төрайымы Ирина
Терентьеваның пікірлерін тілге тиек етеміз:
– Бұл дағдарыс,-дейді ол-отандастарымыздың жан сырқаттарын ушықтырып
жібергендей, күн санап психологтарға жүгінушілер қатары көбейе түсуде.
Бізге күйеулері жұмыстан босап қалған, сосын депрессияға ұшырап, ішкілікке
бой ұрған, тіпті, отбасында ұрыс-төбелес шығаруға шейін барған жәбірленуші
әйелдер кейінгі кезде көптеп хабарласатын болды. Тәңір атқыр несие-
қарыздарын төлеу мүмкіндігі сарқылғандықтан жан күйзелісіне шалдыққандар
жиі-жиі қоңырау шалатын болды. Мәселен, бір әйелдің атына күйеуі қатарынан
үш несие толтырыпты да, артынан оларды өтеу мұңға айналғанда отбасын
тастап, тайып тұрыпты. Байғұс әйел қайтерін білмейді, басын тауға да, тасқа
да ұрады, жүйкесі әбден тозады, уайым-қайғыға көміледі, сөйтіп, өзінің
жанайқайын психологтарға жеткізеді. Кризистік орталықтарға мұң шағушылар
қатарының қаншалықты артқандығының дәл статистикасы әлі белгісіз, бірақ
шамамен 20-25 пайызға көбейгені анық дейді.
Ұдайы стресстің қысым-салмағына көнуге адамның жүйке-жүрегі шыдас
бермейді. Әуелгіде беймәлім үрей-үркініш пайда болады адамда, мазасыздық
белең алады, сосын ұйқыңның ұйқы-тұйқысы шығады, қан қысымы жоғары шапшиды,
жүрек дүрсілдейді, ентігуге жолығып, кеуде тұсыңда түсініксіз бір ауру бас
көтереді... Міне, осы ауруды көпшілігіміз жүрекке телиміз, дейді маман [8;
54 б.].
Егер адам жоғарыдағы жайсыздықтарды айтып қатардағы терапевт-дәрігерге
қаралса, оның ағзасынан адырайған ауру анықталмас та еді. Дәлірек айтқанда,
кез келген жаннан осы күнгі кең таралған гастрит немесе пиелонефрит табылуы
мүмкін, ал әлгіндей симптомдармен сипатталатын нақтылы ауруды таба қою
қиын. Өйткені, оның себебі былай-аталмыш проблема органикалық сипатта емес,
ол неғұрлым психологиялық реңкте. Сондықтан, адамның тәнін емес, бұл ретте
адамның жанын емдеу керек. Қысқасы, ондай депрессияға бой алдырып, жаны
күйзелген жанға миды магнитті-ырғақты томографиядан өткізудің немесе толық
кардиологиялық зерттелудің қажеті жоқ, оған ең керегі-әуелі психологиялық
ақыл-кеңес, жақындарының жылы қабағы, сосын білікті психологиялық-
терапиялық жәрдем.
Балалар өте сезімтал және аурушаң болып келеді. Кез-келген маңызды
емес себептерге қажиды. Бұл әсіресе қиналған жағдайлар МДМ-ге (Мектепке
дейінгі мекемеде) барған кезде жүреді. Сондықтан баланы МДМ-ге ерекше
дайындау қажет.
Үлкен серпімділік (тез дамудың темпін қамтамасыз етеді).
Баланы ерте жастан оқыту процесін мөлшерден тыс қолдануға болмайды,
бұл баланың нервтік жүйесіне әсерін тигізеді. Бала белгілі бір уақытта
білімді игере алмайды немесе білімді сезінуді жоғалтады.
Оқытудың негізі баланың даму қабілетіне сай болу қажет:
- Өсу
- Қабылдау
- Есту және көру қабілеті
- Салыстыру
- Теңестіру
- Айқындау және т.б.
Физикалық және нервтік-психикалық дамудың өзара байланысы [9; 56 б.].
Жоғары бағытталған реакция (білімпаз, білуге ынталану) баланы
қозғалысқа итермелейді, сондай-ақ бұл баланың ақыл-ойына әсер етеді (тек
қана көру емес, сонымен қатар ұстап көру және оның не, не үшін, неге т.б.
сөздерді түсінуге).
Ерте жастағы кезеңде ерекше орынды ЭМОЦИЯ иемденеді.
- Олар тек қана бірқалыпты болу керек;
- Мұнда үлкендердің рөлі бағаланбайды;
- Бала эмоциясының ерте қалыптасуы: ата-анасымен, құрдастарымен және
т.б. адамдармен өзара қарым-қатынасы;
- Баланың эмоциялық ортасының дұрыс тәрбиеленуі, болашақта қоғамда
бейімделе алады;
- Бала ерте жаста тез сенгіш, еш мүлткісіз айтқандарға сенеді,
үкендердің көңіл-күйін жеңіл сезінеді және дауыс ырғағына әсер етеді.
- Тікелей байланыс жүргізіледі:
Қалыпты эмоцияның арасында, жақсы көңіл-күйде, жақсы физикалық дамуда
және жеке үйлесімді қалыптасуда.
Адамның қоғамдық қатынас жүйесіндегі орны мен әлеуметтік ортаның
ықпалының өзі, адамның жас ерекшелігіне орай қолданылады. Бұл, өскелең жеке
тұлғаны мақсатты бағытпен қалыптастыру жағдайын ұйымдастыруды қажет етуін
анықтайды. Адамның тұлға ретінде қалыптасуында жеткіншектік кезең маңызды
орын алады. Бұл жас кезеңінің, адамның тұлға ретінде қалыптасуындағы ерекше
маңыздылығы, 10-16 жастағы баланың дамуындағы саналы өзгерістерге
байланысты. Бұл жастағы бала, жаңа әлеуметтік тәжірибесін меңгеріп, жаңа
қоғамдық қатынасқа және байланысқа түсе бастайды. Қатынас жүйесіндегі
жеткіншектің орны өзгеруі, әрекеттің жаңа аспектілерінің дамуына
байланысты. Әрекеттің бұл жаңа аспектілері, осы жас кезеңінің ерекшелігіне
тән жаңа өзара байланыс, қарым-қатынас жүйесін тудырады.
Дегенмен, психикалық дамудың әр кезеңіндегі, жеткіншек үшін маңызды
болып әрекеттің негізгі типі саналады. Жеткіншектің тұлғалық дамуының
қайнар бұлағы негізгі әрекетпен ғана шектелмеген, сол негізгі әрекет оның
бойында маңызды өмірлік қажеттіліктерді қалыптастырып, өскелең ұрпақтың
бейнесін анықтайды [10; 77 б.].
Баршамызға мәлім адамзат биологиялық жан иесі болғандықтан бала
дүниеге келгенде әлеуметтік нормаға сай емес, яғни мүмкіндігі шектеулі
екендігі анықталып жатады. Адамзат дамуының өркениетті әрқашан бала жасының
есеюіне байланысты соматикалық, сенсомоторлық, эмоциналдық және психика
жағынан қалыс қалуы, әдетте жастық кезеңінен біліне бастайды. Оның
себептері түрлі факторларға байланысты, ең басты фактор әлеуметтік жағдай,
экология, ақпараттық, экономикалық, демографиялық, гигиеналық және ішкі
биологиялық ортаның салдарынан. Бала ана құрсағында жатқанда осы аталған
келіспеушіліктер ереже бойынша бала дизонтогенеза яғни қалыс қалып дүниеге
келуіне бірден бір себебін тигізеді. Баланың іште жатып даму кезеңіне
мидың зақымдануы, нерв жүйесінің, сезу органдарының, тірек қимылдарының,
зат алмасудың, инфекциялық, эндокриндік және анасында бар аурулардың
барлығы жүктілікті ауырлатады.
Әртүрлі патогендік ішкі және сыртқы факторлар өз әсерін тигізеді,
баланың функционалдық және морфологиялық нерв жүйесінің өзгеруіне алып
келеді.
Осыған орай баланың әрбір сатыдағы дамуы есептеледі, яғни қазіргі және
одан кейінгі дамуы.
Эмбрионалдық кезінде организм қоршаған ортаның жағымсыз факторларына
берілгіш келеді. Осы кезеңде ауытқуда іштен қалыптасып келетін генетикалық
жүйенің қателіктері білінеді. Баршаға мәлім, 30 пайыздан 60 пайызға дейінгі
эмбриондар әрі қаарй өмір сүре алмағандықтан, дүниеге келмей жатып түсіп
қалады.
Туылу процесінде бала қатысты тәуелсіздік қабылдайды, баланың нервтік
жүйесі таң қаларлық икемділігімен айрықшаланады, маңызыд анатомиялық
аутықуды білдіреді, егер баланы қоршаған орта жақсы қалыптасқан жағдайда.
Оның ауытқуы бірден білінбейді. Осындай жақсы ортаны ұйымдастыру яғни
баланың жағдайын жасау диагностикана ертелету, дер кезіндегі абилитация
немесе реабилитация, балаларға дәрігерлік-педагогикалық және психологиялық
қолдау көрсету оларға рационалды тәрбие беру мен оқыту, сондай-ақ өз-өзіне
деген сенімділікті мүмкіндігінше дамытады.
Баланың өмірдегі бірінші жылы қоршаған ортаға бейімдеу болып табылады.
Баланың ммүкінідктері қоршаған ортаны қабылдауы және қоғамдық ортада өмір
сүруі. Бірінші жылдағы өмірі ең басты дамуы сенсорлық және моторлық
функциялары, психикалық процестің қалыптасу базасы. Сенсомоторлық даму
қоршаған заттардың танымдық түрлерін олардың қажеттіліктерін,
айырмашылықтарын түсінуге, білуге үйретеді.
Баланың өмірі жаңа жағдайда туа біткен механимзді қамтамасыз етеді. Ол
нерв жүйесінің белгілі бір дайындығымен яғни ағзаны сыртқы дүниеге бейімді
етіп дүниеге келеді. Дүниеге келгеннен кейін ағзаның негізіг жүйесінің
жұмыстарын қамтамасыз ететін рефлекстер пайда болады. Жаңа туылған сәбиде
мына рефлекстерді бақылауға болады қорғану, айну, ұмтылу бағдарлау, сору
т.б. Аталған рефлекстер мен ұйымдастырылған қозғалыстар барған сайын
жойылады. Сәбидің ауытқуы немесе туа біткен рефлекстері болмағандықтан, бас
миы мен омыртқа миы өз жұмысын атқара алмайды, алайда осы рефлекстерге
жауап беретін мүшелер [112. 45; 75 б.].
Ана құрсағындағы баланың миының пісіп жетілуі кезеңінде дұрыс дамуына
қажетті жағдай жасалуы керек-сезіну мүшелерінің тұрақты талпынысқа шақыру,
сыртқы әлемдегі белгілерді қабылдауы үшін.
3-4 аптаның бірінші айында бір затқа тоқталып қарау қалыптасады. Осы
уақытта есту қабілеті дамиды бір затқа тоқталып қарау бақыланады, яғни тек
қатты дыбысқа емес ересек адамның да дыбысына белгі беру.
1 айдан 3 айға дейінгі кезеңде балада көру және есту анализаторы
дамиды. Бір затқа қараудың ұзақтығы ұлғаяды, өз бетінше көзді бұру
басталады, белгісіз бір кеңістікте дыбыстарды іздейді. Көру қабілеті
қоршаған ортаны танып біле бастайды және адамдар мен қарым қатынасқа
бейімеледі.
Келесі айларда баланың түрлі қимылдары анық реттеледі сонымен қатар
қимылдау жүйесі қалыптасады. Бала өз бетімен қимылдауды меңгереді.
Аффектінің психоаналитикалық концепциясын психологиялық дамыту.
2-3 жаста баланың психологиялық сөйлеу қабілеттілігі негізделеді, өз
бетімен жүру қалыптасады. Бұл кезең тәрбиемен білімнің көптеген қиын
қалыптасуыдың негізгі себебі қоршаған әлеммен қарым-қатынас және әртүрлі
жағымсыз жағдайларды қабылдау уақытының ұлғаюынан. Ақпараттың
дефициттілігі, күнбе күнгі бір сарынды жағдай, баланың дұрыс қалыпатсуына
тікелей кедергі болады, психикасын кешіктіреді.
3-5 жасқа дейін коммуникативтік спектр функциялары дамиды сөйлеуге
бейімделеді. Үлкендермен тез тіл табыса алады.
6-10 жас аралығындағы екінші өсу кезеңі басталады. Фиизкалық және
психологиялық даму тез дамиды. 7-8 жаста денедегі бұлшық еттер тез қарқын
алады, он жасқа келгенде баланың моторикалық және координация қимылдары
ересек адамның процестерімен теңеледі. Нервтік жүйе осы өзгерістерді қатты
білдіртеді. 10 жаста бас сүйегі өз дамуын тоқтатады [123. 57; 63 б.].
Әлем ғалымдары мүмкіндігі шектеулі балалардың отбасында тәрбиеленуінің
маңызы зор екендігін байқайды. Отбасы мен білім ордасының бірін-бірі
толықтырып, тәрбиелеуі олардың қоғамдық пайдалы қызметке тез бейімделуін
және мамандық таңдауға септігін тигізетінін байқады. Оның үстіне мұндай
жарымжан балалардың құқығы халықаралық заңдылықтармен қоғалған. Мүмкіндігі
шектеулі балалардың тәрбиесі бір-біріне қарама-қарсы екі ұғымнан тұрады.
Олардың бір түрі-шеттетілгендер, янғи ата-анасы баланы жан-жақты,
материалдық жағынан толық қамтамасыз етеді. Ал, оның ішкі әлеміне үңіліп,
рухани қажеттіліктеріне терең бойлай бермейді. Тіпті кейде, баланы
жазалайды. Мұндай отбасындағы балалар іштей күйзеліске түседі. Ата-
аналарының сүйіспеншілігіне, махаббатына қақымыз жоқ деп ойлайды. Олардың
көңіл-күйі түсіп, сенімсіздік пайда болады. Осыдан келіп балалардың тіл
дамуында, тәрбиесінде депрессияға тән көрінәістер пайда болады.
Психологиялық шеттету баланың интеллектуалдылығына кері әсерін тигізеді,
білім деңгейін тежейді. Екінші бір жағдай-баланы шектен тыс қамқорлыққа
алу. Ата-аналар бала алдындағы кінәсін сезініп, оны тым бос ұстап
еркелетеді, кез-келген өтінішін орындауға тырысады. Мұндай атмосферада
өскен бала бұйығы келеді. Өз-өзіне сенімсіз, әлжуаз болып өседі. Мұндай
балалар әлеуметтік даму жағынан түрлі қиындықтарға тап болады.
Баланың өсіп-өнуіне отбасындағы қалыпты жағдайдың әсері мол. Сондай-
ақ, олардың достарымен араласуының пайдасы да шаш етектен. Ата-аналар
тағдырының осынау бақытсыз сыйына қарап, құр қол жайып отырып алмауы керек.
Қандай жағдайда да мүгедек балаға қол ұшын беруге дайын болулары қажет.
Отандық және әлемдік тәжірибе көрсеткеніндей, мүгедек балалардың тәрбиесі
ата-аналар мен мамандардың бірлесе байланыста болып тәрбиеленуі баланың
жетіліп дамуына ықпалды келеді. Отбасы баланың қалыптасуына, алғашқы қадам
жасауына жәрдемдесуі тиіс. Оның ер жетуіне жан-жақты ықпал ететін
әлеуметтік топ мүмкіндігі шектеулі баланың өсіп-өнуіне, жетіле дамуына,
отбасы мүшелеріне тікелей байланысты. Сондықтан, мүмкіндігі шектеулі бала
дүниеге келе қалған жағдацда оның тәрбиесіне отбасының әр бір мүшесі
жауапты. Өйткені, мұндай балалардың отбасында көптеген проблемаларды өзімен
бірге ала келеді. Алғаш рет ата-ана қорқынышты диагнозды естігенде олады
үрей билейді. Одан кейін өздерін кінәлі санау басталады. Ауру бала
отбасындағы әрбір ұрыс-жанжалды ауыр қабылдап, іштей күйзеліске түседі.
Баланы өз қатарластарынан кейін қалуы, шектен тыс қамқорлық, оған
аяушылықпен қарау әлеуметтік жағынан бейімделуіне кедергі туғызып, ол көп
жағдайда патологиялық дерттердің бастауына жол ашады. [13; 48 б.11.16-17]
Балалардың ақыл-ой дамуындағы жеңіл ауытқулар психикалық дамудың
тоқтап қалуы деп аталатын терминмен сипатталады. Бұл жағдайдың негізгі
себебі бала миының әлсіз түрдегі органикалық зақымдануы немесе іштен туа
біткен, туылы кезінде және өмірінің бастапқы кезеңдерінде болған жағдайлар
болып табылады. Сонымен қатар, дамудың тоқтап қалуы жоғарғы жүйке жүйесінің
ауруларымен, созылмалы соматикалық жағдайлармен, бас мидың жарақаттануымен,
эндокриндік жүйенің бұзылуымен байланысты болуы ықтимал.
В.Г.Степанова, В.А.Крутецкий мінез-құлықтағы мәселесін қарастыра келе,
оқушыларды екі қатарға бөледі:
Бірінші қатарға адамгершілік дамуында және мінез-құлқында, шашамен
алғанда өте үлкен емес ауытқушылықтары бар оқушыларды жатқызады, олар-
тәртіпсіз, жалқау, қыңыр, дөрекі, өтірікші балалар. Тәртіптілік өзіне және
басқаларға деген жоғарғы талап қоюшылық, киіміндегі тазалық және жинақылық
сияқты және т.б. көрсеткіштерден айқындалады. Тәртіпті емес мінез-құлықты
осыған қарама-қарсы көрсеткіштерден: жұмыстан жалтарып кетуге тырысу,
берілген тапсырманы орындамау, адал еместік, өзінің жеке қызығушылықтарын
достарының арасында жүзеге асыруға тырысу, үнемі тәртіпті бұзуынан және
т.б. байқалады.
Екінші қатарға жеке акцентуациясында және мінез-құлқында қиындығы бар
балаларды жатқызады.
Үйлесімдік типтегі балалар барлық жеке қасиеттері қалыптасқандығымен
сипатталады, олардың қиналыс және қауіп-қатерлік сияқты психологиялық
факторлары іс жүзінде қалыс қалады. Олар интеллектің жоғары деңгейіне ие
болады, көпшіл, өзіне сенімді, орындалатын жұмысқа адал ниетпен кіріседі,
өзінің мінез-құлқына ойдағыдай баға береді.
Әлеуметтік-болжамды типіне жататын балалар үйлесімді тип сияқты
жекеліктің тұрақты құрылысына ие болады, бірақ оларда жағдайда байланысты
өте күшті тәуелділік, өзін қоршаған ортамен сәйкестендіруге тырысушылық,
дұрыс мінез-құлық мөлшерін сақтап, іс-әрекет жасауға деген қажеттіліктері
өзгешеленеді.
Үстем типіндегі балалардың айрықша ерекшелігі дербестік, тәуелсіздік,
өзін-өзі сендіруге тырысушылық. Олар өздеріне өте сенімді, тәуекел жасауға
бейім тұрады және әлеуметтік батылдыққа ие болады.
Қауіп-қатерлі типтегі балаларға жоғары эмоционалдық тұрақсыздық, тым
мазасыздану, қауіп-қатерлік төменгі стрестік, тұрақтылық тән.
Әсерленгіш типтегі балаларға жасқаншақтық пен ұялшақтық тән. Бұл
типтегі балалар үшін өрескелдік, жылылықтың болмауы, басқалардың күлуі,
психо-травмды жағдай болып табылады.
Интровертивті типтегі оқушылардың тұйық, жанасымы кем балалар. Олар
үшінбіреулермен байланысқа түсу қиындық тудырады.
Инфантивті типтегі балалардың эмоционалды-еріктік сфералары
жетілмегендіктен, өзіндік шешім қабілдаудағы сезім дәрменсіздігі,
қорғансыздығы көрінеді.
Бала көп жағдайда өзін дұрыс ұстамайды, ол оның тәрбиесіздігінен,
қажетті позитивті білімінің, дағдысының, ақылының қалыс қалуынан, қараусыз
қалу, қоршаған ортаның теріс ықпалының, соның нәтижесінде әлеуметтік-
психологиялық дезадаптациясының дамуынан, т.б. көрінеді. Балаға мұғалімнің,
ата-аналарының немқұрайлығының өршуі, құрбы-құрдастарымен өзара қарым-
қатынастарының дұрыс болмауы қоғамда қиын баланың көбеюіне әкеліп соғуда.
Отандық психологияда адамды тұлға деп-қоғамның субъектісі ретінде оның
қарым-қатынасқа түсу жүйесін сипаттайды [14; 27 б.].
Қиын балалардың психологиялық ерекшеліктері теориялық тұрғыда
талқыланады. Бұл мәселеленің ары қарай талқылануына үлес қосқан
зерттеушілер қатары да біршама.
Бастауыш мектеп кезеңі баланың жеке басының әрі қарай қалыптасуы үшін
аса маңызды рөл атқарады. Оның өмірінде мектеп табалдырығын аттаған күннен
бастап айтарлықтай өзгерістер пайда болады, бала үшін жетекші орын алатын
оқу әрекеті қалыптасады.
Баланың жеке қасиеттерінің, психикасының дұрыс дамып жетілуі үшін
педагогтік ұжымдардың кәсіптік білгірлігі, ата-аналардың саналы көзқарасы
және осы принциптерге негізделген мектеп пен отбасы арасындағы тығыз одақ,
нәтижелші жұмыс қажет.
А.Д.Савченко өзінің еңбектерінде,жағымсыз қылықтар өзінен -өзі
туындамайды,олар арам ниеттің нәтижесі,ал оның тамыры дұрыс құрылмаған
тәрбиеде екенін атап көрсетті.
Жағымсыз қылықтар,соған сәйкес мінез-құлықтарының
еркелік,қиқарлық,эмоционалды тұрақсыздық түріндегі қылықтары басым
балаларды түбегейлі оқып тануға Е.Д.Белова өз еңбегінде атап көрсетті. Оның
зерттеу жұмысының мақсаты-балалардың аффективті мінез-құлықына толыққанды
талдау жасай отырып, жағымсыз мінез-құлықтарды жою жолдарын көрсету.
Зерттеу барысында жинаған материалдары автоды мынадай қорытындыға әкелді
[15; 67 б.]. Мысалы:
- талап қоюдың жүйелілігі мен дәйектілігінің қалыс қалуы.
- ата-ана тарапынан бақылаудың болмауы.
-шамадан тыс еркелету.
Л.Ф.Островская өз зерттеулерінде балалардың жас ерекшелік және
психофизикалық ерекшеліктеріне, оларды дұрыс тәрбиелеуге байланысты деп
тұжырымдайды.
В.Д.Шадриков негативті мінез-құлық ерекшеліктері дұрыс құрылмаған
тәрбиенің нәтижелі болуы мүмкін.Олай болса эмоционалдық қызбалы және
танымдық,қозғалыс іс-әрекетінің нәтижесі,оның темпераменті мен жүке
әрекетінің туа біткен жеке ерекшеліктеріне байланысты болады.
Р.В.Овчарова және басқа ғалымдардын зерттеулерімен келісе отырып,бала
мінез-құлқының себептерін жалпы мынадай топтарға жатқызуға
болады.Әлеуметтік –педогогикалық қараусыз қалу,бала өзінің жағымсыз
қылықтарымен өзін көрсете алмайды. Терең психикалық ауытқушылығы бар
отбасыларда қарым-қатынасының дұрыс болмауы себепші болады.
Балалардың жасын әртүрлі кезеңдерге бөлуде олардың іс-әрекетінің түрлі
сатылардан өтуіне, анатомиялық-физиологиялық және психологиялық дамудың
өзгешеліктеріне бір-бірінен ажыратпай, бәрін бірге алып қарастыру қажет.
Қазақ педагогикасы мен психологиясында оқу-тәрбие жұмыстарының тәжірибесіне
сүйене отырып мына төмендегі кезеңдерді белгілеуге болады. Алғашқы балалық
шақ, яғни балабақша жасындағы балалар (туғаннан 3 жасқа дейін), мектеп
жасына дейінгі балалар (3-тен 7 жасқа дейін), кіші мектеп жасындағылар (7-
ден 11 жасқа дейін), орталау мектеп жасындағы оқушылар (11-ден 14 жасқа
дейін), орта мектеп жасындағы оқушылар (14-тен 18 жасқа дейін). Әрбір
кезеңге енетін балалардың өздеріне лайықты тиісті анатомиялық,
физиологиялық және психикалық өзгешеліктер болады.
Жаңа туған нәрестенің өмірлік мұқтаждықтары үлкнедер арқылы ғана
қанағаттандырылып отырылады. Баланың әрекеттерінде адамға тән белгілер әлі
пайда болмаған. Дәл мағынада онда әлі де адамдық әрекет те жоқ. Оның
әрекеттері тәннің жаңа дүниеге келіп, онымен алғашқы қарым-қатынас жасаумен
байланысты пайда болған, еріксіз өздігінен болатын, шартсыз рефлекстік,
яғни инстинктік әрекеттер. Алғашқы балалық жасында баланың тіке тұрып жүре
бастауы мен тілі шығуының нәтижесінде айналасындағы дүниемен тікелей өзі
қарым-қатынас жасай бастауы, сөйтіп айналасындағы дүниені өзінің тәжірибесі
арқылы тани бастауы оның бұрынғы қарым-қатынастарын кеңейте түседі. Ол
дүниені кеңірек танып, оның психикалық әрекеттері де белсенді түрде дами
бастайды. Ол өзінің айналасындағы адамдармен және заттармен қарым-
қатынастарын ерікті түрде ұйымдастыра алып, өз әрекетіне қатынасатын
заттарға зейіндерін аударуды олардың қимылдарын байқауды үйренеді.
Айналасындағы қоршаумен күнделікті қатынасу нәтижесінде баланың психикалық
әрекеттері дифференциалданып, олардың ой-өрістері кеңейеді. Баланың тілі
шығып, өзі басқалардың тілін ұға бастаған соң, онда үлкендердің
әңгімесінен өз қоршауында жоқ заттар жөнінде көрнекті елестетулер пайда
болады. Тілдің шығуы баланың өз талабын басқаларға түсіндіруге де
мүмкіншілік туғызады.
Дені сау адамдардың аффектісінен психикасы ауруға шалдыққан адамдардың
аффекттерін ажырату қажет. Мұндай аффекттер ми қабығы мен қабық асты
орталықтарының байланысы бұзылғандықтан, екінші сигнал жүйесінің
реттеушілік ролі кемігендіктен болады. Аффекттерді тәрбиелеу адамның жеке
басын тәрбиелеумен тығыз байланысты мәселе.
Аффектің бір түрі-стресс қазіргі күндері өте жиі кездеседі. Адамның
жүйке жүйесі эмоциялық жағдайларда өте көп қабылдаған кезде өте күшті және
ұзаққа созылған психологиялық әсердің көрсеткіші ретінде стресс пайда
болады. Егер стресс өте жиі және ұзақ болса, ол адамның психологиясына да
денсаулығына да зиян келтіреді. Жүрек, қан-тамыр және ас қорыту жүйесінің
ауруларына кері әсерін тигізеді.
Құмарлық-адамның ойы мен әрекетінің негізгі бағытына із қалдыратын
күшті, терең, тұрақты эмоция. Құмарлық өзінің қоғамдық мәнімен бағаланады.
Егер ғылым мен өнерге, еңбекке құмарлықты ұнамды десек, дүние құмарлық, бақ
құмарлық, ойын құмарлықты ұнамсыз құмарлық деуге болады. Құмарлық кісіге
жүк артады, міндеттілік туғызады, міндет борышты етеді, бұлар еңбекке
жүктейді, еңбек ғылым мен өнерге ашылған жол-деп Абай адамға қажетті
құмарлықтың психологиялық табиғатын жақсы көрсетсе, А.С. Пушкин Сараң
сері драмасында Альберттің образы арқылы құлқынын ақша тескен адамның
құмарлығын былайша суреттейді.
Құштарлық-тек адамзатқа ғана тән өте күрделі сапасы жағынан өзіндік
ереекшелігі көп эмоциялық жағдай. Құштарлық белгілі бір адамға, қызметке,
затқа байланысты болады. Құштарлық обьектісі адам болуы мүмкін. С. Л.
Рубинштейннің пайымдауынша құштарлық дегеніміз- адамның бүкіл ой сезімінің
күшінің бір мақсатқа бағытталуы.
Сезімдердің ерекшелігі-олардың актив және пассив болып бөлінуінен
көрінеді. Адамға күш беріп, әрекетке ұмтылдыратын көтеріңкі сезімдер мен
эмоцияларды стеникалық, ал бұлардың баяу солғын түрлерін астеникалық деп
атайды. Біріншісіне: жауапкершілік, жолдастық, достық, айбаттылық тағы
басқалар жатса, екіншісіне: уайым, енжарлық, көңілсіздік тағы басқа
сезімдер жатады. Бұл жерде мынадай бір жағдай есте болсын. Түрлі нақтылы
жағдайлардың ретіне қарай адамдарда бір сезімнің өзі бірде қуатты, бірде
әлсіз болып көрінуі мүмкін. Мәселен, қорқыныш сезімі кейде бір адамның
буынын боастып. Пәрменсіз етсе, енді бірде қауіп-қатерге қарсы тұрғызатын
айбаттылыққа (күшті сезім) ауысуы мүмкін.
Адам көңіл күйінің ерекше көріністері стресс және дистресс болып
табылады. Стресс сөзі ағылшын тілінен аударғанда-зорлану, қысым жасау
деген мағынан білдіреді. Стрестік күй соңғы 30-35 жыл ішінде ғылым мен
техниканың, өнер мен білімнің тасқындап дамуына орай және экологиялық
жағдайдың қолайсыздығына байланысты адамда пайда болған эмоция мен
сезімдердің көрінісі, дене еңбегі мен ақыл-ой көрінісі арқылы атқарылатын
іс-әрекеттің шиеленісті әрі қауіпті жағдайында өте шапшаң және жауапты
шешім қабылдау. Мұндай жайттар эмоция туғызады. Адам осындай стрестік
күйдің психологиялық ерекшеліктерін біліп, оған бейімделуі қажет. Бұл күй
ғарышкер, ұшқыш, түрлі электр, жылу қуаттарын өндіретін станция
операторлары мен автокөлік жүргізушілердің қимыл -әретктетерінде ғана емес,
ұжым басшыларының, оқушылардың сынақ-емтихан қабылдаушы ұстаздардың да
күнделікті қызметінде жиі кездесіп отырады.
Стрестің физиологиялық негізі-американдық физиолог У.Кенноның
гомеостазис туралы ілімі мен Канада ғалымы Г.Сельннің организмнің сыртқы
күшті тітіркендіргіштерге өздігінен икемделіп қорғану жөніндегі зерттеуі.
Стрестік жағдай адамның мінез-құлқына да күшті әсер етіп, қалыпты
жағдайларға ауытқуға ұшыратады, ол бей-берекет қимыл-қозғалыстар жасайды
[16; 70 б.]. Адамның психикалық процестері-қабылдау мен ес, зейін әдеттен
тыс қателіктер жібереді. Адам ашушаң, қызба болады. Мұндай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1 Аффектінің жалпы сипаттамасы және оның теориялық негіздері
1.1 Аффект сипаты, оның
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.6
1.2 Аффектінің адам өміріндегі алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.3 Жас ерекшеліктеріне қарай аффектiнiң көрiнiс беру
ерекшеліктері ... ... .10
2 Аффект жағдайында жасалған адам өлтіру қылмысының құрамы
2.1 Адам өлтірудің жалпы
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.21
2.2 Адам өлтірудің криминологиялық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
2.3 Қылмыс құрамының объектісінің
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.4 Аффект жағдайында жасалған адам өлтіру қылмыс құрамының объективті
жағының
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...32
2.5 Аффект жағдайында жасалған адам өлтірудің субъективтік жағы, түрлері
және
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
2.6 Аффект жағдайында жасалған адам өлтірудің
субъектісі ... ... ... ... ... ... . 43
3 Аффект жағдайында жасалған адам өлтіру қылмысын тергеудегі арнайы
білімдерді пайдаланудың нысандары
3.1 Аффект жағдайында жасалған адам өлтіру қылмыстарын тергеудегі сараптама
тағайындау
білімдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...55
3.2 Аффект жағдайында жасалған адам өлтіру қылмыстарын тергеуде мамандардың
арнайы білімдерін
пайдалану ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .64
Кіріспе
Дипломдықжұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақстан Республикасы өзін
демократиялық мемлекет құру барысында адамды, оның өмірін ең құнды байлығы
ретінде қарастырады. Қазақстан Республикасының 1995 жылы 30-тамызда
референдумда қабылданған Конституцияның 1-ші бабында айтылғандай,
Республиканың ең қымбат қазынасы-адам және адам өмірі құқықтары мен
бостандықтары. Конституцияда жеке өмірге қолсұғылмаушылыққа кепілдік
берілген [1].
Адам құқығы туралы бүкіл әлемдік декларацияның 3-бабында, әрбір адам
өмір сүруге, бостандығына, жеке өмірге қолсұғылмаушылыққа құқығы бар деп
көрсетілген. Бұл құқықтарын шектеуге ешкімніңде құқықтары жоқ. Заңда
көрсетілгеннен басқа жағдайларда адам құқығын шектеуге қандайда болсын
негіз болуы тиіс емес. Сондықтан, бұл құқық әр уақытта да заңмен қорғалады.
Адам және азамат құқықтары мен бостандықтары үзілместей бір жалғаспалылықты
білдіреді. Қазақстан Республикасының қылмыстық кодекстің басты мақсаты
болып адам мен азаматтардың құқықтарын қылмыстық қолсұғушылықтан қорғау
болып табылады. Осыған байланысты, Республикамызда адам өмірі мен
денсаулығын қорғауға байланысты біршама іс шаралар жүргізілуде. Адамның
және азаматтың құқықтары мен бостандықтары мемлекет арқылы қорғалады.
Қазақстан Республикасының барлық заңдары жеке адамды қорғауға, адам
құқықтары мен бостандықтарын қорғауда әруақытта артықшылықтар берілген.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі Әрбір жеке адамның өмірі-ол адам
өміріндегі айтарлықтай маңызды болып табылады. Себебі, адам өмірі-оның
негізгі құндылығы. Осыған байланысты адам өмірін қорғау мәселесі-жалпы
мемлекеттің, қоғамның, әрбір азаматтың негізгі борышы.
Жеке тұлғаға қарсы қылмыстар дегеніміз-адам мен азаматтардың
отбасының, кәмелетке толмағандардың мүдесіне, бостандықтары мен
конституциялық құқығына , жыныстық бостандығына , ары мен абыройына , қадір-
қасиктіне , өмірі мен денсаулығының қауіпсіздігіне қарсы бағытталған
қылмыстық заңда көзделген қоғамға қауіпті әрекет.
Осындай қылмыстардың салдарынан адамның өміріне, денсаулығына, заңды
құқығы мен бостандығына залал келуі немесе қауіп төнуі әбден мүмкін. Жеке
адамға қарсы қылмыста кез-келген ауырлықта жәбірленушіге материалдық және
моральдық, физикалық шығын келуі мүмкін.
Эмоциялар мен сезімдер адамдардың сырт пішіндерінен жақсы байқалады:
олар адамның мінез-құлқына және жағдайына, сондай-ақ ішкі органдарының
жұмыстарына да ықпал жасайды. Абыржу кезінде біз жүректі қатты соққанын,
қан тамыры соғуының жылдамдығын басымыздан өткіземіз, біздің дем алуымыз
қиындайды, қол-аяғымыз дірілдей басатйды, кейде адамның ыстығы да көтеріліп
кетеді, керісінше де болуы мүмкін, маңдайдан суық тер шығады, қалшылдай
бастайды, көзінен жас сорғалайды. Сезім кісінің бет әлпетінен де,
мимикасынан да көрінеді. Халықтың қанатты сөздерінде: Адам жүзі жанның
айнасы деп босқа айтылмаған.
Эмоцияны басқаларынан гөрі толықтай беретін біздің сөзіміз. Сөз тек ойды
білдіріп қана қоймай, сондай-ақ сүйіспеншіліктен бастап жек көрушілікке
дейінгі, үрейленуден бастап жеңіс қуаныштарына дейінгі әр алуан сезімді
білдіреді. Эмоцияны әсіресе айқын білдіретін поэтикалық сөздер. Сөз ырғағы
да үлкен роль атқарады. Бір сөздің айтылуына қарай не қунашыты не ашуды
білдіруі де мүмкін. Бейтаныс шетел тілін тыңдай отырып, оны сөйлеп тұрған
адамның қандай көңіл күйде екенін ажырату да қиын емес.
Тақырыптың зерттелген дәрежесі. Егемен еліміз тәуелсіздікке қол жеткізген
алғашқы жылдары ақ адамның өміріне қол сұғатын әрекеттермен қауіп
төндіретін әрекеттерге, қоғамға қауіпті қылмыстарға қарсы шешуші күрес
жүргізіп келеді. Кісі өлімі үшін жауапқа тарту - қылмысты істегі күрделі
проблемалары болып саналады, ол ежелден – ақ ғалым заңгерлердің назарын
аударып келеді. Аффект жағдайында жасалған кісі өлтіру қылмысына байланысты
заңдылықтарды дамытуға Э.Ф.Побегайло, М.И. Вадеев, Н.И.Загородников, С.В.
Бородин, В.Н.Кудрявцев, И.О.Портнов, Б.С.Волков, М.К.Аниянс, Н.С.Таганцев,
Е.И.Терентьев, А.А.Пионтковский, М.Д.Шаргородский, А.В.Наумов, И.Н.Даньшин,
Н.Ф.Кузнецова, А.Блумба, А.Н. Агыбаев, С.Х.Жадбаев, Н.Ф.Поленов, Р.T
Нұртаев, Е.О.Алауханов, А.М.Мамытов, М.И. Якубович т.б.
ғалымдар көптеген үлес қосты.
Сезімді білдіруде өнердің әсіресе музыканың үлкен мүмкіншіліктері де бар.
Сөзге қарағанда музыка тыңдаушылардың көңілдері мен күйін ауызекі айтып
жеткізуге өте қиын терең сезімге бөлей алады. Сезім сырттай көрінуі
арқасында басқаларға оңай көшеді. Шындығында да жылап тұрған адамды
көргенде тіпті оның қайғысының себебін білмесекте біз де мұңайып қаламыз.
Керісінше көңілді шат адамды көргенде біздің де көңіл күйіміз көтеріледі.
Хайуанаттарда эмоция бар, бірақ та олардың эмоциясы қарапайым келеді.
Хайуанаттар эмоциясының сыртқы көріністері дыбыс және қимыл, қозғалыстары
арқылы беріледі. Егер байлаулы иттің алдында оның иесімен бірге бөтен адам
тұрса, онда ит біреуіне қыңсылап аяғына оралса, ал екіншісіне айбат шегіп
үреді. Маймылдың адам күлкісі мен жылағандығына ұқсас мимикасын да байқауға
болады.
Чарлз Дарвин маймыл мен адам эмоциясының сырттай көрінуінен көптеген
ұқсастықтар тапқан. Ол біздің кейбір эмоцияларымызды көрсететін
қимылдарымыз арғы бабаларымыз жануарлардың шабуылдары мен қорғаныстарының
сарқыны деп есептейді. Расында кейде қатты ашуланған кезде адамның
жұдырықтары еріксіз түйіле түседі, үрейлену кезінде ол кірпідей жиырылып,
тығылып қалғысы келетіндей, не қаша жөнелердей басын бұғады.
1 Аффектінің жалпы сипаттамасы және оның теориялық негіздері
1.1 Аффект сипаты, оның негіздері
Адам қабылдағанына істеген ісіне ойлағанына, армандарына немқұрайлы
қарамайды. Заттардың адамдардың әрекеттер мен оқиғалардың біреулері бізді
қуантса, екінші бірі мұңайтады, ал үшіншісі ашу шақырып, зығырданыңды
қайнатады. Қатерлі жағдайда тұрып біз қорқынышты сезінеміз, жауды мұқатып
жеңіске жету не қиын қыстау жағдайдан өту қуаныш пен шаттықа кенелтеді.
Алға қойған мақсатқа жету жолында да әрбір адам өмір сүре еңбек ете қойған
мақсатқа осындай және тағы да басқа көптеген әсерлерді бастан кешіреді.
Өзінің танып білгеніне және істеген ісіне адам қатынасының әсерлерін
сезім немесе эмоция деп атайды.
Сезім көзі өзіміз қабылдайтын, айналысатын заттардың және
құбылыстардың сапаларын туғызатын қажеттіліктер, талаптар мен тілектер
болып табылады. Біздің істейтін іс-әрекетіміз (оқу, еңбек, ойын) оның
жетістігі мен кемшіліктері де сезім туғызады.
Тұрмыстағы жай сөздерде түйсіну, сезіну деген ұғымдар араласып
жүреді. Біз сөйлегенде мен қорқынышты түйсінемін, ауырғанымды
сезіндімауырғанымды түйсіндім дейміз, оны дұрысында қорқынышты
сезіндім, ауырғанымды түйсіндім деуде қажет. Түйсік арқылы заттар мен
құбылыстардың сапаларын танимыз, ал сезім болса адамның ішкі көңілі мен
күйі, оның сол заттар мен құбылыстарға қатынасын көрсетеді [2; 75 б.].
Сезім барлық психикалық процестермен тығыз байланысты. Көптеген
жағдайларда сол прцестер сезімді туғызады да, ал сезім оларға өз тарапынан
ықпал жасайды. Сезім көзінің бірі түйсік болады, ал түйсітің бірі біздің
әсерлеріміздің ықпалымен жиі өзгеріп тұрады. Көңілі мен күйіне қарай адам
бір затты әртүрлі қабылдайды. Жыртқыш аңдар туралы әңгімелерден шошынған
бала, жай уақытта да еш нәрседен үрейленбей жүріп өтетін жерден, қараңғы
түссе шоғыр бұтаны қасқырға ұқсатуы да мүмкін. Эмоция адамның есімімен
тығыз байланысты. Біздің барлық алған әсерлеріміз яғни белгілі бір сезіммен
қабылдасақ, өзі бізде қандай да болсын бір сезім туғызады.
Адам қоғамдық тіршілік иесі. Сондықтан оның сезімдері әлеуметтік
сипатта болады. Сезімдер қоғам дамуына байланысты өзгеріп отырады. Бір-
біріне ұқсас оқиғалар мен фактілерді әр кезеңде өмір сүрген адамдар әртүрлі
бағалайды.
Оқу мен тәрбие жұмыстарында сезімнің қаншалықты маңызды екендіктері
педагогтың есінде болуы қажет. Мектеп оқушыларына немқұрайдылық туғызатын
сабақтан гөрі, оларда күшті жағымды эмоция туғызатын білім тез де баянды
игеріледі. Сабаққа үлгерімдері және тәртібі үшін мақтау алудан балада
әдетте жақсы сезім пайда болады, ол оқуын одан әрі күшейтуге жақсы ықпал
жасайды, құптамау, ұрсу мен жазалаудан әдетте оқушыларда жағмсыз эмоциялық
жағдай туады, сөйтіп осындай ренішті істі қайталамауға итермелейді.
Тәжірибелі мұғалім тиісті әдепті сақтай отырып балалардың жағымсыз
эмоциясын да пайдаланады.
Эмоциялар мен сезімдер адамдардың сырт пішіндерінен жақсы байқалады:
олар адамның мінез-құлқына және жағдайына, сондай-ақ ішкі органдарының
жұмыстарына да ықпал жасайды. Абыржу кезінде біз жүректі қатты соққанын,
қан тамыры соғуының жылдамдығын басымыздан өткіземіз, біздің дем алуымыз
қиындайды, қол-аяғымыз дірілдей басатйды, кейде адамның ыстығы да көтеріліп
кетеді, керісінше де болуы мүмкін, маңдайдан суық тер шығады, қалшылдай
бастайды, көзінен жас сорғалайды. Сезім кісінің бет әлпетінен де,
мимикасынан да көрінеді. Халықтың қанатты сөздерінде: Адам жүзі жанның
айнасы деп босқа айтылмаған.
Эмоцияны басқаларынан гөрі толықтай беретін біздің сөзіміз. Сөз тек
ойды білдіріп қана қоймай, сондай-ақ сүйіспеншіліктен бастап жек
көрушілікке дейінгі, үрейленуден бастап жеңіс қуаныштарына дейінгі әр алн
сезімді білдіреді. Эмоцияны әсіресе айқын білдіретін поэтикалық сөздер. Сөз
ырғағы да үлкен роль атқарады. Бір сөздің айтылуына қарай не қунашыты не
ашуды білдіруі де мүмкін. Бейтаныс шетел тілін тыңдай отырып, оны сөйлеп
тұрған адамның қандай көңіл күйде екенін ажырату да қиын емес.
Сезімді білдіруде өнердің әсіресе музыканың үлкен мүмкіншіліктері де
бар. Сөзге қарағанда музыка тыңдаушылардың көңілдері мен күйін ауызекі
айтып жеткізуге өте қиын терең сезімге бөлей алады. Сезім сырттай көрінуі
арқасында басқаларға оңай көшеді. Шындығында да жылап тұрған адамды
көргенде тіпті оның қайғысының себебін білмесекте біз де мұңайып қаламыз.
Керісінше көңілді шат адамды көргенде біздің де көңіл күйіміз көтеріледі.
Хайуанаттарда эмоция бар, бірақ та олардың эмоциясы қарапайым келеді.
Хайуанаттар эмоциясының сыртқы көріністері дыбыс және қимыл, қозғалыстары
арқылы беріледі. Егер байлаулы иттің алдында оның иесімен бірге бөтен адам
тұрса, онда ит біреуіне қыңсылап аяғына оралса, ал екіншісіне айбат шегіп
үреді. Маймылдың адам күлкісі мен жылағандығына ұқсас мимикасын да байқауға
болады [3; 93 б.].
Чарлз Дарвин маймыл мен адам эмоциясының сырттай көрінуінен көптеген
ұқсастықтар тапқан. Ол біздің кейбір эмоцияларымызды көрсететін
қимылдарымыз арғы бабаларымыз жануарлардың шабуылдары мен қорғаныстарының
сарқыны деп есептейді. Расында кейде қатты ашуланған кезде адамның
жұдырықтары еріксіз түйіле түседі, үрейлену кезінде ол кірпідей жиырылып,
тығылып қалғысы келетіндей, не қаша жөнелердей басын бұғады.
Эмоциялық жағдайлар адамның мінездері мен құлқын ерекше сезім сарынана
бөлеп азды-көпті ұзаққа созылатын, өте берік әсерлер туғызады. Кейде сезім
кенеттен пайда болып өте қарқынды өтеді, бірақ та біршама тез басылады. Осы
ұзаққа созылатын не қысқа әсерлерді психикалық не эмоциялық жағдайлар деп
атайды. Олардың қатарына көңіл мен күй, аффект, құмарлық стрестік жағдайлар
жатады.
Көңіл-күй деп біршама бәсең, бірақ та әдетте әжептәуір ұзағырақ,
психикалық процестер мен адамның барлық мінездері мен құлқында көрінетін
жалпы эмоциялық жағдайларды айтады. Кім болмасын көңіл күйі нашар көрінетін
болса ешбір негізсіз, көңілі жабырқап, не болса солған абыржып қалады. Осы
кездерде оған барлығы да тамаша болып көрінеді. Басқа көңіл күйде болса
көңілін бөлмейтін нәрсеге ол қуанады. Былайша алғанда мұндай жағдайлардың
себебін табу қиын секілді көрінеді.
Көңіл күйдің нашарлығы кездейсоқ кездесулерден не болмаса ағзаның
физиологиялық жағдайда тууы да мүмкін. Егер осындай жағдайда адамның дені
кәміл сау болса, өзен жағасына жазда келсе, суға шомылып салқындаса, ол
көңілсіз жағдайдан арылуы да мүмкін, ада болады. Көңіл күйді сергітіп
көтеріңкі ұстау үшін күн тәртібінің дұрыстығы, дене шынықтыру, су
процедуралары жақсы көмектеседі.
Психоаналитикалық концепциядағы аффект мәселесіне шолу. Кейде
адамдарда психикалық жағдайлардың ерекше түрлері пайда болады, олар тез
өтеді, бірақ күшті және өте қарқынды өтеді. Бұлар аффектілер деп
аталатындар. Әдетте олар ашу шақыру не қаһар төгу сипатында болып, осындай
сезімдер билеген адамдар көбінесе өз бастарына өздері ие болмай қалады.
Иван Грозный патшаның өз ұлын өлітруі күштті аффектілік жағдайдың да айқын
көріністері бола алады. Осы көріністі суретші И. Репин Иван Грозный және
оның ұлы Иван картинасында бейнелейді [4; 73 б.].
Аффектілік жағдайдың тууы ми қыртыстарында күшті қозу бөліктерінің
болуымен байланысты. Осының салдарынан тежелу процесі бәсеңдейді және ми
қыртыстарының төменгі бөліміндегі орталықтарынан келіп жататын импульстер
тасқындарын бақылап, басып отыру мүмкіншіктерінен үлкен ми сыңарлары
қыртыстары айырылады. Сөйтіп ми қыртысының төменгі бөлімдерінің аралық
қажетті іс-әрекеттерінің тепе-теңдігі бұзылады, бірақ мұндай эмоциялық
қозулармен әрбір адам күресе алады. Мысалы, ашу қысқан сәтті сезе салып, өз
ойыңды әйтеуір басқа бір нәрсеге бөліп жіберуге тырысу да өте қажет. Бұл
аффектіні ең басынан жойып, жаңа басталған қозуға жедел, енді тоқтата
алмайтындай, қатты сезімге айналып кетпеуіне бөгет салуға көмектеседі.
Аффекті жағдайында келген мұғалімнің табанда оқушыларға жаза беруіне
болмайды, өйткені дәл сол уақытта педагог жазаны бір жақты әділетсіз шешуі
де мүмкін. Мұндай реттерде оқушыға Бара бер, саған қандай жаза қолдануды
ойланайын дегені жөн болады. біраз уақыт өткен соң мұғалім ағаттық істі
толығынан объективтік жағдайда бағалайды, тіпті тентектік істеген оқушыны
жазалаудың қажеті жоқ деп табуы да мүмкін. Жазаны күтіп жүрген оқушыда,
ағаттықты неге істедім деген ойға қалады. Мүмкін, осындай жіберілген ағат
істі мойындауға жеткізсе, онда жазалаудың да керегі жоқ болады ғой.
Кейде жаман баға алған оқушылар аффектілік жағдайға түседі. Мысалы,
онда бала өксіп жылай бастайды, баланың өзі-ақ өксігін басар деп кейбір
мұғалімдер оған көңіл бөлмейді. Осындай халдегі оқушыларға ізет жасаса
шынында да оның аффектілігі күшейе түсетін кездері болады. алайда көбіне
жақсы көретін мұғалімнің көрсеткін жылы шырайлы, бағаны түзету үшін
келесіде сабақ сұраймын деген уәдесі, баланы жұбатады, сөйтіп аффектілік
жағдайдан құтылады [5; 57 б.].
Психикалық жағдайдың ерекше түрі құмарлық болады, яғни қандай да
болмасын бір мүддемен, талаппен, іс-әрекетпен байланысты мықты болса да
сонымен бірге ұзаққа созылатын, берік сезім. Мысалы, адам ғылымға,
музыкаға, спортқа құмар болуы да мүмкін.
Жеке адамның психикалық және теңдік хал жайына кеселін тигізетін
құмарлық та адамдарда болады. олардың ішінен алкаголмен, наркотикпен,
ойындармен әуестенуді айтуға болады. егер адам өзін-өзі билей алатын күш
пен қуат тауып осы құмарлықтарын қоймаса, оның денсаулығы нашарлайды, тіпті
өлімге де жеткізуі мүмкін.
Кейбір құмарлықтар тұрақтылығы, ұзақтығы ерекше болып және аадмды
елістіргенімен біршама жайбарақат өтеді. Бірақ өте-мөте сезімдер қатты
білініп, пайда болған адамның өте терең күйзелуге салатын сезімдерде
болады. осныдай эмоциялық қалыпты психологияда стрестік жағдай деп атауда
қалыптасқан. Стрестер өте ауыр психологиялық жағдайда. Қауіп-қатер
төнгенде, іс-әрекеттің өте ауыр да жауапты кезеңдерінде әл мен қуатқа және
ақыл мен ойға салмақ түскенде пайда болады.
1.2 Аффектінің адам өміріндегі алатын орны
Аффект латын сөзі, қазақшалағанда жан толқынысы деген мағынада
қолданылады. Аффектілер деп ерекше күшті, тез пайда болатын және адамды
билеп кететін, қысқа мерзімді жүріп өтетін эмоциялық жағдайды айтамыз.
Мысалы, қуаныш, қорқыныш, қайғы және тағы да басқа аффектілерін атауға
болады. аффектілер негізінен күшті тітіркендіргіштердің әсерінен
(сөздермен, басқа адамдардың қылығымен, кейбір жағдайларда болады.
аффаектілер көптеген жағдайда кенеттен болады, бірнеше минут жүріп өтеді,
адамды тез арада билеп кетеді.
Аффект жағдайында адам елестету және ойлау қабілетін басқара алмай
қалуы да мүмкін. Сонымен қатар күшті эмоциялық қозу тез қозғалыстарда,
ретсіз сөйлеуде, жиі қатты дауыс шығару түрінде байқалады.
Адамның іс-әрекеті аффект жағдайында кенеттен сезімнің булығып сыртқа
шығуы түрінде іске асады. Кей жағдайда аффектілер тежелу жағдайы түрінде
және адам ағзасының әлсіреуі ретінде сипатталады. Мәселен, адам кездесоқ
қуанған жағдайда не айтарын білмей, аузына сөз түспей абдырып, сасқалақтап
қалады. Әсіресе осындай жағдай адамның кездейсоқ қуанышында, ашуы үстінде
жақсы аңғарылады. Кейбіреулер ашуланғанда көзім түк көрмеді, не
істегенімді білмедім дейді, бұл дұрыс емес, адам әруақытта да өз
қылықтарын, іс-әрекетін басқарып отыруға тиісті.
Аффектілер еріктің әлсіреген жағдайында пайда болады, өзін-өзі ұстай
алмаудың және өзін-өзі басқара алмаудың көрсеткіштері болып табылады. Әрбір
адам саналы құбылыс ретінде өзінің жеке басында кездесетін аффектіні алдын
ала болдырмауға, оның алғаш кезінен басып отыруға әрекеттенуі керек.
Тіпті аффектінің ең күшті сәттерінде адам өзін-өзі басқара білуі
қажет. Ол үшін ерікті күшейтіп, төмендегідей ерік сапаларын өзін-өзі
меңгере білуді, табандылықты қажет етеді. Бұл сапалар тәрбие және өзін-өзі
тәрбиелеу арқылы іске асады. Мысалы: Л. Толстойдың Соғыс және
бейбітшілік романындағы басты кейіпкерлерінің бірі Наташа Ростоваға ұрыс
даласында Андрей Балконскийді қайтыс болды деп кенеттен хабарлағанда,
Наташа Ростова ес-түсін білмей құлап қалады [6; 17 б.]. Аффекті адамды тез
арада билеп кететін көңіл күй жағдайы. Мысалы, ондай сезімдерге ашу
сезімдері жатады. Халқымыз Ашу дұшпан, ақыл дос, ақылыңа ақыл қос, Ашу
дұшпан жағына шығып кетпе, ақыл-досыңды қолда қит етсе қызарақтап, қызыл
кеңірдектікке салынған көпке жеккөрінішті көрінеді. Сондықтан Бүгінгі
ашуыңды ертеңге қалдыр дейді халық нақылы. Аффектілердің жүйке жүйесі ауру
адамдарда байқалатын патологияның түрі болады. Бұл жерде аффектілік
жағдайдың алдын алу үшін оған сәйкес емдету қажет.
1.3 Жас ерекшеліктеріне қарай аффектiнiң көрiнiс беру ерекшеліктері
Эмоцияның психологиялық теориясы физиологиялық және соған байланысты
басқа да ғылыми зерттеулермен тығыз байланысты. Адам ағзасында болып жатқан
жағдайларды эмоциядан бөліп қарауға болмайды. Кей кездері эмоцияның
психологиялық және физиологиялық жақтары бір-бірімен қатарласа отырып, бір-
біріне түсініктеме бола алады.
Барлық эмоциялық жағдайлар адам организміндегі физиологиялық
өзгерістермен қатар жүреді. Психология ғылымындағы өзгерістерді эмоциямен
байланыстыра отырып, органикалық белгілер жиынтығы әр түрлі эмоциялық
жағдайлармен қатар жүретіндігін бірнеше рет қолға алынды.
Эмоциялар әр түрлі болып көрінгенімен тұлғасыз пайда болмайды. Адамды
қуантатын, қызықтыратын, мазасыздандыратын, өкіндіретін жағдайлар адамның
мінезін, мәнін, өзіндігін бейнелей алады.
Адам эмоциясы оның мұқтаждығымен тығыз байланысты. Осы мұқтаждық
прцесі, оның орындалуы эмоциямен беріледі. Адам эмоциясына қарай отырып оны
сол кезде қандай жағдайлар мазалап жүргенін білуге болады.
Адамдар эмоциялық өлшем бойынша бір-бірінен өзгеше болады: эмоциялық
желігу, эмоциялық мазасызданудың уақыты, тұрақтылығы, жағымды және жағымсыз
эмоциялардың басымдылығы жағынан әр түрлі болады.
Адам эмоциясы оның сол кезеңдегі қажеттілігінің орындалуына байланысты
болады. Оның эмоциясына қарай отырып, сол сәтте оны қандай мәселе
толғандырып отырғанын білуге болады.
Адамдар эмоционалдық тұлға ретінде бір-бірінен ерекше болады:
эмоциональдық мазасызданудың жағымды және жағымсыз эмоциялардың
құштарландыру уақыты, тұрақтылығы әр түрлі болады. Дамыған тұлғаның
эмоциялық ортасы сезімнің күшіне және тереңділігіне байланысты айрықша
болады [7; 49 б.].
Алаң да алаң, алаң жұрт... деген осы болды-ау, қазіргі заманғы
орташа қалыптағы адам-пенделердің күнделікті күйбең тірлігі тұнып тұрған
стресс. Ал, тележәшікте де, жұмыста да, дүкенде де, автобуста да
айналаңдағылар ғаламдық дағдарыс туралы жақ жаппай қақсап, сарнай берсе,
әлгі стресс дегенің ұлы дүрбелеңге ұласып, депрессияға ұшыратып, үрейіңді
ұшырып, жүйкенің жүдеушілігіне соқтырып, адам психикасының басқа да
бұзылуларына тап қылары анық. Ілгері озған батыс елдерінде мұндай
жағдайларға жолыққан жаны жабырқау жандар арнаулы мамандарға, яғни
психологтарға, психотерапевтерге, психо-аналитиктерге, психиатрларға барып
кеңес алып жатады. Ал, бізде ше?..
Кейбір психологтардың айтуынша, бұдан жиырма жыл бұрын, яғни Кеңес
Одағы уақытында көптеген отандастарымыз стресстің емін ащы судан тапты.
Ал қазіргідей, түрі түр жарым ғаламдық дағдарыс аулаңда асыр сап жүргенде
өз проблемаларын рөмкенің түбіне батырып, тұншықтыруға дәт ететіндер некен-
саяқ. Біріншіден, жұмысыздық етек жайып, еңбек нарығында бәсекелестік
шиеленісіп тұрғанда кәйіп-мастықтың бұлдыр тұманына сүңгіп, ғайып болатын
уақыт емес бұл. Екіншіден, Қазақстанның белсенді тұрғындары арасында арақ-
шарапты азайтуға бағытталған бетбұрыс байқалғалы біраз болып қалды...
Қысқасы, көңіліңдегі көлеңкелі кірбің сезіммен күресте ақаңның көмегіне
жүгіну бүгінгі таңда қол емес. Ал, дағдарыс тұсында түрлі жан тыншытып,
жүрек басатын, жүйке орнықтыратын дәрілік препараттардың айдарынан жел есіп
тұрғанға ұқсайды.
Дейтұрғанмен, жан күйзелісін қырық градустың уытымен басу немесе
таблетка жұту жолымен жеңу аса тиімді амал емес. Тап осы тұста жақында
бізде қонақта болған алматылық (Ақтаудан психологиялық кеңес беретін жеке
орталық табудың сәті түспеді.-М. Ә.) Ер-Арнар кризистік орталығының
психологы, Қазақстандағы психоанализді дамыту Қорының төрайымы Ирина
Терентьеваның пікірлерін тілге тиек етеміз:
– Бұл дағдарыс,-дейді ол-отандастарымыздың жан сырқаттарын ушықтырып
жібергендей, күн санап психологтарға жүгінушілер қатары көбейе түсуде.
Бізге күйеулері жұмыстан босап қалған, сосын депрессияға ұшырап, ішкілікке
бой ұрған, тіпті, отбасында ұрыс-төбелес шығаруға шейін барған жәбірленуші
әйелдер кейінгі кезде көптеп хабарласатын болды. Тәңір атқыр несие-
қарыздарын төлеу мүмкіндігі сарқылғандықтан жан күйзелісіне шалдыққандар
жиі-жиі қоңырау шалатын болды. Мәселен, бір әйелдің атына күйеуі қатарынан
үш несие толтырыпты да, артынан оларды өтеу мұңға айналғанда отбасын
тастап, тайып тұрыпты. Байғұс әйел қайтерін білмейді, басын тауға да, тасқа
да ұрады, жүйкесі әбден тозады, уайым-қайғыға көміледі, сөйтіп, өзінің
жанайқайын психологтарға жеткізеді. Кризистік орталықтарға мұң шағушылар
қатарының қаншалықты артқандығының дәл статистикасы әлі белгісіз, бірақ
шамамен 20-25 пайызға көбейгені анық дейді.
Ұдайы стресстің қысым-салмағына көнуге адамның жүйке-жүрегі шыдас
бермейді. Әуелгіде беймәлім үрей-үркініш пайда болады адамда, мазасыздық
белең алады, сосын ұйқыңның ұйқы-тұйқысы шығады, қан қысымы жоғары шапшиды,
жүрек дүрсілдейді, ентігуге жолығып, кеуде тұсыңда түсініксіз бір ауру бас
көтереді... Міне, осы ауруды көпшілігіміз жүрекке телиміз, дейді маман [8;
54 б.].
Егер адам жоғарыдағы жайсыздықтарды айтып қатардағы терапевт-дәрігерге
қаралса, оның ағзасынан адырайған ауру анықталмас та еді. Дәлірек айтқанда,
кез келген жаннан осы күнгі кең таралған гастрит немесе пиелонефрит табылуы
мүмкін, ал әлгіндей симптомдармен сипатталатын нақтылы ауруды таба қою
қиын. Өйткені, оның себебі былай-аталмыш проблема органикалық сипатта емес,
ол неғұрлым психологиялық реңкте. Сондықтан, адамның тәнін емес, бұл ретте
адамның жанын емдеу керек. Қысқасы, ондай депрессияға бой алдырып, жаны
күйзелген жанға миды магнитті-ырғақты томографиядан өткізудің немесе толық
кардиологиялық зерттелудің қажеті жоқ, оған ең керегі-әуелі психологиялық
ақыл-кеңес, жақындарының жылы қабағы, сосын білікті психологиялық-
терапиялық жәрдем.
Балалар өте сезімтал және аурушаң болып келеді. Кез-келген маңызды
емес себептерге қажиды. Бұл әсіресе қиналған жағдайлар МДМ-ге (Мектепке
дейінгі мекемеде) барған кезде жүреді. Сондықтан баланы МДМ-ге ерекше
дайындау қажет.
Үлкен серпімділік (тез дамудың темпін қамтамасыз етеді).
Баланы ерте жастан оқыту процесін мөлшерден тыс қолдануға болмайды,
бұл баланың нервтік жүйесіне әсерін тигізеді. Бала белгілі бір уақытта
білімді игере алмайды немесе білімді сезінуді жоғалтады.
Оқытудың негізі баланың даму қабілетіне сай болу қажет:
- Өсу
- Қабылдау
- Есту және көру қабілеті
- Салыстыру
- Теңестіру
- Айқындау және т.б.
Физикалық және нервтік-психикалық дамудың өзара байланысы [9; 56 б.].
Жоғары бағытталған реакция (білімпаз, білуге ынталану) баланы
қозғалысқа итермелейді, сондай-ақ бұл баланың ақыл-ойына әсер етеді (тек
қана көру емес, сонымен қатар ұстап көру және оның не, не үшін, неге т.б.
сөздерді түсінуге).
Ерте жастағы кезеңде ерекше орынды ЭМОЦИЯ иемденеді.
- Олар тек қана бірқалыпты болу керек;
- Мұнда үлкендердің рөлі бағаланбайды;
- Бала эмоциясының ерте қалыптасуы: ата-анасымен, құрдастарымен және
т.б. адамдармен өзара қарым-қатынасы;
- Баланың эмоциялық ортасының дұрыс тәрбиеленуі, болашақта қоғамда
бейімделе алады;
- Бала ерте жаста тез сенгіш, еш мүлткісіз айтқандарға сенеді,
үкендердің көңіл-күйін жеңіл сезінеді және дауыс ырғағына әсер етеді.
- Тікелей байланыс жүргізіледі:
Қалыпты эмоцияның арасында, жақсы көңіл-күйде, жақсы физикалық дамуда
және жеке үйлесімді қалыптасуда.
Адамның қоғамдық қатынас жүйесіндегі орны мен әлеуметтік ортаның
ықпалының өзі, адамның жас ерекшелігіне орай қолданылады. Бұл, өскелең жеке
тұлғаны мақсатты бағытпен қалыптастыру жағдайын ұйымдастыруды қажет етуін
анықтайды. Адамның тұлға ретінде қалыптасуында жеткіншектік кезең маңызды
орын алады. Бұл жас кезеңінің, адамның тұлға ретінде қалыптасуындағы ерекше
маңыздылығы, 10-16 жастағы баланың дамуындағы саналы өзгерістерге
байланысты. Бұл жастағы бала, жаңа әлеуметтік тәжірибесін меңгеріп, жаңа
қоғамдық қатынасқа және байланысқа түсе бастайды. Қатынас жүйесіндегі
жеткіншектің орны өзгеруі, әрекеттің жаңа аспектілерінің дамуына
байланысты. Әрекеттің бұл жаңа аспектілері, осы жас кезеңінің ерекшелігіне
тән жаңа өзара байланыс, қарым-қатынас жүйесін тудырады.
Дегенмен, психикалық дамудың әр кезеңіндегі, жеткіншек үшін маңызды
болып әрекеттің негізгі типі саналады. Жеткіншектің тұлғалық дамуының
қайнар бұлағы негізгі әрекетпен ғана шектелмеген, сол негізгі әрекет оның
бойында маңызды өмірлік қажеттіліктерді қалыптастырып, өскелең ұрпақтың
бейнесін анықтайды [10; 77 б.].
Баршамызға мәлім адамзат биологиялық жан иесі болғандықтан бала
дүниеге келгенде әлеуметтік нормаға сай емес, яғни мүмкіндігі шектеулі
екендігі анықталып жатады. Адамзат дамуының өркениетті әрқашан бала жасының
есеюіне байланысты соматикалық, сенсомоторлық, эмоциналдық және психика
жағынан қалыс қалуы, әдетте жастық кезеңінен біліне бастайды. Оның
себептері түрлі факторларға байланысты, ең басты фактор әлеуметтік жағдай,
экология, ақпараттық, экономикалық, демографиялық, гигиеналық және ішкі
биологиялық ортаның салдарынан. Бала ана құрсағында жатқанда осы аталған
келіспеушіліктер ереже бойынша бала дизонтогенеза яғни қалыс қалып дүниеге
келуіне бірден бір себебін тигізеді. Баланың іште жатып даму кезеңіне
мидың зақымдануы, нерв жүйесінің, сезу органдарының, тірек қимылдарының,
зат алмасудың, инфекциялық, эндокриндік және анасында бар аурулардың
барлығы жүктілікті ауырлатады.
Әртүрлі патогендік ішкі және сыртқы факторлар өз әсерін тигізеді,
баланың функционалдық және морфологиялық нерв жүйесінің өзгеруіне алып
келеді.
Осыған орай баланың әрбір сатыдағы дамуы есептеледі, яғни қазіргі және
одан кейінгі дамуы.
Эмбрионалдық кезінде организм қоршаған ортаның жағымсыз факторларына
берілгіш келеді. Осы кезеңде ауытқуда іштен қалыптасып келетін генетикалық
жүйенің қателіктері білінеді. Баршаға мәлім, 30 пайыздан 60 пайызға дейінгі
эмбриондар әрі қаарй өмір сүре алмағандықтан, дүниеге келмей жатып түсіп
қалады.
Туылу процесінде бала қатысты тәуелсіздік қабылдайды, баланың нервтік
жүйесі таң қаларлық икемділігімен айрықшаланады, маңызыд анатомиялық
аутықуды білдіреді, егер баланы қоршаған орта жақсы қалыптасқан жағдайда.
Оның ауытқуы бірден білінбейді. Осындай жақсы ортаны ұйымдастыру яғни
баланың жағдайын жасау диагностикана ертелету, дер кезіндегі абилитация
немесе реабилитация, балаларға дәрігерлік-педагогикалық және психологиялық
қолдау көрсету оларға рационалды тәрбие беру мен оқыту, сондай-ақ өз-өзіне
деген сенімділікті мүмкіндігінше дамытады.
Баланың өмірдегі бірінші жылы қоршаған ортаға бейімдеу болып табылады.
Баланың ммүкінідктері қоршаған ортаны қабылдауы және қоғамдық ортада өмір
сүруі. Бірінші жылдағы өмірі ең басты дамуы сенсорлық және моторлық
функциялары, психикалық процестің қалыптасу базасы. Сенсомоторлық даму
қоршаған заттардың танымдық түрлерін олардың қажеттіліктерін,
айырмашылықтарын түсінуге, білуге үйретеді.
Баланың өмірі жаңа жағдайда туа біткен механимзді қамтамасыз етеді. Ол
нерв жүйесінің белгілі бір дайындығымен яғни ағзаны сыртқы дүниеге бейімді
етіп дүниеге келеді. Дүниеге келгеннен кейін ағзаның негізіг жүйесінің
жұмыстарын қамтамасыз ететін рефлекстер пайда болады. Жаңа туылған сәбиде
мына рефлекстерді бақылауға болады қорғану, айну, ұмтылу бағдарлау, сору
т.б. Аталған рефлекстер мен ұйымдастырылған қозғалыстар барған сайын
жойылады. Сәбидің ауытқуы немесе туа біткен рефлекстері болмағандықтан, бас
миы мен омыртқа миы өз жұмысын атқара алмайды, алайда осы рефлекстерге
жауап беретін мүшелер [112. 45; 75 б.].
Ана құрсағындағы баланың миының пісіп жетілуі кезеңінде дұрыс дамуына
қажетті жағдай жасалуы керек-сезіну мүшелерінің тұрақты талпынысқа шақыру,
сыртқы әлемдегі белгілерді қабылдауы үшін.
3-4 аптаның бірінші айында бір затқа тоқталып қарау қалыптасады. Осы
уақытта есту қабілеті дамиды бір затқа тоқталып қарау бақыланады, яғни тек
қатты дыбысқа емес ересек адамның да дыбысына белгі беру.
1 айдан 3 айға дейінгі кезеңде балада көру және есту анализаторы
дамиды. Бір затқа қараудың ұзақтығы ұлғаяды, өз бетінше көзді бұру
басталады, белгісіз бір кеңістікте дыбыстарды іздейді. Көру қабілеті
қоршаған ортаны танып біле бастайды және адамдар мен қарым қатынасқа
бейімеледі.
Келесі айларда баланың түрлі қимылдары анық реттеледі сонымен қатар
қимылдау жүйесі қалыптасады. Бала өз бетімен қимылдауды меңгереді.
Аффектінің психоаналитикалық концепциясын психологиялық дамыту.
2-3 жаста баланың психологиялық сөйлеу қабілеттілігі негізделеді, өз
бетімен жүру қалыптасады. Бұл кезең тәрбиемен білімнің көптеген қиын
қалыптасуыдың негізгі себебі қоршаған әлеммен қарым-қатынас және әртүрлі
жағымсыз жағдайларды қабылдау уақытының ұлғаюынан. Ақпараттың
дефициттілігі, күнбе күнгі бір сарынды жағдай, баланың дұрыс қалыпатсуына
тікелей кедергі болады, психикасын кешіктіреді.
3-5 жасқа дейін коммуникативтік спектр функциялары дамиды сөйлеуге
бейімделеді. Үлкендермен тез тіл табыса алады.
6-10 жас аралығындағы екінші өсу кезеңі басталады. Фиизкалық және
психологиялық даму тез дамиды. 7-8 жаста денедегі бұлшық еттер тез қарқын
алады, он жасқа келгенде баланың моторикалық және координация қимылдары
ересек адамның процестерімен теңеледі. Нервтік жүйе осы өзгерістерді қатты
білдіртеді. 10 жаста бас сүйегі өз дамуын тоқтатады [123. 57; 63 б.].
Әлем ғалымдары мүмкіндігі шектеулі балалардың отбасында тәрбиеленуінің
маңызы зор екендігін байқайды. Отбасы мен білім ордасының бірін-бірі
толықтырып, тәрбиелеуі олардың қоғамдық пайдалы қызметке тез бейімделуін
және мамандық таңдауға септігін тигізетінін байқады. Оның үстіне мұндай
жарымжан балалардың құқығы халықаралық заңдылықтармен қоғалған. Мүмкіндігі
шектеулі балалардың тәрбиесі бір-біріне қарама-қарсы екі ұғымнан тұрады.
Олардың бір түрі-шеттетілгендер, янғи ата-анасы баланы жан-жақты,
материалдық жағынан толық қамтамасыз етеді. Ал, оның ішкі әлеміне үңіліп,
рухани қажеттіліктеріне терең бойлай бермейді. Тіпті кейде, баланы
жазалайды. Мұндай отбасындағы балалар іштей күйзеліске түседі. Ата-
аналарының сүйіспеншілігіне, махаббатына қақымыз жоқ деп ойлайды. Олардың
көңіл-күйі түсіп, сенімсіздік пайда болады. Осыдан келіп балалардың тіл
дамуында, тәрбиесінде депрессияға тән көрінәістер пайда болады.
Психологиялық шеттету баланың интеллектуалдылығына кері әсерін тигізеді,
білім деңгейін тежейді. Екінші бір жағдай-баланы шектен тыс қамқорлыққа
алу. Ата-аналар бала алдындағы кінәсін сезініп, оны тым бос ұстап
еркелетеді, кез-келген өтінішін орындауға тырысады. Мұндай атмосферада
өскен бала бұйығы келеді. Өз-өзіне сенімсіз, әлжуаз болып өседі. Мұндай
балалар әлеуметтік даму жағынан түрлі қиындықтарға тап болады.
Баланың өсіп-өнуіне отбасындағы қалыпты жағдайдың әсері мол. Сондай-
ақ, олардың достарымен араласуының пайдасы да шаш етектен. Ата-аналар
тағдырының осынау бақытсыз сыйына қарап, құр қол жайып отырып алмауы керек.
Қандай жағдайда да мүгедек балаға қол ұшын беруге дайын болулары қажет.
Отандық және әлемдік тәжірибе көрсеткеніндей, мүгедек балалардың тәрбиесі
ата-аналар мен мамандардың бірлесе байланыста болып тәрбиеленуі баланың
жетіліп дамуына ықпалды келеді. Отбасы баланың қалыптасуына, алғашқы қадам
жасауына жәрдемдесуі тиіс. Оның ер жетуіне жан-жақты ықпал ететін
әлеуметтік топ мүмкіндігі шектеулі баланың өсіп-өнуіне, жетіле дамуына,
отбасы мүшелеріне тікелей байланысты. Сондықтан, мүмкіндігі шектеулі бала
дүниеге келе қалған жағдацда оның тәрбиесіне отбасының әр бір мүшесі
жауапты. Өйткені, мұндай балалардың отбасында көптеген проблемаларды өзімен
бірге ала келеді. Алғаш рет ата-ана қорқынышты диагнозды естігенде олады
үрей билейді. Одан кейін өздерін кінәлі санау басталады. Ауру бала
отбасындағы әрбір ұрыс-жанжалды ауыр қабылдап, іштей күйзеліске түседі.
Баланы өз қатарластарынан кейін қалуы, шектен тыс қамқорлық, оған
аяушылықпен қарау әлеуметтік жағынан бейімделуіне кедергі туғызып, ол көп
жағдайда патологиялық дерттердің бастауына жол ашады. [13; 48 б.11.16-17]
Балалардың ақыл-ой дамуындағы жеңіл ауытқулар психикалық дамудың
тоқтап қалуы деп аталатын терминмен сипатталады. Бұл жағдайдың негізгі
себебі бала миының әлсіз түрдегі органикалық зақымдануы немесе іштен туа
біткен, туылы кезінде және өмірінің бастапқы кезеңдерінде болған жағдайлар
болып табылады. Сонымен қатар, дамудың тоқтап қалуы жоғарғы жүйке жүйесінің
ауруларымен, созылмалы соматикалық жағдайлармен, бас мидың жарақаттануымен,
эндокриндік жүйенің бұзылуымен байланысты болуы ықтимал.
В.Г.Степанова, В.А.Крутецкий мінез-құлықтағы мәселесін қарастыра келе,
оқушыларды екі қатарға бөледі:
Бірінші қатарға адамгершілік дамуында және мінез-құлқында, шашамен
алғанда өте үлкен емес ауытқушылықтары бар оқушыларды жатқызады, олар-
тәртіпсіз, жалқау, қыңыр, дөрекі, өтірікші балалар. Тәртіптілік өзіне және
басқаларға деген жоғарғы талап қоюшылық, киіміндегі тазалық және жинақылық
сияқты және т.б. көрсеткіштерден айқындалады. Тәртіпті емес мінез-құлықты
осыған қарама-қарсы көрсеткіштерден: жұмыстан жалтарып кетуге тырысу,
берілген тапсырманы орындамау, адал еместік, өзінің жеке қызығушылықтарын
достарының арасында жүзеге асыруға тырысу, үнемі тәртіпті бұзуынан және
т.б. байқалады.
Екінші қатарға жеке акцентуациясында және мінез-құлқында қиындығы бар
балаларды жатқызады.
Үйлесімдік типтегі балалар барлық жеке қасиеттері қалыптасқандығымен
сипатталады, олардың қиналыс және қауіп-қатерлік сияқты психологиялық
факторлары іс жүзінде қалыс қалады. Олар интеллектің жоғары деңгейіне ие
болады, көпшіл, өзіне сенімді, орындалатын жұмысқа адал ниетпен кіріседі,
өзінің мінез-құлқына ойдағыдай баға береді.
Әлеуметтік-болжамды типіне жататын балалар үйлесімді тип сияқты
жекеліктің тұрақты құрылысына ие болады, бірақ оларда жағдайда байланысты
өте күшті тәуелділік, өзін қоршаған ортамен сәйкестендіруге тырысушылық,
дұрыс мінез-құлық мөлшерін сақтап, іс-әрекет жасауға деген қажеттіліктері
өзгешеленеді.
Үстем типіндегі балалардың айрықша ерекшелігі дербестік, тәуелсіздік,
өзін-өзі сендіруге тырысушылық. Олар өздеріне өте сенімді, тәуекел жасауға
бейім тұрады және әлеуметтік батылдыққа ие болады.
Қауіп-қатерлі типтегі балаларға жоғары эмоционалдық тұрақсыздық, тым
мазасыздану, қауіп-қатерлік төменгі стрестік, тұрақтылық тән.
Әсерленгіш типтегі балаларға жасқаншақтық пен ұялшақтық тән. Бұл
типтегі балалар үшін өрескелдік, жылылықтың болмауы, басқалардың күлуі,
психо-травмды жағдай болып табылады.
Интровертивті типтегі оқушылардың тұйық, жанасымы кем балалар. Олар
үшінбіреулермен байланысқа түсу қиындық тудырады.
Инфантивті типтегі балалардың эмоционалды-еріктік сфералары
жетілмегендіктен, өзіндік шешім қабілдаудағы сезім дәрменсіздігі,
қорғансыздығы көрінеді.
Бала көп жағдайда өзін дұрыс ұстамайды, ол оның тәрбиесіздігінен,
қажетті позитивті білімінің, дағдысының, ақылының қалыс қалуынан, қараусыз
қалу, қоршаған ортаның теріс ықпалының, соның нәтижесінде әлеуметтік-
психологиялық дезадаптациясының дамуынан, т.б. көрінеді. Балаға мұғалімнің,
ата-аналарының немқұрайлығының өршуі, құрбы-құрдастарымен өзара қарым-
қатынастарының дұрыс болмауы қоғамда қиын баланың көбеюіне әкеліп соғуда.
Отандық психологияда адамды тұлға деп-қоғамның субъектісі ретінде оның
қарым-қатынасқа түсу жүйесін сипаттайды [14; 27 б.].
Қиын балалардың психологиялық ерекшеліктері теориялық тұрғыда
талқыланады. Бұл мәселеленің ары қарай талқылануына үлес қосқан
зерттеушілер қатары да біршама.
Бастауыш мектеп кезеңі баланың жеке басының әрі қарай қалыптасуы үшін
аса маңызды рөл атқарады. Оның өмірінде мектеп табалдырығын аттаған күннен
бастап айтарлықтай өзгерістер пайда болады, бала үшін жетекші орын алатын
оқу әрекеті қалыптасады.
Баланың жеке қасиеттерінің, психикасының дұрыс дамып жетілуі үшін
педагогтік ұжымдардың кәсіптік білгірлігі, ата-аналардың саналы көзқарасы
және осы принциптерге негізделген мектеп пен отбасы арасындағы тығыз одақ,
нәтижелші жұмыс қажет.
А.Д.Савченко өзінің еңбектерінде,жағымсыз қылықтар өзінен -өзі
туындамайды,олар арам ниеттің нәтижесі,ал оның тамыры дұрыс құрылмаған
тәрбиеде екенін атап көрсетті.
Жағымсыз қылықтар,соған сәйкес мінез-құлықтарының
еркелік,қиқарлық,эмоционалды тұрақсыздық түріндегі қылықтары басым
балаларды түбегейлі оқып тануға Е.Д.Белова өз еңбегінде атап көрсетті. Оның
зерттеу жұмысының мақсаты-балалардың аффективті мінез-құлықына толыққанды
талдау жасай отырып, жағымсыз мінез-құлықтарды жою жолдарын көрсету.
Зерттеу барысында жинаған материалдары автоды мынадай қорытындыға әкелді
[15; 67 б.]. Мысалы:
- талап қоюдың жүйелілігі мен дәйектілігінің қалыс қалуы.
- ата-ана тарапынан бақылаудың болмауы.
-шамадан тыс еркелету.
Л.Ф.Островская өз зерттеулерінде балалардың жас ерекшелік және
психофизикалық ерекшеліктеріне, оларды дұрыс тәрбиелеуге байланысты деп
тұжырымдайды.
В.Д.Шадриков негативті мінез-құлық ерекшеліктері дұрыс құрылмаған
тәрбиенің нәтижелі болуы мүмкін.Олай болса эмоционалдық қызбалы және
танымдық,қозғалыс іс-әрекетінің нәтижесі,оның темпераменті мен жүке
әрекетінің туа біткен жеке ерекшеліктеріне байланысты болады.
Р.В.Овчарова және басқа ғалымдардын зерттеулерімен келісе отырып,бала
мінез-құлқының себептерін жалпы мынадай топтарға жатқызуға
болады.Әлеуметтік –педогогикалық қараусыз қалу,бала өзінің жағымсыз
қылықтарымен өзін көрсете алмайды. Терең психикалық ауытқушылығы бар
отбасыларда қарым-қатынасының дұрыс болмауы себепші болады.
Балалардың жасын әртүрлі кезеңдерге бөлуде олардың іс-әрекетінің түрлі
сатылардан өтуіне, анатомиялық-физиологиялық және психологиялық дамудың
өзгешеліктеріне бір-бірінен ажыратпай, бәрін бірге алып қарастыру қажет.
Қазақ педагогикасы мен психологиясында оқу-тәрбие жұмыстарының тәжірибесіне
сүйене отырып мына төмендегі кезеңдерді белгілеуге болады. Алғашқы балалық
шақ, яғни балабақша жасындағы балалар (туғаннан 3 жасқа дейін), мектеп
жасына дейінгі балалар (3-тен 7 жасқа дейін), кіші мектеп жасындағылар (7-
ден 11 жасқа дейін), орталау мектеп жасындағы оқушылар (11-ден 14 жасқа
дейін), орта мектеп жасындағы оқушылар (14-тен 18 жасқа дейін). Әрбір
кезеңге енетін балалардың өздеріне лайықты тиісті анатомиялық,
физиологиялық және психикалық өзгешеліктер болады.
Жаңа туған нәрестенің өмірлік мұқтаждықтары үлкнедер арқылы ғана
қанағаттандырылып отырылады. Баланың әрекеттерінде адамға тән белгілер әлі
пайда болмаған. Дәл мағынада онда әлі де адамдық әрекет те жоқ. Оның
әрекеттері тәннің жаңа дүниеге келіп, онымен алғашқы қарым-қатынас жасаумен
байланысты пайда болған, еріксіз өздігінен болатын, шартсыз рефлекстік,
яғни инстинктік әрекеттер. Алғашқы балалық жасында баланың тіке тұрып жүре
бастауы мен тілі шығуының нәтижесінде айналасындағы дүниемен тікелей өзі
қарым-қатынас жасай бастауы, сөйтіп айналасындағы дүниені өзінің тәжірибесі
арқылы тани бастауы оның бұрынғы қарым-қатынастарын кеңейте түседі. Ол
дүниені кеңірек танып, оның психикалық әрекеттері де белсенді түрде дами
бастайды. Ол өзінің айналасындағы адамдармен және заттармен қарым-
қатынастарын ерікті түрде ұйымдастыра алып, өз әрекетіне қатынасатын
заттарға зейіндерін аударуды олардың қимылдарын байқауды үйренеді.
Айналасындағы қоршаумен күнделікті қатынасу нәтижесінде баланың психикалық
әрекеттері дифференциалданып, олардың ой-өрістері кеңейеді. Баланың тілі
шығып, өзі басқалардың тілін ұға бастаған соң, онда үлкендердің
әңгімесінен өз қоршауында жоқ заттар жөнінде көрнекті елестетулер пайда
болады. Тілдің шығуы баланың өз талабын басқаларға түсіндіруге де
мүмкіншілік туғызады.
Дені сау адамдардың аффектісінен психикасы ауруға шалдыққан адамдардың
аффекттерін ажырату қажет. Мұндай аффекттер ми қабығы мен қабық асты
орталықтарының байланысы бұзылғандықтан, екінші сигнал жүйесінің
реттеушілік ролі кемігендіктен болады. Аффекттерді тәрбиелеу адамның жеке
басын тәрбиелеумен тығыз байланысты мәселе.
Аффектің бір түрі-стресс қазіргі күндері өте жиі кездеседі. Адамның
жүйке жүйесі эмоциялық жағдайларда өте көп қабылдаған кезде өте күшті және
ұзаққа созылған психологиялық әсердің көрсеткіші ретінде стресс пайда
болады. Егер стресс өте жиі және ұзақ болса, ол адамның психологиясына да
денсаулығына да зиян келтіреді. Жүрек, қан-тамыр және ас қорыту жүйесінің
ауруларына кері әсерін тигізеді.
Құмарлық-адамның ойы мен әрекетінің негізгі бағытына із қалдыратын
күшті, терең, тұрақты эмоция. Құмарлық өзінің қоғамдық мәнімен бағаланады.
Егер ғылым мен өнерге, еңбекке құмарлықты ұнамды десек, дүние құмарлық, бақ
құмарлық, ойын құмарлықты ұнамсыз құмарлық деуге болады. Құмарлық кісіге
жүк артады, міндеттілік туғызады, міндет борышты етеді, бұлар еңбекке
жүктейді, еңбек ғылым мен өнерге ашылған жол-деп Абай адамға қажетті
құмарлықтың психологиялық табиғатын жақсы көрсетсе, А.С. Пушкин Сараң
сері драмасында Альберттің образы арқылы құлқынын ақша тескен адамның
құмарлығын былайша суреттейді.
Құштарлық-тек адамзатқа ғана тән өте күрделі сапасы жағынан өзіндік
ереекшелігі көп эмоциялық жағдай. Құштарлық белгілі бір адамға, қызметке,
затқа байланысты болады. Құштарлық обьектісі адам болуы мүмкін. С. Л.
Рубинштейннің пайымдауынша құштарлық дегеніміз- адамның бүкіл ой сезімінің
күшінің бір мақсатқа бағытталуы.
Сезімдердің ерекшелігі-олардың актив және пассив болып бөлінуінен
көрінеді. Адамға күш беріп, әрекетке ұмтылдыратын көтеріңкі сезімдер мен
эмоцияларды стеникалық, ал бұлардың баяу солғын түрлерін астеникалық деп
атайды. Біріншісіне: жауапкершілік, жолдастық, достық, айбаттылық тағы
басқалар жатса, екіншісіне: уайым, енжарлық, көңілсіздік тағы басқа
сезімдер жатады. Бұл жерде мынадай бір жағдай есте болсын. Түрлі нақтылы
жағдайлардың ретіне қарай адамдарда бір сезімнің өзі бірде қуатты, бірде
әлсіз болып көрінуі мүмкін. Мәселен, қорқыныш сезімі кейде бір адамның
буынын боастып. Пәрменсіз етсе, енді бірде қауіп-қатерге қарсы тұрғызатын
айбаттылыққа (күшті сезім) ауысуы мүмкін.
Адам көңіл күйінің ерекше көріністері стресс және дистресс болып
табылады. Стресс сөзі ағылшын тілінен аударғанда-зорлану, қысым жасау
деген мағынан білдіреді. Стрестік күй соңғы 30-35 жыл ішінде ғылым мен
техниканың, өнер мен білімнің тасқындап дамуына орай және экологиялық
жағдайдың қолайсыздығына байланысты адамда пайда болған эмоция мен
сезімдердің көрінісі, дене еңбегі мен ақыл-ой көрінісі арқылы атқарылатын
іс-әрекеттің шиеленісті әрі қауіпті жағдайында өте шапшаң және жауапты
шешім қабылдау. Мұндай жайттар эмоция туғызады. Адам осындай стрестік
күйдің психологиялық ерекшеліктерін біліп, оған бейімделуі қажет. Бұл күй
ғарышкер, ұшқыш, түрлі электр, жылу қуаттарын өндіретін станция
операторлары мен автокөлік жүргізушілердің қимыл -әретктетерінде ғана емес,
ұжым басшыларының, оқушылардың сынақ-емтихан қабылдаушы ұстаздардың да
күнделікті қызметінде жиі кездесіп отырады.
Стрестің физиологиялық негізі-американдық физиолог У.Кенноның
гомеостазис туралы ілімі мен Канада ғалымы Г.Сельннің организмнің сыртқы
күшті тітіркендіргіштерге өздігінен икемделіп қорғану жөніндегі зерттеуі.
Стрестік жағдай адамның мінез-құлқына да күшті әсер етіп, қалыпты
жағдайларға ауытқуға ұшыратады, ол бей-берекет қимыл-қозғалыстар жасайды
[16; 70 б.]. Адамның психикалық процестері-қабылдау мен ес, зейін әдеттен
тыс қателіктер жібереді. Адам ашушаң, қызба болады. Мұндай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz