Оңтүстік Қазақстан облысындағы мақта шаруашылығының қазіргі жағдайы мен даму тенденциясы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 МАҚТА ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Агроөнеркәсіптіктік құрылымдардың мәні мен маңызы ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Оңтүстік Қазақстан экономикалық аймағының дамуындағы мақта шаруашылығының рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
2 ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНДАҒЫ МАҚТА ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН ЖӘНЕ ДАМУ БЕТАЛЫСЫН ТАЛДАУ
2.1 Оңтүстік Қазақстан облысында мақта шаруашылығыгың қазіргі жай.күйін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
2.2 Мақта шаруашылығының негізі . шаруа қожалықтарын қолдау жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
2.3 Мақта кластерін ұйымдастырудағы баға белгілеудің маңызы ... ... ... ... 36
3 ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНДА МАҚТА ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ ДАМУ ТЕНДЕНЦИЯСЫ
3.1 Оңтүстік Қазақстан облысыныда мақта шаруашылығының даму бағыты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50
3.2 Мақта шаруашылығындағы шикізаттық базаны дамытудың келешегі ... .53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .66
1 МАҚТА ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Агроөнеркәсіптіктік құрылымдардың мәні мен маңызы ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Оңтүстік Қазақстан экономикалық аймағының дамуындағы мақта шаруашылығының рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
2 ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНДАҒЫ МАҚТА ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН ЖӘНЕ ДАМУ БЕТАЛЫСЫН ТАЛДАУ
2.1 Оңтүстік Қазақстан облысында мақта шаруашылығыгың қазіргі жай.күйін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
2.2 Мақта шаруашылығының негізі . шаруа қожалықтарын қолдау жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
2.3 Мақта кластерін ұйымдастырудағы баға белгілеудің маңызы ... ... ... ... 36
3 ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНДА МАҚТА ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ ДАМУ ТЕНДЕНЦИЯСЫ
3.1 Оңтүстік Қазақстан облысыныда мақта шаруашылығының даму бағыты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50
3.2 Мақта шаруашылығындағы шикізаттық базаны дамытудың келешегі ... .53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .66
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Аумақта экономикалық реформаларды жүзеге асыруда кейбір объективті және субъективті себептерге байланысты мақта шаруашылығымен айналысатын өңірдің табиғи-климаттық жағдайы, суармалы жердің ерекшеліктері және мамандандырылуы, тағы басқалар ескерілмеген. Осындай себептердің нәтижесінде мақта кешенінде шаруашылықты ұйымдастырудың біртұтас экономикалық механизмін қалыптастыру баяу жүзеге асырылуда.
Қазақстанның Оңтүстігінде негізінен техникалық дақыл – мақта өсіріледі. Оның жер көлемі 200 мың гектардан артық суармалы жерді алып жатыр, жалпы ауыл шаруашылық өнімі құрылымындағы құны бойынша оның үлесі 40% артық. Ілгеріде колхоз, совхоздарға тиісті жер және мүлік жекешелендіруден соң бөлінген пайыз үлестері өлшемдерінің негізінде құрылған шаруа (фермер) қожалықтары ұсақ тауарлы болып қалыптасқан.
Егістік жер көлемінің ұсақтығы (2-3-5га) оның контурларының шектеулі болуы, негізгі құралдардың және қаржының, жалпы өнімнің одан алынатын табыс мөлшерінің аздығы қазіргі замандағы бәсекелестікті арттырудың негізі болып тұрған инновациялық жаңалықтарды, техникалық жетістіктерді, жоғары өнімділікпен жұмыс атқаратын техниканы агроөндіріске кең түрде өндіру әлеуеті арасында қарама-қайшылықтар туындатып отыр. Сондай-ақ ұсақ тауарлы шаруа (фермер) қожалықтары қаржы тапшылығынан жаңа техниканы сатып алуға немесе лизингке алуға, озық технологияны қолдану мүмкіндіктеріне де ие емес. Ұсақ агроқұрылымдарға қымбат бағалы техниканы сатып алу мен оны пайдалану экономикалық жағынан тиімсіз. Себебі техниканы жылдық нормативтік жүктемемен қамтамасыз ету, тиімді пайдалану проблемалары туындайды. Бірқатар агротехникалық операциялар ескі қарапайым әдістермен көбінесе тозығы жеткен техника күшімен немесе қол еңбегімен орындалады. Осыған орай олар дер кезінде, толық көлемде және сапалы орындалмайды. Артық өндірістік шығындар жұмсалады, еңбек өнімділігі және өндірістің соңғы нәтижелері төмен көрсеткіштермен аяқталады.
Тауар өндірушілердің шағын формалары өзін-өзі қаржыландыру арқылы ұдайы дамыған өндірісті ұйымдастыруға және бәсекеге қабілетті болуға дәрменсіз болып қалыптасқан.
Осындай өндірістік – экономикалық қарама-қайшылықты оңтайлы шешудің жолы: шаруа (фермер) қожалықтарын өз еріктерімен біріктіру арқылы ірілендіру, яғни орта және ірі параметрлі шаруашылық бірліктеріне айналдыра отырып, жаңа техниканы, технологияны қолданудың өндірістік-экономикалық әлеуетін нығайту проблемаларын қарастыру.
Біздің зерттеулеріміз бен ізденістеріміздің мақсаты – суармалы жерге мамандандырылған мақта шаруашылығындағы ұсақ агроқұрылымдарды біріктіру арқылы оңтайландырудың (ірілендірудің) ұйымдық-экономикалық негіздері мен мақта саласындағы типтік шаруашылықтар моделінің жобасын ұсыну.
Қазақстанның Оңтүстігінде негізінен техникалық дақыл – мақта өсіріледі. Оның жер көлемі 200 мың гектардан артық суармалы жерді алып жатыр, жалпы ауыл шаруашылық өнімі құрылымындағы құны бойынша оның үлесі 40% артық. Ілгеріде колхоз, совхоздарға тиісті жер және мүлік жекешелендіруден соң бөлінген пайыз үлестері өлшемдерінің негізінде құрылған шаруа (фермер) қожалықтары ұсақ тауарлы болып қалыптасқан.
Егістік жер көлемінің ұсақтығы (2-3-5га) оның контурларының шектеулі болуы, негізгі құралдардың және қаржының, жалпы өнімнің одан алынатын табыс мөлшерінің аздығы қазіргі замандағы бәсекелестікті арттырудың негізі болып тұрған инновациялық жаңалықтарды, техникалық жетістіктерді, жоғары өнімділікпен жұмыс атқаратын техниканы агроөндіріске кең түрде өндіру әлеуеті арасында қарама-қайшылықтар туындатып отыр. Сондай-ақ ұсақ тауарлы шаруа (фермер) қожалықтары қаржы тапшылығынан жаңа техниканы сатып алуға немесе лизингке алуға, озық технологияны қолдану мүмкіндіктеріне де ие емес. Ұсақ агроқұрылымдарға қымбат бағалы техниканы сатып алу мен оны пайдалану экономикалық жағынан тиімсіз. Себебі техниканы жылдық нормативтік жүктемемен қамтамасыз ету, тиімді пайдалану проблемалары туындайды. Бірқатар агротехникалық операциялар ескі қарапайым әдістермен көбінесе тозығы жеткен техника күшімен немесе қол еңбегімен орындалады. Осыған орай олар дер кезінде, толық көлемде және сапалы орындалмайды. Артық өндірістік шығындар жұмсалады, еңбек өнімділігі және өндірістің соңғы нәтижелері төмен көрсеткіштермен аяқталады.
Тауар өндірушілердің шағын формалары өзін-өзі қаржыландыру арқылы ұдайы дамыған өндірісті ұйымдастыруға және бәсекеге қабілетті болуға дәрменсіз болып қалыптасқан.
Осындай өндірістік – экономикалық қарама-қайшылықты оңтайлы шешудің жолы: шаруа (фермер) қожалықтарын өз еріктерімен біріктіру арқылы ірілендіру, яғни орта және ірі параметрлі шаруашылық бірліктеріне айналдыра отырып, жаңа техниканы, технологияны қолданудың өндірістік-экономикалық әлеуетін нығайту проблемаларын қарастыру.
Біздің зерттеулеріміз бен ізденістеріміздің мақсаты – суармалы жерге мамандандырылған мақта шаруашылығындағы ұсақ агроқұрылымдарды біріктіру арқылы оңтайландырудың (ірілендірудің) ұйымдық-экономикалық негіздері мен мақта саласындағы типтік шаруашылықтар моделінің жобасын ұсыну.
1 Шутьков А. Управление и аграрная политика // АПК: Экономика, управление. – 2000. – Москва. №9. – С.10-16.
2 Дункан Джек У. Основополагающие идеи в менеджменте. Уроки основоположников менеджмента и управленческой практики. / Пер. С англ. – Москва: Дело, 1996. – 272 с.
3 Файоль А., Эмерсон Г., Тейлор Ф., Форд Г. Управление – это наука и искусство. – Москва. – 1992. – 351 с.
4 Веснин В.Р. Основы менеджмента: Учебник. – Москва. – 1997. – 384 с.
5 Галькович Р.С., Набоков В.И. Основы менеджмента. – Москва. – 1998. -189 с.
6 Герчикова И.Н. Менеджмент: Учебник. – Москва. – 1994. – 685 с.
7 Каренов Р.С. Теория и практика менеджмента. – Алматы: Ғылым, 1999. – 264 с.
8 Мескон М.Х., Альберт М., Хедоури Ф. Основы менеджмента. / Пер. С англ. – Москва – 1992. – 702 с.
9 Управление сельхозпроизводством. / Под редакцией Г.И. Будылькина. – Москва: Колос, 1984. – 262 с.
10 Завадский И.С. Управление сельхозпроизводством. – Киев: Высшая школа, 1984. – 311 с.
11 Попов Ю.Н. и др. Управление и планирование в агропромышленном комплексе. – Москва: ВЗФЭИ, 1987. – 81 с.
12 Пиличев П.А., Васильев А.М. Управление сельскохозяйственным производством. – Ленинград: Агропромиздат, 1987. – 270 с.
13 Васильева В.Д., Поликарпов С.В. Совершенствование организации и управления. – Москва: Финансы и статистика, 1986. – 196 с.
14 Попов Н.А. Организация сельскохозяйственного производства. – Москва: Издательство «ЭКСМОС», 2000. – 352 с.
15 Управление агропромышленным комплексом: Учебное пособие / Под ред. Кузнецова В.В. – Москва: ИКЦ «МарТ», Ростов-на-Дону, 2003. – 416 с.
2 Дункан Джек У. Основополагающие идеи в менеджменте. Уроки основоположников менеджмента и управленческой практики. / Пер. С англ. – Москва: Дело, 1996. – 272 с.
3 Файоль А., Эмерсон Г., Тейлор Ф., Форд Г. Управление – это наука и искусство. – Москва. – 1992. – 351 с.
4 Веснин В.Р. Основы менеджмента: Учебник. – Москва. – 1997. – 384 с.
5 Галькович Р.С., Набоков В.И. Основы менеджмента. – Москва. – 1998. -189 с.
6 Герчикова И.Н. Менеджмент: Учебник. – Москва. – 1994. – 685 с.
7 Каренов Р.С. Теория и практика менеджмента. – Алматы: Ғылым, 1999. – 264 с.
8 Мескон М.Х., Альберт М., Хедоури Ф. Основы менеджмента. / Пер. С англ. – Москва – 1992. – 702 с.
9 Управление сельхозпроизводством. / Под редакцией Г.И. Будылькина. – Москва: Колос, 1984. – 262 с.
10 Завадский И.С. Управление сельхозпроизводством. – Киев: Высшая школа, 1984. – 311 с.
11 Попов Ю.Н. и др. Управление и планирование в агропромышленном комплексе. – Москва: ВЗФЭИ, 1987. – 81 с.
12 Пиличев П.А., Васильев А.М. Управление сельскохозяйственным производством. – Ленинград: Агропромиздат, 1987. – 270 с.
13 Васильева В.Д., Поликарпов С.В. Совершенствование организации и управления. – Москва: Финансы и статистика, 1986. – 196 с.
14 Попов Н.А. Организация сельскохозяйственного производства. – Москва: Издательство «ЭКСМОС», 2000. – 352 с.
15 Управление агропромышленным комплексом: Учебное пособие / Под ред. Кузнецова В.В. – Москва: ИКЦ «МарТ», Ростов-на-Дону, 2003. – 416 с.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 МАҚТА ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Агроөнеркәсіптіктік құрылымдардың мәні мен
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . .5
1.2 Оңтүстік Қазақстан экономикалық аймағының дамуындағы мақта
шаруашылығының
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..14
2 ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНДАҒЫ МАҚТА ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН
ЖӘНЕ ДАМУ БЕТАЛЫСЫН ТАЛДАУ
2.1 Оңтүстік Қазақстан облысында мақта шаруашылығыгың қазіргі жай-күйін
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. 18
2.2 Мақта шаруашылығының негізі - шаруа қожалықтарын қолдау
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .30
2.3 Мақта кластерін ұйымдастырудағы баға белгілеудің
маңызы ... ... ... ... 36
3 ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНДА МАҚТА ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ ДАМУ ТЕНДЕНЦИЯСЫ
3.1 Оңтүстік Қазақстан облысыныда мақта шаруашылығының даму
бағыты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
3.2 Мақта шаруашылығындағы шикізаттық базаны дамытудың келешегі ... .53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 66
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Аумақта экономикалық реформаларды
жүзеге асыруда кейбір объективті және субъективті себептерге байланысты
мақта шаруашылығымен айналысатын өңірдің табиғи-климаттық жағдайы, суармалы
жердің ерекшеліктері және мамандандырылуы, тағы басқалар ескерілмеген.
Осындай себептердің нәтижесінде мақта кешенінде шаруашылықты ұйымдастырудың
біртұтас экономикалық механизмін қалыптастыру баяу жүзеге асырылуда.
Қазақстанның Оңтүстігінде негізінен техникалық дақыл – мақта
өсіріледі. Оның жер көлемі 200 мың гектардан артық суармалы жерді алып
жатыр, жалпы ауыл шаруашылық өнімі құрылымындағы құны бойынша оның үлесі
40% артық. Ілгеріде колхоз, совхоздарға тиісті жер және мүлік
жекешелендіруден соң бөлінген пайыз үлестері өлшемдерінің негізінде
құрылған шаруа (фермер) қожалықтары ұсақ тауарлы болып қалыптасқан.
Егістік жер көлемінің ұсақтығы (2-3-5га) оның контурларының шектеулі
болуы, негізгі құралдардың және қаржының, жалпы өнімнің одан алынатын табыс
мөлшерінің аздығы қазіргі замандағы бәсекелестікті арттырудың негізі болып
тұрған инновациялық жаңалықтарды, техникалық жетістіктерді, жоғары
өнімділікпен жұмыс атқаратын техниканы агроөндіріске кең түрде өндіру
әлеуеті арасында қарама-қайшылықтар туындатып отыр. Сондай-ақ ұсақ тауарлы
шаруа (фермер) қожалықтары қаржы тапшылығынан жаңа техниканы сатып алуға
немесе лизингке алуға, озық технологияны қолдану мүмкіндіктеріне де ие
емес. Ұсақ агроқұрылымдарға қымбат бағалы техниканы сатып алу мен оны
пайдалану экономикалық жағынан тиімсіз. Себебі техниканы жылдық нормативтік
жүктемемен қамтамасыз ету, тиімді пайдалану проблемалары туындайды.
Бірқатар агротехникалық операциялар ескі қарапайым әдістермен көбінесе
тозығы жеткен техника күшімен немесе қол еңбегімен орындалады. Осыған орай
олар дер кезінде, толық көлемде және сапалы орындалмайды. Артық өндірістік
шығындар жұмсалады, еңбек өнімділігі және өндірістің соңғы нәтижелері төмен
көрсеткіштермен аяқталады.
Тауар өндірушілердің шағын формалары өзін-өзі қаржыландыру арқылы
ұдайы дамыған өндірісті ұйымдастыруға және бәсекеге қабілетті болуға
дәрменсіз болып қалыптасқан.
Осындай өндірістік – экономикалық қарама-қайшылықты оңтайлы шешудің
жолы: шаруа (фермер) қожалықтарын өз еріктерімен біріктіру арқылы
ірілендіру, яғни орта және ірі параметрлі шаруашылық бірліктеріне айналдыра
отырып, жаңа техниканы, технологияны қолданудың өндірістік-экономикалық
әлеуетін нығайту проблемаларын қарастыру.
Біздің зерттеулеріміз бен ізденістеріміздің мақсаты – суармалы жерге
мамандандырылған мақта шаруашылығындағы ұсақ агроқұрылымдарды біріктіру
арқылы оңтайландырудың (ірілендірудің) ұйымдық-экономикалық негіздері мен
мақта саласындағы типтік шаруашылықтар моделінің жобасын ұсыну.
Агроөнеркәсіптік кешеннің осындай салаларының бірі – мақта
шаруашылығы. Бұл шаруашылық кешен құрылымында болмашы үлес салмаққа ие бола
отырып, тоқыма өнеркәсібін шикізатпен қамтамасыз етеді және экспортқа
бағдарлы өнім шығарады. Қайта құру жылдарында мақта шаруашылығымен
айналысатын кәсіпорындардың еңбек тиімділігі көрсеткіштері елеулі
төмендеді. Өңдеуші кәсіпорындардың өндірістері мен басқармаларының
тиімділігі әзірге мардымсыз деңгейде қалып отыр. Жекелеген аудандарда шитті
– мақта өндірісінің көлемі мен мақталық шығымдылығы төмендеп, мақта өңдеуші
кәсіпорындардың өндірістік және ресурстық әлеуеті бұзылды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Мақта шаруашылығын өңдеумен
айналысатын өңдеуші кәсіпорындардың басқару жүйесін жетілдіру жөніндегі
ғылыми негізді бағыттарын дайындау дипломдық жұмыстың мақсатын
қалыптастырды. Бұл мақсат келесі міндеттерді қою барысында айқындалды:
– нарықтық қатынастардың даму жағдайында агроөнеркәсіптік
кәсіпорындарды тиімді басқарудың теориялық негіздері мен әдістемелік
тәсілдерін зерттеп білу;
– әлемдік мақта нарығының даму заңдылықтары мен бағыттарын айқындау;
– Қазақстандағы мақта шаруашылығының қалыптасқан даму ерекшеліктері мен
интеграциялық өзара байланыстарын оның пайда болу генезисін зерттеу
негізінде анықтау;
– мақта өңдеуші кәсіпорындарды тиімді мемлекеттік басқару мен реттеу
жөнінде ұсыныстар әзірлеу;
– мақта шаруашылығына бағдарланған өндірістік кооперативтер мен
кластерлік жүйенің үлгісін құру;
– мақта өңдеуші кәсіпорындарды басқаруда контроллинг жүйесін зерттеп,
оның принциптерін өндіріске енгізу.
Зерттеудің пәні болып нарықтық экономика жағдайындағы шитті мақтаны
өндіру мен өңдеу саласындағы ұйымдық-экономикалық қатынастар таңдалды.
Зерттеудің нысаны. Оңтүстік Қазақстан облысындағы шитті-мақтаны
өндіруші және өңдеуші кәсіпорындар зерттеу нысаны болып табылады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысының құрылымы кіріспе, үш
тараудан және қорытынды пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады. Әр тарау
бірнеше тармақшадан құралған. Соңында сілтемелер тізімі көрсетілген.
1. МАҚТА ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Агроөнеркәсіптік құрылымдардың мәні мен маңызы
Экономикалық әдебеттерде агроөнеркәсіп кешенінің экономикалық мәнін
түсіндіруде әртүрлі көзқарастар қалыптасқан, оның құрылымын қалыптастыруда
және агроөнеркәсіп кешенін жоспарлау мен басқаруда, біртұтас жүйе ретінде
әдістемені қабылдауда, әр түрлі жанасулар болды. Бұл зерттеулер
агроөнеркәсіп кешенінің күрделі де және шешімін табу өте қажет мәселе
екендігін байқатады. Бірақ, агроөнеркәсіп кешенін біртұтас экономикалық
жүйе ретінде зерттеу әдістемесін дамыту үшін, агроөнеркәсіп кешенінің мәні
мен мақсатын, оның құрамы мен құрылымын, жоспарлау қағидалары мен
көрсеткіштер жүйесін және зерттеу әдістемесін анықтаудың маңызы үлкен.
Агроөнеркәсіп кешені (АӨК) - бұл агроөндірістік интеграциялық бірлесу
үрдісінің дамуының нәтижесі. Бұл үрдістің экономикалық мәні, өндірістік күш
пен өндірістік қатынастардың дамуымен бірге, қоғамдық еңбек бөлінісі
тереңдейді, яғни, кейбір өндірістер және қызметтердің түрлері бөлініп
шығады, және жеке дара өндіріс құрайды. Олар ауыл шаруашылығы үшін
өндірістік құралдар шығаруға, өнімді қайта өндіруге, тасымалдауға, өнімді
сақтауға, оны сатуға маманданады [1].
Сонымен қатар ауыл шаруашылық өндірісінде аймақтар бойынша, жеке затты
(өнімді), немесе оның бөлшегін өндіруге, немесе өндірілетін өнімнің
технологиялық үрдісінің әр бір жеке сатысына маманданады. Қоғамдық еңбек
бөлінісі мен өндірісті мамандандыруды тереңдетудің нәтижесі, ғылыми-
техникалық прогрестің өркендеуіне, еңбек өнімділігнің өсуіне мүмкіндік
жаратады. Сөйтіп, аграрлық салаға тығыз байланысты көптеген тізбектелген
экономикалық салалар пайда болады.
Бірақ, бұл құбылыс өз кезеңінде объективті қиыншылықтар тудырады,
себебі, салааралық байланыстар саны үлкен қарқында өседі, өзара бір-бірімен
байланысты саламен сала арасында, өнім және қызмет ағымдары көбейеді.
Экономикалық объективті даму заңы бұл айтылған қиыншылықтарға қарсы басқа
үрдіс, яғни, алдын бөлек дамыған, өнеркәсіп және ауыл шаруашылық өндірісін
біртұтас жүйе ретінде бірлесіп, бірігіп дамуын қажет етеді.
Агроөнеркәсіп кешенінің қызметтік-салалық құрылымы - бұл кешеннің
түпкілікті мақсатына жету үшін агроөнеркәсіп кешені шеңберінде анықталған
қызметтерді атқаратын және бірігетін салалар мен қызметтер түрлерінің
жиынтығы [2].
Агроөнеркәсіп кешенінің өнімдік құрылымы - бұл түпкілікті өнімнің
нақты түрлерінің сатылас интеграциялық біріккен өндірістерінің жиынтығы. Әр
өнімдік ішкі кешен - бұл түрлі салаларға, сала ішіндегі өнімдерге жататын,
бірақ берілген өнімді алу үшін мамандандырылған өндіріс құрал-жабдықтарын
өндіруден бастап, осы өнімді халыққа өткізумен аяқталатын технологиялық
бірлескен қызметтер түрлерінің өзара байланысты тізбегі.
Кешеннің қызметтік-салалық құрылымын анықтау - даму ауқымын көруге
және шаруашылықтағы оның шекараларын белгілеуге мүмкіндік береді,
бірак қызмет атқару үрдісінде пайда болатын
өзара қатынастардың барлық қиындықтарын толық ашып бере алмайды.
Бұған, өнімдік кешендердің құрылымын анықтау арқылы қол жеткізуге
болады. Бұл жерде түпкілікті өнімнің белгілі түрін дайындауда тығыз
өндірістік-технологиялық байланыстары бар нақты өндірістердің өзара іс-
әрекеттерін мұқият зерделеу маңызды.
Мемлекет аграрлық қайта қалыптастыру барысында жүргізіп жатқан
өндірісті, өңдеуді, өнімді сақтауды және өткізуді ұйымдастыру мен басқару
үрдістерінен толық өзін-өзі алып тастау саясатынан бас тартып АӨК-ң өнімдік
кешендерінің тиімді қызмет атқаруын қамтамасыз ететін нақты іс-әрекеттерге
көшуі тиіс. Бұл мәселелерге мемлекеттің араласу тәжірибесі АҚШ-та, Канадада
табысты қолданылып келеді. АҚШ бидай, жүгері, сонымен қатар, жеміс, көкөніс
және жүзім, оның ішінде соя, бұршақ және шитті мақта өнімдер кешендерін
дамытудың жетекші елі болып есептелінеді.
Агроөнеркәсіп кешеніне Э.Н.Крылатых төмендегідей анықтама береді:
"КСРО агроөнеркәсіп кешені - бұл, дамыған социализм экономикасының
құрылымдық қалыптасуы, негізгі мақсаттары, тұрғындарды ғылыми негізделген
норма деңгейінде азық түліктермен және ауыл шаруашылығы өнімдерімен, немесе
оның орнын босатын шикізаттардан болған жалпы тұтыну заттарымен қажетілігін
қанағаттандыру; тиімді ұлғайтылған ұдайы өндірістің дамуына жағдай жасау;
сонымен қатар біртұтас жоспарлау және басқару жүйесі негізінде ауылдың
әлеуметтік өзекті мәселелерін шешуге жағдай тудыру" [3].
Агроөнеркәсіп кешенінің мәнін негіздеуде агроөнеркәсіп кешенін
оңтайлау және үйлесімді жоспарлауды моделдеуде үлкен үлес қосқан
А.П.Курносовтың еңбегін атап өтсе болады. Ол агроөнеркәсіп кешеніне
келесідей анықтама береді: "Агроөнеркәсіп кешені бұл біртұтас, халық
шаруашылығының өзара байланысты салаларының технологиялық, экономикалық
және ұйымдастырушылық, бүтін жүйесі, негізгі мақсаттары ел тұрғындарын ауыл
шаруашылық шикізаттарынан болған азық-түлік және басқа тұтынушылық
заттарымен тұрақты қамтамасыз ету..." [4].
Қазіргі таңда агроөнеркәсіп кешенін қалыптастыру барысында ел ішіндегі
агроөнеркәсіп кешенінің алдында жаңа мақсаттар мен мәселелер қойылуда. Сол
үшін жоғарғы айтылғандарды ішіне толық қамтитын және АӨК-ін зерттеуде
жүйелі жанасуды есепке алатын агроөнеркәсіп кешенінің белгері мен
мәселелерін анықтау қажет.
Агроөнеркәсіп кешені жүйе ретінде төмендегі қызметтерді қамтиды:
- елдің тұрғындарын ауыл шаруашылық шикізаттарынан болған азық-түлік
және басқа тұтыну заттарымен тұрақты қамтамасыз ету.
- агроөнеркәсіп кешенінің кәсіпорындары жалғасқан жерлерде, ерекше
әлеуметтік инфрақұрылымдық жүйенің қалыптасып, іс жүргізуін қамтамасыз ету.
Агроөнеркәсіп кешенінің негізгі мақсаттары болып:
басқы мақсаты – елді азық-түлік қауіпсіздігінен қамтамасыз ету.
агроөнеркәсіп кешеніндегі салаларды және бөлімдерді тұрақты дамыту.
- агроөнеркәсіп кешенінің тиімді іс-жүргізуін қамтамасыз ету.
Жоғарыдағы белгіленген агроөнеркәсіп кешенінің негізгі
қызметтері мен мақсаттары, оның жүйе ішіндегі ішкі өнімдік кешені мен
аймақтық кешендерінің іс-жүзінде шаруашылық жұмыстарын жүргізудің
мақсаттары мен қызметтерін анықтау үшін негіз болып саналады. Сонымен қатар
бұл оның құрылымдық элементтерін анықтау үшін әдістемелік негіз болып
табылады.
Агроөнеркәсіп кешенінің құрылымы бойынша біртұтас ой-пікір жоқ. Кейбір
ғалымдар агроөнеркәсіп кешенін үш сфераға, басқалары - төрт және кейде бес
сфераға бөледі.
Экономикалық әдебиеттерде көбіне үш сфералық құрылымдық кешен үлгісі
кездеседі. Өнімнің технологиялық өндірілу үрдісінің барысы бойынша
жайғасқан, өндірістік құрал-жабдықтармен қамтамасыз етуден соңғы тұтыну
өнімін шығаруға дейінгі анықталған үш сферадан басқа, агроөнеркәсіп
кешенінің дамуы барысында өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымның да
рөлі өсуде.
Өнімді дайындау, тасымалдау, өнімді сақтау, материалды-техникалық
жабдықтау жүйелері өз кезінде, арнайы маманданған өзіне-өзі ерікті салаға
айналуда. Олардың даму дәрежесі барлық салалардағы негізгі өндірістің іс-
жүзінде тиімді қызмет атқаруына тығыз байланысты. Бұны, агроөнеркәсіп
кешенінің құрамының бір бөлігі ретінде - өндірістік инфрақұрылым кешені деп
бөліп айтсақ болады. Ол, агроөнеркәсіп кешенінің барлық салаларын
байланыстырушы сала болып табылады [5].
Агроөнеркәсіп кешенін аумақтық, аймақтық ерекшіліктеріне қарай
ұйымдастыруға да болады: әрбір ірі экономикалық аудандарда өзіне тән табиғи
және экономикалық жағдайларына байланысты өз агроөнеркәсіп кешені
қалыптасуда, олар аймақтық немесе аумақтық болып қалыптасады.
Агроөнеркәсіп интеграциялық бірлестігінің дамуы және оны зерттеудегі
ғылыми тетік құралдарды жетілдіру, агроөнеркәсіп кешенінің құрылымын бір
жақтама аймақтық немесе салалық деп талдаудың мүмкін еместігін дәлелдейді.
Агроөнеркәсіп кешенінің салалық-қызметтік құрылымы - бұл кешенінің
соңғы мақсаттарына жету үшін оның ауқымында интеграциялық бірлескен және
белгілі қызметтерді атқарушы салалар мен қызмет түрлерінің жиынтығы.
Агроөнеркәсіп кешенінің мақсаттары арасындағы ауылдың әлеуметтік
мәселерін шешу мақсатының болуы, - дейді, Рессей ғалымы Э.Н. Крылатых -
кешен құрамына ауылдағы өндіріс емес саланың бірі әлеуметтік инфрақұрылымды
ендіру қажет екендігін атап өтеді [6].
Агроөнеркәсіп кешенінің салалық-қызметтік құрылымы үш сферадан тұрады,
олар төмендегілер:
I сфера - агроөнеркәсіп кешенінің барлық басқа
сфералары үшін
өндірістік құралдарды өндіру өнеркәсібі, яғни ауыл шаруышылығын, азық-
түлік, ет-сүт өнеркәсібі және өнімді дайындау, сақтау жүйелерін өндірістік
құрал-жабдықтармен қамтамасыз ететін өнеркәсіптік салаларды және сала
ішіндегі бөлімдерді қамтиды.
IІ сфера - тікелей ауыл шаруашылық өндірісі, соның ішінде егін және
мал шаруашылығы және ауыл шаруашылығына өндірістік технологиялық,
агрохимиялық, ирригация-мелиорациялық және ветеринариялық-санитарлық
қызмет атқару және тағы басқалар.
Сферада – ауыл шаруашылық шикізатын қайта өңдеу, соңғы тұтынушыға
кешеннің дайын өнімін өндіру: бұған ауыл шаруашылық шикізатын қайта
өңдейтін жеңіл өнеркәсіп, азық-түлік, ет-сүт, үн-дән өңдеу өнеркәсібі
кәсіпорындары, әлеватор-қойма шаруашылықтары, сауда, қоғамдық тамақ, тұтыну
корпорациясы кәсіпорындары тағы басқалар кіреді.
Агроөнеркәсіп кешенінің, азық-өнімдік құрылымы, өз кезеңінде - бұл,
анық түрдегі соңғы тұтыну өнім өндірісінің тік интеграциалық бірлесу
жиынтығы. Әрбір өнімдік интеграциалық бірлесу, ол өзара байланысты әр түрлі
салаларға қарайтын тізбектегі қызметтер түрі, бір технологиялық процеспен,
сол өнімді өндіру үшін қажетті арнайы өндірістік құралдарды өндіруден
бастап, сол өнімді тұрғындарға сатуға дейінгіні қамтиды. Бұл жерде белгілі
түрдегі соңғы тұтыну өнімін өндіруде, олардың арасындағы болған өндірістік-
технологиялық байланыстарды өте ұқыпты түрде, өзара әсерін зерттеу қажет:
көкөніс және көкөніс-консервісі, жеміс және жүзім-шарап өнімдерін т.б.
Сурет 1 - Агроөнеркәсіп кешенінің құрылымы.
Осындай өндірістік топтар, кейбір соңғы тұтыну өнімін өндіру үрдісінде
кооперациялық бірігу жәрдеміне іс жүзіне асырылуын - өнімдік ішкі кешендер
деп аталады. Өнімдік ішкі кешендерде, біртұтас бір жерден басқару, жалпы
тізбектегі өнім өндірістеріндегі мүмкіншіліктерді анықтауға және жеке дара
өнім өндіруде кездесетін кейбір қателіктердің болмауына алып келеді [7].
Өнімдік ішкі кешендерді дамыту бағдарламасы - мақсатты жанасуды іс
жүзіне асыруға, атқаратын қызметтер мен мәселелерді басқаруды анық
қалыптастыру, оған соңғы өндірілетін өнімнің барлық тік байланысты
салаларда жаңа техналогия сипатына қойылатын бағыты болуы қажет, яғни,
соңғы тұтыну өнімінің көлемін, құрылымын және сапасының негізделінуі,
өнеркәсіп салаларын дамыту көрсеткіштерімен олардың жайғасуын, ауыл
шаруашылығын дамыту, қажетті ауыл шаруашылық шикізаттарының көлемін және
сапасын қамтамасыз ету, өнімдік ішкі кешендегі тізбектерге материалдық-
техникалық қызмет көрсетуді қамтамасыздандыру, өндірістік және әлеуметтік
инфрақұрылымдармен бірге [8], агроөнеркәсіп кешенінің барлық азық-түлік
өндірістік кешендерін өндірістік және өндірістік емес деп бөлсе болады. Бұл
жағдай агроөнеркәсіп кешенін екі үлкен азық-түлік өндіру жүйесі ретінде:
агроөнеркәсіп кешенінің азық-түлік өндіру және агроөнеркәсіп кешенінің азық-
түлік өндірмейтін бөлігі.
Агроөнеркәсіп кешенінің құрамындағы соңғы тұтыну өнімін барынша
анықтау деңгейіне байланысты агроөнеркәсіп кешенінің азық-түлік өндіру
кешенінің құрылымын анықтаушы бірнеше өндіріс кешенін бөліп қараса болады.
Әрбір азық-түлік өндіріс ішкі кешендерінің құрамына кіретіндер, олар:
арнайы маманданған өндіріс құралдарын өндіру өндірісі; ауыл шаруашылығының
маманданған салалары, белгілі түрдегі соңғы тұтыну өнімдерін алуға дейінгі
берілген түрдегі шикізаттардың қайта өңделуі, сонымен қатар, маманданған
көлік, өнімді сақтау жүйелері, маманданған сауда және тағы басқалар.
Инфрақұрылым салалары өндірісті дамытудың жалпы жағдайын қамтамасыз
етеді, оған жол-көлік, буып-түйу шаруашылықтары, байланыс және тағы басқа
инфрақұрылымдық бөлімдер, жеке құрылым ретінде әрбір үш саланың қармағына
кіруі мүмкін. Өндірістік (тікелей өндіріске қызмет атқаратын салалар) және
өндірістік емес (әлеуметтік) инфрақұрылымдар (тұрғындардың өмір сүруіне,
яғни, үй-жай, мәдениет - тұрмыс қызмет көрсету т. б. жалпы жағдай туғызуды
қамтамасыз ету салалары) болып бөлігеді.
Қазіргі таңдағы республика деңгейіндегі аграрлық саясат ауыл
шаруашылық өндірісін дамыту мәселелерін шешуде, жалпы ел экономикасын
тұрақты дамыту көзқарасымен сипатталады. Бүкіл шаруашылық құрылысын, тек
ағымдағы кезеңде емес, алыстағы болашаққа бағдарлай дамытуды алға қояды.
Ауыл шаруашылық өндірісін дамыту бүкіл ел экономикасының үйлесімділік
қызмет атқаруының маңызды шарты. Ұдайы өндіріс үрдісіндегі
ауыл шаруашылықтың ерекше рөлі агроөнеркәсіп өндірісі жүйесіндегі ауыл
шаруашылықтың рөлі мен орнын бағалаудың ұстамдық негізі болып саналады [9].
Ауыл шаруашылығында агроөнеркәсіп өндірістік факторларының басым
бөлігі шоғырланған және онда кешеннің түпкілікті өнімінің заттық негізі
жасалынады. Салааралық үйлесім деректері бойынша 2008 жылы кешенде жалпы
жұмыспен қамтылғандардың 52,2%-ы және кешеннің негізгі қорларының 57,3%-ы
ауыл шаруашылығына келетінін көрсетеді. 2008 жылы 23,1 млн. гектар ауыл
шаруашылық жерлері пайдаланылды, бұлардың бағасы 150,2 млрд. теңгені
құрады. 2008 жылдың басында агроөнеркәсіп кешенінің негізгі өндірістік
қорлары мен материалдық айналым қаражаттарының орташа жылдық көлемі 130,5
млрд. тенге, мүның, 75,6 млрд. теңгесі немесе 63,5 %-ы ауыл шаруашылығында
пайдаланылған. Ауыл шаруашылығы үшін бүгінгі күні, негізгі қорлар мен
өндіріс құралдарың 75,0%-ы өнеркәсіп өндірісінде жасалынады. Мұның, 24,3%-ы
машина жасау және темір өңдеу, тағы соншасы, отын салаларында, 18% химия,
21 %-тамақ, 13%-ы халық шаруашылығының басқа салаларының үлесінде.
Ауыл шаруашылығының, агроөнеркәсіп кешенінің орталық буыны ретіндегі
рөлі, кешенді құраушы салалардың, өндірістік тұтынуындағы ауыл шаруашылық
өнімінің басымды үлесімен бейнеленеді.
Кешенді құраушы салалардың жалпы ағымдағы материалдық тұтыну көлемінде
ауыл шаруашылық өнімі - 43,2%, тамақ өнеркәсібінің тұтыну көлемінде -
40,5%, жеңіл өнеркәсібінде - 24,3 %. Ауыл шаруашылық шикізаттарының үлес
салмағы бұлардың бастапқы өңдеуімен айналысатын салалардың, материалдык
шығындарында жоғарылау. Қоғамдық өнімді, ұлғаймалы ұдайы өндіру үрдісінде,
ауыл шаруашылықтың жалпы өнімін аралық өнімге бөлуде орнықты үйлесімдер
құралды және агроөнеркәсіп кешенінің даму шамасына қарай аралық өнім
үлесінің көбею беталысы анық көрінеді: 1999 жылы - 55,6%, 2008 жылы -
58,9%.
Ауыл шаруашылық өнім өндірісінің артуына байланысты, өндірістік
тұтынылатын өнімнің салмағы оданда жоғарылауы қарқынды көбеюде. Аралық өнім
ретінде пайдаланылатын ауыл шаруашылық өнімінің көлемі 2008 жылы 1999 жылға
қарағанда 65,1% өсті. Ауыл шаруашылық шикізатынан шығарылатын түпкілікті
өнімді жасауда тікелей немесе жанама өнеркәсіптің 45 - тен астам салалары
қатысады [10].
Салааралық байланыстардың дамуы, ауыл шаруашылығының, әсіресе
өнеркәсіпте дайындалған өндіріс құрал-жабдықтарын тұтыну есебінен өсетін
материалдық өндірістік шығындарды өзгертеді.
Индустриалдық еңбектің тез өсуі егіншілік өндірісінде көрнекті
көрінеді, мұндағы шығындардың 45,5% халық шаруашылығының басқа салаларының
үлесіне келеді. Ауыл шаруашылығындағы ғылыми-техникалық үрдіс агроөнеркәсіп
кешенінің барлық салаларының тиісті дамуын алдын-ала анықтайды, себебі, дәл
ауыл шаруашылығында бүкіл кешеннің негізгі міндетін, халықты азық
- түлікпен, өнеркәсіпті ауыл шаруашылық шикізаттарымен, сенімділік
қамтамасыз етуді орындау үшін, негіз құралады. Шын негізінде, ауыл
шаруашылық өндірісінің даму деңгейі және құрылымы агроөнеркәсіп кешенінің
құрамы мен сипатын анықтайды. Бұл жерде агроөнеркәсіп кешенінің құрылымы
елдің аймақтарына сәйкес, елеулі сарапталуы тиіс екендігі ескерілуі қажет.
Қазіргі жағдайда Қазақстандағы экономикалық жаңғырулар өзінің шешуші
кезеңіне енді. Қазірдің өзінде нарықтық қатынастардың жұмыс істеуінің
негізі және тиісті ұйымдық құрылымының өндіріс құлдырауы тоқтатылып және
алға қарай жылжу мүмкіндігі пайда болып, үлкен мақсаттар мен
агроөнеркәсіптік өндіріс дамуының стратегиясы мен тактикасын анықтау
қажеттілігі туды.
Республика Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстанның егемен мемлекет
ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы деген еңбегінде былай деп атап
көрсетті: барлық стратегиялық жоспарлардың алдында агроөнеркәсіп кешенінің
дамуы, оны жүйелі және батыл реформалау келеді. Ауыл, селоны және
агроөнеркәсіптік кешенді дамытудың артықшылықтары туралы" Заң қабылдау да
осы мақсаттарға арналды [11].
Мемлекет басшысының идеяларын, қабылданған заңдар мен Республика
үкіметінің қабылдаған қаулыларын іс жүзіне асыра отырып, Қазақ Ауыл
шаруашылығы ғылымдары академиясының ғалымдары Қазақстан Республикасы
агроөнеркәсіптік кешенін дамытудың 2003-2005 жылдарға және 2007 жылға
дейінгі тұжырымдық Бағдарламасын жасады.
Оны жасау барысы кезінде мынадай көптеген объективтік факторлар еске
алынды:
- материалдың өндіріс сферасындағы нарықтың қатынас заңдары;
- адам тамақтануының ғылыми негізделген нормалары;
- жеңіл және өңдеу өнеркәсібінің шикізатқа деген
қажеттілігі; табиғи аймақтардың потенциальдың биоклиматтық
мүмкіндіктері;
- аграрлық ғылым мен техника жетістіктері;
Бағдарламада жергілікті жағдайда азық-түлік және өнеркәсіп үшін
шикізат өндірудің тиімділігі, сондай-ақ негізгі ауыл шаруашылық өнімдерін
сыртқа шығару және сырттан алу мумкіндіктері ғылыми тұрғыдан объективті
және қатаң түрде талданды.
Тұжырымдық бағдарлама тиісті министрліктер мен ведомстволар, облыстық
әкімдер мен Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинетінің мәжілісінде
сындарлы жағдайда қаралып, Үкіметтің арнаулы қаулысымен мақұлданды. Сөйтіп,
мемлекеттің жаңа аграрлық саясатының негізі қаланды.
Ішкі көздердің есебінен өндіріс құлдырауын тоқтату, экономикалық
жағдайды тұрақтандыру және ауыл шаруашылық өнімін өндіруді арттыруды
қамтамасыз ету жөніндегі кезек күттірмейтін міңдеттерді шешу үшін
Бағдарламада мына төмендегідей шаралар қарастырылған:
1. меншік қатынастарын қайта құру, жекешелендіру тәсілдері
мен қарқыны, бәсекелестік қатынасты дамытуды қамтамасыз ететін көп укладты
экономиканы қалыптастыру және агроөнеркәсіптік өндірістің тиім- ділігін
арттыру жөніндегі экономикалық реформалар бағытына түзетулер енгізу;
2. агроөнеркәсіп кешенінің еркін баға белгілеуге көшуін қамтама- сыз ететін
тиісті қаржылық-несиелік және баға жүйесін, ауылшаруашылығы тауарын
өндірушілер мен өнім ұсынушыларды мемлекеттік қолдаудың әр түрлі тәсілдері
мен әдістерін, монополист - кәсіпорындар өнімінің бағасын шектеуді,
шетелдік инвестицияны тарту және біріккен бизнесті дамыту мәселелерін жасау
және жүзеге асыру;
3. тауар қорларын қалыптастырып, реттеуге мүмкіндік беретін
және соның негізінде рынок сыйымдылығы, баға конъюнктурасы мен
өнімді тиімді пайдалану деңгейін арттыратын агроөнеркәсіп кешенінің
қазіргі заманғы инфрақұрылымын құру;
4. агроөнеркәсіп кешенінің терең құрылымдық жаңғыруын төмендегідей
бағыттарда жүзеге асыру:
Ауыл шаруашылығының жалпы өнімі 38 пайызға өсіп, 772 миллиард теңгеге
жетіп отыр. Соңғы 5 жылда сала орта есеппен 5,7 миллиард теңге табыс көрді,
ал осыған дейінгі бесжылдықта 18,0 миллиард теңге шығынның болғаны баршаға
мәлім. Сондай-ақ, соңғы бесжылдықта кірісті шаруашылықтардың саны - 2
есеге артып, шығынды кәсіпорындардың саны - 1,5 есеге кеміген [12].
Қайта өңдеу саласындағы өсу қарқыны 20 пайызды құрады. 2001 жылмен
салыстырғанда, ірі қара малдың басы - 24,3 пайызға, қойдың саны - 30,8
пайызға, шошқа - 20 пайызға, жылқы - 14,7 пайызға, түйе -22,5 пайызға, құс
- 22,3 пайызға артып отыр.
Асыл тұқымды мал өсіру көрсеткіші де 2 есеге өсті. Саланың негізгі
капиталын жаңартуға 600 миллиардқа жуық теңге немесе 2002 жылмен
салыстарғанда, жыл сайын 7 есеге көп қаражат тартылған. Мемлекеттің 1 теңге
инвестициясына жекеменшік салымдардың 5 теңгесі келгенін айта кету керек.
Екінші деңгейдегі банктердің агроөнеркәсіптік кешенді несиелеу
көрсеткіштері 76 миллиард теңгеден 146 миллиард теңгеге, яғни 1,9 есеге
өсті. Саланы энергиямен қамтамасыз ету көрсеткіші де 17 пайызға артып, 1
комбайнға түсетін маусымдық жүктеме 531 гектардан 310 гектарға азайды.
Қосалқы бөлшектер шығарылымы 2 есеге өсті. 131 селолық несиелік
серіктестік құрылып, олар 13,3 миллиард теңгенің несиелік ресурстарын беріп
отыр. Астық есебінен несие беру тетіктерінің арқасында 30 миллиардтан астам
теңгенің несие қоры берілген. Еліміздің азық-түлік қауіпсіздігі де
қамтамасыз етілді. Нан өнімдерінің өндіріс көлемі тұтынудың ұлттық
стандарттарынан - 4 есеге, картоп бойынша - 2 есеге, көкөністер бойынша -
20 пайызға, күріш - 52 пайызға, сүт - 17 пайызға, ет өнімдері бойынша - 19
пайызға артық. Ауыл шаруашылығы өнімдерінің экспорты импорттан 35 пайызға
асты.
Соңғы 3 жылда ауылдарда саондай-ақ, 280 мыңнан астам жаңа жұмыс
орындары қүрылды, бұл жоспарланған көрсеткіштен 5 есеге көп. 2006-2007
жылдары ауыл шаруашылығы жұмысшыларының орташа айлық номиналдық жалақысы
46,7 пайызға өсіп, 11 978 теңгені құрады. Ал, 2005 жылдың 10 айында бұл
көрсеткіш тағы 39,1 пайызға өсіп отыр [13].
Орман, Су, Жер кодекстері, сондай-ақ агроөнеркәсіптік кешен
саласындағы қатынастарды реттейтін 370-тен астам заң күшіне ие нормативтік-
құқықтық актілер қабылданды. Дамыған елдердің тәжірибелері мен Дүниежүзілік
- сауда ұйымының талаптары ескеріле отырып агроөнеркәсіптік кешенді
мемлекеттік үйлестіру және қолдау жүйесі реттелді.
Агроөнеркәсіптік кешенге республикалық бюджет тарапынан көрсетілген
мемлекеттік қолдаудың көлемі 2,4 есеге артты. Өндірістерге ғылыми жобаларды
енгізу көрсеткіші де 2 есеге өсті. Ауыл шаруашылығы мақсатындағы 156,5 мың
гектар жер жеке меншікке сатылып, осының арқасында Ұлттық қорға 3,2
миллиард теңге қаражат түсті [14].
Нарықтық экономиканының талаптарына сәйкес табиғат пайдалану, орын, аң
аулау, балық аулау және су шаруашылықтары салаларындағы қатынастар жүйесі
қайта құрылды, аң ауланатын жер-сулардың 37,2 пайызы жеке меншік
шаруашылықтарға ұзақ мерзімге жалға берілді, олар өз кезегінде, аң аулау
шаруашылықтарын дамытуға және 1140 адамнан тұратын қорық күзетшілері
қызметін құруға 300 миллионға жуық теңге инвестиция салды.
Бүгінде еліміздегі суары арналарының 4 пайызы - республикалық, пайызы
- коммуналдық, 36 пайызы - жеке меншікте. Арал-Сырдария алыбындағы су
жағдайын жақсарту жөніндегі жұмыстар жүргізілді. Көкарал бөгеті пайдалануға
берілгеннен кейін Кіші Аралдың аумағы 217 шаршы шақырымға кеңейіп, ондағы
су көлемі - 3 шаршы шақырымға жетіп отыр. 2006 жылдың жазына қарай Кіші
Арал өзені судың жобалық көлемін - 27 текше шақырымды жинайды деп күтілуде.
Сондай-ақ, Селолық аумақтарды дамытудың мемлекеттік бағдарламасын
жүзеге асыруға 121,6 миллиард теңге жұмсалды. Оның 40,5 миллиард теңгесі -
республикалық бюджеттен, 53,8 миллиард теңге - жергілікті бюджеттен, 27,2
миллиард - басқа қаржы көздеріне аударылды. Осы қаражаттардың есебінен
ауылдық жерлерде 4200-ге жуық әлеуметтік-мәдени тұрмыстық нысандар мен
инженерлік инфрақұрылымдар салынды, қайта жөндеуден өткізілді, 94 елді
мекенге газ берілді, 600 шақырымнан астам жол жөндейден өткізілді, 579
шақырым электр желісі тартылды.
Соңғы 2 жылда экологиялық тиімсіз және экономикалық болашағы жоқ деп
танылған 261 селолық елді мекен жабылды. Бірақ, есесіне селолық елді
мекендердегі даму әлеуеті жоғары халықтың саны 260 мыңға көбейді.
Ауыз су бағдарламасы жүзеге асырыла бастағалы бері, яғни 4 жылда 50
миллиард теңгеден астам қаржы игерілді. Бұл қаражаттың 55 пайызға жуығы -
республикалық бюджет пен сыртқы займдардың үлесіне тисе, 35 пайызы -
жергілікті бюджеттің, 10 пайызы - шаруашылық іс жүргізуші субъектілердің
қаражаттары. Осының арқасында 4,5, миллион адам халқы бар 1500-ге жуық елді
мекеннің ауыз су пайдалану жағдайы жақсартылды. Осы игі істердің арқасында,
халықтың өткір ішек ауруларымен ауыру деңгейін 2001 жылмен салыстырғанда,
27,7 пайызға азайту мүмкін болып отыр.
* Республиканың табиғи аймақтарының биоклиматтық потенциалын
олардың экологиялық жүйе талаптарына, экономикалық мақ- саткерлігіне, өзін-
өзі қамтамасыз етуіне, негізгі ауыл шаруашылық
дақылдары егіс көлемі құрылымының әлемдік рынок конъюнктурасына
сәйкестендірілуі;
ауыл шаруашылығындағы мал басының генетикалык потенциалын әрбір табиғи
аймақтағы жем-шөп базасының мүмкіндіктеріне орай толық пайдалану;
* агроөнеркәсіп кешенінің өндірістік негізгі қордағы қажеттіліктерін
қанағаттандыру мақсатында ауыл шаруашылық машиналарын жасау салаларын құру;
* қуаты және орналасуы жағынан тиімді өңдеу
өнеркәсібінің кәсіпорындар жүйесін қалыптастыру;
- экономиканың және жеке меншіктің пайда болуын есепке ала
отырып, селодағы әлеуметтік инфрақұрылымды дамыту;
- агроөнеркәсіптік кешен араласатын жүйелердің барлық элементтерінің
экологиялық қауіпсіздігіне экономикалық, құқықтық және техника-
технологиялық кепілдік беретін жүйелер құру.
1.2 Оңтүстік Қазақстан экономикалық аймағының дамуындағы мақта
шаруашылығының рөлі
Қазақстанның мақта шаруашылығын өркендетуге Елбасымыз Нұрсұлтан
Әбішұлы Назарбаев көптеген жеңілдіктер беріп, өз үлесін қосып отыр. Мақта
шаруашылығы Қазақстан Республикасы экономикасының дамуының бірден – бір
көзі болып отыр. Республикамыздың экономикасы шапшаң дамуда. Қазақстан
келешектегі үш жыл ішінде экономикалық бағыты өте жоғары 8 – 8,5 пайызға
көтеріледі – деп болжауда. Яғни бұл еліміздің болашақтағы экономикасы үшін
жақсы көрсеткіш. Қазақстанның экономикасын одан әрі жандандыру үшін
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев 2005
жылдың 6 шілдесінен бастап заңды түрде Оңтүстікте Арнайы экономикалық
аймақты ашты. Бұл құрылған арнайы экономикалық аймақ тек Оңтүстік
Қазақстан облысы ғана емес, республика экономикасына да өзінің оң ықпалын
тигізеді деген үміт мол.
Арнайы экономикалық аймақтың негізгі мақсаты мақта өңдейтін жоғары
технологиялық өндірісті, өнеркәсіптің тоқыма және тігін саласын кешенді
дамытуды, сондай-ақ Қазақстанның әлемдік шаруашылық байланыстар жүйесіне
белсенді түрде кіруін көздейді. Арнайы экономикалық аймаққа кіретін
мекемелер толық істеген жағдайда нақты болжамдарға сүйенетін болсақ,
облыста жыл сайын орта есеппен 1 млрд. АҚШ долларының өнімі өндірілетін
болады. Оңтүстік өңіріндегі істер, жарқын көріністер елімізде ауыл
шаруашылығына қатысты ұсталынып отырған саясаттың дұрыстығын, әрі
өміршеңдігін тағы да дәлелдей түседі [15].
Құрылған Оңтүстік арнайы экономикалық аймаққа Сайрам өлкесінен 200
га жер бөлініп, жоғары технологиялық 15 мақта тоқыма өндіріс орындарын
ашып, 6000 – ға жуық адамды жұмыспен қамту көзделіп отыр. Сонымен қатар
500,0 млн. доллар көлемінде инвестиция тартып, әлемнің алдыңғы қатарлы
өндірістік құрал-жабдықтармен жасақталу қарастырылуда. Арнайы экономикалық
аймақта істейтін тоқыма кәсіпорындары қосымша құн салығынан,
коорпоративтік, жер және мүліктік салықтан толық босатылады. Арнайы
экономикалық аймақтың негізгі міндеті облыста өндірілетін 150,0 мың тонна
мақта талшығының кемінде 100,0 мың таннасын қайта өңдеп, дайын өнімге дейін
жеткізу.
Қазақстан Республикасы үкіметінің резервінен Оңтүстік арнайы
экономикалық аймағын құруға және Оңтүстік арнайы экономикалық аймағының
дирекциясы мемлекеттік мекемесінің қызметін қамтамасыз етуге 821,4 млн.
теңге қаражат бөлініп отыр.
Оңтүcтік арнайы экономикалық аймағы туралы бірнеше төмендегідей ережелер
бар.
1. Осы ережеге қоса беріліп отырған жоспарға сәйкес Оңтүстік арнайы
экономикалық аймағы Оңтүстік Қазақстан облысының Сайрам ауданының
аумағында орналасқан. Арнайы экономикалық аймағының аумағы 200 гектарды
құрайды және Қазақстан Республикасы аумағының ажырамас бөлігі болып
табылады.
2. Арнайы экономикалық аймағы: тоқыма өнеркәсібін, атап айтқанда ,
дайын бұйымдар өндірісін дамыту. Қазақстан Республикасы экономикасының
әлемдік шаруашылық байланыстар жүйесіне кіруін жандандыру: дайын тоқыма
өнімдерін өндіру үшін әлемдік сауда маркерлерін өндірушілерді тарту: жоғары
технологиялық өндірістерді құру, өндірілетін тоқыма өнімдерінің сапасын
жақсарту мен түр-түрін көбейту мақсатында құралады.
3. Арнайы экономикалық аймағының қызметі Қазақстан Республикасының
Конститутциясымен, Қазақстан Республикасындағы арнайы экономикалық
аймақтар туралы 1996 жылы 26 қаңтардағы Қазақстан Республикасының заңымен,
осы ережемен және Қазақстан Республикасының өзгеде нормативтік құқықтық
актілерімен реттеледі. Егер Қазақстан Республикасы бекіткен халықаралық
шартта Қазақстан Республикасының арнайы экономикалық аймақтар туралы
заңнамасында көрсетілгеннен өзгеше ережелер белгіленсе, онда халықаралық
шарттың ережесі қолданады.
4. Арнайы экономикалық аймағының аумағындағы салық салу Қазақстан
Республикасының салық заңнамасымен реттеледі.
5. Арнайы экономикалық аймағының аумағындағы негізгі қызмет түрлері
мыналар болып табылады.
1) Мақта – мата жіптерін және тоқыманың барлық түрін дайындау;
2) Тоқыма өндірісі;
3) Әрлеу – бояу өндірісі;
4) Дайын тоқыма бұйымдар өндіру;
5) Трикотаж және шұлық – ұйық бұйымдарын өндіру;
6) Трикотаж пуловер, кардиган және соған ұқсас бұйымдарды өндіру;
7) Арнайы киім шығару;
8) Сырт киім шығару;
9) Іш киім шығару;
10) Өзге де киімдер мен керек – жарақтар шығару;
11) Бизнес – жоспарды жобалау – сметалық құжаттаманы әзірлеуді құрылыс -
монтаж жұмыстарын жүргізуді, арнайы экономикалық аймағының аумағын
абаттандыру жөніндегі жұмыстарды қамтитын арнайы экономикалық аймағының
қазіргі заманғы инфра құрылымын қалыптастыру [16].
Осы Оңтүстік Қазақстанда “Оңтүстік” арнайы экономикалық аймақты дамыту
бойынша инвестициялық қызметті ұйымдастыру жөніндегі одан арғы шаралар.
- 2006 жылға арналған инвестициялық мүмкіндіктерді таныстыру жөніндегі
ақпараттық жұмыстар жоспарын әзірлеу.
- Ірі әлеуметтік инвесторлармен тұсау кесерлер мен таныстыру
жұмыстарын жүргізу.
- 2006 жылдың бірінші жартысында әлеуметті шетелдік және отандық
инвестордың қатысуымен Оңтүстік Қазақтсан облысында 2- ші халықаралық
конференция өткізу.
- Қазақстанның халықаралық мақта қауымдастығына кіруі жөніндегі
мәселені пысықтау.
- Әлеуетті инвестормен олардың негіздемелік келісімдерге қол қоя
отырып, АЭА – ға нақты қатысуы мәселесін пысықтау.
- АЭА дирекциясының инвестициялық компанияларымен бірлескен іс-қимыл
жоспарын дайындау.
- Әлеуетті инвестордың қызметін ескере отырып, “Оңтүстік” АЭА – ны
дамытудың 2015 жылға дейінгі бағдарламасын дайындау.
Осы “Оңтүстік” арнайы экономикалық аймағын дамытуға 500 млн. АҚШ
долларына жуық жеке инвесторлар тарту күтіліп отыр. Арнайы экономикалық
аймақ аумағында жіп иіру, тоқыма және тігін кәсіпорындарын салуға қатысуға
бірқатар ірі отандық және шетелдік компаниялар ниет білдіріп отыр. Арнайы
экономикалық аймақ құру және мақта-тоқыма кластерін қалыптастыру мынадай
мүмкіндіктерді береді.
- қосымша 5000-нан астам жұмыс орнын қамтамасыз ету;
- кластерге қатысушылардың іс-әрекетіне қызмет көрсету үшін қосалқы
өндірістерді дамыту;
- Мақта талшығынан түпкілікті бұйымдар жасау кезінде қосалқы құнды
ұлғайту есебінен жалақы деңгейін көтеру;
- Қазақстандық мақтаны өңдеу үлесін дайын бұйымдарда арттыру;
- Жаңа өндірістер құру есебінен бюджеттік түсімдерді ұлғайту.
Осы мүмкіндіктердің нәтижесінде облыстың бар мақтасы бүгінге дейін 150-
170 млн. доллар табыс әкелсе, мақта – мата кластерін дамытуға арналған
арнайы экономикалық аймақ негізінде 1 млрд. долларға дейін табыс таба
алады. Сонда, осы салада жұмыс істейтін 1 млн-ға жуық адамның еңбегі
ақталмақ. Бұл диқан жағдайын жақсартуға арналған кезекті бір шара.
Мемлекеттің бағдарламасы бойынша жердің соры шайылып, дренаждар жүргізіліп
жатыр. Үкімет басшылары келешекте “Оңтүстік ауыл шаруашылық секторы
Қазақстандағы ірі қозғаушы күшке айналады” , деп отыр. Өткен 2005 ж.
қыркүйек айында Алматы қаласында өткен халықаралық “Текстиль – Экспо”
көрмесінде “Оңтүстік” арнайы экономикалық аймағының тұсау кесуін өткізген
болатын. Сондай-ақ қазан айында Сингапурде өтетін әлемдегі ең үлкен ІТМА
көрмесінде қатысуға келді. Бүгінгі күнде отандық және шетелдік
инвесторлардан ұсыныстар түсуде. Олар - әлемге белгілі Риттер, Пиканоль,
Санко, Холдинг, тағы да сол сияқты компаниялар [17].
Жаңа экономикалық аймақтың құрылуы - Оңтүстік Қазақстан өңірінің
тарихындағы бұдан бұрын болмаған жағдай.
Негізгі мақсат – Елбасының сенімін ақтау. Жастар көп олардың ұмтылысы
мықты. Бұл іске белсене араласқан жаңа толқын өкілдері тарихтың осы бетін
ашуға атсалысқандарын мақтан тұтады. Құрылған арнайы экономикалық аймақ тек
Оңтүстік Қазақстан облысына ғана емес, Республика экономикасына да өзінің
оң ықпалын тигізеді деген үміт мол.
Жалпы алғанда мақта – еліміздің экономикасын өркендету ісінде зор
маңызы бар өте бағалы дақыл. Сондықтан үкімет басшылары елімізде шитті
мақта өндірісін одан әрі ұлғайтуға ерекше мән береді.
2 ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНДАҒЫ МАҚТА ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН
ЖӘНЕ ДАМУ БЕТАЛЫСЫН ТАЛДАУ
2.1 Оңтүстік Қазақстан облысында мақта шаруашылығының қазіргі жай-күйін
бағалау
Қазақстанда белгілі жағдайларда жүзім, мақта, жүн, тері өңдеу
жөніндегі кластерлерді құруға да және дамытуға да болады. Ол үшін елімізде
шикізат мол, бұрынғы кезде осы өнімдерді өңдеп, олардан дайын өнім
өндіретін кәсіпорындар болғаны да белгілі.
Мысалы, жүзім шаруашылығын алып қарайтын болсақ, 1996 жылы
Қазақстанда жүзім егісінің көлемі 24,9 мың гектар еді, 2012 жылы одан 10,4
мың гектар қалды. Бұл да аз емес және болшақта егістік көлемін кеңейтуге
болады. 1996 жылы Қазақстанда 138,7 мың тонна жүзім жиналды, 2012 жылы 28,0
мың тонна, бір гектардан алынған түсім, тиісінше 80,5 және 29,1 центнер.
Бұдан қазіргі кезде жүзім шаруашылығының құлдырап тұрғаны айқын көрінеді.
Алайда, жүзімнен түрлі-түрлі дайын өнімдер өндіруге болатынын және оларға
сұраныс табылатынын ескерсек, бұл салада шикізат өндіру тез арада өсіп
шыға келетіні анық. Мәселенің түйіні осы салада кластер құруға ынталы
министрліктің, ғылыми-зерттеу мекемелерінің, салаға инвестиция жұмсаушы
қаржы көздері, солардың ынтымақтастығы, бірлестігі болуында. Жүзімнен
шырын, шарап, балалардың арнайы тағамы, медициналық препараттар, тағы басқа
да дайын өнімдер шығаруға болатыны белгілі. Елде шампан өндіретін ірі
кәсіпорын бар.
1932 жылы 10-наурызда құрылған Оңтүстік Қазақстан облысы
еліміздің оңтүстік бөлігінде, Орта Азия елдері мен Қазақстан
Республикасының тоғысында орналасқан. Бұл – екі мың жыл бойы қазақтардың
ежелгі ата-бабалары (сақтар, үйсіндер, қаңлылар, түріктер) мен қазақ
халқының отырықшы және көшпенді мәдениеттері үйлесіп келе жатқан ерекше
аймақ деп есептеледі [18]. Жер көлемі 117,3 мың шаршы километрді
(республикамыздың 4,3 %-ын) құрайды. Облыс Өзбекстан Республикасы мен
еліміздің оңтүстік және батыс аймақтардың қиылысында, өте қолайлы тасымал
(темір және тас жолдары) торабында орналасқан. Жер бедері, негізінен,
жазықты болып келеді. Солтүстігінде - бастапқы шөл Бетпақдала; Шу өзенінің
оңтүстігінде - құмды шөл Мойынқұм; оңтүстік-батысында - Қызылқұм шөлі мен
Шардара жазығы; қиыр оңтүстігінде - Мырзашөл; орталық бөлігінде - Қаратау
жотасы (Бессаз тауы 2176 м); оңтүстік шығысында - Талас Алатауы,
Қаржантау, Өгем жотасы (Сайрам тауы 4238 м) орналасқан.
Қазақстанның мақта егуші жалғыз облысы саналатын Оңтүстік
Қазақстан облысының агроөнеркәсіптік кешенінде мақта шаруашылығына баса мән
беріледі. Мақта өндірісінің деңгейі бойынша облыс ТМД-да Түркіменстан,
Өзбекстан және Тәжікстаннан кейін төртінші орын алады. Халық шаруашылығында
мақта талшығының маңызын асыра бағалау қиын.
Қазіргі уақытта мақта өнімін қолданбайтын халық шаруашылығының бірде-
бір саласы жоқ деп айтуға болады. Жалпы, мақта екі негізгі шикізат түрін -
тоқыма өнеркәсібі үшін талшық және тамақтану үшін өсімдік майын береді.
Соңғы кездері мақтаның жапырағы мен сабағы да, көсектері де өнеркәсіптік
маңыздылыққа ие болды. Бұлардың жіптер, арқандар, қағаздар, лактар және
т.б. дайындалады.
Мақта кластерін дамыту туралы айтар болсақ, бұл тәжірибені біз енді
ғана қолға ала бастадық. Мақта кластері - бұл шикізатты, яғни мақтаны
егуден бастап оны баптап өсіру, жинау, алғашқы және кейінгі өңдеуден
өткізу, одан дайын өнім шығарғанға дейінгі үрдістердің шоғырланған жүйесі
[19].
Мақта елімізде тек оңтүстік өңірде ғана өсірілетін дақыл. Әлемдегі
түрлі талшық өндірісінің 50 %-ын ақ алтын аталатын осы мақта талшығы
құрайды және одан 70-ден аса мата түрі тоқылады. Ал мақта шиттің өзінен 50-
ден астам өнім алынады екен. Қазақстан жылына шетелге 150-160 мың тонна
мақта экспорттап, 165 мың АҚШ доллары көлемінде пайда табады. Шындығын
айтар болсақ, Қазақстанда өсірілген мақтаның 95 %-ы сыртқа шығады деген
сөз. Соқырдың өз бидайын өзіне қуырып бергендей өз мақтамыз өзімізге
бірнеше есе қымбат бағамен дайын импорт тұтыну тауарлары болып оралуда және
шетелдіктердің қалтасын толтыруда.
Пайызбен есептер болсақ, алақанға салуға болатын пайданың 10 %-ы ғана
қалтада қалуда.
Оңтүстік Қазақстан облысында 8 аудан мақта өсірумен айналысады. Осы
мақта дақылының мүмкіндіктерін толық пайдалану мақсатында кластерлік жүйе
қолға алынуда.
Шілденің 6-сы күні 2005 жылы Президент Арнайы экономикалық аймақ құру
жөніндегі Жарлыққа қол қойды. Арнайы экономикалық аймақ үшін Шымкент
қаласынан көрші жатқан Сайрам ауданынан 200 гектар жер бөлінді. Мұнда
мақта өңдеуден бастап, дайын өнім шығаруға дейін жұмыс жасайтын
кәсіпорындар топтастырылды. Мұның жергілікті бюджетке қосар үлесі де
қомақты болды. Мемлекеттің жеңілдігі ретінде бұл аймаққа жол, электр
энергиясы, газ, су, байланыс, канализация секілді коммуналдық қажеттіліктер
бюджет есебінен тартылды. Сондай-ақ міндетті болып есептелетін жер, мүлік,
корпоративті және қосымша құн салығы жеңілдетілді. Мақта кластерінің оңды
іске асуы үшін шаруалар жайы да ұмытылмады. Олар жеңілдетілген несиеге қол
жеткізіп, техника, жанар-жағар май жағынан дотациялық көмек берілді. Осыған
орай, шағын қожалықтардың бірігіп, ірілену саясаты жүзеге асты.
Қазір облыста мақта егумен айналысатын 47 мыңнан астам шаруа
қожалықтары бар. Мақта қабылдап, алғашқы және кейінгі өңдеумен айналысатын
22 компания жұмысын жүргізуде. Былтыр облыс бойынша 219 мың гектарға мақта
талшығы егілсе, биыл жалпы мақта алқабы 204 мың гектарды алып жатыр.
Мақтаарал ауданының өзінде жалпы 131345 гектар суармалы жердің 117808 тек
мақта дақылы өсіріледі.
Бүгінгі таңда шитті-мақта егудегі үлес салмақтың 90%-нан астамы шаруа
қожалықтарының еншісіне тиеді және келешекте мұндай тендеция олардың іс-
әрекеттерін одан әрі кооперациялау мен интеграциялау негізінде сақталады.
ОҚО бойынша Мақтаарал ауданы шитті мақта өндіру мен өңдеуде бірінші орынды
иеленеді. Мақта өсірумен айналысатын шаруашылықтардың көбісі (53,6%)
Оңтүстік Қазақстан облысының Мақтаарал ауданында орналасқан, облыстағы
барлық жиналған шитті мақтаның 54%-ын солардың үлесіне тиеді. Соңғы кездері
Ордабасы ауданының жұртшылық шаруашылықтары да мақташылыққа белсене кірісті
(32,2%) (1-кесте). Бұған 2009 жылы 1 кг. шитті мақта бағасының көтерілуі
себеп болды, бұл бос жатқан егістік алқаптары бар жұртшылық шаруашылықтары
үшін мақта егуге мүмкіншілік жасады. Осылайша, кейбір аудандарда көкөніс
пен бақша дақылдарын егетін жерлерге де мақта егіліп, өнім алынды.
1 кесте – Оңтүстік Қазақстан облысы 2013 жылы мақта егуші құрылымдардың
саны
Барлығы Оның ішінде
Аудан
Ауыл шаруашылықШаруа қожалығы Жұртшылық
Саны % кәсіпорны шаруашылығы
ОҚО-ның мақта егетін аудандары бойынша шитті мақта өндіруші ауыл
шаруашылық құрылымдарын сараптай келе 2012 жылы Сарыағаш ауданында 160 ауыл
шаруашылық кәсіпорынның, ал Мақтаарал ауданында - 18782 шаруа қожалығы мен
116 жұртшылық шаруашылығының болғанын атап өтуге болады.
Мақта шаруашылығы Оңтүстік Қазақстан облысында да, республикада да
жетекші сала болмағанымен, басқа ауыл шаруашылығы дақылдарының ішіндегі ең
ірі экспорттық әлеуеті бар, аса маңызды сала болып табылады. Республикада
бидайдан соң екінші орын алатын мақтаға мұндай көңіл бөлушілік сыртқы
нарықтағы сұранысқа да байланысты. Мақта талшығы тұрақты валюта
кірістерінің түсуін қамтамасыз етеді және қандай да болсын дақылды тауар
өндірушілердің өндірісіндегі алдыңғы қатарлы дақыл ретінде қарастырылады.
Оны 2-кестеден қазіргі кезде мақта шаруашылығымен ОҚО-ның Төлеби және Созақ
ауданынан тыс барлық аудандардың түгел дерлік айналысатынын көруге болады.
2 кесте - Оңтүстік Қазақстан облысындағы мақта жиналған егістік алқабының
ауданы, мың га.
1998 жылмен салыстырғанда 2012 жылы ОҚО-да мақта жиналған егістік
алқабының 86,3 мың га ұлғайғаны көрінеді. Сондай-ақ, басқа жылдарға
қарағанда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 МАҚТА ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Агроөнеркәсіптіктік құрылымдардың мәні мен
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . .5
1.2 Оңтүстік Қазақстан экономикалық аймағының дамуындағы мақта
шаруашылығының
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..14
2 ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНДАҒЫ МАҚТА ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН
ЖӘНЕ ДАМУ БЕТАЛЫСЫН ТАЛДАУ
2.1 Оңтүстік Қазақстан облысында мақта шаруашылығыгың қазіргі жай-күйін
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. 18
2.2 Мақта шаруашылығының негізі - шаруа қожалықтарын қолдау
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .30
2.3 Мақта кластерін ұйымдастырудағы баға белгілеудің
маңызы ... ... ... ... 36
3 ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНДА МАҚТА ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ ДАМУ ТЕНДЕНЦИЯСЫ
3.1 Оңтүстік Қазақстан облысыныда мақта шаруашылығының даму
бағыты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
3.2 Мақта шаруашылығындағы шикізаттық базаны дамытудың келешегі ... .53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 66
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Аумақта экономикалық реформаларды
жүзеге асыруда кейбір объективті және субъективті себептерге байланысты
мақта шаруашылығымен айналысатын өңірдің табиғи-климаттық жағдайы, суармалы
жердің ерекшеліктері және мамандандырылуы, тағы басқалар ескерілмеген.
Осындай себептердің нәтижесінде мақта кешенінде шаруашылықты ұйымдастырудың
біртұтас экономикалық механизмін қалыптастыру баяу жүзеге асырылуда.
Қазақстанның Оңтүстігінде негізінен техникалық дақыл – мақта
өсіріледі. Оның жер көлемі 200 мың гектардан артық суармалы жерді алып
жатыр, жалпы ауыл шаруашылық өнімі құрылымындағы құны бойынша оның үлесі
40% артық. Ілгеріде колхоз, совхоздарға тиісті жер және мүлік
жекешелендіруден соң бөлінген пайыз үлестері өлшемдерінің негізінде
құрылған шаруа (фермер) қожалықтары ұсақ тауарлы болып қалыптасқан.
Егістік жер көлемінің ұсақтығы (2-3-5га) оның контурларының шектеулі
болуы, негізгі құралдардың және қаржының, жалпы өнімнің одан алынатын табыс
мөлшерінің аздығы қазіргі замандағы бәсекелестікті арттырудың негізі болып
тұрған инновациялық жаңалықтарды, техникалық жетістіктерді, жоғары
өнімділікпен жұмыс атқаратын техниканы агроөндіріске кең түрде өндіру
әлеуеті арасында қарама-қайшылықтар туындатып отыр. Сондай-ақ ұсақ тауарлы
шаруа (фермер) қожалықтары қаржы тапшылығынан жаңа техниканы сатып алуға
немесе лизингке алуға, озық технологияны қолдану мүмкіндіктеріне де ие
емес. Ұсақ агроқұрылымдарға қымбат бағалы техниканы сатып алу мен оны
пайдалану экономикалық жағынан тиімсіз. Себебі техниканы жылдық нормативтік
жүктемемен қамтамасыз ету, тиімді пайдалану проблемалары туындайды.
Бірқатар агротехникалық операциялар ескі қарапайым әдістермен көбінесе
тозығы жеткен техника күшімен немесе қол еңбегімен орындалады. Осыған орай
олар дер кезінде, толық көлемде және сапалы орындалмайды. Артық өндірістік
шығындар жұмсалады, еңбек өнімділігі және өндірістің соңғы нәтижелері төмен
көрсеткіштермен аяқталады.
Тауар өндірушілердің шағын формалары өзін-өзі қаржыландыру арқылы
ұдайы дамыған өндірісті ұйымдастыруға және бәсекеге қабілетті болуға
дәрменсіз болып қалыптасқан.
Осындай өндірістік – экономикалық қарама-қайшылықты оңтайлы шешудің
жолы: шаруа (фермер) қожалықтарын өз еріктерімен біріктіру арқылы
ірілендіру, яғни орта және ірі параметрлі шаруашылық бірліктеріне айналдыра
отырып, жаңа техниканы, технологияны қолданудың өндірістік-экономикалық
әлеуетін нығайту проблемаларын қарастыру.
Біздің зерттеулеріміз бен ізденістеріміздің мақсаты – суармалы жерге
мамандандырылған мақта шаруашылығындағы ұсақ агроқұрылымдарды біріктіру
арқылы оңтайландырудың (ірілендірудің) ұйымдық-экономикалық негіздері мен
мақта саласындағы типтік шаруашылықтар моделінің жобасын ұсыну.
Агроөнеркәсіптік кешеннің осындай салаларының бірі – мақта
шаруашылығы. Бұл шаруашылық кешен құрылымында болмашы үлес салмаққа ие бола
отырып, тоқыма өнеркәсібін шикізатпен қамтамасыз етеді және экспортқа
бағдарлы өнім шығарады. Қайта құру жылдарында мақта шаруашылығымен
айналысатын кәсіпорындардың еңбек тиімділігі көрсеткіштері елеулі
төмендеді. Өңдеуші кәсіпорындардың өндірістері мен басқармаларының
тиімділігі әзірге мардымсыз деңгейде қалып отыр. Жекелеген аудандарда шитті
– мақта өндірісінің көлемі мен мақталық шығымдылығы төмендеп, мақта өңдеуші
кәсіпорындардың өндірістік және ресурстық әлеуеті бұзылды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Мақта шаруашылығын өңдеумен
айналысатын өңдеуші кәсіпорындардың басқару жүйесін жетілдіру жөніндегі
ғылыми негізді бағыттарын дайындау дипломдық жұмыстың мақсатын
қалыптастырды. Бұл мақсат келесі міндеттерді қою барысында айқындалды:
– нарықтық қатынастардың даму жағдайында агроөнеркәсіптік
кәсіпорындарды тиімді басқарудың теориялық негіздері мен әдістемелік
тәсілдерін зерттеп білу;
– әлемдік мақта нарығының даму заңдылықтары мен бағыттарын айқындау;
– Қазақстандағы мақта шаруашылығының қалыптасқан даму ерекшеліктері мен
интеграциялық өзара байланыстарын оның пайда болу генезисін зерттеу
негізінде анықтау;
– мақта өңдеуші кәсіпорындарды тиімді мемлекеттік басқару мен реттеу
жөнінде ұсыныстар әзірлеу;
– мақта шаруашылығына бағдарланған өндірістік кооперативтер мен
кластерлік жүйенің үлгісін құру;
– мақта өңдеуші кәсіпорындарды басқаруда контроллинг жүйесін зерттеп,
оның принциптерін өндіріске енгізу.
Зерттеудің пәні болып нарықтық экономика жағдайындағы шитті мақтаны
өндіру мен өңдеу саласындағы ұйымдық-экономикалық қатынастар таңдалды.
Зерттеудің нысаны. Оңтүстік Қазақстан облысындағы шитті-мақтаны
өндіруші және өңдеуші кәсіпорындар зерттеу нысаны болып табылады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысының құрылымы кіріспе, үш
тараудан және қорытынды пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады. Әр тарау
бірнеше тармақшадан құралған. Соңында сілтемелер тізімі көрсетілген.
1. МАҚТА ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Агроөнеркәсіптік құрылымдардың мәні мен маңызы
Экономикалық әдебеттерде агроөнеркәсіп кешенінің экономикалық мәнін
түсіндіруде әртүрлі көзқарастар қалыптасқан, оның құрылымын қалыптастыруда
және агроөнеркәсіп кешенін жоспарлау мен басқаруда, біртұтас жүйе ретінде
әдістемені қабылдауда, әр түрлі жанасулар болды. Бұл зерттеулер
агроөнеркәсіп кешенінің күрделі де және шешімін табу өте қажет мәселе
екендігін байқатады. Бірақ, агроөнеркәсіп кешенін біртұтас экономикалық
жүйе ретінде зерттеу әдістемесін дамыту үшін, агроөнеркәсіп кешенінің мәні
мен мақсатын, оның құрамы мен құрылымын, жоспарлау қағидалары мен
көрсеткіштер жүйесін және зерттеу әдістемесін анықтаудың маңызы үлкен.
Агроөнеркәсіп кешені (АӨК) - бұл агроөндірістік интеграциялық бірлесу
үрдісінің дамуының нәтижесі. Бұл үрдістің экономикалық мәні, өндірістік күш
пен өндірістік қатынастардың дамуымен бірге, қоғамдық еңбек бөлінісі
тереңдейді, яғни, кейбір өндірістер және қызметтердің түрлері бөлініп
шығады, және жеке дара өндіріс құрайды. Олар ауыл шаруашылығы үшін
өндірістік құралдар шығаруға, өнімді қайта өндіруге, тасымалдауға, өнімді
сақтауға, оны сатуға маманданады [1].
Сонымен қатар ауыл шаруашылық өндірісінде аймақтар бойынша, жеке затты
(өнімді), немесе оның бөлшегін өндіруге, немесе өндірілетін өнімнің
технологиялық үрдісінің әр бір жеке сатысына маманданады. Қоғамдық еңбек
бөлінісі мен өндірісті мамандандыруды тереңдетудің нәтижесі, ғылыми-
техникалық прогрестің өркендеуіне, еңбек өнімділігнің өсуіне мүмкіндік
жаратады. Сөйтіп, аграрлық салаға тығыз байланысты көптеген тізбектелген
экономикалық салалар пайда болады.
Бірақ, бұл құбылыс өз кезеңінде объективті қиыншылықтар тудырады,
себебі, салааралық байланыстар саны үлкен қарқында өседі, өзара бір-бірімен
байланысты саламен сала арасында, өнім және қызмет ағымдары көбейеді.
Экономикалық объективті даму заңы бұл айтылған қиыншылықтарға қарсы басқа
үрдіс, яғни, алдын бөлек дамыған, өнеркәсіп және ауыл шаруашылық өндірісін
біртұтас жүйе ретінде бірлесіп, бірігіп дамуын қажет етеді.
Агроөнеркәсіп кешенінің қызметтік-салалық құрылымы - бұл кешеннің
түпкілікті мақсатына жету үшін агроөнеркәсіп кешені шеңберінде анықталған
қызметтерді атқаратын және бірігетін салалар мен қызметтер түрлерінің
жиынтығы [2].
Агроөнеркәсіп кешенінің өнімдік құрылымы - бұл түпкілікті өнімнің
нақты түрлерінің сатылас интеграциялық біріккен өндірістерінің жиынтығы. Әр
өнімдік ішкі кешен - бұл түрлі салаларға, сала ішіндегі өнімдерге жататын,
бірақ берілген өнімді алу үшін мамандандырылған өндіріс құрал-жабдықтарын
өндіруден бастап, осы өнімді халыққа өткізумен аяқталатын технологиялық
бірлескен қызметтер түрлерінің өзара байланысты тізбегі.
Кешеннің қызметтік-салалық құрылымын анықтау - даму ауқымын көруге
және шаруашылықтағы оның шекараларын белгілеуге мүмкіндік береді,
бірак қызмет атқару үрдісінде пайда болатын
өзара қатынастардың барлық қиындықтарын толық ашып бере алмайды.
Бұған, өнімдік кешендердің құрылымын анықтау арқылы қол жеткізуге
болады. Бұл жерде түпкілікті өнімнің белгілі түрін дайындауда тығыз
өндірістік-технологиялық байланыстары бар нақты өндірістердің өзара іс-
әрекеттерін мұқият зерделеу маңызды.
Мемлекет аграрлық қайта қалыптастыру барысында жүргізіп жатқан
өндірісті, өңдеуді, өнімді сақтауды және өткізуді ұйымдастыру мен басқару
үрдістерінен толық өзін-өзі алып тастау саясатынан бас тартып АӨК-ң өнімдік
кешендерінің тиімді қызмет атқаруын қамтамасыз ететін нақты іс-әрекеттерге
көшуі тиіс. Бұл мәселелерге мемлекеттің араласу тәжірибесі АҚШ-та, Канадада
табысты қолданылып келеді. АҚШ бидай, жүгері, сонымен қатар, жеміс, көкөніс
және жүзім, оның ішінде соя, бұршақ және шитті мақта өнімдер кешендерін
дамытудың жетекші елі болып есептелінеді.
Агроөнеркәсіп кешеніне Э.Н.Крылатых төмендегідей анықтама береді:
"КСРО агроөнеркәсіп кешені - бұл, дамыған социализм экономикасының
құрылымдық қалыптасуы, негізгі мақсаттары, тұрғындарды ғылыми негізделген
норма деңгейінде азық түліктермен және ауыл шаруашылығы өнімдерімен, немесе
оның орнын босатын шикізаттардан болған жалпы тұтыну заттарымен қажетілігін
қанағаттандыру; тиімді ұлғайтылған ұдайы өндірістің дамуына жағдай жасау;
сонымен қатар біртұтас жоспарлау және басқару жүйесі негізінде ауылдың
әлеуметтік өзекті мәселелерін шешуге жағдай тудыру" [3].
Агроөнеркәсіп кешенінің мәнін негіздеуде агроөнеркәсіп кешенін
оңтайлау және үйлесімді жоспарлауды моделдеуде үлкен үлес қосқан
А.П.Курносовтың еңбегін атап өтсе болады. Ол агроөнеркәсіп кешеніне
келесідей анықтама береді: "Агроөнеркәсіп кешені бұл біртұтас, халық
шаруашылығының өзара байланысты салаларының технологиялық, экономикалық
және ұйымдастырушылық, бүтін жүйесі, негізгі мақсаттары ел тұрғындарын ауыл
шаруашылық шикізаттарынан болған азық-түлік және басқа тұтынушылық
заттарымен тұрақты қамтамасыз ету..." [4].
Қазіргі таңда агроөнеркәсіп кешенін қалыптастыру барысында ел ішіндегі
агроөнеркәсіп кешенінің алдында жаңа мақсаттар мен мәселелер қойылуда. Сол
үшін жоғарғы айтылғандарды ішіне толық қамтитын және АӨК-ін зерттеуде
жүйелі жанасуды есепке алатын агроөнеркәсіп кешенінің белгері мен
мәселелерін анықтау қажет.
Агроөнеркәсіп кешені жүйе ретінде төмендегі қызметтерді қамтиды:
- елдің тұрғындарын ауыл шаруашылық шикізаттарынан болған азық-түлік
және басқа тұтыну заттарымен тұрақты қамтамасыз ету.
- агроөнеркәсіп кешенінің кәсіпорындары жалғасқан жерлерде, ерекше
әлеуметтік инфрақұрылымдық жүйенің қалыптасып, іс жүргізуін қамтамасыз ету.
Агроөнеркәсіп кешенінің негізгі мақсаттары болып:
басқы мақсаты – елді азық-түлік қауіпсіздігінен қамтамасыз ету.
агроөнеркәсіп кешеніндегі салаларды және бөлімдерді тұрақты дамыту.
- агроөнеркәсіп кешенінің тиімді іс-жүргізуін қамтамасыз ету.
Жоғарыдағы белгіленген агроөнеркәсіп кешенінің негізгі
қызметтері мен мақсаттары, оның жүйе ішіндегі ішкі өнімдік кешені мен
аймақтық кешендерінің іс-жүзінде шаруашылық жұмыстарын жүргізудің
мақсаттары мен қызметтерін анықтау үшін негіз болып саналады. Сонымен қатар
бұл оның құрылымдық элементтерін анықтау үшін әдістемелік негіз болып
табылады.
Агроөнеркәсіп кешенінің құрылымы бойынша біртұтас ой-пікір жоқ. Кейбір
ғалымдар агроөнеркәсіп кешенін үш сфераға, басқалары - төрт және кейде бес
сфераға бөледі.
Экономикалық әдебиеттерде көбіне үш сфералық құрылымдық кешен үлгісі
кездеседі. Өнімнің технологиялық өндірілу үрдісінің барысы бойынша
жайғасқан, өндірістік құрал-жабдықтармен қамтамасыз етуден соңғы тұтыну
өнімін шығаруға дейінгі анықталған үш сферадан басқа, агроөнеркәсіп
кешенінің дамуы барысында өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымның да
рөлі өсуде.
Өнімді дайындау, тасымалдау, өнімді сақтау, материалды-техникалық
жабдықтау жүйелері өз кезінде, арнайы маманданған өзіне-өзі ерікті салаға
айналуда. Олардың даму дәрежесі барлық салалардағы негізгі өндірістің іс-
жүзінде тиімді қызмет атқаруына тығыз байланысты. Бұны, агроөнеркәсіп
кешенінің құрамының бір бөлігі ретінде - өндірістік инфрақұрылым кешені деп
бөліп айтсақ болады. Ол, агроөнеркәсіп кешенінің барлық салаларын
байланыстырушы сала болып табылады [5].
Агроөнеркәсіп кешенін аумақтық, аймақтық ерекшіліктеріне қарай
ұйымдастыруға да болады: әрбір ірі экономикалық аудандарда өзіне тән табиғи
және экономикалық жағдайларына байланысты өз агроөнеркәсіп кешені
қалыптасуда, олар аймақтық немесе аумақтық болып қалыптасады.
Агроөнеркәсіп интеграциялық бірлестігінің дамуы және оны зерттеудегі
ғылыми тетік құралдарды жетілдіру, агроөнеркәсіп кешенінің құрылымын бір
жақтама аймақтық немесе салалық деп талдаудың мүмкін еместігін дәлелдейді.
Агроөнеркәсіп кешенінің салалық-қызметтік құрылымы - бұл кешенінің
соңғы мақсаттарына жету үшін оның ауқымында интеграциялық бірлескен және
белгілі қызметтерді атқарушы салалар мен қызмет түрлерінің жиынтығы.
Агроөнеркәсіп кешенінің мақсаттары арасындағы ауылдың әлеуметтік
мәселерін шешу мақсатының болуы, - дейді, Рессей ғалымы Э.Н. Крылатых -
кешен құрамына ауылдағы өндіріс емес саланың бірі әлеуметтік инфрақұрылымды
ендіру қажет екендігін атап өтеді [6].
Агроөнеркәсіп кешенінің салалық-қызметтік құрылымы үш сферадан тұрады,
олар төмендегілер:
I сфера - агроөнеркәсіп кешенінің барлық басқа
сфералары үшін
өндірістік құралдарды өндіру өнеркәсібі, яғни ауыл шаруышылығын, азық-
түлік, ет-сүт өнеркәсібі және өнімді дайындау, сақтау жүйелерін өндірістік
құрал-жабдықтармен қамтамасыз ететін өнеркәсіптік салаларды және сала
ішіндегі бөлімдерді қамтиды.
IІ сфера - тікелей ауыл шаруашылық өндірісі, соның ішінде егін және
мал шаруашылығы және ауыл шаруашылығына өндірістік технологиялық,
агрохимиялық, ирригация-мелиорациялық және ветеринариялық-санитарлық
қызмет атқару және тағы басқалар.
Сферада – ауыл шаруашылық шикізатын қайта өңдеу, соңғы тұтынушыға
кешеннің дайын өнімін өндіру: бұған ауыл шаруашылық шикізатын қайта
өңдейтін жеңіл өнеркәсіп, азық-түлік, ет-сүт, үн-дән өңдеу өнеркәсібі
кәсіпорындары, әлеватор-қойма шаруашылықтары, сауда, қоғамдық тамақ, тұтыну
корпорациясы кәсіпорындары тағы басқалар кіреді.
Агроөнеркәсіп кешенінің, азық-өнімдік құрылымы, өз кезеңінде - бұл,
анық түрдегі соңғы тұтыну өнім өндірісінің тік интеграциалық бірлесу
жиынтығы. Әрбір өнімдік интеграциалық бірлесу, ол өзара байланысты әр түрлі
салаларға қарайтын тізбектегі қызметтер түрі, бір технологиялық процеспен,
сол өнімді өндіру үшін қажетті арнайы өндірістік құралдарды өндіруден
бастап, сол өнімді тұрғындарға сатуға дейінгіні қамтиды. Бұл жерде белгілі
түрдегі соңғы тұтыну өнімін өндіруде, олардың арасындағы болған өндірістік-
технологиялық байланыстарды өте ұқыпты түрде, өзара әсерін зерттеу қажет:
көкөніс және көкөніс-консервісі, жеміс және жүзім-шарап өнімдерін т.б.
Сурет 1 - Агроөнеркәсіп кешенінің құрылымы.
Осындай өндірістік топтар, кейбір соңғы тұтыну өнімін өндіру үрдісінде
кооперациялық бірігу жәрдеміне іс жүзіне асырылуын - өнімдік ішкі кешендер
деп аталады. Өнімдік ішкі кешендерде, біртұтас бір жерден басқару, жалпы
тізбектегі өнім өндірістеріндегі мүмкіншіліктерді анықтауға және жеке дара
өнім өндіруде кездесетін кейбір қателіктердің болмауына алып келеді [7].
Өнімдік ішкі кешендерді дамыту бағдарламасы - мақсатты жанасуды іс
жүзіне асыруға, атқаратын қызметтер мен мәселелерді басқаруды анық
қалыптастыру, оған соңғы өндірілетін өнімнің барлық тік байланысты
салаларда жаңа техналогия сипатына қойылатын бағыты болуы қажет, яғни,
соңғы тұтыну өнімінің көлемін, құрылымын және сапасының негізделінуі,
өнеркәсіп салаларын дамыту көрсеткіштерімен олардың жайғасуын, ауыл
шаруашылығын дамыту, қажетті ауыл шаруашылық шикізаттарының көлемін және
сапасын қамтамасыз ету, өнімдік ішкі кешендегі тізбектерге материалдық-
техникалық қызмет көрсетуді қамтамасыздандыру, өндірістік және әлеуметтік
инфрақұрылымдармен бірге [8], агроөнеркәсіп кешенінің барлық азық-түлік
өндірістік кешендерін өндірістік және өндірістік емес деп бөлсе болады. Бұл
жағдай агроөнеркәсіп кешенін екі үлкен азық-түлік өндіру жүйесі ретінде:
агроөнеркәсіп кешенінің азық-түлік өндіру және агроөнеркәсіп кешенінің азық-
түлік өндірмейтін бөлігі.
Агроөнеркәсіп кешенінің құрамындағы соңғы тұтыну өнімін барынша
анықтау деңгейіне байланысты агроөнеркәсіп кешенінің азық-түлік өндіру
кешенінің құрылымын анықтаушы бірнеше өндіріс кешенін бөліп қараса болады.
Әрбір азық-түлік өндіріс ішкі кешендерінің құрамына кіретіндер, олар:
арнайы маманданған өндіріс құралдарын өндіру өндірісі; ауыл шаруашылығының
маманданған салалары, белгілі түрдегі соңғы тұтыну өнімдерін алуға дейінгі
берілген түрдегі шикізаттардың қайта өңделуі, сонымен қатар, маманданған
көлік, өнімді сақтау жүйелері, маманданған сауда және тағы басқалар.
Инфрақұрылым салалары өндірісті дамытудың жалпы жағдайын қамтамасыз
етеді, оған жол-көлік, буып-түйу шаруашылықтары, байланыс және тағы басқа
инфрақұрылымдық бөлімдер, жеке құрылым ретінде әрбір үш саланың қармағына
кіруі мүмкін. Өндірістік (тікелей өндіріске қызмет атқаратын салалар) және
өндірістік емес (әлеуметтік) инфрақұрылымдар (тұрғындардың өмір сүруіне,
яғни, үй-жай, мәдениет - тұрмыс қызмет көрсету т. б. жалпы жағдай туғызуды
қамтамасыз ету салалары) болып бөлігеді.
Қазіргі таңдағы республика деңгейіндегі аграрлық саясат ауыл
шаруашылық өндірісін дамыту мәселелерін шешуде, жалпы ел экономикасын
тұрақты дамыту көзқарасымен сипатталады. Бүкіл шаруашылық құрылысын, тек
ағымдағы кезеңде емес, алыстағы болашаққа бағдарлай дамытуды алға қояды.
Ауыл шаруашылық өндірісін дамыту бүкіл ел экономикасының үйлесімділік
қызмет атқаруының маңызды шарты. Ұдайы өндіріс үрдісіндегі
ауыл шаруашылықтың ерекше рөлі агроөнеркәсіп өндірісі жүйесіндегі ауыл
шаруашылықтың рөлі мен орнын бағалаудың ұстамдық негізі болып саналады [9].
Ауыл шаруашылығында агроөнеркәсіп өндірістік факторларының басым
бөлігі шоғырланған және онда кешеннің түпкілікті өнімінің заттық негізі
жасалынады. Салааралық үйлесім деректері бойынша 2008 жылы кешенде жалпы
жұмыспен қамтылғандардың 52,2%-ы және кешеннің негізгі қорларының 57,3%-ы
ауыл шаруашылығына келетінін көрсетеді. 2008 жылы 23,1 млн. гектар ауыл
шаруашылық жерлері пайдаланылды, бұлардың бағасы 150,2 млрд. теңгені
құрады. 2008 жылдың басында агроөнеркәсіп кешенінің негізгі өндірістік
қорлары мен материалдық айналым қаражаттарының орташа жылдық көлемі 130,5
млрд. тенге, мүның, 75,6 млрд. теңгесі немесе 63,5 %-ы ауыл шаруашылығында
пайдаланылған. Ауыл шаруашылығы үшін бүгінгі күні, негізгі қорлар мен
өндіріс құралдарың 75,0%-ы өнеркәсіп өндірісінде жасалынады. Мұның, 24,3%-ы
машина жасау және темір өңдеу, тағы соншасы, отын салаларында, 18% химия,
21 %-тамақ, 13%-ы халық шаруашылығының басқа салаларының үлесінде.
Ауыл шаруашылығының, агроөнеркәсіп кешенінің орталық буыны ретіндегі
рөлі, кешенді құраушы салалардың, өндірістік тұтынуындағы ауыл шаруашылық
өнімінің басымды үлесімен бейнеленеді.
Кешенді құраушы салалардың жалпы ағымдағы материалдық тұтыну көлемінде
ауыл шаруашылық өнімі - 43,2%, тамақ өнеркәсібінің тұтыну көлемінде -
40,5%, жеңіл өнеркәсібінде - 24,3 %. Ауыл шаруашылық шикізаттарының үлес
салмағы бұлардың бастапқы өңдеуімен айналысатын салалардың, материалдык
шығындарында жоғарылау. Қоғамдық өнімді, ұлғаймалы ұдайы өндіру үрдісінде,
ауыл шаруашылықтың жалпы өнімін аралық өнімге бөлуде орнықты үйлесімдер
құралды және агроөнеркәсіп кешенінің даму шамасына қарай аралық өнім
үлесінің көбею беталысы анық көрінеді: 1999 жылы - 55,6%, 2008 жылы -
58,9%.
Ауыл шаруашылық өнім өндірісінің артуына байланысты, өндірістік
тұтынылатын өнімнің салмағы оданда жоғарылауы қарқынды көбеюде. Аралық өнім
ретінде пайдаланылатын ауыл шаруашылық өнімінің көлемі 2008 жылы 1999 жылға
қарағанда 65,1% өсті. Ауыл шаруашылық шикізатынан шығарылатын түпкілікті
өнімді жасауда тікелей немесе жанама өнеркәсіптің 45 - тен астам салалары
қатысады [10].
Салааралық байланыстардың дамуы, ауыл шаруашылығының, әсіресе
өнеркәсіпте дайындалған өндіріс құрал-жабдықтарын тұтыну есебінен өсетін
материалдық өндірістік шығындарды өзгертеді.
Индустриалдық еңбектің тез өсуі егіншілік өндірісінде көрнекті
көрінеді, мұндағы шығындардың 45,5% халық шаруашылығының басқа салаларының
үлесіне келеді. Ауыл шаруашылығындағы ғылыми-техникалық үрдіс агроөнеркәсіп
кешенінің барлық салаларының тиісті дамуын алдын-ала анықтайды, себебі, дәл
ауыл шаруашылығында бүкіл кешеннің негізгі міндетін, халықты азық
- түлікпен, өнеркәсіпті ауыл шаруашылық шикізаттарымен, сенімділік
қамтамасыз етуді орындау үшін, негіз құралады. Шын негізінде, ауыл
шаруашылық өндірісінің даму деңгейі және құрылымы агроөнеркәсіп кешенінің
құрамы мен сипатын анықтайды. Бұл жерде агроөнеркәсіп кешенінің құрылымы
елдің аймақтарына сәйкес, елеулі сарапталуы тиіс екендігі ескерілуі қажет.
Қазіргі жағдайда Қазақстандағы экономикалық жаңғырулар өзінің шешуші
кезеңіне енді. Қазірдің өзінде нарықтық қатынастардың жұмыс істеуінің
негізі және тиісті ұйымдық құрылымының өндіріс құлдырауы тоқтатылып және
алға қарай жылжу мүмкіндігі пайда болып, үлкен мақсаттар мен
агроөнеркәсіптік өндіріс дамуының стратегиясы мен тактикасын анықтау
қажеттілігі туды.
Республика Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстанның егемен мемлекет
ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы деген еңбегінде былай деп атап
көрсетті: барлық стратегиялық жоспарлардың алдында агроөнеркәсіп кешенінің
дамуы, оны жүйелі және батыл реформалау келеді. Ауыл, селоны және
агроөнеркәсіптік кешенді дамытудың артықшылықтары туралы" Заң қабылдау да
осы мақсаттарға арналды [11].
Мемлекет басшысының идеяларын, қабылданған заңдар мен Республика
үкіметінің қабылдаған қаулыларын іс жүзіне асыра отырып, Қазақ Ауыл
шаруашылығы ғылымдары академиясының ғалымдары Қазақстан Республикасы
агроөнеркәсіптік кешенін дамытудың 2003-2005 жылдарға және 2007 жылға
дейінгі тұжырымдық Бағдарламасын жасады.
Оны жасау барысы кезінде мынадай көптеген объективтік факторлар еске
алынды:
- материалдың өндіріс сферасындағы нарықтың қатынас заңдары;
- адам тамақтануының ғылыми негізделген нормалары;
- жеңіл және өңдеу өнеркәсібінің шикізатқа деген
қажеттілігі; табиғи аймақтардың потенциальдың биоклиматтық
мүмкіндіктері;
- аграрлық ғылым мен техника жетістіктері;
Бағдарламада жергілікті жағдайда азық-түлік және өнеркәсіп үшін
шикізат өндірудің тиімділігі, сондай-ақ негізгі ауыл шаруашылық өнімдерін
сыртқа шығару және сырттан алу мумкіндіктері ғылыми тұрғыдан объективті
және қатаң түрде талданды.
Тұжырымдық бағдарлама тиісті министрліктер мен ведомстволар, облыстық
әкімдер мен Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинетінің мәжілісінде
сындарлы жағдайда қаралып, Үкіметтің арнаулы қаулысымен мақұлданды. Сөйтіп,
мемлекеттің жаңа аграрлық саясатының негізі қаланды.
Ішкі көздердің есебінен өндіріс құлдырауын тоқтату, экономикалық
жағдайды тұрақтандыру және ауыл шаруашылық өнімін өндіруді арттыруды
қамтамасыз ету жөніндегі кезек күттірмейтін міңдеттерді шешу үшін
Бағдарламада мына төмендегідей шаралар қарастырылған:
1. меншік қатынастарын қайта құру, жекешелендіру тәсілдері
мен қарқыны, бәсекелестік қатынасты дамытуды қамтамасыз ететін көп укладты
экономиканы қалыптастыру және агроөнеркәсіптік өндірістің тиім- ділігін
арттыру жөніндегі экономикалық реформалар бағытына түзетулер енгізу;
2. агроөнеркәсіп кешенінің еркін баға белгілеуге көшуін қамтама- сыз ететін
тиісті қаржылық-несиелік және баға жүйесін, ауылшаруашылығы тауарын
өндірушілер мен өнім ұсынушыларды мемлекеттік қолдаудың әр түрлі тәсілдері
мен әдістерін, монополист - кәсіпорындар өнімінің бағасын шектеуді,
шетелдік инвестицияны тарту және біріккен бизнесті дамыту мәселелерін жасау
және жүзеге асыру;
3. тауар қорларын қалыптастырып, реттеуге мүмкіндік беретін
және соның негізінде рынок сыйымдылығы, баға конъюнктурасы мен
өнімді тиімді пайдалану деңгейін арттыратын агроөнеркәсіп кешенінің
қазіргі заманғы инфрақұрылымын құру;
4. агроөнеркәсіп кешенінің терең құрылымдық жаңғыруын төмендегідей
бағыттарда жүзеге асыру:
Ауыл шаруашылығының жалпы өнімі 38 пайызға өсіп, 772 миллиард теңгеге
жетіп отыр. Соңғы 5 жылда сала орта есеппен 5,7 миллиард теңге табыс көрді,
ал осыған дейінгі бесжылдықта 18,0 миллиард теңге шығынның болғаны баршаға
мәлім. Сондай-ақ, соңғы бесжылдықта кірісті шаруашылықтардың саны - 2
есеге артып, шығынды кәсіпорындардың саны - 1,5 есеге кеміген [12].
Қайта өңдеу саласындағы өсу қарқыны 20 пайызды құрады. 2001 жылмен
салыстырғанда, ірі қара малдың басы - 24,3 пайызға, қойдың саны - 30,8
пайызға, шошқа - 20 пайызға, жылқы - 14,7 пайызға, түйе -22,5 пайызға, құс
- 22,3 пайызға артып отыр.
Асыл тұқымды мал өсіру көрсеткіші де 2 есеге өсті. Саланың негізгі
капиталын жаңартуға 600 миллиардқа жуық теңге немесе 2002 жылмен
салыстарғанда, жыл сайын 7 есеге көп қаражат тартылған. Мемлекеттің 1 теңге
инвестициясына жекеменшік салымдардың 5 теңгесі келгенін айта кету керек.
Екінші деңгейдегі банктердің агроөнеркәсіптік кешенді несиелеу
көрсеткіштері 76 миллиард теңгеден 146 миллиард теңгеге, яғни 1,9 есеге
өсті. Саланы энергиямен қамтамасыз ету көрсеткіші де 17 пайызға артып, 1
комбайнға түсетін маусымдық жүктеме 531 гектардан 310 гектарға азайды.
Қосалқы бөлшектер шығарылымы 2 есеге өсті. 131 селолық несиелік
серіктестік құрылып, олар 13,3 миллиард теңгенің несиелік ресурстарын беріп
отыр. Астық есебінен несие беру тетіктерінің арқасында 30 миллиардтан астам
теңгенің несие қоры берілген. Еліміздің азық-түлік қауіпсіздігі де
қамтамасыз етілді. Нан өнімдерінің өндіріс көлемі тұтынудың ұлттық
стандарттарынан - 4 есеге, картоп бойынша - 2 есеге, көкөністер бойынша -
20 пайызға, күріш - 52 пайызға, сүт - 17 пайызға, ет өнімдері бойынша - 19
пайызға артық. Ауыл шаруашылығы өнімдерінің экспорты импорттан 35 пайызға
асты.
Соңғы 3 жылда ауылдарда саондай-ақ, 280 мыңнан астам жаңа жұмыс
орындары қүрылды, бұл жоспарланған көрсеткіштен 5 есеге көп. 2006-2007
жылдары ауыл шаруашылығы жұмысшыларының орташа айлық номиналдық жалақысы
46,7 пайызға өсіп, 11 978 теңгені құрады. Ал, 2005 жылдың 10 айында бұл
көрсеткіш тағы 39,1 пайызға өсіп отыр [13].
Орман, Су, Жер кодекстері, сондай-ақ агроөнеркәсіптік кешен
саласындағы қатынастарды реттейтін 370-тен астам заң күшіне ие нормативтік-
құқықтық актілер қабылданды. Дамыған елдердің тәжірибелері мен Дүниежүзілік
- сауда ұйымының талаптары ескеріле отырып агроөнеркәсіптік кешенді
мемлекеттік үйлестіру және қолдау жүйесі реттелді.
Агроөнеркәсіптік кешенге республикалық бюджет тарапынан көрсетілген
мемлекеттік қолдаудың көлемі 2,4 есеге артты. Өндірістерге ғылыми жобаларды
енгізу көрсеткіші де 2 есеге өсті. Ауыл шаруашылығы мақсатындағы 156,5 мың
гектар жер жеке меншікке сатылып, осының арқасында Ұлттық қорға 3,2
миллиард теңге қаражат түсті [14].
Нарықтық экономиканының талаптарына сәйкес табиғат пайдалану, орын, аң
аулау, балық аулау және су шаруашылықтары салаларындағы қатынастар жүйесі
қайта құрылды, аң ауланатын жер-сулардың 37,2 пайызы жеке меншік
шаруашылықтарға ұзақ мерзімге жалға берілді, олар өз кезегінде, аң аулау
шаруашылықтарын дамытуға және 1140 адамнан тұратын қорық күзетшілері
қызметін құруға 300 миллионға жуық теңге инвестиция салды.
Бүгінде еліміздегі суары арналарының 4 пайызы - республикалық, пайызы
- коммуналдық, 36 пайызы - жеке меншікте. Арал-Сырдария алыбындағы су
жағдайын жақсарту жөніндегі жұмыстар жүргізілді. Көкарал бөгеті пайдалануға
берілгеннен кейін Кіші Аралдың аумағы 217 шаршы шақырымға кеңейіп, ондағы
су көлемі - 3 шаршы шақырымға жетіп отыр. 2006 жылдың жазына қарай Кіші
Арал өзені судың жобалық көлемін - 27 текше шақырымды жинайды деп күтілуде.
Сондай-ақ, Селолық аумақтарды дамытудың мемлекеттік бағдарламасын
жүзеге асыруға 121,6 миллиард теңге жұмсалды. Оның 40,5 миллиард теңгесі -
республикалық бюджеттен, 53,8 миллиард теңге - жергілікті бюджеттен, 27,2
миллиард - басқа қаржы көздеріне аударылды. Осы қаражаттардың есебінен
ауылдық жерлерде 4200-ге жуық әлеуметтік-мәдени тұрмыстық нысандар мен
инженерлік инфрақұрылымдар салынды, қайта жөндеуден өткізілді, 94 елді
мекенге газ берілді, 600 шақырымнан астам жол жөндейден өткізілді, 579
шақырым электр желісі тартылды.
Соңғы 2 жылда экологиялық тиімсіз және экономикалық болашағы жоқ деп
танылған 261 селолық елді мекен жабылды. Бірақ, есесіне селолық елді
мекендердегі даму әлеуеті жоғары халықтың саны 260 мыңға көбейді.
Ауыз су бағдарламасы жүзеге асырыла бастағалы бері, яғни 4 жылда 50
миллиард теңгеден астам қаржы игерілді. Бұл қаражаттың 55 пайызға жуығы -
республикалық бюджет пен сыртқы займдардың үлесіне тисе, 35 пайызы -
жергілікті бюджеттің, 10 пайызы - шаруашылық іс жүргізуші субъектілердің
қаражаттары. Осының арқасында 4,5, миллион адам халқы бар 1500-ге жуық елді
мекеннің ауыз су пайдалану жағдайы жақсартылды. Осы игі істердің арқасында,
халықтың өткір ішек ауруларымен ауыру деңгейін 2001 жылмен салыстырғанда,
27,7 пайызға азайту мүмкін болып отыр.
* Республиканың табиғи аймақтарының биоклиматтық потенциалын
олардың экологиялық жүйе талаптарына, экономикалық мақ- саткерлігіне, өзін-
өзі қамтамасыз етуіне, негізгі ауыл шаруашылық
дақылдары егіс көлемі құрылымының әлемдік рынок конъюнктурасына
сәйкестендірілуі;
ауыл шаруашылығындағы мал басының генетикалык потенциалын әрбір табиғи
аймақтағы жем-шөп базасының мүмкіндіктеріне орай толық пайдалану;
* агроөнеркәсіп кешенінің өндірістік негізгі қордағы қажеттіліктерін
қанағаттандыру мақсатында ауыл шаруашылық машиналарын жасау салаларын құру;
* қуаты және орналасуы жағынан тиімді өңдеу
өнеркәсібінің кәсіпорындар жүйесін қалыптастыру;
- экономиканың және жеке меншіктің пайда болуын есепке ала
отырып, селодағы әлеуметтік инфрақұрылымды дамыту;
- агроөнеркәсіптік кешен араласатын жүйелердің барлық элементтерінің
экологиялық қауіпсіздігіне экономикалық, құқықтық және техника-
технологиялық кепілдік беретін жүйелер құру.
1.2 Оңтүстік Қазақстан экономикалық аймағының дамуындағы мақта
шаруашылығының рөлі
Қазақстанның мақта шаруашылығын өркендетуге Елбасымыз Нұрсұлтан
Әбішұлы Назарбаев көптеген жеңілдіктер беріп, өз үлесін қосып отыр. Мақта
шаруашылығы Қазақстан Республикасы экономикасының дамуының бірден – бір
көзі болып отыр. Республикамыздың экономикасы шапшаң дамуда. Қазақстан
келешектегі үш жыл ішінде экономикалық бағыты өте жоғары 8 – 8,5 пайызға
көтеріледі – деп болжауда. Яғни бұл еліміздің болашақтағы экономикасы үшін
жақсы көрсеткіш. Қазақстанның экономикасын одан әрі жандандыру үшін
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев 2005
жылдың 6 шілдесінен бастап заңды түрде Оңтүстікте Арнайы экономикалық
аймақты ашты. Бұл құрылған арнайы экономикалық аймақ тек Оңтүстік
Қазақстан облысы ғана емес, республика экономикасына да өзінің оң ықпалын
тигізеді деген үміт мол.
Арнайы экономикалық аймақтың негізгі мақсаты мақта өңдейтін жоғары
технологиялық өндірісті, өнеркәсіптің тоқыма және тігін саласын кешенді
дамытуды, сондай-ақ Қазақстанның әлемдік шаруашылық байланыстар жүйесіне
белсенді түрде кіруін көздейді. Арнайы экономикалық аймаққа кіретін
мекемелер толық істеген жағдайда нақты болжамдарға сүйенетін болсақ,
облыста жыл сайын орта есеппен 1 млрд. АҚШ долларының өнімі өндірілетін
болады. Оңтүстік өңіріндегі істер, жарқын көріністер елімізде ауыл
шаруашылығына қатысты ұсталынып отырған саясаттың дұрыстығын, әрі
өміршеңдігін тағы да дәлелдей түседі [15].
Құрылған Оңтүстік арнайы экономикалық аймаққа Сайрам өлкесінен 200
га жер бөлініп, жоғары технологиялық 15 мақта тоқыма өндіріс орындарын
ашып, 6000 – ға жуық адамды жұмыспен қамту көзделіп отыр. Сонымен қатар
500,0 млн. доллар көлемінде инвестиция тартып, әлемнің алдыңғы қатарлы
өндірістік құрал-жабдықтармен жасақталу қарастырылуда. Арнайы экономикалық
аймақта істейтін тоқыма кәсіпорындары қосымша құн салығынан,
коорпоративтік, жер және мүліктік салықтан толық босатылады. Арнайы
экономикалық аймақтың негізгі міндеті облыста өндірілетін 150,0 мың тонна
мақта талшығының кемінде 100,0 мың таннасын қайта өңдеп, дайын өнімге дейін
жеткізу.
Қазақстан Республикасы үкіметінің резервінен Оңтүстік арнайы
экономикалық аймағын құруға және Оңтүстік арнайы экономикалық аймағының
дирекциясы мемлекеттік мекемесінің қызметін қамтамасыз етуге 821,4 млн.
теңге қаражат бөлініп отыр.
Оңтүcтік арнайы экономикалық аймағы туралы бірнеше төмендегідей ережелер
бар.
1. Осы ережеге қоса беріліп отырған жоспарға сәйкес Оңтүстік арнайы
экономикалық аймағы Оңтүстік Қазақстан облысының Сайрам ауданының
аумағында орналасқан. Арнайы экономикалық аймағының аумағы 200 гектарды
құрайды және Қазақстан Республикасы аумағының ажырамас бөлігі болып
табылады.
2. Арнайы экономикалық аймағы: тоқыма өнеркәсібін, атап айтқанда ,
дайын бұйымдар өндірісін дамыту. Қазақстан Республикасы экономикасының
әлемдік шаруашылық байланыстар жүйесіне кіруін жандандыру: дайын тоқыма
өнімдерін өндіру үшін әлемдік сауда маркерлерін өндірушілерді тарту: жоғары
технологиялық өндірістерді құру, өндірілетін тоқыма өнімдерінің сапасын
жақсарту мен түр-түрін көбейту мақсатында құралады.
3. Арнайы экономикалық аймағының қызметі Қазақстан Республикасының
Конститутциясымен, Қазақстан Республикасындағы арнайы экономикалық
аймақтар туралы 1996 жылы 26 қаңтардағы Қазақстан Республикасының заңымен,
осы ережемен және Қазақстан Республикасының өзгеде нормативтік құқықтық
актілерімен реттеледі. Егер Қазақстан Республикасы бекіткен халықаралық
шартта Қазақстан Республикасының арнайы экономикалық аймақтар туралы
заңнамасында көрсетілгеннен өзгеше ережелер белгіленсе, онда халықаралық
шарттың ережесі қолданады.
4. Арнайы экономикалық аймағының аумағындағы салық салу Қазақстан
Республикасының салық заңнамасымен реттеледі.
5. Арнайы экономикалық аймағының аумағындағы негізгі қызмет түрлері
мыналар болып табылады.
1) Мақта – мата жіптерін және тоқыманың барлық түрін дайындау;
2) Тоқыма өндірісі;
3) Әрлеу – бояу өндірісі;
4) Дайын тоқыма бұйымдар өндіру;
5) Трикотаж және шұлық – ұйық бұйымдарын өндіру;
6) Трикотаж пуловер, кардиган және соған ұқсас бұйымдарды өндіру;
7) Арнайы киім шығару;
8) Сырт киім шығару;
9) Іш киім шығару;
10) Өзге де киімдер мен керек – жарақтар шығару;
11) Бизнес – жоспарды жобалау – сметалық құжаттаманы әзірлеуді құрылыс -
монтаж жұмыстарын жүргізуді, арнайы экономикалық аймағының аумағын
абаттандыру жөніндегі жұмыстарды қамтитын арнайы экономикалық аймағының
қазіргі заманғы инфра құрылымын қалыптастыру [16].
Осы Оңтүстік Қазақстанда “Оңтүстік” арнайы экономикалық аймақты дамыту
бойынша инвестициялық қызметті ұйымдастыру жөніндегі одан арғы шаралар.
- 2006 жылға арналған инвестициялық мүмкіндіктерді таныстыру жөніндегі
ақпараттық жұмыстар жоспарын әзірлеу.
- Ірі әлеуметтік инвесторлармен тұсау кесерлер мен таныстыру
жұмыстарын жүргізу.
- 2006 жылдың бірінші жартысында әлеуметті шетелдік және отандық
инвестордың қатысуымен Оңтүстік Қазақтсан облысында 2- ші халықаралық
конференция өткізу.
- Қазақстанның халықаралық мақта қауымдастығына кіруі жөніндегі
мәселені пысықтау.
- Әлеуетті инвестормен олардың негіздемелік келісімдерге қол қоя
отырып, АЭА – ға нақты қатысуы мәселесін пысықтау.
- АЭА дирекциясының инвестициялық компанияларымен бірлескен іс-қимыл
жоспарын дайындау.
- Әлеуетті инвестордың қызметін ескере отырып, “Оңтүстік” АЭА – ны
дамытудың 2015 жылға дейінгі бағдарламасын дайындау.
Осы “Оңтүстік” арнайы экономикалық аймағын дамытуға 500 млн. АҚШ
долларына жуық жеке инвесторлар тарту күтіліп отыр. Арнайы экономикалық
аймақ аумағында жіп иіру, тоқыма және тігін кәсіпорындарын салуға қатысуға
бірқатар ірі отандық және шетелдік компаниялар ниет білдіріп отыр. Арнайы
экономикалық аймақ құру және мақта-тоқыма кластерін қалыптастыру мынадай
мүмкіндіктерді береді.
- қосымша 5000-нан астам жұмыс орнын қамтамасыз ету;
- кластерге қатысушылардың іс-әрекетіне қызмет көрсету үшін қосалқы
өндірістерді дамыту;
- Мақта талшығынан түпкілікті бұйымдар жасау кезінде қосалқы құнды
ұлғайту есебінен жалақы деңгейін көтеру;
- Қазақстандық мақтаны өңдеу үлесін дайын бұйымдарда арттыру;
- Жаңа өндірістер құру есебінен бюджеттік түсімдерді ұлғайту.
Осы мүмкіндіктердің нәтижесінде облыстың бар мақтасы бүгінге дейін 150-
170 млн. доллар табыс әкелсе, мақта – мата кластерін дамытуға арналған
арнайы экономикалық аймақ негізінде 1 млрд. долларға дейін табыс таба
алады. Сонда, осы салада жұмыс істейтін 1 млн-ға жуық адамның еңбегі
ақталмақ. Бұл диқан жағдайын жақсартуға арналған кезекті бір шара.
Мемлекеттің бағдарламасы бойынша жердің соры шайылып, дренаждар жүргізіліп
жатыр. Үкімет басшылары келешекте “Оңтүстік ауыл шаруашылық секторы
Қазақстандағы ірі қозғаушы күшке айналады” , деп отыр. Өткен 2005 ж.
қыркүйек айында Алматы қаласында өткен халықаралық “Текстиль – Экспо”
көрмесінде “Оңтүстік” арнайы экономикалық аймағының тұсау кесуін өткізген
болатын. Сондай-ақ қазан айында Сингапурде өтетін әлемдегі ең үлкен ІТМА
көрмесінде қатысуға келді. Бүгінгі күнде отандық және шетелдік
инвесторлардан ұсыныстар түсуде. Олар - әлемге белгілі Риттер, Пиканоль,
Санко, Холдинг, тағы да сол сияқты компаниялар [17].
Жаңа экономикалық аймақтың құрылуы - Оңтүстік Қазақстан өңірінің
тарихындағы бұдан бұрын болмаған жағдай.
Негізгі мақсат – Елбасының сенімін ақтау. Жастар көп олардың ұмтылысы
мықты. Бұл іске белсене араласқан жаңа толқын өкілдері тарихтың осы бетін
ашуға атсалысқандарын мақтан тұтады. Құрылған арнайы экономикалық аймақ тек
Оңтүстік Қазақстан облысына ғана емес, Республика экономикасына да өзінің
оң ықпалын тигізеді деген үміт мол.
Жалпы алғанда мақта – еліміздің экономикасын өркендету ісінде зор
маңызы бар өте бағалы дақыл. Сондықтан үкімет басшылары елімізде шитті
мақта өндірісін одан әрі ұлғайтуға ерекше мән береді.
2 ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНДАҒЫ МАҚТА ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН
ЖӘНЕ ДАМУ БЕТАЛЫСЫН ТАЛДАУ
2.1 Оңтүстік Қазақстан облысында мақта шаруашылығының қазіргі жай-күйін
бағалау
Қазақстанда белгілі жағдайларда жүзім, мақта, жүн, тері өңдеу
жөніндегі кластерлерді құруға да және дамытуға да болады. Ол үшін елімізде
шикізат мол, бұрынғы кезде осы өнімдерді өңдеп, олардан дайын өнім
өндіретін кәсіпорындар болғаны да белгілі.
Мысалы, жүзім шаруашылығын алып қарайтын болсақ, 1996 жылы
Қазақстанда жүзім егісінің көлемі 24,9 мың гектар еді, 2012 жылы одан 10,4
мың гектар қалды. Бұл да аз емес және болшақта егістік көлемін кеңейтуге
болады. 1996 жылы Қазақстанда 138,7 мың тонна жүзім жиналды, 2012 жылы 28,0
мың тонна, бір гектардан алынған түсім, тиісінше 80,5 және 29,1 центнер.
Бұдан қазіргі кезде жүзім шаруашылығының құлдырап тұрғаны айқын көрінеді.
Алайда, жүзімнен түрлі-түрлі дайын өнімдер өндіруге болатынын және оларға
сұраныс табылатынын ескерсек, бұл салада шикізат өндіру тез арада өсіп
шыға келетіні анық. Мәселенің түйіні осы салада кластер құруға ынталы
министрліктің, ғылыми-зерттеу мекемелерінің, салаға инвестиция жұмсаушы
қаржы көздері, солардың ынтымақтастығы, бірлестігі болуында. Жүзімнен
шырын, шарап, балалардың арнайы тағамы, медициналық препараттар, тағы басқа
да дайын өнімдер шығаруға болатыны белгілі. Елде шампан өндіретін ірі
кәсіпорын бар.
1932 жылы 10-наурызда құрылған Оңтүстік Қазақстан облысы
еліміздің оңтүстік бөлігінде, Орта Азия елдері мен Қазақстан
Республикасының тоғысында орналасқан. Бұл – екі мың жыл бойы қазақтардың
ежелгі ата-бабалары (сақтар, үйсіндер, қаңлылар, түріктер) мен қазақ
халқының отырықшы және көшпенді мәдениеттері үйлесіп келе жатқан ерекше
аймақ деп есептеледі [18]. Жер көлемі 117,3 мың шаршы километрді
(республикамыздың 4,3 %-ын) құрайды. Облыс Өзбекстан Республикасы мен
еліміздің оңтүстік және батыс аймақтардың қиылысында, өте қолайлы тасымал
(темір және тас жолдары) торабында орналасқан. Жер бедері, негізінен,
жазықты болып келеді. Солтүстігінде - бастапқы шөл Бетпақдала; Шу өзенінің
оңтүстігінде - құмды шөл Мойынқұм; оңтүстік-батысында - Қызылқұм шөлі мен
Шардара жазығы; қиыр оңтүстігінде - Мырзашөл; орталық бөлігінде - Қаратау
жотасы (Бессаз тауы 2176 м); оңтүстік шығысында - Талас Алатауы,
Қаржантау, Өгем жотасы (Сайрам тауы 4238 м) орналасқан.
Қазақстанның мақта егуші жалғыз облысы саналатын Оңтүстік
Қазақстан облысының агроөнеркәсіптік кешенінде мақта шаруашылығына баса мән
беріледі. Мақта өндірісінің деңгейі бойынша облыс ТМД-да Түркіменстан,
Өзбекстан және Тәжікстаннан кейін төртінші орын алады. Халық шаруашылығында
мақта талшығының маңызын асыра бағалау қиын.
Қазіргі уақытта мақта өнімін қолданбайтын халық шаруашылығының бірде-
бір саласы жоқ деп айтуға болады. Жалпы, мақта екі негізгі шикізат түрін -
тоқыма өнеркәсібі үшін талшық және тамақтану үшін өсімдік майын береді.
Соңғы кездері мақтаның жапырағы мен сабағы да, көсектері де өнеркәсіптік
маңыздылыққа ие болды. Бұлардың жіптер, арқандар, қағаздар, лактар және
т.б. дайындалады.
Мақта кластерін дамыту туралы айтар болсақ, бұл тәжірибені біз енді
ғана қолға ала бастадық. Мақта кластері - бұл шикізатты, яғни мақтаны
егуден бастап оны баптап өсіру, жинау, алғашқы және кейінгі өңдеуден
өткізу, одан дайын өнім шығарғанға дейінгі үрдістердің шоғырланған жүйесі
[19].
Мақта елімізде тек оңтүстік өңірде ғана өсірілетін дақыл. Әлемдегі
түрлі талшық өндірісінің 50 %-ын ақ алтын аталатын осы мақта талшығы
құрайды және одан 70-ден аса мата түрі тоқылады. Ал мақта шиттің өзінен 50-
ден астам өнім алынады екен. Қазақстан жылына шетелге 150-160 мың тонна
мақта экспорттап, 165 мың АҚШ доллары көлемінде пайда табады. Шындығын
айтар болсақ, Қазақстанда өсірілген мақтаның 95 %-ы сыртқа шығады деген
сөз. Соқырдың өз бидайын өзіне қуырып бергендей өз мақтамыз өзімізге
бірнеше есе қымбат бағамен дайын импорт тұтыну тауарлары болып оралуда және
шетелдіктердің қалтасын толтыруда.
Пайызбен есептер болсақ, алақанға салуға болатын пайданың 10 %-ы ғана
қалтада қалуда.
Оңтүстік Қазақстан облысында 8 аудан мақта өсірумен айналысады. Осы
мақта дақылының мүмкіндіктерін толық пайдалану мақсатында кластерлік жүйе
қолға алынуда.
Шілденің 6-сы күні 2005 жылы Президент Арнайы экономикалық аймақ құру
жөніндегі Жарлыққа қол қойды. Арнайы экономикалық аймақ үшін Шымкент
қаласынан көрші жатқан Сайрам ауданынан 200 гектар жер бөлінді. Мұнда
мақта өңдеуден бастап, дайын өнім шығаруға дейін жұмыс жасайтын
кәсіпорындар топтастырылды. Мұның жергілікті бюджетке қосар үлесі де
қомақты болды. Мемлекеттің жеңілдігі ретінде бұл аймаққа жол, электр
энергиясы, газ, су, байланыс, канализация секілді коммуналдық қажеттіліктер
бюджет есебінен тартылды. Сондай-ақ міндетті болып есептелетін жер, мүлік,
корпоративті және қосымша құн салығы жеңілдетілді. Мақта кластерінің оңды
іске асуы үшін шаруалар жайы да ұмытылмады. Олар жеңілдетілген несиеге қол
жеткізіп, техника, жанар-жағар май жағынан дотациялық көмек берілді. Осыған
орай, шағын қожалықтардың бірігіп, ірілену саясаты жүзеге асты.
Қазір облыста мақта егумен айналысатын 47 мыңнан астам шаруа
қожалықтары бар. Мақта қабылдап, алғашқы және кейінгі өңдеумен айналысатын
22 компания жұмысын жүргізуде. Былтыр облыс бойынша 219 мың гектарға мақта
талшығы егілсе, биыл жалпы мақта алқабы 204 мың гектарды алып жатыр.
Мақтаарал ауданының өзінде жалпы 131345 гектар суармалы жердің 117808 тек
мақта дақылы өсіріледі.
Бүгінгі таңда шитті-мақта егудегі үлес салмақтың 90%-нан астамы шаруа
қожалықтарының еншісіне тиеді және келешекте мұндай тендеция олардың іс-
әрекеттерін одан әрі кооперациялау мен интеграциялау негізінде сақталады.
ОҚО бойынша Мақтаарал ауданы шитті мақта өндіру мен өңдеуде бірінші орынды
иеленеді. Мақта өсірумен айналысатын шаруашылықтардың көбісі (53,6%)
Оңтүстік Қазақстан облысының Мақтаарал ауданында орналасқан, облыстағы
барлық жиналған шитті мақтаның 54%-ын солардың үлесіне тиеді. Соңғы кездері
Ордабасы ауданының жұртшылық шаруашылықтары да мақташылыққа белсене кірісті
(32,2%) (1-кесте). Бұған 2009 жылы 1 кг. шитті мақта бағасының көтерілуі
себеп болды, бұл бос жатқан егістік алқаптары бар жұртшылық шаруашылықтары
үшін мақта егуге мүмкіншілік жасады. Осылайша, кейбір аудандарда көкөніс
пен бақша дақылдарын егетін жерлерге де мақта егіліп, өнім алынды.
1 кесте – Оңтүстік Қазақстан облысы 2013 жылы мақта егуші құрылымдардың
саны
Барлығы Оның ішінде
Аудан
Ауыл шаруашылықШаруа қожалығы Жұртшылық
Саны % кәсіпорны шаруашылығы
ОҚО-ның мақта егетін аудандары бойынша шитті мақта өндіруші ауыл
шаруашылық құрылымдарын сараптай келе 2012 жылы Сарыағаш ауданында 160 ауыл
шаруашылық кәсіпорынның, ал Мақтаарал ауданында - 18782 шаруа қожалығы мен
116 жұртшылық шаруашылығының болғанын атап өтуге болады.
Мақта шаруашылығы Оңтүстік Қазақстан облысында да, республикада да
жетекші сала болмағанымен, басқа ауыл шаруашылығы дақылдарының ішіндегі ең
ірі экспорттық әлеуеті бар, аса маңызды сала болып табылады. Республикада
бидайдан соң екінші орын алатын мақтаға мұндай көңіл бөлушілік сыртқы
нарықтағы сұранысқа да байланысты. Мақта талшығы тұрақты валюта
кірістерінің түсуін қамтамасыз етеді және қандай да болсын дақылды тауар
өндірушілердің өндірісіндегі алдыңғы қатарлы дақыл ретінде қарастырылады.
Оны 2-кестеден қазіргі кезде мақта шаруашылығымен ОҚО-ның Төлеби және Созақ
ауданынан тыс барлық аудандардың түгел дерлік айналысатынын көруге болады.
2 кесте - Оңтүстік Қазақстан облысындағы мақта жиналған егістік алқабының
ауданы, мың га.
1998 жылмен салыстырғанда 2012 жылы ОҚО-да мақта жиналған егістік
алқабының 86,3 мың га ұлғайғаны көрінеді. Сондай-ақ, басқа жылдарға
қарағанда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz