Орталық азиядағы геосаяси жағдайлардың дамуы
І. ТАРАУ. ОРТАЛЫҚ АЗИЯДА РЕСЕЙ ЖӘНЕ ҚЫТАЙ ФАКТОРЫ ... ... .5
1.1. Ресейдің Орталық Азиядағы стратегиялық мүдделері ... ... ... ... ... 5
1.2. Қытайдың жаңа геосаяси жағдайда Орталық Азияға
байланысты стратегиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
1.3. Қытайдың Орталық Азидағы энергетикалық саясаты ... ... ... ... ...20
IІ. ТАРАУ. ОРТАЛЫҚ АЗИЯ .АҚШ: СЕНІМДІ СЕРІКТЕСТІК ҚҰРУ
ЖОЛЫНДА ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
2.1. АҚШ.тың Орта Азиядағы саясаты.«Үлкен ойын» және оның
аймақтағы мемлекеттерге әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
2.2. Каспий теңізі аймағында геосаяси мүдделер және АҚШ ... ... ... .37
2.3. АҚШ.тың Орталық Азия саясаты және Шанхай
Ынтымақтастық Ұйымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
Пайдаланған әдибиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
1.1. Ресейдің Орталық Азиядағы стратегиялық мүдделері ... ... ... ... ... 5
1.2. Қытайдың жаңа геосаяси жағдайда Орталық Азияға
байланысты стратегиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
1.3. Қытайдың Орталық Азидағы энергетикалық саясаты ... ... ... ... ...20
IІ. ТАРАУ. ОРТАЛЫҚ АЗИЯ .АҚШ: СЕНІМДІ СЕРІКТЕСТІК ҚҰРУ
ЖОЛЫНДА ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
2.1. АҚШ.тың Орта Азиядағы саясаты.«Үлкен ойын» және оның
аймақтағы мемлекеттерге әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
2.2. Каспий теңізі аймағында геосаяси мүдделер және АҚШ ... ... ... .37
2.3. АҚШ.тың Орталық Азия саясаты және Шанхай
Ынтымақтастық Ұйымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
Пайдаланған әдибиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
Орталық Азияда АҚШ, Қытай, Ресей және ЕО сияқты халықаралық аренадағы жетекші акторлардың саяси мүдделерінің артуы нәтижесінде пост биполярлы кезеңде бұл аймақ саяси үдерістердің үлкен сахнасына айналды. Бұл негізінен аймақтағы және Каспий өңіріндегі мол энергоресурстар қорына байланысты болып отыр. Орталық Азия мемлекеттері үшін Кеңестер Одағы ыдырағаннан кейінгі өтпелі кезеңде шет мемлекеттердің посткеңестік аумақта артқан мүдделері тоғысында сыртқы инвестицияларды кең көлемде ұлттық экономикаларына тарта отырып мығым нарықтық экономиканың іргетасын қалау кезек күттірмес мәселе болып табылды. Бұл жағдайда, сыртқы инвесторлар үшін ең тартымды сала - Орталық Азия мемлекеттерінің экономикасында мұнай-газ секторы болғандығы баршамызға мәлім. Осыдан келіп 20-ғасырдың соңы мен жаңа мыңжылдықтың басында Орталық Азияның әлемдік державалардың геосаяси бәсекелестігі аймағына айналуы халықаралық қатынастардағы маңызды оқиға болды.
Қазіргі кезеңде Орталық Азиядағы мемлекеттерінің сыртқы саясатында басымды міндет ретінде аймақта дәстүрлі емес қатерледің таралуына жол бермеу болып отыр. Аталған аймақтағы тұрақсыздықтың белең алуы көбінесе, Орта Азия мемлекеттеріндегі саяси үрдістердің толық аяқталмауы мен курмеуі көп әлеуметтік-экономикалық жағдайлардың әсерінен болып отыр. Сондай-ақ, Орталық Азияның саяси тұрақсыз аймақтармен географиялық жағынан көршілес орналасуы оның жаңа қауіп-қатерлердің басқа елдерге таралуына транзиттік аймаққа айналуына әкеліп соқтырды. Орталық Азия экономикалық, географиялық, тарихи, діни, мәдени ерекшеліктері жағынан ұқсас мемлекеттердің басын құраған ауқымды біртұтас аймақ болып табылатындықтан, аймақтық тұрақтылық пен қауіпсіздік бұл мемлекеттер үшін ортақ мәселе болып табылады.
Орталық Азияда тұрақтылық пен қауіпсіздікті сақтауда аймақ мемлекеттерінің саяси экономикалық ынтымақтастығы үлкен рол ойнайды. Аймақтағы халықаралық жағдайдың тұрақтылығына осында орналасқан республикалардың әлемдегі болып жатқан саяси оқиғавларды есепке ала отырып салиқалы сыртқы саясат жүргізуі және тиімді экономикалық реформалар атқаруы оте маңызды.
Қазіргі геосаяси жағдайларда аймақтағы қауіпсіздік және тұрақтылықты сақтау мәселесіне келер болсақ, қазіргі таңда Орталық Азияда ешбір мемлекет экономикалық, саяси, әлеуметтік, экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін жеткілікті күшке және құралдарға ие емес. Сонымен қатар, дәстүрлі және дәстүрлі емес қауіп қатерлерге жалғыз қарсы тұра алмайды. Сондықтан, Орталық Азия мемлекеттерінің әлеуметтік-экономикалық және саяси дамуының әркелкілілігін есепке ала отырып, аймақ мемлекеттерінің интеграциясы бастамалары арқылы ғана тұрақты ішкі және сыртқы жағдайларды қамтамасызз ете алады,
Диплом жұмыс тақырыбының өзектілігі – Қазіргі кездегі халықаралық қатынастарда әлемнің жетекші елдерінің сыртқы саясаты олардың экономикалық мүдделерімен ұштасып жатады. Орталық Азия әлемдік геосаяси күштердің қызығушылығы артқан аймақ болып есептелінеді. Аймақтағы халықаралық саясаттың қандай жолмен өрбитіндігі және халықаралық жағдайдың тұрақтылығы жергілікті сыртқы сасат және халықаралық қатынастар мамандары үшін зерттеуді қажет ететні өзекті тақырып болып отыр.
Қазіргі кезеңде Орталық Азиядағы мемлекеттерінің сыртқы саясатында басымды міндет ретінде аймақта дәстүрлі емес қатерледің таралуына жол бермеу болып отыр. Аталған аймақтағы тұрақсыздықтың белең алуы көбінесе, Орта Азия мемлекеттеріндегі саяси үрдістердің толық аяқталмауы мен курмеуі көп әлеуметтік-экономикалық жағдайлардың әсерінен болып отыр. Сондай-ақ, Орталық Азияның саяси тұрақсыз аймақтармен географиялық жағынан көршілес орналасуы оның жаңа қауіп-қатерлердің басқа елдерге таралуына транзиттік аймаққа айналуына әкеліп соқтырды. Орталық Азия экономикалық, географиялық, тарихи, діни, мәдени ерекшеліктері жағынан ұқсас мемлекеттердің басын құраған ауқымды біртұтас аймақ болып табылатындықтан, аймақтық тұрақтылық пен қауіпсіздік бұл мемлекеттер үшін ортақ мәселе болып табылады.
Орталық Азияда тұрақтылық пен қауіпсіздікті сақтауда аймақ мемлекеттерінің саяси экономикалық ынтымақтастығы үлкен рол ойнайды. Аймақтағы халықаралық жағдайдың тұрақтылығына осында орналасқан республикалардың әлемдегі болып жатқан саяси оқиғавларды есепке ала отырып салиқалы сыртқы саясат жүргізуі және тиімді экономикалық реформалар атқаруы оте маңызды.
Қазіргі геосаяси жағдайларда аймақтағы қауіпсіздік және тұрақтылықты сақтау мәселесіне келер болсақ, қазіргі таңда Орталық Азияда ешбір мемлекет экономикалық, саяси, әлеуметтік, экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін жеткілікті күшке және құралдарға ие емес. Сонымен қатар, дәстүрлі және дәстүрлі емес қауіп қатерлерге жалғыз қарсы тұра алмайды. Сондықтан, Орталық Азия мемлекеттерінің әлеуметтік-экономикалық және саяси дамуының әркелкілілігін есепке ала отырып, аймақ мемлекеттерінің интеграциясы бастамалары арқылы ғана тұрақты ішкі және сыртқы жағдайларды қамтамасызз ете алады,
Диплом жұмыс тақырыбының өзектілігі – Қазіргі кездегі халықаралық қатынастарда әлемнің жетекші елдерінің сыртқы саясаты олардың экономикалық мүдделерімен ұштасып жатады. Орталық Азия әлемдік геосаяси күштердің қызығушылығы артқан аймақ болып есептелінеді. Аймақтағы халықаралық саясаттың қандай жолмен өрбитіндігі және халықаралық жағдайдың тұрақтылығы жергілікті сыртқы сасат және халықаралық қатынастар мамандары үшін зерттеуді қажет ететні өзекті тақырып болып отыр.
1. Ашимбаев М. Сотрудничество с США и национальные интересы Казахстана // Казахстан и США: состояние и перспективы двустороннего сотрудничества: Материалы международной конференции (Алматы, 23 августа 2006 г.). — Алматы: ИМЭП при Фонде Первого Президента РК, 2006.
2. Ашимбаева М.С., Шоманова А.Ж. Страны и регионы мира в современных международных отношениях. Издательство ИМЭП. Алматы 2006.
3. Асанова А. Становление межгосударственных киргизско-китайских отношений // Проблемы Дальнего Востока. – 2001. – № 3. 17-б
4. Жумалы Р. Геополитика Центральной Азии. Алматы 2006.
5. Карсаков И. Особенности политики США В Центральной Азии и «Great Game». «Analytic» № 5-2006.
6. Келешек Р. Конгресс за укрепление партнерства. Казахстанская правда. — № 49. — 3 апреля 2007 г.
7. Қалиева Д. Каспий өңіріндегі мұнай тасымалдау желілері: геосаяси арасалмақ. Қоғам және Дәуір. № 1-2005
8. Қасымбеков М. Особенности внешней политики Казахстана в отношении КНР и США// www. kisi.kz
9. Лаумулин М.Т. Центральная Азия в зарубежной политологии и мировой геополитике. Т. II: Внешняя политика и стратегия США на современном этапе и Центральная Азия. — Алматы: КИСИ при Президенте РК, 2006.
10. Лаумулин М. Центральная Азия и Запад: новые геополитические реалии// Казахстан в глобальных процессах. -2004. -№2.
11. Лаумулин М.Т. Центральная Азия в зарубежной политологии и мировой геополитике. Т. II: Внешняя политика и стратегия США на современном этапе и Центральная Азия. — Алматы: КИСИ при Президенте РК, 2006.
12. Лим В. Казахстан и США: дипломатические маневры. «Central Asia Monitor». № 26, 30 июня 2006 г.
13. Мансуров Т.А., Интеграция и суверенитет. Стратегические приоритеты казахстано-российских отношений . Казахстан и мировое сообщество. – 1995
14. Мансуров Т.А., Интеграция и суверенитет. Стратегические приоритеты казахстано-российских отношений . Казахстан и мировое сообщество. – 1995. - № 2 (3). 11-12-б.
15. Назарбаев Н.. Ғасырлар тоғысында. Алматы Атамұра 2003.
2. Ашимбаева М.С., Шоманова А.Ж. Страны и регионы мира в современных международных отношениях. Издательство ИМЭП. Алматы 2006.
3. Асанова А. Становление межгосударственных киргизско-китайских отношений // Проблемы Дальнего Востока. – 2001. – № 3. 17-б
4. Жумалы Р. Геополитика Центральной Азии. Алматы 2006.
5. Карсаков И. Особенности политики США В Центральной Азии и «Great Game». «Analytic» № 5-2006.
6. Келешек Р. Конгресс за укрепление партнерства. Казахстанская правда. — № 49. — 3 апреля 2007 г.
7. Қалиева Д. Каспий өңіріндегі мұнай тасымалдау желілері: геосаяси арасалмақ. Қоғам және Дәуір. № 1-2005
8. Қасымбеков М. Особенности внешней политики Казахстана в отношении КНР и США// www. kisi.kz
9. Лаумулин М.Т. Центральная Азия в зарубежной политологии и мировой геополитике. Т. II: Внешняя политика и стратегия США на современном этапе и Центральная Азия. — Алматы: КИСИ при Президенте РК, 2006.
10. Лаумулин М. Центральная Азия и Запад: новые геополитические реалии// Казахстан в глобальных процессах. -2004. -№2.
11. Лаумулин М.Т. Центральная Азия в зарубежной политологии и мировой геополитике. Т. II: Внешняя политика и стратегия США на современном этапе и Центральная Азия. — Алматы: КИСИ при Президенте РК, 2006.
12. Лим В. Казахстан и США: дипломатические маневры. «Central Asia Monitor». № 26, 30 июня 2006 г.
13. Мансуров Т.А., Интеграция и суверенитет. Стратегические приоритеты казахстано-российских отношений . Казахстан и мировое сообщество. – 1995
14. Мансуров Т.А., Интеграция и суверенитет. Стратегические приоритеты казахстано-российских отношений . Казахстан и мировое сообщество. – 1995. - № 2 (3). 11-12-б.
15. Назарбаев Н.. Ғасырлар тоғысында. Алматы Атамұра 2003.
Пән: Халықаралық қатынастар
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 59 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 59 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...3
І. ТАРАУ. ОРТАЛЫҚ АЗИЯДА РЕСЕЙ ЖӘНЕ ҚЫТАЙ ФАКТОРЫ ... ... .5
1.1. Ресейдің Орталық Азиядағы стратегиялық
мүдделері ... ... ... ... ... 5
1.2. Қытайдың жаңа геосаяси жағдайда Орталық Азияға
байланысты
стратегиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ..12
1.3. Қытайдың Орталық Азидағы энергетикалық
саясаты ... ... ... ... ...20
IІ. ТАРАУ. ОРТАЛЫҚ АЗИЯ -АҚШ: СЕНІМДІ СЕРІКТЕСТІК ҚҰРУ
ЖОЛЫНДА ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 29
2.1. АҚШ-тың Орта Азиядағы саясаты-Үлкен ойын және оның
аймақтағы мемлекеттерге
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .29
2.2. Каспий теңізі аймағында геосаяси мүдделер және
АҚШ ... ... ... .37
2.3. АҚШ-тың Орталық Азия саясаты және Шанхай
Ынтымақтастық
Ұйымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..57
Пайдаланған әдибиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 59
Кіріспе
Орталық Азияда АҚШ, Қытай, Ресей және ЕО сияқты халықаралық аренадағы
жетекші акторлардың саяси мүдделерінің артуы нәтижесінде пост биполярлы
кезеңде бұл аймақ саяси үдерістердің үлкен сахнасына айналды. Бұл негізінен
аймақтағы және Каспий өңіріндегі мол энергоресурстар қорына байланысты
болып отыр. Орталық Азия мемлекеттері үшін Кеңестер Одағы ыдырағаннан
кейінгі өтпелі кезеңде шет мемлекеттердің посткеңестік аумақта артқан
мүдделері тоғысында сыртқы инвестицияларды кең көлемде ұлттық
экономикаларына тарта отырып мығым нарықтық экономиканың іргетасын қалау
кезек күттірмес мәселе болып табылды. Бұл жағдайда, сыртқы инвесторлар үшін
ең тартымды сала - Орталық Азия мемлекеттерінің экономикасында мұнай-газ
секторы болғандығы баршамызға мәлім. Осыдан келіп 20-ғасырдың соңы мен жаңа
мыңжылдықтың басында Орталық Азияның әлемдік державалардың геосаяси
бәсекелестігі аймағына айналуы халықаралық қатынастардағы маңызды оқиға
болды.
Қазіргі кезеңде Орталық Азиядағы мемлекеттерінің сыртқы саясатында
басымды міндет ретінде аймақта дәстүрлі емес қатерледің таралуына жол
бермеу болып отыр. Аталған аймақтағы тұрақсыздықтың белең алуы көбінесе,
Орта Азия мемлекеттеріндегі саяси үрдістердің толық аяқталмауы мен курмеуі
көп әлеуметтік-экономикалық жағдайлардың әсерінен болып отыр. Сондай-ақ,
Орталық Азияның саяси тұрақсыз аймақтармен географиялық жағынан көршілес
орналасуы оның жаңа қауіп-қатерлердің басқа елдерге таралуына транзиттік
аймаққа айналуына әкеліп соқтырды. Орталық Азия экономикалық, географиялық,
тарихи, діни, мәдени ерекшеліктері жағынан ұқсас мемлекеттердің басын
құраған ауқымды біртұтас аймақ болып табылатындықтан, аймақтық тұрақтылық
пен қауіпсіздік бұл мемлекеттер үшін ортақ мәселе болып табылады.
Орталық Азияда тұрақтылық пен қауіпсіздікті сақтауда аймақ
мемлекеттерінің саяси экономикалық ынтымақтастығы үлкен рол ойнайды.
Аймақтағы халықаралық жағдайдың тұрақтылығына осында орналасқан
республикалардың әлемдегі болып жатқан саяси оқиғавларды есепке ала отырып
салиқалы сыртқы саясат жүргізуі және тиімді экономикалық реформалар атқаруы
оте маңызды.
Қазіргі геосаяси жағдайларда аймақтағы қауіпсіздік және тұрақтылықты
сақтау мәселесіне келер болсақ, қазіргі таңда Орталық Азияда ешбір мемлекет
экономикалық, саяси, әлеуметтік, экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету
үшін жеткілікті күшке және құралдарға ие емес. Сонымен қатар, дәстүрлі және
дәстүрлі емес қауіп қатерлерге жалғыз қарсы тұра алмайды. Сондықтан,
Орталық Азия мемлекеттерінің әлеуметтік-экономикалық және саяси дамуының
әркелкілілігін есепке ала отырып, аймақ мемлекеттерінің интеграциясы
бастамалары арқылы ғана тұрақты ішкі және сыртқы жағдайларды қамтамасызз
ете алады,
Диплом жұмыс тақырыбының өзектілігі – Қазіргі кездегі халықаралық
қатынастарда әлемнің жетекші елдерінің сыртқы саясаты олардың экономикалық
мүдделерімен ұштасып жатады. Орталық Азия әлемдік геосаяси күштердің
қызығушылығы артқан аймақ болып есептелінеді. Аймақтағы халықаралық
саясаттың қандай жолмен өрбитіндігі және халықаралық жағдайдың тұрақтылығы
жергілікті сыртқы сасат және халықаралық қатынастар мамандары үшін
зерттеуді қажет ететні өзекті тақырып болып отыр.
Диплом жұмысының мақсаты және міндеттері: Зерттеу жұмысының мақсаты –
Орталық Азиядағы геосаяси жағдайлардың дамуын талдай отырып, аймақтағы
әлемдік державалардың жүргізіп отырған саясатын анықтау болып табылады Осы
мақсатқа сәйкес автор төмендегідей міндеттерді алдына қойды:
- Орталық Азияда Ресей және Қытайдың геосаяси бәсекелестігіне
талдау жасау ;
- Орталық Азиядағы АҚШ-тың сыртқы саяси стратегияларын талдау;
- Каспий өңіріндегі энергоресурстарға байланысты геосаяси
күрестің мәнін ашу
- Орталық Азия мемлкеттерінің аймақтағы тұрақтылықты сақтаудағы
талпыныстарын сараптау.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Жұмыстың құрылымы алдына қойған
мақсаттарға байланысты кіріспеден, 2 тараудан, қорытындыдан, пайдаланған
әдебиет тізімінен тұрады.:
І-ТАРАУ. ОРТАЛЫҚ АЗИЯДА РЕСЕЙ ЖӘНЕ ҚЫТАЙ ФАКТОРЫ
1. Ресейдің Орталық Азиядағы стратегиялық мүдделері
Орталық Азия тарихи кезеңденде әрқашан Ресейдің стратегиялық мүдделері
аймағы болып табылады. ХІХ ғасырда Ресей империясының аталған аймақ
мемлекеттерін отарлауы нәтижесінде оның аймаққа тым ішкерілей енуі мен
үлкнн әсер ете бастауы аймақтағы Батыс мемлекеттерінің мүдделеріне қарама
қайшы келді. Осы кезеңде бастау алған Ресей және Британ империялары
арасындағы аймақта өз бақылауын орнату үшін болған теке тірес тарихта
Үлкен ойын саясаты атымен белгілі болды. Ресейдің аталған аймаққа
байланысты саясатының терең тарихына үңілетін болсақ, Орталық Азияның
әрқашан Ресей сыртқы саяси мүдделерінде ешқашан өз маңыздылығын
жоғалтпағандығын көреміз.
1991 жылы тамыз айынан басталған КСРО-ның ыдырау үрдісі оның орнына
тәуелсіз мемлекеттердің құрылуымен аяқталғаны белгілі. Кеңестік Орта Азияда
(Орталық Азия) бес мемлекет — Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан, Түркменстан
және Өзбекстан құрылды.
Бұл мемлекеттердің құрылуының тарихи алғы шарттарына келетін болсақ,
олар өз бастауын б.з.д. бірінші мыңжылдықта, яғни Орталық Азиядағы Бактрия,
Согдина, Парфия, Хорезм және т.б. ежелгі мемлекеттерден алады. Бұл жерлер
сыртқы жаулардың, Александр Македонскийдің, парсылардың, арабтардың
шапқыншылығына ұшырап отырды. Ал ҮІ-ХПғ.ғ. Орталық Азия түркі қағанатының
қол астына өтті. Одан кейінгі дәуірде түргештер, қарлұқтар, оғыздар,
қараханидтер және т.б. мемлекеттер құрьлып үстемдік құрды. ХІ-ХҮІғ.ғ. Орта
Азия селжүктер мен қидандардың, монғол-татарлардың шапқыншылығына тап
болды. XVІІІ ғасырда Орта Азияға Цин империясы ішкерлеп ісірген болатын. XV
ғ. аяғында қазақ хандығы құрыдды. Бұл үрдістерге баға бере келіп, атақты
этнограф, тарихшы, ғалым Л.Н.Гумилев былай деп атап өтеді: "...Бір мезгілде
ойраттар батысқа қарай сүрапыл жортуылдар жасады. 1452 және 1455 жылдар
арасында олардың әскерлері Моғолстан, Шағатай хандығының солтүстік жиегі
арқылы көктей өтіп, Қыпшақ даласына сүғынды, күнгейге бүрылып, Сырдария
аңғарымен Ташкентке дейін жетті де, еліне олжамен оралды. Осынау
талқандаудан кейін Азия картасынан Ақ Орда жойылып, оның орнында
қазақтардың тайпалық одақтары (жүздер) қалыптасты. Ойраттар сияқты,
қазақтар Ордадан біраз бұрын 1425—1428 жылдары іргесін аулақ сала бастап,
сол кездің өзінде-ақ хан билігін сұлтандар кеңесімен алмастырды. Ойраттар
өз билеушілерін Қытайдың "тайгжи" (ханзада) сөзімен, ал қазақтар арабтың
"сұлтан" деген сөзімен атайтын. Екі жағдайда да көшпенділерге тән этностық
нормалар сақтала отырып, Шыңғыс ханға дейінгі әлеуметтік пайымдар қалпына
келтірілді. Пассионарлық серпіннің төмендеуі ойраттар мен қазақтардың
қоғамдық өміріне ықпал етті де, олар пассионарлық кешерінен асып төгілген
кезде құрылған әлемдік империя тұсында, яғни XІІІ ғ. айырылып қалған
идиллияға қайтып оралды. Енді келіп күш тек өзара қырқысулар мен
жортуылдарға ғана жетті де, сыртқы жерлерді жаулап алу қаншалықты көз
қызықтырса да, оған қуат жетпеді[1].
XV ғ. ойраттар, қазақтар, ноғайлар және Қара теңіз бойының татарлары
осындай жағдайға келді. Бұл жағдайға тек өз тағдырын Осман империясымен
байланыстырған қырымшақтар мен көшпенді дүниенің дұшпандары Темір
ұрпақтарын 1507 жылы еңсерген өзбектер ғана оралған жоқ" .
Қазақ хандығының дүниеге келуі Қазақстанның бүкіл аумағында бүрын
өткен әлеуметтік-экономикалық және этносаяси үрдістердің заңды қорытындысы.
Қазақ хандығының құрылуы Жәнібек пен Керей хандардың есімімен байланысты.
XV ғ. ортасында қазақ хандығының территориясы кеңи түсті. Моғолстан
мемлекеті қазақ хандығының тегеуірінен және ішкі себептерге байланысты
ыдырап, шамамен 1514 жылға қарай моғол билеушілері Шығыс Түркістанға
ығыстырылып тасталды. ХҮІ-ХҮІІ ғ.ғ. қазақ хандығы геостратегиялық маңызы
бар саяси күшке айнала бастады. Қазақ хандығы Орта Азиямен, Астрахан, Сібір
хандықтарымен және Орыс мемлекетімен байланыс жасап отырды.
Академик М.Қ.Қозыбаевтың пікірінше "Ресей дипломаттары қазақ хандары
мен сұлтандарының арасындағы бәсекені шебер пайдаланып, оларды Ресей
бодандығын алуға үгіттеді. Қазақ жүздерін Ресей құрамына қосу бір мезгіддік
процесс болған жоқ, ол жүз елу жылға созылды. Бұл процесс императрица Анна
Иоановна Ресей бодандығына Кіші жүз ханы Әбілхайырды қабылдау туралы
грамотаға қол қойған 1731 ж. Басталды.Қазақтардың Ресей құрамында болған
кезеңін тарихи үрдістің бүкіл күрделілігі мен қарама-қайшылығын ескере
отырып, бағалау керек дейді. Қазақстан Республикасының Ресейдегі төтенше
және өкілетті елшісі Т.Мансүров:
"Ресейдегі гуманизм жақтастарымен қаупі, оның демократиялық
мәдениетінің ықпалы қазақ қоғамының рухани дамуының факторына айналды.
Қазақтардың Ресей құрамында болу процесі қаншалықты сан қырлы болғанымен,
бұл процесс экономикадағы, әлеуметтік және мәдени дамудағы өзгерістерге жол
ашты. Бірақ, сонымен қатар ол қоғамның мүліктік жіктелуін күшейтті,
қазақтардың өз мемлекеттігінің дамуын кері кетірді. Іс жүзінде осы кезенде
қазақтар өзінің мемлекеттік құрылымдары жойылғаннан кейін тек жергілікті
өзін-өзі басқару пайымдарынан жиындар ғана сақталып, онда әрбір елу үйден
бір сайлаушы, яғни ел басы сайланып отырды. Сайлауыштар болыс сайлауына
кандидатты, халық биін сайлауға қатысты, ал оларды бекітетін губернатор
болатын. Қазақтың халық билерінің қарауынан қылмыстық істер бөліп алынып,
оларды қарау империялық сотқа берілді"[2] .
Қазақстанның Ресейге қосылуына қазақ қоғамының әр түрлі әлеуметтік
және саяси күштері әр түрлі қарады. Мәселен, өмірдің патриархтық түрінің
бұзылуы батырлар халықты соңынан ерте алатын хан билігі заманын аңсау
сарындарын туғызды.
Қазақ даласына тауар-ақша қатынастарының енуі ғасырлар бойы әдет-
ғұрыпқа қайшы келді. Патша үкіметінің қазақтарға жүргізген ашық саясаты да
наразылық тудырды. Қазақстан Ресейге қосылғаннан кейін 50 жылдан соң Кіші
жүзде Сырым Датов бастаған көтеріліс басталды. С.Датов бастаған
көтерілістің сипаты патша үкіметімен ауыз жаласқан хандық билікті жайып, ел
басқарудың жаңа құрылымын орнату болған.
Жалпы Қазақ даласын Ресей мен Қытай ең алдымен өздерін сырт жаудан
қалқалайтын "Аралық аймақ" деп қараған. Кейін Ресейдің империялық пиғылы
басым түсіп XVІІІ ғ. ортасынан ол отарлық саясатқа көшті.
Қазақстандық тарихшы мамандар қазақ жеріндегі орыс отаршылдық саясатын
екі кезеңге бөліп қарастырады. Император Анна Иоановна тұсындағы бірінші
кезеңде Кіші жүз бен Орта жүз бейбіт жолмен Ресейдің қол астына қарады. XІX
ғ. 60-80 ж.ж. Ұлы жүз қазақтарын патша үкіметі білектің күші, найзаның
ұшымен бағындырды. Қазақ жерін отарлау арқылы Ресей өзінің шығыс
шекарасының қауіпсіздігін қамтамасыз етуді Орта Азиямен, Үндістанмен сауда-
саттықты нығайтуды ойлаған.
Патша үкіметінің отарлау саясатының негізгі мақсаты- қазақ даласын
түпкілікті билеу еді. Осы саясатты жүзеге асыру үшін бірнеше реформалар
жүргізіп, хандық билікті жойып, этникалық бірлігімізден, одан кейін
ұлысымызды бөлшектеп, жеке-жеке губернияларға бөліп, жер тұтастығымыздан
айырды. Бұл саясатта патша әкімшілігі қазақ даласын алғашқы кезде хандар,
сұлтандар, старшындар арқылы басқарған. Одан кейін Қазақ Мемлекеттік ұйымы
жойылды. 1867—1868 ж.ж. реформалар барысында Қазақстандағы әкімшілік
басқаруда, жер мәселесінде, сот құруда және салық жүйесінде елеулі
өзгерістер болды. Екі мемлекеттің өзара қатынасының кеңестік кезеңінде
нақты мемлекет аралық қатынасы болды деп атай алмаймыз.
1920 жылғы 17 тамызда Ресей Кеңестік Республикалар Социалистік
Федерациясының (РКРСФ) Халық Комиссарлар Кеңесі (ХКК) Қазақ Республикасы
туралы декреттің жобасын қарап, мақұлдады. 1920 жылғы 21 тамызда Бүкіл
ресейлік Орталық Атқару Комитеті мен РКРСФ, ХКК-і М.И.Калинин мен К.И.Ленин
қол қойған "Қырғыз-Қазақ Кеңестік Автономиялы Социалистік Республикасын
(РКРСФ құрамыңда, астанасы Орынбор) құру туралы" Декретті қабылдады, 1921
жылдың жазында Қазақ КАСР-ның құрамына Семей жөне Ақмола губерниялары енді.
Алайда қазақтар тұратын едәуір аймақ Түркістан КАСР-ның Сырдария облысы
құрамында қала берді; ондағы халықтың оннан тоғызы қазақтар еді. Барлық
қазақ жерлерінің қайта қосылуы 1924 ж. Орта Азиядағы ұлттық-мемлекеттік
бөлектену нәтижесінде жүзеге асты. Сол кезде Қазақтар республика халқының
61,3% құрды .
Тарихтан белгілі 1925 ж. Республика астанасы Орынбордан Ақмешітке
көшіріліп, ол Қызылорда деп аталды да, астана 1929 ж.-ға дейін сонда болды.
1929 ж. Алматы Қазақ КАСР астанасына айналды.
1936 ж. Қазақ КАСР Қазақ КСРО деп қайта құрылды. Қазақстан халқы оны
автономиялы республикадан Одақты республикаға айналдыру туралы орталықтың
ұсынысы бойныша қабыл алынды.
XX ғ. аяғы жаңа халықаралық және геосаяси ахуалды паш етті. КСРО
ыдырағаннан кейін 15 жаңа мемлекеттің пайда болуы, олардың халықаралық
қоғамдастықтың толық құқықты мүшелері ретінде көз түру үрдісі олардың
арасындағы мемлекетаралық қатынастар үлгісін іздестіру — осы заманға тарихи-
саясатнамалық, халықаралық құқықтық білім зерттейтін өзекті тақырыптардың
бірі. Жаңа тәуелсіз мемлекеттердің толыққанды мемлекетаралық қатынастарының
қалыптасуы кезеңдерін терең ой ілегінен өткізіп талдау, мүның ұстіне бұл
үрдістің көз-алдымызда өтіп жатқанын ескерсек, аса маңызды ғылыми және
қоғамдық-саяси міндетке айналады[3].
Жаңа тәуелсіз мемлекеттер — Қазақстан Республикасы мен Ресей
Федерациясының тең құқықты әріптестік қатынастарының дүниеге келіп, дамуы
қазақ-орыс өзара қатынастарының көп ғасырлық бүкіл барысының өзіндік бір
синтезіне айналды .
Екі жақты Қазақстан—Ресей 1991 жылдан бергі эволюциясын негізгі екі
кезеңге бөліп қарауға болады, ол 1991 жылдың желтоқсанынан (КСРО-ның
ыдырауын біржолата айқындап берген ТМД жариялануы) 1995 жылдың аяғына
дейінгі кезең. Екінші кезең 1995—2001 жылдары Ресей Федерациясының Орталық
Азия мен Қазақстан Республикасына "қайта оралу" кезеңі.
Т.Мансұровтың пікірінше, Қазақстан—Ресей қатынастары өрбуінің бірінші
кезеңінде төмендегідей негізгі үш белесін бөліп көрсетуге болады:
— екі елдің мемлекетаралық қатынастарының құқықтық негіздерін айқындау
(1991 жылғы желтоқсан — 1992 жылғы мамыр);
— мемлекетаралық экономикалық және саяси ынтымақтастық үлгілерін
іздестіру (1992 жылғы мамырдан 1994 жылғы наурыз);
— Қазақстан мен Ресейдің экономикалық және басқа салалардағы (1994
жылғы наурыз — 1995 жыл) бірігуінің кеңейіп тереңдеуі .
Қазақстанның жаңа мемлекеттілігі туралы, оның басым мақсаттарды дұрыс
айқындауда ел басының Қазақстан халқына Жолдауында былай делінген:
"Өзіміздің басым саясаттарымызды дұрыс айқындап, тиісті
стратегияларымызға талдау жасап, осы жолмен жүру үстінде ерік-жігер мен
төзімділік таныта отырып, біз өзімізді бұралаң-бұрылысты селделестерден,
күш-қуатымызды, уақытымыз бен ресурстарымызды жөнсіз зая кетіруден
сақтандырамыз... Қазақстан жаңа мемлекет ретінде көптеген империялардың:
Оттомен, Австро-Венгрия, ал мүлде таяуда — Кеңес Одағының жан тәсілім
еткенін көрген дәуірде дүниеге келді.
Біз жаңа мемлекетті, жаңа нарықтық экономика мен жаңа демократияны
көптеген өзге де жас тәуелсіз мемлекеттер осы тәрізді жолды басынан кешіп
те үлгерген уақытта құру үстіндеміз.
Біз қуатты сыртқы күштер келешегімізді айқындауда сөзсіз елеулі рөл
атқаратын күннен-күнге өсе түскен ауқымдану мен ұлғайып келе жатқан өзара
тәуелділік дәуірінде өмір сүріп отырмыз.
Егерде біз өз ниетімізді байсалды ұстансақ және пайымды да парасатты
болсақ, өз дамуымыздың ішкі және сыртқы факторларын бүкпесіз талдап-
таразылауға қабілетті болсақ, онда біздің жалпы топтасуымыз, өз
тарихымызбен ерекше жағдайларымыз негізінде дұрыс жолды тандап алу
мүмкіндігіміз де бар".
Қазақстан мен Ресейдің арасындағы 1991-1995 ж.ж. қарым-қатынастар осы
принциптер негізінде өрбіді. Қазақстан-Ресей қатынастары ең алдымен 148
млн. ресейліктер және 17 млн. қазақстандықтар.
КСРО ыдырағаннан кейін кеңестік құндылықтар өзінің маңызын жоғалта
бастады. Ресей өзінің ұлттық мүддесін анықтай алмады. Елдің саяси
өміріндегі өзгерістер жаңа демократиялық институттарды қалыптастыруды талап
етті. Ол өз тарапынан құқықтық мемлекетті құру, саяси коррупцияга тосқауыл
қою, авториторизмге жол бермеу сияқты күрделі үрдістерді қажет етті.
Ресей сарапшьшарының пікірінше, Б.Ельцин тұсындағы РФ СІМ рөлінің
төмендеуінің бірнеше себептері бар. Олардың ішінде атап айтатын болсақ:
біріншіден, КСРО ыдырағаннан кейін СІМ жаңа жүйеге икемделе алмауы;
екіншіден, сыртқы саясатта "үстемдік" үшін әр түрлі мекемелердің өзара
бақталастығы: Ресейдің А.Козырев тұсындағы біржақты, АҚШ қатынастарды
сыртқы саясаттың негізгі бағыты деп қарастырылып, барлық мәселелер Ресей-
АҚШ қатынастарының тұрғысынан зерттелді, төртіншіден, Б.Н.Ельциннің жеке
түлға ретіндегі, оның саяси стилінің әсері.
Ресей Федерациясының сыртқы саясатының жаңа кезеңі үкімет басына
В.В.Путиннің келуімен байланысты. 2000 жылдың 28 маусымында В.В.Путин "РФ
сыртқы саясатының концепциясын" бекітті. Бұл концепцияда РФ-ның XXІ
ғасырдағы жаңа басым бағыттары анықталды. Концепция бес бөлімнен тұрады.
Онда жалпы ереже, РФ және қазіргі әлем, ғаламдық мәселелерді шешудегі РФ
басым бағыттары, аймақтық басымдықтар және РФ-ның сыртқы саясатын
қалыптастыру мен жүзеге асыру туралы баптар көрсетілген. В.В.Путиннің
келуімен Ресей сарапшылары РФ-ның сыртқы саясатында концептуалды
негіздердің пайда болуы, жүйелілік пен байсалдылық және ұлттық мүдделер
жүзеге асырылады деп күтуде. В.Путиннің сыртқы саясатын сараптайтын болсақ,
бұл үміттердің орындалуын көруге болады.
В.В.Путиннің өзіндік сыртқы саясат жүргізетіндігі ол саясаттың
Ельцинизм түбірінен бөлек болатындыгы алғашқы айлардан анық көрінді.Ол
өзінің сыртқы саясатын азиялық азимутты айқындаудан бастады. Қытай,
Солтүстік Корея, Жапонияға және Индияға сапарлары соған айқын дәлел бола
алады. Қысқа уақыттың ішінде. В.Путин "Шанхай бестігі" мәселесінде, Ирак
пен АТР саяси басымдылықтарды айқындап үлгерді. Оның Куба мен Канадаға
сапарлары және ЕО "тікелей сөйлесуі" әлемдік деңгейде жаңа тұлғаның пайда
болғандығын айқын көрсетті.
XXІ ғасырға аяқ басқан уақытта Путин Ресей төңірегінде қалыптасқан
жағдайды қайта қарауға, Ресейдің халықаралық беделінің өсуіне көп еңбек
сіңіріп үлгерді деп атай аламыз. XXІ ғасыр әлемдік саясатта жаңа күрделі
үрдістерді туғызғаны белгілі. Біздің ойымызша Ресей сыртқы саясаты өтпелі
кезеңде тұр. Бүгінде халықаралық қатынастардың дамуы, ғаламдық үрдістер,
американдық моноцентризм бағытының күшеюі тенденцияларымен
анықталуда."Таймс" газетінің анықтамасы бойынша, Ресей XXІ ғасырда әлемдік
экономикалық 0,6% мөлшерде өтеді деп көрсетті. Ресей бюджеті АҚШ-тың кейбір
штаттарының мөлшерінен төмен. Ресейді 180 миллиард доллар қарызы бар, оның
70-кеңестік қарыз.
Ресейдің жаңа сыртқы саясаты, саяси концепциясы сондай-ақ, оның
геосаяси және географиялық ерекшеліктерін ескеруді қажет етуде. Ресейдің 12
млн.шаршы км. бөлігі Азия құрылығында орналасқанын ұмытпаған жөн. Ресей
сияқты алпауыт мемлекетке сыртқы саяси көпжақтылық және әртектілік тән.
Ресей бүгінде БҰҰ реформалауға, оның беделін көтеруге ат салыстыруда.
Көптеген Ресей сарапшьшары БҰҰ қауіпсіздік Кеңесінің құрамын кеңейту деген
пікірді айтуда.
XXІ гасырдағы Ресейдің сыртқы саясаты жаңа үрдістерді сараптай келе
бүгінде оның ТМД бағыты ресми түрде басым бағыт болып отырғанын айтқымыз
келеді. Ресей СІМ И.Иванов "сыртқы саяси негізгі бағыт ТМД" және "біз ТМД
нығайтамыз" деп атап көрсетті. Ресей мен Қазақстан Достастық
мемлекеттерімен ынтымақтастықты дамыту мен тереңдету бағытын дәйекті ұстап
келеді. "Бұл саясат бір екі деңгейде іске асырылады: біріншіден, екі жақты
негізге сүйенген байланыстар дамыса, екіншіден, ТМД-ны оған кіретін
елдердің экономикалық және басқа салалардағы ықпалдастығының
дәрменсізділігін арттыру жөніндегі ауқымды міндеттерді шеше алатындай
тегеурінді ұйымға айналдыру жолындағы белсенділік төмендемейді".
Ресей сыртқы саясатындағы жаңа үрдіс, оның халықаралық қауымдастықтағы
орнын анықтайтын ұлттық мүдде болып отыр. 1995 жылы Е.М.Примаков СІМ болып
тағайындалған кезден бастап, ол сыртқы саясаттағы басым бағыттарды
анықтаудан бастады. "Кең көлемде Ресейдің мемлекеттік-ұлттық мүдделерін
белсенді сыртқы саясат арқылы қорғау" болуы тиіс деп мәлімделген болатын.
1996-1998 ж.ж. Ресей сыртқы саясаты өзгерістерінің әлемдік қауымдастық үшін
де маңызы болды. Себебі сыртқы саясатты болжау серіктесті қарым-
қатынастарды нығайту мүмкіндік берді.
Ресей зерттеушілері А.Талкин және Ю.Красин: "Ұлттық мүдде — белгілі
социо-мәдениетке тән ортақ мүдделерді анықтау, оны қорғау тарихи субъекті
ретінде өз орнын табу деген сөз",- деп атап көрсетті.
1999 жылы 15 желтоқсанда РФ Қауіпсіздік Кеңесінің мәжілісінде Ресейдің
сыртқы саясатының басымды бағыты ретінде жақын шетелдер, яғни, бұрынғы
кеңестік мемлекеттері тағы да бекітілді. Екіжақты қарым-қатынастарды
дамытудағы тиімді құрал ретінде аймақтық мемлекетаралық бірлестіктердің
қызмет аясын кеңейте қарастырылды.
Орталық Азия Ресей басшылығы тарапынан басымды мүдделер аймағы ретінде
қарастырыла бастады. Бұл жағдайда, Қазақстан аймақтағы Ресеймен ең үлкен
ортақ шекараға ие ірі мемлекет ретінде Мәскеудің назарына бірінші болып
ілікті. [4]
Жалпы айтқанда, ХХ ғасырдың соңына қарай сыртқы саяси аенада Мәскеудің
негізгі күші Ресеймен шекаралас жатқан жақын көршілерімен қарым-
қатынастарды жандандыруға және оларға бұрынғы әсерін қайта қалпына
келтіруге бағытталды. Ресейдің бұл прагматикалық сыртқы саясаты өз
нәтижесін бере бастады. Қазақстан өзінің солтүстік көршісімен екіжақты
деңгейде және бірқатар мемлекетаралық бірлестіктер (ЕурАзЭҚ, Ұжымдық
қауіпсіздік келісімі, ШЫҰ) аясында да қарым-қатынастарды белсенді түрде
жүргізе бастады.
2001 жылғы 11-қыркүйектен бастап Астана мен Мәскеу арасындағы өзара
қарым-қатынастардың үшінші кезеңі басталды. НАТО-ның Ауғанстандағы
операцияларының негізгі салдарларның бірі, бірқатар Орталық Азия
мемлекеттерінде Солтүстік Антлантикалық Альянстың тірек пункттері мен
әскери лагерлерінің орналастырылуы болды. Орталық Азия аймағында геосаяси
күштер тепе-теңдігінің бұлай кенеттен өзгеруі Ресей басшылығын өте қиын
жағдайда қалдырды. Себебі, Ресей бір жағынан, әлемдік қауымдастықтың
террорға қарсы әрекеттеріне белсене қатысқысы келсе, екінші жағынан Орталық
Азиядағы көршілеріне әсерін жоғалтпауға тырысты. Бұл қарама-қайшылық Ресей
саяси элитасының Орта Азияда болып жатқан жағдайларға түрліше көзқараста
болуына себеп болды. Консервативті пікірді жақтайтындар ТМД Ресейдің
өмірлік мүдделері аумағында екендігін және мұнда сырттан келетін күштердің
енбеуін қамтамасыз етіп, бұл үшін Мәскеу республикаларды өз уысынан шығарып
алмас үшін барлық қысым жасау тетіктерін пайдалану қажет деген пікірді алға
тартады. Ал олардың оппоненттері мүлдем қарама-қарсы пікірді, яғни, Орталық
Азияда шет мемлекеттер әсерінің орнығуы бұл – осы аймақтағы мемлекеттердің
ішкі ісі деп есептейді. Ресейдің сыртқы саясатында Қазақстан бағытын
басымды бағыт ретінде белгілейтін бірқатар факторлардың болуы Астана мен
Мәскеудің стратегиялық серіктестік бағытында құрылған қарым-қатынастарының
айтарлықтай өзгерістерге ұшырамауының бірден-бір кепілі.
1.2. Қытайдың жаңа геосаяси жағдайда Орталық Азияға
байланысты стратегиясы
Қазақстан — Ресей мен Қытайдай әлемдік державалар арасында шаңырақ
көтерген ел. Тәуелсіздікті сақтау үшін Қазақстан осы екі елмен ерекше
саясат жүргізу керек. Тарих Абылай ханнан кейін араға үш жүз жыл салып
қазаққа қайтадан тәуелсіз мемлекет құру мүмкіндігін берді.
1996 жылы сәуірде Шанхайда ҚХР; РФ, ҚР, Қырғызстан Республикасы және
Тәжікстан арасында КСРО-ның бұрынғы республикалары мен Қытайдың арасындагы
көпжылдық өзара түсініспеушілік пен сенімсіздіктің негізіне нүкте қойылды.
Шанхай кездесуі, сол кездегі, КСРО-дан қалған өзара сенімсіздік,
территориялық және шекаралық мәселелер бойынша мәселелерді шешуге қажет
болды.
Қазақстандық сарапшылардың пікірінше, Қытайдың Қазақстандағы Орталық
Азиядағы саясатына өткен дәуірдің әсері көп. Сол жағдайды ҚХР қазіргі
қалыптасқан жаңа геосаяси жағдайда пайдаланып отыр.
Қазақстан мен Қытай қатынастарын зерттеуде қырғи-қабақ соғыс кезіндегі
қалыптасқан тарихнамаға шолу жасай келе М.Лаумулин былай деп атап
көрсетеді: "Шығыс Түркістандагы Қытай саясаты туралы алғашқы ірі ғылыми
еңбекті жазған Р.Проис пен Г.Лиас. Олардың еңбектерінде Шығыс Түркістандағы
ұлт-азаттық қозғалысты талқандаушы және қазақ ауылдарының Үндістан мен
Пәкістанға көшуі баяндалған. Сол сияқты Дж.Дрейер және С.Э.Уимбуш
еңбектерінде Шыңжаңдағы мұсылмандардың ассимиляция және бейімделуі
үрдістері баяндалған. Бұл авторлар Қытай үкіметінің мәдени саясатына және
аз ұлттарға репрессия, Шыңжаңның Кеңес-Қытай қатынастарына әсерін
зерттеген.
XX ғасырдың 70-80 жж. еңбектерінде негізінен КСРО-Қытай
қатынастарындағы Шынжаң факторы қарастырылады.
И.Сванберг және И.Бенсон еңбектерінде 1930-1950 жылдардағы Шығыс
Түркістандағы, 1944-1949 жылдардағы Іле аймағындағы Осман батыр бастаған
қазақтардың көтерілісі және оның жасақтарының Оңтүстік Азия мен Түркияға
шегінуі баяндалған. Жалпы Батыс зерттеушілерінің бұл жылдардағы
еңбектеріндегі негізгі идея бойынша Қытай коммунисттерінің Шыңжанда
жүргізген модернизация үрдістері КСРО-ның Орта Азиядағы саясатына қарағанда
тиімсіз болған жоқ. Шыңжанда дәстүрлі исламды насихаттау, хандық Қытайдың
ассимиляция үрдісіне қарсы күрес тамырын терең жайып дәстүрлі қоғам өз
сипатын сақтап қалды. Ал КСРО-ның саясатының нәтижесінде Орта Азиядағы
орыстандыру (кеңестендіру) үрдісінің қаншалықты болғандығын тарихтан біз
жақсы білеміз.
КСРО ыдырағанға дейін Қытайдың ресми саясатына түркі-мұсылмандық
халықтардың қарсылығын болжап, баға беруге арналған еңбектер саны аз..
Орта Азияда жаңа тәуелсіз мемлекеттердің пайда болуы аймақтағы
геосаяси жағдайды өзгертті. Күн тәртібінде Орталық Азияға Қытай тарапынан
келетін қауіп, түрік сепаратизмі, Орталық Азия мемлекеттерінің Ресеймен,
Қытаймен байланысы, Қытай мен Орталық Азия арасындағы демографиялық,
экономикалық факторлар т.б. өзекті болып отыр.
Американдық зерттеуші Т.Фуллердің пікірінше өзгерген геосаяси жағдайда
ҚХР үшін ҚР қатынастары маңыздылығы артады. Қытай Қазақстанға байланысты
ұстамды саясат жүргізіп отыр. Оның басты себебі Шыңжыңдағы мұсылман
сепаратизмі. Қытай өзінің сыртқы саясатында этникалық мәселеге көп көңіл
бөліп, бұл факторды Қытай-Ресей, Қазақстан-Қытай, Қазақстан-Ресей
қатынастарының негізгі факторы ретінде қарастырады деп есептейді. Оның
пікірінше егер ҚХР-РФ қатынастары жақсарса ҚР-нан ұстамды этникалық саясат
жүргізуді талап етеді.
Қазақстан мен Қытайдың жаңа геосаяси кеңістіктегі орнына екі мемлекет
арасындағы шекара мәселесі де үлкен әсер етуде. КСРО негізінде шекара
мәселесі халықаралық қатынастардың дамуына байланысты өзгеріп отыр. КСРО
мен ҚХР-ның ара қатынастарының шиеленісуіне байланысты бұл мәселеде бірінші
орынға шығып отырды. "Талас территориялар" мәселесі 1969 жылы пайда болды.
Талас территориялар КСРО жағынан емес, ҚХР жағынан қойылып отырғанын
атап өту керек.
КСРО ыдырағаннан кейін шекара мәселесі Ресей-ҚХР және Қазақстан-ҚХР
арасында жаңа қарқынға ие болды.
Ресей 1992 жылы Амур мен Уссури аймағындағы 600-ге жуық кіші-гірім
аралдарды және 10 шаршы км жерді Қытайға беру туралы келісім-шартқа қол
қойды. 1995 жылы Приморьедегі шекараны анықтауда Ресей 1,5 га жерінен
айырылып қалды[5].
Қазақстан-Қытай арасындағы шекараны анықтау мәселесі 1992 жылы
басталып, 1998 жылы аяқталды. Бұл мәселе 1992 жылы ҚР премьер-министрі
С.Терещенконың Қытайға сапары кезінде, 1994 жылы ҚХР Мемлекеттік Кеңесінің
төрағасы Ли Пэнның Орта Азия мемлекеттеріне сапары барысында, 1996 жылы
Цзян Цзяминнің, 1997 жылы Ли Пэннің Алматыға сапары кезінде, сол сияқты
Н.Ә.Назарбаевтың 1997 жылы ақпандағы және М.Балғымбаевтың 1997 жылы
мамырдағы Қытайға сапарында, сондай-ақ Цзян Цзяминнің 1997 жылы
қыркүйектегі Алматы сапарларында талқыланды. Осы кездесулердің нәтижесінде
1997 жылы 29 қыркүйекте "Қазақстан-Қытай арасындағы шекара мәселесіне
байланысты қосымша келісімге қол қойылды .
Қосымша келісім бойынша, Чогон-оба және Баймұрза аймағында ҚР сауыр
қыратының оңтүстік бөлігі Чоган-оба өтпеліне дейін, Жүрек және Чогон-оба,
Керегенты өзендерінің бір бөлігі (жалпы ұзындағы 442 шаршы км.) Қытай-
Адырбай және Талдыойрық өзендерінің жоғарғы ағысы, Баймырза өтпелінің
Тарбағатай қыратының оңтүстік бөлігі (ұзындағы 187 шаршы км.), Сарышөлді
аймағында Қазақстанға 95 шаршы км. жер Сарышөлді өзенінің сол жақ бөлігі,
Шопақ өтпеліне дейінгі жер. Ал Қытайға — Сарышөлді өзенінің оң жақ бөлігі
берілді. Жалпы ұзындығы 220 шаршы км. Сонымен талас бөліктердегі 944 шаршы
км. жердің Қазақстан 537 шаршы км. (56,9 %), Қытай 407 шаршы км. (43,1 %)
екі жақ зандастырды.
Бүгінгі танда Қытай мен Қазақстан арасындағы дау туғызып отырған жаңа
мәселе "Қара Ертіс" өзенінің мәселесі. Бұл мәселе әлі де өз шешімін күтуде.
Қазақстан мен Қытайдың арасындағы сондай-ақ, экономикалық мәселе де
маңызды орын алуда. Экономикалық мәселенің дұрыс шешілуі екі мемлекеттің
Орта Азиядағы жаңа геосаяси жағдайын анықтаудағы шешуші фактор болмақ.
Біздің ойымызша Қытайдың Орталық Азиядағы және Қазақстандағы сауда-
экономикалық қатынастарының қарқынды дамуы екі жақ үшін де тиімді болады.
ҚХР бүгінде өзінде жүргізілген реформалардың нәтижесінде әлемдік
алпауыт мемлекетке айналып отыр. Өзінің ВВП — бойынша жылдық өсімі 1980-
1997 жж. 9 %-ке көтерілді. Егер де Қытайдың 30 провинциясын бір мемлекет
деп алып қарастыратын болсақ, ал ондағы адам саны кейбір дамушы елдердегі
адам санынан асып түседі, 1978-1995 жж. қарқынды дамып отырған 20
мемлекетті осы провинциялар ғана құрар еді .
Сарапшылардың пікірінше, 2005 жылы Қытай ВВП бойынша АҚШ-ты қуып
жетеді. Қытайдың экономикалық өркендеуіне тағы мына мысал дәлел бола алады:
- 1995 ж., өнеркәсіптегі өндіріс құралдарының 90% 1980 жылдан кейін
шығарылған;
- ірі және орта өнеркәсіп орындарындағы өндіріс құралдарының 26 %
дүние жүзінің алдыңғы қатарлы стандарттарына сәйкес келеді;
- 1997 жылы ҚХР сыртқы сауда көрсеткіші 325,1 млрд.долл. құрады
Қазақстан мен Қытайдың жаңа геосаяси кеңістіктегі орны туралы
айтқанда, біз этникалық мәселені айналып өте алмаймыз. Мәселен, АҚШ-тың
Миссурий университетінің профессоры Р.Дж.Кайзер Қытайдан Қазақстанға
көшетін эмигрантардың легі Қазақстанға этно-демографиялық ахуалды өзгертеді
деп есептейді. Ал М.Олкотт (Колгейт университеті) пікірінше, Қазақстан үшін
ұйғыр ұлтшыл күштерін қолдау Қазақстан—Қытай қатынастарына кері әсер етіп
қана қоймай, ұйғыр ұлтшылдығының Қазақстанда таралуы да мүмкін деп
есептейді. Біздің пікірімізше, ҚХР Орта Азиядан Қазақстанда өзінің
экономикалық қуаттылығын барынша кең пайдаланады. Бұл Қытайдың Орталық
Азиядағы негізгі стратегиясы[6].
ҚХР мен Қазақстан және Орталық Азия мемлекеттерінің арасындағы
орнатылған дипломатиялық, сауда-экономикалық, мәдени қатынастардың дамуына,
тарихтан қалған кейбір күрделі мәселелердің шешілуіне қарамастан, бүгінде
жалпы Орталық Азиядағы жағдайды өзгерте алатын мәселелер бар. Бұл ғаламдық
және "ішкі" даму мәселелері.
Орталық Азия мемлекеттері үшін, бұл өздерін егемен мемлекеттер құқында
сақтап қалу және әлемдік өркениеттегі өз орнын алу болса, ҚХР үшін, ол 2015
дейін алдыңғы қатарлы мемлекеттер қатарына қосылу, экономикасының өсу
динамикасын төмендетіп алмау. Сондықтан да алдағы уақытта Қытай бірнеше
қиындықтармен кездесуі мүмкін. ҚХР-ның даму қарқынына сараптама жасай келе
қазақстандық зерттеуші К.Л.Сыроежкин негізгі қиындықтарды атап көрсетеді.
1. Халық санының өсуі, қызмет атқаратын адамдардың санының азаюы,
қарттардың санының көбеюі;
2. Ауыл шаруашылығының төмендеуі;
3. Қоршаған ортаны жақсарту мен экологиялық мәселе;
4. Тұтынатын заттарды қарқынды өндірудің қажеттілігі, астық өндірудің
тиімділігі мен өнімділігі;
5. Ұлттық аймақтағы сепаратизм, Орталық пен ауылдар арасында
қатынастардың шиеленісуі;
6. ҚХР жоғарғы билік басындағы саяси дағдарыстың шиеленісуі,
фракциялық саяси дағдарыс;
7. Қалалық жердегі экономикадағы мемлекеттік сектордың дамуы мәселесі;
8. Экономикалық реформалардың әлеуметтік зардаптары, топтардың және
ауылдық жерлердегі жұмыссыздықтың көбеюі;
9. Әлемдегі геосаяси жағдайдың тұрақсыздығы. Оның ішінде Орталық Азия,
Азия-Тынық мұхит аймағындағы жағдайға байланысты. Сол сияқты Азия қаржы
дағдарысының салдары.
Бұл факторлардың бәрі ҚХР мен Орталық Азия мемлекеттері арасындағы
жағдайға тікелей әсер етеді. Өзінің демографиялық, табиғи географиялық және
әлеуметтік-экономикалық ерекшеліктеріне сәйкес және дүние жүзілік геосаяси
жағдайдың өзгеруі Қытай алдында үлкен мәселелерді қойып отыр. Алдағы
уақытта Қытай негізінен екі мәселені шешуі қажет деп есептейді.
Бірінші, Қытай жалпы адамзат алдында түрған ғаламдық мәселелерді
шешуге ат салысуы мүмкін, немесе ол "шиеленіс" заманына қайта бой ұрып,
Қытай идеологиясын, территориялық бақталастық геосаясатына оралуы мүмкін.
Ол жағдайда "территориялық кеңейту" саясатын Қытай Қазақстаннан
бастамайтынына кім кепілдік бере алады?
Сондықтан да ҚХР-ның Орталық Азиядағы стратегиясына тоқталып өтейік.
90-жылдардағы сияқты Қытайдың сыртқы саясатында Орталық Азия басымды
бағыттардың бірі болып отыр. Мысалы: 1994 жылы Қытайдың Мемлекеттік
Кеңесінің төрағасы Ли Пэн Ташкент сапарында төрт негізгі бағытты анықтаған
болатын:
1. ҚХР мен Орталық Азия мемлекеттерінің ортақ мүдделеріне сәйкес
достық қатынастарды дамыту;
2. ҚХР мен Орталық Азия мемлекеттерінің саясаты үшінші елдерге қарсы
бағытталмаған;
3. Қытай бұл аймақта Ресеймен бақталаспайды;
4. ҚХР Орталық Азия мемлекеттеріне қауіп төндірмейді. Біздің
ойымызша, ҚХР-ның Орталық Азиядағы саяси басымшылықтардың
негізгілері мыналар:
• аймақтағы пантюркизм мен фундаменталистік ықпалды шектеу;
• Орталық Азия мемлекеттерімен сауда-экономикалық қатынастарды нығайту
арқылы өзінің саяси-экономикалық ықпалын сақтап қалу;
• аймақтағы саяси күштердің тепе-тендігін және Орталық Азия
мемлекеттерінің арасындағы белгілі дәрежедегі қайшылықтарды сақтап отыр.
Қазіргі кездегі Орталық Азиядағы жағдай тұтасынан алғанда ҚХР тиімді
болып отыр. Сондықтан да ол бұл аймақтағы өзінің экономикалық мақсат-
мүдделерін анықтап алды.Олар:
• ҚХР үшін Орта Азия мемлекеттерінде энергетикалық комплекстердің
дамуы;
• Металлургия саласындағы өнеркәсіптер;
• Құрылыс саласындағы өндіріс органдары;
• Қазақстанға бос еңбек күштерін орналастыру, Қытайдан миграцияны
күшейту маңызды.
Сарапшылардың пікірінше, егер Қытай Орталық Азияда экономикалық
мәселерге көбірек көңіл бөлсе, қазіргі уақытта бірінші орынға
геостратегиялық мақсаттар шығуда. Осы мақсатта Қытай Орталық Азия
мемлекеттерімен (Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікстан) тығыз сауда-экономикалық
қатынастар орнатуда. Ал Қазақстанмен ерекше қатынастарға мүдделі болып
отыр.
Қытай мен Қазақстанның жаңа геосаяси кеңістіктегі орнын қарастырғанда
біз "Шанхай бестігі" кеңесінің қызметіне және бұл Кеңестің "Шанхай
ынтымақтастығына" айналу үрдісіне көңіл аударуымыз қажет.
Қытай Халық Республикасының Орталық Азиядағы орнының нығаюы 1996
жылдың 26 сәуірінен басталды. Шанхай қаласында ҚХР, РФ, ҚР, Тәжікстан және
Қырғыз Республикаларының арасында "Шекара аймағында өзара сенім келісіміне"
қол қойылды. Бұл келісімнің маңызы зор. Тарихта бұрын сонды мемлекеттердің
өзара келісімі нәтижесінде әскерлерді шекара аймағынан 100 км. шығару
үрдісі тіркелмеген. Кейбір сарапшылардың пікірінше Шанхайда Ресей-Қытай
стратегиялық альянс құрылды деп те жариялап үлгерді. Десек те, бұл
келісімнің біздің Республика үшін қажетті келісім шарт болғандығын жоққа
шығара алмаймыз.
Бұл келісім шартты XXІ ғасырдағы көпжақты ынтымақтастық негізін салған
құжат деп те бағалауға болады. Біз, Шанхай ынтымақтастығына қатысқан
мемлекеттердің қабылданған меморандумын толық келтіруді жөн санап отырмыз .
Ал Қытайдың Орталық Азиядағы саясатына баға бере келіп Батыс
сарапшылары оның экономикалық бірігуін демографиялық саясат түрғысынан
қарастырады (Р.Даннройтер). Сондай-ақ бұл үрдістің нәтижесінде Азияда жаңа
экономикалық сыбайластық ұйымның пайда болуы мүмкін деп те болжамдар
жасауда (Х.Мамин). Бұл экономикалық ұйымға Орта Азиялық жаңа мемлекеттермен
қатар Иран, Ауғанстан, Кашмир, Пәкістан кіруі мүмкін. Оның пікірінше,
бұндай геосаяси одақтың негізін Қытай-Пәкістан қатынастары құрайды деп атап
көрсетеді. Ал атақты аналитик Т.Фуллердің пікірінше, болашақта Орта Азия
мемлекеттері Қытай-Ресей-Үндістан арасындағы геосаясатқа тәуелді болуы
әбден мүмкін деп есептейді.
Қытай мен Орта Азия мемлекеттерінің қарым-қатынастары Евразиядағы екі
тарихи үрдістерге байланысты дамиды.Ресей және Кеңес империясының ыдырауы
мен ҚХР-ның әскери қуатыньң күшеюі болмақ (Р.Муиро). Біздің ойымызша, ҚХР-
ның геосаяси стратегиясында Шыңжаң мәселесі ерекше орын алады. Шыңжаң
мәселесін Қытайдың сыртқы саясатынан және халықаралық экономикадан бөліп
алып қарастыру мүмкін емес.
Шыңжаң провинциясы аймақтың модернизациялық үш кезеңін басынан
өткізді: "Үлкен секіріс", мәдени революция және 1980 жылғы реформалар. ҚХР-
да реформалар дәуірінің 8-ші бесжылдығында, яғни 1991-1995 жылдары Шыңжаң
жалпы Қытай дамуының басымды бағыты деп жарияланды. Біздің ойымызша, ҚХР-сы
Шыңжаңды дамытуда екі стратегиялық мақсатты көздеп отыр. Біріншіден, Қытай
ШҮАА (СУАР) дамытуды Орталық Азия мен Орта Шығысқа ену аймағына айналдыру
болса, екіншіден Шыңжаң жаңа әлемдік экономикалық құрылымға енудің алаңы
болмақ, яғни, Қиыр Шығыс, Ресей, Жапония, Кореямен қатар ұлы исламдық
шеңбер Орталық Азия және Орта Шығыс, сөйтіп Қытай өзіне экономикалық
тәуелді аймақты жасауға тырысады.
Айта кететін жағдай - Шыңжаң мен Орталық Азия арасындағы экономикалық
интеграция КСРО тұсында қалыптасты. Мәселен, 1989 жылы Шыңжаң мен КСРО
арасындағы сауда айналымы 118,5 млн.долл. жеткен[7].
Сарапшылардың пікірінше, ресми Пекиннің Шыңжаңның басқа да Оңтүстік
аймақтарымен арадағы теңсіздікті қайта қарауға мұнай факторы әсер етті.
Мәселен: 1980 жж. аяғында американдық Эксон және Мобил мұнай компаниялары
таримдегі мұнай кенін игеруге ынта білдірген болатын. Бірақ, олар Қытай
Ұлттық мұнай компаниясының қарсылығына тап болады. Қытай мамандарының
пікірінше, ЦХР шетелдік технологиясыз да өздері мұнайды игере алады деп
дәлелдеді. Сондай-ақ, Қытай үкіметі шетелдің технологиялық шығындарын өтей
алмайды деп түсіндірілді.
Сондықтан да, бұл аймақты Қытай өзі игере бастады. Бұл мәселеде
Қытайдың саясаты — Шыңжаңға хандық, яғни этникалық қытайлықтардың
эммиграциясын күшейтумен қатар жүрді. Шыңжандағы қытайлықтардың саны
300.000 (1949 жылы), 6 млн. дейін жеткізілді.
Қазақстандық сарапшылар Шыңжаң мәселесін Орталық Азиядағы қауіпсіздік
мәселесінен сабақтастыра қарастыруды ұсынады. (Е.Абен, Е.Карин). Бұл орайда
олар ұйғыр сепаратизмінің таралуын алға тартады. Негізінен ұйғыр
сепаратизмі Қытаймен ҚР шекаралық аймақты қамтып отыр. Сондықтан да бұл
мәселенің екі мемлекеттің сыртқы саяси стратегиясында алатын орны ерекше.
Ұйғыр сепаратизмі екі мемлекеттің ұлттық мүдделеріне қатысты мәселе.
Бұл мәселенің өршуі үш бағытта орын алуы мүмкін:
- Тарым аймағы—Фергана аймагы (Қоқанд, Ош);
- Түрфан—Хами-Үрімші;
- Құлжа—Джонгар аймағы—Жетісу (Алматы);
Шыңжаң сепаратизмінің діни-этникалық ерекшелігін де ескеру қажет. Бұл
қозғалыс Қашқариядан Үрімшіге дейінгі аймақты қамтып отыр:
• Батыс бағыт — Андижан, Қоқанд қалаларын, Қырғызстанның бірнеше
ауылдарын және Оңтүстік Шыңжаң;
• Солтүстік бағыт — Жетісу және Жоңғар даласы;
• Шығыс бағыты — Шыңжаңның солтүстік-шығыс бөлігін қамтиды;
Бұл бағыттардың ішінде ваххабистік-экстремистік ағымдардың ең кең
тараған жері Батыс аймақ болып отыр. Шыңжаңның бұл аймағы Ферғанамен
шектесіп ұйғыр ұлтшылдарының орталығы деп есептеледі. Бұл бағыт тарихи
дәстүрлі Қытайға қарсы күштердің орталығы. Мысалы 1871-1881 жж. атақты
Якупбек бастаған мұсылмандардың көтерілісін Цин империясы үлкен күшпен
басқандығы белгілі. Бүгінде Шыңжаң ұйғырларының көбі осы аймаққа келіп
орналасуда.
Соның ішінде Ферғана аймағында ұйғыр сепаратизмі шиеленісіп отыр. Оның
алғы шарты 1871-1888 ж.ж. Якупбек бастаған Қытай үстемдігіне қарсы
көтерілістен басталған.
Бүгінде ұйғыр сепаратизмі ваххабизм идеологиясын қолдап аймақтағы
тұрақтылыққа әсер етуде. Қытай баспасөз мәліметтеріне қарағанда, ұйғыр
сепаратистік қозғалыстары Сауд Аравиясынан, Сирия, Пәкістан және Иран
мемлекеттерімен қаржыландырып отыр.
Қашқар мен Ферғана аймақтары діни негіздегі ұлтаралық қақтығыстардың
орталығы болып отыр.
Солтүстік бағыттың ұйғырлары ҚХР Орталық үкіметіне қарсылықтың басында
тұр деп атауға болады. Бұл аймақтың жергілікті тұрғындары Қазақстандағы
ұйғыр халқымен тығыз байланыста. Қазақстанда 185301 ұйғыр тұрады, олар ТМД
ұйғырларының 70% құрайды[8].
Франс-пресс агенттігінің мәліметтері бойынша Қазақстанда жасырын
қызмет атқаратын 4 ұйғыр ұйымдары бар. Оның ішінде Шығыс Түркістан ұлт-
азаттық революциялық ұйымының біріккен орталығы. Оның жетекшісі- Жүсіпбек
Мұхлиш.
Ресми Пекин Қазақстанда ұйғыр қозғалысын қолдап отыр деп айыптауда.
Өйткені, 1944 жылы құрылған "Шығыс Түркістан республикасы" Іле, Алтай,
Тарбағатай территориясында құрылған. Бұл жерлерде қазақтар мен қырғыздар
көп мекендейді.
Қазақстан Республикасының бұл мәселедегі позициясы айқын. Қазақстан
үкіметі сепаратистік қозғалыстардың қандайын болса да қолдамайды. ҚХР қарым-
қатынастарды достық, өзара тиімді тұрғыдан дамытуды қолдайды.
ҚР мен ҚХР-ның жаңа геосаяси кеңістіктегі орнын біз екі жақты
қатынастардың даму үрдісінен, мемлекеттердегі әлеуметтік-саяси
реформалардың алғы шарттарын сараптай отырып баға бере аламыз.
Біз жоғарыда атап көрсеткеніміздей КСРО-ның ыдырауы Орталық Азияда
жаңа мемлекеттердің пайда болуына әкелді. Қазақстан тоталитаризмнің барлық
келеңсіз жақтарын басынан өткізді. КСРО кезінде Қазақстан ғылыми-техника
дамуында Одақтас республикалар ішінде алдыңғы орында болды. Бірақ, 80-ші
жылдарда Қазақстанға да саяси дағдарыс, экономиканың, әлеуметтік құлдырау
тән болды. Соның салдарынан 1986 жылы Алматыда жастардың СОКП Орталық
Комитеті жоғарыдан қабылдаған шешімге наразылық бұрқ ете түсті. 1989 жылы
Қарағанды шахтерлерінің бас көтеруі болды.
Қазақстан өзінің тәуелсіздігін жариялағаннан кейін, 1991 жылы оның
түңғыш президенті болып Н.Ә.Назарбаев бірауыздан сайланды. Н.Назарбаев
қоғамды демократияландыру, ҚР әлемдік қауымдастықты өзінің тиісті орнын
алуда зор тарихи еңбек сіңіріп келді.
Бұдан бұрын айтқанымыздай, Қазақстанның сыртқы саясатындағы басым
бағыттардың бірі ҚХР-мен өзара тиімді экономикалық біріктіру, екі
мемлекеттің Орталық Азиядағы геосаяси тұрақтылықты қамтамасыз етудегі ортақ
стратегияны құрастыру болып табылады.
Қазақстанның қазіргі жағдайының ерекшелігі, яғни экономикалық
реформалау жолдарында қалыптасқан тетіктердің ықпалының күшеюі. Бұл өз
тарапынан сыртқы экономикалық және саяси байланыстар әлеуметіне елеулі
түрде ықпал етуде.
Қазақстан үшін Кеңестік дәуірден кейінгі болмыстың нақты шындығын,
егемендену үрдісіне талдауды, мемлекеттік стратегияның мақсаттарын
Н.Ә.Назарбаев 1992 ж. "Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қаз тұруы мен
қалыптасуының стратегиясында" тұжырымдады.
Оның ішінде стратегиялық мақсат ретінде экономикалық реформаларды
ойдағыдай жүргізу, геосаяси тұрғыдан өз орнын табу, Қазақстанның
қоғамдастықтағы саяси салмағын арттыру, Қазақстанның оңтайлы геосаяси
жағдайын пайдалану және т.б.
Сондай-ақ Н.Назарбаев ҚХР-мен толық сенім принципі негізінде өзара
достық қатынастарды қолдау ел үшін төтенше маңызды екенін атап көрсетті.
Екі мемлекеттің геосаяси кеңістіктегі алатын орны және олардағы
реформалардың барысы туралы өз пікірін білдіре келе, Қ.Сұлтанов екі
көршілес мемлекеттің экономикалық реформаларының өзіне тән ерекшеліктерін
де атап көрсетеді. Оның пікірінше, Қытайдағы реформалар бұрынғы саяси
жүрісті сақтай отырып жүргізіледі және реформалар қоғамды біріктіреді,
халықты аштық пен кедейліктен сақтап қалды.
Қазір дүние жүзі Қытай тәжірибесін үйренуде.
Ал Қазақстанда реформалар бұрынғы саяси түсінік ыдырап, экономикалық
шаралардың байланыстары үзіліп, әлі жаңа мемлекеттіліктің қалыптасуы
жағдайында жүзеге асуда",- деп атап көрсетті.
Қазақстан мен ҚХР өздерінің әр түрлі саяси-әлеуметтік негіздеріне
экономикалық реформалардың дамуы деңгейіне қарасты жаңа геосаяси ахуалға
қатысуда.
Қазір олар жаңа геосаяси ойынның объектісіне айналуда.
1.3.Қытайдың Орталық Азиядағы энергетикалық саясаты
ҚХР өзінің сыртқы саясатында маңыздылығы мен мағынасына қарай бірнеше
саяси бағыт ұстанады. Әлемнің ірі державалармен текетіресті есептемегенде
Қытайдың аймақтық саясаттарының ішіндегі Орталық Азияға, оның ішіндегі
Қазақстанға қатысты сыртқы саясаты өзіндік ерекшеліктерімен және бірнеше
фактормен айқындалады.
Әлемде экономикасы қарыштап дамып, халықаралық қатынастар мен саясата
айтарлықтай беделге ие болған Қытай Халық Республикасы осы жүзжылдықтың
супердержавасы болуына мүмкіндігі зор. Жиырмасыншы ғасырдың екі алыбы –
КСРО мен АҚШ дәуірінде аймақтық деңгейден көтерілмей, дамушы елдердің
қатарында жүрген Қытайдың дәуірлеуіне геосаяси жағдайдың өзі қолайлы жағдай
тудырды. Аталынған державалардың бірінің ыдырауы, ал екіншісінің
экономикалық жағынан дағдарыстарға ұшырап, идеологиялық және сыртқы саяси
салада қателіктерге бой алдыруы жаңа супердержаваның қажеттілігін байқатты.
ХХ ғасырдың ортасында социалистік даму жолына түскен Қытай елі көп ұзамай
бұл бағыттағы дамудың өз жолын жасады. Орталық билікті мықты қолда ұстап,
экономикада нарықтық қатынастарға жол берген ҚХР жартығасырға жуық мерзімде
әлемнің алдыңғы қатарлы капиталистік елдерін басып озып, Ішкі өнім
көрсеткіші жағынан алдыңғы үштіктің қатарына кірді.
Өзінің ауқымды және қарқынды дамып келе жатқан экономикасының және де
көп мөлшерлі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...3
І. ТАРАУ. ОРТАЛЫҚ АЗИЯДА РЕСЕЙ ЖӘНЕ ҚЫТАЙ ФАКТОРЫ ... ... .5
1.1. Ресейдің Орталық Азиядағы стратегиялық
мүдделері ... ... ... ... ... 5
1.2. Қытайдың жаңа геосаяси жағдайда Орталық Азияға
байланысты
стратегиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ..12
1.3. Қытайдың Орталық Азидағы энергетикалық
саясаты ... ... ... ... ...20
IІ. ТАРАУ. ОРТАЛЫҚ АЗИЯ -АҚШ: СЕНІМДІ СЕРІКТЕСТІК ҚҰРУ
ЖОЛЫНДА ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 29
2.1. АҚШ-тың Орта Азиядағы саясаты-Үлкен ойын және оның
аймақтағы мемлекеттерге
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .29
2.2. Каспий теңізі аймағында геосаяси мүдделер және
АҚШ ... ... ... .37
2.3. АҚШ-тың Орталық Азия саясаты және Шанхай
Ынтымақтастық
Ұйымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..57
Пайдаланған әдибиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 59
Кіріспе
Орталық Азияда АҚШ, Қытай, Ресей және ЕО сияқты халықаралық аренадағы
жетекші акторлардың саяси мүдделерінің артуы нәтижесінде пост биполярлы
кезеңде бұл аймақ саяси үдерістердің үлкен сахнасына айналды. Бұл негізінен
аймақтағы және Каспий өңіріндегі мол энергоресурстар қорына байланысты
болып отыр. Орталық Азия мемлекеттері үшін Кеңестер Одағы ыдырағаннан
кейінгі өтпелі кезеңде шет мемлекеттердің посткеңестік аумақта артқан
мүдделері тоғысында сыртқы инвестицияларды кең көлемде ұлттық
экономикаларына тарта отырып мығым нарықтық экономиканың іргетасын қалау
кезек күттірмес мәселе болып табылды. Бұл жағдайда, сыртқы инвесторлар үшін
ең тартымды сала - Орталық Азия мемлекеттерінің экономикасында мұнай-газ
секторы болғандығы баршамызға мәлім. Осыдан келіп 20-ғасырдың соңы мен жаңа
мыңжылдықтың басында Орталық Азияның әлемдік державалардың геосаяси
бәсекелестігі аймағына айналуы халықаралық қатынастардағы маңызды оқиға
болды.
Қазіргі кезеңде Орталық Азиядағы мемлекеттерінің сыртқы саясатында
басымды міндет ретінде аймақта дәстүрлі емес қатерледің таралуына жол
бермеу болып отыр. Аталған аймақтағы тұрақсыздықтың белең алуы көбінесе,
Орта Азия мемлекеттеріндегі саяси үрдістердің толық аяқталмауы мен курмеуі
көп әлеуметтік-экономикалық жағдайлардың әсерінен болып отыр. Сондай-ақ,
Орталық Азияның саяси тұрақсыз аймақтармен географиялық жағынан көршілес
орналасуы оның жаңа қауіп-қатерлердің басқа елдерге таралуына транзиттік
аймаққа айналуына әкеліп соқтырды. Орталық Азия экономикалық, географиялық,
тарихи, діни, мәдени ерекшеліктері жағынан ұқсас мемлекеттердің басын
құраған ауқымды біртұтас аймақ болып табылатындықтан, аймақтық тұрақтылық
пен қауіпсіздік бұл мемлекеттер үшін ортақ мәселе болып табылады.
Орталық Азияда тұрақтылық пен қауіпсіздікті сақтауда аймақ
мемлекеттерінің саяси экономикалық ынтымақтастығы үлкен рол ойнайды.
Аймақтағы халықаралық жағдайдың тұрақтылығына осында орналасқан
республикалардың әлемдегі болып жатқан саяси оқиғавларды есепке ала отырып
салиқалы сыртқы саясат жүргізуі және тиімді экономикалық реформалар атқаруы
оте маңызды.
Қазіргі геосаяси жағдайларда аймақтағы қауіпсіздік және тұрақтылықты
сақтау мәселесіне келер болсақ, қазіргі таңда Орталық Азияда ешбір мемлекет
экономикалық, саяси, әлеуметтік, экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету
үшін жеткілікті күшке және құралдарға ие емес. Сонымен қатар, дәстүрлі және
дәстүрлі емес қауіп қатерлерге жалғыз қарсы тұра алмайды. Сондықтан,
Орталық Азия мемлекеттерінің әлеуметтік-экономикалық және саяси дамуының
әркелкілілігін есепке ала отырып, аймақ мемлекеттерінің интеграциясы
бастамалары арқылы ғана тұрақты ішкі және сыртқы жағдайларды қамтамасызз
ете алады,
Диплом жұмыс тақырыбының өзектілігі – Қазіргі кездегі халықаралық
қатынастарда әлемнің жетекші елдерінің сыртқы саясаты олардың экономикалық
мүдделерімен ұштасып жатады. Орталық Азия әлемдік геосаяси күштердің
қызығушылығы артқан аймақ болып есептелінеді. Аймақтағы халықаралық
саясаттың қандай жолмен өрбитіндігі және халықаралық жағдайдың тұрақтылығы
жергілікті сыртқы сасат және халықаралық қатынастар мамандары үшін
зерттеуді қажет ететні өзекті тақырып болып отыр.
Диплом жұмысының мақсаты және міндеттері: Зерттеу жұмысының мақсаты –
Орталық Азиядағы геосаяси жағдайлардың дамуын талдай отырып, аймақтағы
әлемдік державалардың жүргізіп отырған саясатын анықтау болып табылады Осы
мақсатқа сәйкес автор төмендегідей міндеттерді алдына қойды:
- Орталық Азияда Ресей және Қытайдың геосаяси бәсекелестігіне
талдау жасау ;
- Орталық Азиядағы АҚШ-тың сыртқы саяси стратегияларын талдау;
- Каспий өңіріндегі энергоресурстарға байланысты геосаяси
күрестің мәнін ашу
- Орталық Азия мемлкеттерінің аймақтағы тұрақтылықты сақтаудағы
талпыныстарын сараптау.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Жұмыстың құрылымы алдына қойған
мақсаттарға байланысты кіріспеден, 2 тараудан, қорытындыдан, пайдаланған
әдебиет тізімінен тұрады.:
І-ТАРАУ. ОРТАЛЫҚ АЗИЯДА РЕСЕЙ ЖӘНЕ ҚЫТАЙ ФАКТОРЫ
1. Ресейдің Орталық Азиядағы стратегиялық мүдделері
Орталық Азия тарихи кезеңденде әрқашан Ресейдің стратегиялық мүдделері
аймағы болып табылады. ХІХ ғасырда Ресей империясының аталған аймақ
мемлекеттерін отарлауы нәтижесінде оның аймаққа тым ішкерілей енуі мен
үлкнн әсер ете бастауы аймақтағы Батыс мемлекеттерінің мүдделеріне қарама
қайшы келді. Осы кезеңде бастау алған Ресей және Британ империялары
арасындағы аймақта өз бақылауын орнату үшін болған теке тірес тарихта
Үлкен ойын саясаты атымен белгілі болды. Ресейдің аталған аймаққа
байланысты саясатының терең тарихына үңілетін болсақ, Орталық Азияның
әрқашан Ресей сыртқы саяси мүдделерінде ешқашан өз маңыздылығын
жоғалтпағандығын көреміз.
1991 жылы тамыз айынан басталған КСРО-ның ыдырау үрдісі оның орнына
тәуелсіз мемлекеттердің құрылуымен аяқталғаны белгілі. Кеңестік Орта Азияда
(Орталық Азия) бес мемлекет — Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан, Түркменстан
және Өзбекстан құрылды.
Бұл мемлекеттердің құрылуының тарихи алғы шарттарына келетін болсақ,
олар өз бастауын б.з.д. бірінші мыңжылдықта, яғни Орталық Азиядағы Бактрия,
Согдина, Парфия, Хорезм және т.б. ежелгі мемлекеттерден алады. Бұл жерлер
сыртқы жаулардың, Александр Македонскийдің, парсылардың, арабтардың
шапқыншылығына ұшырап отырды. Ал ҮІ-ХПғ.ғ. Орталық Азия түркі қағанатының
қол астына өтті. Одан кейінгі дәуірде түргештер, қарлұқтар, оғыздар,
қараханидтер және т.б. мемлекеттер құрьлып үстемдік құрды. ХІ-ХҮІғ.ғ. Орта
Азия селжүктер мен қидандардың, монғол-татарлардың шапқыншылығына тап
болды. XVІІІ ғасырда Орта Азияға Цин империясы ішкерлеп ісірген болатын. XV
ғ. аяғында қазақ хандығы құрыдды. Бұл үрдістерге баға бере келіп, атақты
этнограф, тарихшы, ғалым Л.Н.Гумилев былай деп атап өтеді: "...Бір мезгілде
ойраттар батысқа қарай сүрапыл жортуылдар жасады. 1452 және 1455 жылдар
арасында олардың әскерлері Моғолстан, Шағатай хандығының солтүстік жиегі
арқылы көктей өтіп, Қыпшақ даласына сүғынды, күнгейге бүрылып, Сырдария
аңғарымен Ташкентке дейін жетті де, еліне олжамен оралды. Осынау
талқандаудан кейін Азия картасынан Ақ Орда жойылып, оның орнында
қазақтардың тайпалық одақтары (жүздер) қалыптасты. Ойраттар сияқты,
қазақтар Ордадан біраз бұрын 1425—1428 жылдары іргесін аулақ сала бастап,
сол кездің өзінде-ақ хан билігін сұлтандар кеңесімен алмастырды. Ойраттар
өз билеушілерін Қытайдың "тайгжи" (ханзада) сөзімен, ал қазақтар арабтың
"сұлтан" деген сөзімен атайтын. Екі жағдайда да көшпенділерге тән этностық
нормалар сақтала отырып, Шыңғыс ханға дейінгі әлеуметтік пайымдар қалпына
келтірілді. Пассионарлық серпіннің төмендеуі ойраттар мен қазақтардың
қоғамдық өміріне ықпал етті де, олар пассионарлық кешерінен асып төгілген
кезде құрылған әлемдік империя тұсында, яғни XІІІ ғ. айырылып қалған
идиллияға қайтып оралды. Енді келіп күш тек өзара қырқысулар мен
жортуылдарға ғана жетті де, сыртқы жерлерді жаулап алу қаншалықты көз
қызықтырса да, оған қуат жетпеді[1].
XV ғ. ойраттар, қазақтар, ноғайлар және Қара теңіз бойының татарлары
осындай жағдайға келді. Бұл жағдайға тек өз тағдырын Осман империясымен
байланыстырған қырымшақтар мен көшпенді дүниенің дұшпандары Темір
ұрпақтарын 1507 жылы еңсерген өзбектер ғана оралған жоқ" .
Қазақ хандығының дүниеге келуі Қазақстанның бүкіл аумағында бүрын
өткен әлеуметтік-экономикалық және этносаяси үрдістердің заңды қорытындысы.
Қазақ хандығының құрылуы Жәнібек пен Керей хандардың есімімен байланысты.
XV ғ. ортасында қазақ хандығының территориясы кеңи түсті. Моғолстан
мемлекеті қазақ хандығының тегеуірінен және ішкі себептерге байланысты
ыдырап, шамамен 1514 жылға қарай моғол билеушілері Шығыс Түркістанға
ығыстырылып тасталды. ХҮІ-ХҮІІ ғ.ғ. қазақ хандығы геостратегиялық маңызы
бар саяси күшке айнала бастады. Қазақ хандығы Орта Азиямен, Астрахан, Сібір
хандықтарымен және Орыс мемлекетімен байланыс жасап отырды.
Академик М.Қ.Қозыбаевтың пікірінше "Ресей дипломаттары қазақ хандары
мен сұлтандарының арасындағы бәсекені шебер пайдаланып, оларды Ресей
бодандығын алуға үгіттеді. Қазақ жүздерін Ресей құрамына қосу бір мезгіддік
процесс болған жоқ, ол жүз елу жылға созылды. Бұл процесс императрица Анна
Иоановна Ресей бодандығына Кіші жүз ханы Әбілхайырды қабылдау туралы
грамотаға қол қойған 1731 ж. Басталды.Қазақтардың Ресей құрамында болған
кезеңін тарихи үрдістің бүкіл күрделілігі мен қарама-қайшылығын ескере
отырып, бағалау керек дейді. Қазақстан Республикасының Ресейдегі төтенше
және өкілетті елшісі Т.Мансүров:
"Ресейдегі гуманизм жақтастарымен қаупі, оның демократиялық
мәдениетінің ықпалы қазақ қоғамының рухани дамуының факторына айналды.
Қазақтардың Ресей құрамында болу процесі қаншалықты сан қырлы болғанымен,
бұл процесс экономикадағы, әлеуметтік және мәдени дамудағы өзгерістерге жол
ашты. Бірақ, сонымен қатар ол қоғамның мүліктік жіктелуін күшейтті,
қазақтардың өз мемлекеттігінің дамуын кері кетірді. Іс жүзінде осы кезенде
қазақтар өзінің мемлекеттік құрылымдары жойылғаннан кейін тек жергілікті
өзін-өзі басқару пайымдарынан жиындар ғана сақталып, онда әрбір елу үйден
бір сайлаушы, яғни ел басы сайланып отырды. Сайлауыштар болыс сайлауына
кандидатты, халық биін сайлауға қатысты, ал оларды бекітетін губернатор
болатын. Қазақтың халық билерінің қарауынан қылмыстық істер бөліп алынып,
оларды қарау империялық сотқа берілді"[2] .
Қазақстанның Ресейге қосылуына қазақ қоғамының әр түрлі әлеуметтік
және саяси күштері әр түрлі қарады. Мәселен, өмірдің патриархтық түрінің
бұзылуы батырлар халықты соңынан ерте алатын хан билігі заманын аңсау
сарындарын туғызды.
Қазақ даласына тауар-ақша қатынастарының енуі ғасырлар бойы әдет-
ғұрыпқа қайшы келді. Патша үкіметінің қазақтарға жүргізген ашық саясаты да
наразылық тудырды. Қазақстан Ресейге қосылғаннан кейін 50 жылдан соң Кіші
жүзде Сырым Датов бастаған көтеріліс басталды. С.Датов бастаған
көтерілістің сипаты патша үкіметімен ауыз жаласқан хандық билікті жайып, ел
басқарудың жаңа құрылымын орнату болған.
Жалпы Қазақ даласын Ресей мен Қытай ең алдымен өздерін сырт жаудан
қалқалайтын "Аралық аймақ" деп қараған. Кейін Ресейдің империялық пиғылы
басым түсіп XVІІІ ғ. ортасынан ол отарлық саясатқа көшті.
Қазақстандық тарихшы мамандар қазақ жеріндегі орыс отаршылдық саясатын
екі кезеңге бөліп қарастырады. Император Анна Иоановна тұсындағы бірінші
кезеңде Кіші жүз бен Орта жүз бейбіт жолмен Ресейдің қол астына қарады. XІX
ғ. 60-80 ж.ж. Ұлы жүз қазақтарын патша үкіметі білектің күші, найзаның
ұшымен бағындырды. Қазақ жерін отарлау арқылы Ресей өзінің шығыс
шекарасының қауіпсіздігін қамтамасыз етуді Орта Азиямен, Үндістанмен сауда-
саттықты нығайтуды ойлаған.
Патша үкіметінің отарлау саясатының негізгі мақсаты- қазақ даласын
түпкілікті билеу еді. Осы саясатты жүзеге асыру үшін бірнеше реформалар
жүргізіп, хандық билікті жойып, этникалық бірлігімізден, одан кейін
ұлысымызды бөлшектеп, жеке-жеке губернияларға бөліп, жер тұтастығымыздан
айырды. Бұл саясатта патша әкімшілігі қазақ даласын алғашқы кезде хандар,
сұлтандар, старшындар арқылы басқарған. Одан кейін Қазақ Мемлекеттік ұйымы
жойылды. 1867—1868 ж.ж. реформалар барысында Қазақстандағы әкімшілік
басқаруда, жер мәселесінде, сот құруда және салық жүйесінде елеулі
өзгерістер болды. Екі мемлекеттің өзара қатынасының кеңестік кезеңінде
нақты мемлекет аралық қатынасы болды деп атай алмаймыз.
1920 жылғы 17 тамызда Ресей Кеңестік Республикалар Социалистік
Федерациясының (РКРСФ) Халық Комиссарлар Кеңесі (ХКК) Қазақ Республикасы
туралы декреттің жобасын қарап, мақұлдады. 1920 жылғы 21 тамызда Бүкіл
ресейлік Орталық Атқару Комитеті мен РКРСФ, ХКК-і М.И.Калинин мен К.И.Ленин
қол қойған "Қырғыз-Қазақ Кеңестік Автономиялы Социалистік Республикасын
(РКРСФ құрамыңда, астанасы Орынбор) құру туралы" Декретті қабылдады, 1921
жылдың жазында Қазақ КАСР-ның құрамына Семей жөне Ақмола губерниялары енді.
Алайда қазақтар тұратын едәуір аймақ Түркістан КАСР-ның Сырдария облысы
құрамында қала берді; ондағы халықтың оннан тоғызы қазақтар еді. Барлық
қазақ жерлерінің қайта қосылуы 1924 ж. Орта Азиядағы ұлттық-мемлекеттік
бөлектену нәтижесінде жүзеге асты. Сол кезде Қазақтар республика халқының
61,3% құрды .
Тарихтан белгілі 1925 ж. Республика астанасы Орынбордан Ақмешітке
көшіріліп, ол Қызылорда деп аталды да, астана 1929 ж.-ға дейін сонда болды.
1929 ж. Алматы Қазақ КАСР астанасына айналды.
1936 ж. Қазақ КАСР Қазақ КСРО деп қайта құрылды. Қазақстан халқы оны
автономиялы республикадан Одақты республикаға айналдыру туралы орталықтың
ұсынысы бойныша қабыл алынды.
XX ғ. аяғы жаңа халықаралық және геосаяси ахуалды паш етті. КСРО
ыдырағаннан кейін 15 жаңа мемлекеттің пайда болуы, олардың халықаралық
қоғамдастықтың толық құқықты мүшелері ретінде көз түру үрдісі олардың
арасындағы мемлекетаралық қатынастар үлгісін іздестіру — осы заманға тарихи-
саясатнамалық, халықаралық құқықтық білім зерттейтін өзекті тақырыптардың
бірі. Жаңа тәуелсіз мемлекеттердің толыққанды мемлекетаралық қатынастарының
қалыптасуы кезеңдерін терең ой ілегінен өткізіп талдау, мүның ұстіне бұл
үрдістің көз-алдымызда өтіп жатқанын ескерсек, аса маңызды ғылыми және
қоғамдық-саяси міндетке айналады[3].
Жаңа тәуелсіз мемлекеттер — Қазақстан Республикасы мен Ресей
Федерациясының тең құқықты әріптестік қатынастарының дүниеге келіп, дамуы
қазақ-орыс өзара қатынастарының көп ғасырлық бүкіл барысының өзіндік бір
синтезіне айналды .
Екі жақты Қазақстан—Ресей 1991 жылдан бергі эволюциясын негізгі екі
кезеңге бөліп қарауға болады, ол 1991 жылдың желтоқсанынан (КСРО-ның
ыдырауын біржолата айқындап берген ТМД жариялануы) 1995 жылдың аяғына
дейінгі кезең. Екінші кезең 1995—2001 жылдары Ресей Федерациясының Орталық
Азия мен Қазақстан Республикасына "қайта оралу" кезеңі.
Т.Мансұровтың пікірінше, Қазақстан—Ресей қатынастары өрбуінің бірінші
кезеңінде төмендегідей негізгі үш белесін бөліп көрсетуге болады:
— екі елдің мемлекетаралық қатынастарының құқықтық негіздерін айқындау
(1991 жылғы желтоқсан — 1992 жылғы мамыр);
— мемлекетаралық экономикалық және саяси ынтымақтастық үлгілерін
іздестіру (1992 жылғы мамырдан 1994 жылғы наурыз);
— Қазақстан мен Ресейдің экономикалық және басқа салалардағы (1994
жылғы наурыз — 1995 жыл) бірігуінің кеңейіп тереңдеуі .
Қазақстанның жаңа мемлекеттілігі туралы, оның басым мақсаттарды дұрыс
айқындауда ел басының Қазақстан халқына Жолдауында былай делінген:
"Өзіміздің басым саясаттарымызды дұрыс айқындап, тиісті
стратегияларымызға талдау жасап, осы жолмен жүру үстінде ерік-жігер мен
төзімділік таныта отырып, біз өзімізді бұралаң-бұрылысты селделестерден,
күш-қуатымызды, уақытымыз бен ресурстарымызды жөнсіз зая кетіруден
сақтандырамыз... Қазақстан жаңа мемлекет ретінде көптеген империялардың:
Оттомен, Австро-Венгрия, ал мүлде таяуда — Кеңес Одағының жан тәсілім
еткенін көрген дәуірде дүниеге келді.
Біз жаңа мемлекетті, жаңа нарықтық экономика мен жаңа демократияны
көптеген өзге де жас тәуелсіз мемлекеттер осы тәрізді жолды басынан кешіп
те үлгерген уақытта құру үстіндеміз.
Біз қуатты сыртқы күштер келешегімізді айқындауда сөзсіз елеулі рөл
атқаратын күннен-күнге өсе түскен ауқымдану мен ұлғайып келе жатқан өзара
тәуелділік дәуірінде өмір сүріп отырмыз.
Егерде біз өз ниетімізді байсалды ұстансақ және пайымды да парасатты
болсақ, өз дамуымыздың ішкі және сыртқы факторларын бүкпесіз талдап-
таразылауға қабілетті болсақ, онда біздің жалпы топтасуымыз, өз
тарихымызбен ерекше жағдайларымыз негізінде дұрыс жолды тандап алу
мүмкіндігіміз де бар".
Қазақстан мен Ресейдің арасындағы 1991-1995 ж.ж. қарым-қатынастар осы
принциптер негізінде өрбіді. Қазақстан-Ресей қатынастары ең алдымен 148
млн. ресейліктер және 17 млн. қазақстандықтар.
КСРО ыдырағаннан кейін кеңестік құндылықтар өзінің маңызын жоғалта
бастады. Ресей өзінің ұлттық мүддесін анықтай алмады. Елдің саяси
өміріндегі өзгерістер жаңа демократиялық институттарды қалыптастыруды талап
етті. Ол өз тарапынан құқықтық мемлекетті құру, саяси коррупцияга тосқауыл
қою, авториторизмге жол бермеу сияқты күрделі үрдістерді қажет етті.
Ресей сарапшьшарының пікірінше, Б.Ельцин тұсындағы РФ СІМ рөлінің
төмендеуінің бірнеше себептері бар. Олардың ішінде атап айтатын болсақ:
біріншіден, КСРО ыдырағаннан кейін СІМ жаңа жүйеге икемделе алмауы;
екіншіден, сыртқы саясатта "үстемдік" үшін әр түрлі мекемелердің өзара
бақталастығы: Ресейдің А.Козырев тұсындағы біржақты, АҚШ қатынастарды
сыртқы саясаттың негізгі бағыты деп қарастырылып, барлық мәселелер Ресей-
АҚШ қатынастарының тұрғысынан зерттелді, төртіншіден, Б.Н.Ельциннің жеке
түлға ретіндегі, оның саяси стилінің әсері.
Ресей Федерациясының сыртқы саясатының жаңа кезеңі үкімет басына
В.В.Путиннің келуімен байланысты. 2000 жылдың 28 маусымында В.В.Путин "РФ
сыртқы саясатының концепциясын" бекітті. Бұл концепцияда РФ-ның XXІ
ғасырдағы жаңа басым бағыттары анықталды. Концепция бес бөлімнен тұрады.
Онда жалпы ереже, РФ және қазіргі әлем, ғаламдық мәселелерді шешудегі РФ
басым бағыттары, аймақтық басымдықтар және РФ-ның сыртқы саясатын
қалыптастыру мен жүзеге асыру туралы баптар көрсетілген. В.В.Путиннің
келуімен Ресей сарапшылары РФ-ның сыртқы саясатында концептуалды
негіздердің пайда болуы, жүйелілік пен байсалдылық және ұлттық мүдделер
жүзеге асырылады деп күтуде. В.Путиннің сыртқы саясатын сараптайтын болсақ,
бұл үміттердің орындалуын көруге болады.
В.В.Путиннің өзіндік сыртқы саясат жүргізетіндігі ол саясаттың
Ельцинизм түбірінен бөлек болатындыгы алғашқы айлардан анық көрінді.Ол
өзінің сыртқы саясатын азиялық азимутты айқындаудан бастады. Қытай,
Солтүстік Корея, Жапонияға және Индияға сапарлары соған айқын дәлел бола
алады. Қысқа уақыттың ішінде. В.Путин "Шанхай бестігі" мәселесінде, Ирак
пен АТР саяси басымдылықтарды айқындап үлгерді. Оның Куба мен Канадаға
сапарлары және ЕО "тікелей сөйлесуі" әлемдік деңгейде жаңа тұлғаның пайда
болғандығын айқын көрсетті.
XXІ ғасырға аяқ басқан уақытта Путин Ресей төңірегінде қалыптасқан
жағдайды қайта қарауға, Ресейдің халықаралық беделінің өсуіне көп еңбек
сіңіріп үлгерді деп атай аламыз. XXІ ғасыр әлемдік саясатта жаңа күрделі
үрдістерді туғызғаны белгілі. Біздің ойымызша Ресей сыртқы саясаты өтпелі
кезеңде тұр. Бүгінде халықаралық қатынастардың дамуы, ғаламдық үрдістер,
американдық моноцентризм бағытының күшеюі тенденцияларымен
анықталуда."Таймс" газетінің анықтамасы бойынша, Ресей XXІ ғасырда әлемдік
экономикалық 0,6% мөлшерде өтеді деп көрсетті. Ресей бюджеті АҚШ-тың кейбір
штаттарының мөлшерінен төмен. Ресейді 180 миллиард доллар қарызы бар, оның
70-кеңестік қарыз.
Ресейдің жаңа сыртқы саясаты, саяси концепциясы сондай-ақ, оның
геосаяси және географиялық ерекшеліктерін ескеруді қажет етуде. Ресейдің 12
млн.шаршы км. бөлігі Азия құрылығында орналасқанын ұмытпаған жөн. Ресей
сияқты алпауыт мемлекетке сыртқы саяси көпжақтылық және әртектілік тән.
Ресей бүгінде БҰҰ реформалауға, оның беделін көтеруге ат салыстыруда.
Көптеген Ресей сарапшьшары БҰҰ қауіпсіздік Кеңесінің құрамын кеңейту деген
пікірді айтуда.
XXІ гасырдағы Ресейдің сыртқы саясаты жаңа үрдістерді сараптай келе
бүгінде оның ТМД бағыты ресми түрде басым бағыт болып отырғанын айтқымыз
келеді. Ресей СІМ И.Иванов "сыртқы саяси негізгі бағыт ТМД" және "біз ТМД
нығайтамыз" деп атап көрсетті. Ресей мен Қазақстан Достастық
мемлекеттерімен ынтымақтастықты дамыту мен тереңдету бағытын дәйекті ұстап
келеді. "Бұл саясат бір екі деңгейде іске асырылады: біріншіден, екі жақты
негізге сүйенген байланыстар дамыса, екіншіден, ТМД-ны оған кіретін
елдердің экономикалық және басқа салалардағы ықпалдастығының
дәрменсізділігін арттыру жөніндегі ауқымды міндеттерді шеше алатындай
тегеурінді ұйымға айналдыру жолындағы белсенділік төмендемейді".
Ресей сыртқы саясатындағы жаңа үрдіс, оның халықаралық қауымдастықтағы
орнын анықтайтын ұлттық мүдде болып отыр. 1995 жылы Е.М.Примаков СІМ болып
тағайындалған кезден бастап, ол сыртқы саясаттағы басым бағыттарды
анықтаудан бастады. "Кең көлемде Ресейдің мемлекеттік-ұлттық мүдделерін
белсенді сыртқы саясат арқылы қорғау" болуы тиіс деп мәлімделген болатын.
1996-1998 ж.ж. Ресей сыртқы саясаты өзгерістерінің әлемдік қауымдастық үшін
де маңызы болды. Себебі сыртқы саясатты болжау серіктесті қарым-
қатынастарды нығайту мүмкіндік берді.
Ресей зерттеушілері А.Талкин және Ю.Красин: "Ұлттық мүдде — белгілі
социо-мәдениетке тән ортақ мүдделерді анықтау, оны қорғау тарихи субъекті
ретінде өз орнын табу деген сөз",- деп атап көрсетті.
1999 жылы 15 желтоқсанда РФ Қауіпсіздік Кеңесінің мәжілісінде Ресейдің
сыртқы саясатының басымды бағыты ретінде жақын шетелдер, яғни, бұрынғы
кеңестік мемлекеттері тағы да бекітілді. Екіжақты қарым-қатынастарды
дамытудағы тиімді құрал ретінде аймақтық мемлекетаралық бірлестіктердің
қызмет аясын кеңейте қарастырылды.
Орталық Азия Ресей басшылығы тарапынан басымды мүдделер аймағы ретінде
қарастырыла бастады. Бұл жағдайда, Қазақстан аймақтағы Ресеймен ең үлкен
ортақ шекараға ие ірі мемлекет ретінде Мәскеудің назарына бірінші болып
ілікті. [4]
Жалпы айтқанда, ХХ ғасырдың соңына қарай сыртқы саяси аенада Мәскеудің
негізгі күші Ресеймен шекаралас жатқан жақын көршілерімен қарым-
қатынастарды жандандыруға және оларға бұрынғы әсерін қайта қалпына
келтіруге бағытталды. Ресейдің бұл прагматикалық сыртқы саясаты өз
нәтижесін бере бастады. Қазақстан өзінің солтүстік көршісімен екіжақты
деңгейде және бірқатар мемлекетаралық бірлестіктер (ЕурАзЭҚ, Ұжымдық
қауіпсіздік келісімі, ШЫҰ) аясында да қарым-қатынастарды белсенді түрде
жүргізе бастады.
2001 жылғы 11-қыркүйектен бастап Астана мен Мәскеу арасындағы өзара
қарым-қатынастардың үшінші кезеңі басталды. НАТО-ның Ауғанстандағы
операцияларының негізгі салдарларның бірі, бірқатар Орталық Азия
мемлекеттерінде Солтүстік Антлантикалық Альянстың тірек пункттері мен
әскери лагерлерінің орналастырылуы болды. Орталық Азия аймағында геосаяси
күштер тепе-теңдігінің бұлай кенеттен өзгеруі Ресей басшылығын өте қиын
жағдайда қалдырды. Себебі, Ресей бір жағынан, әлемдік қауымдастықтың
террорға қарсы әрекеттеріне белсене қатысқысы келсе, екінші жағынан Орталық
Азиядағы көршілеріне әсерін жоғалтпауға тырысты. Бұл қарама-қайшылық Ресей
саяси элитасының Орта Азияда болып жатқан жағдайларға түрліше көзқараста
болуына себеп болды. Консервативті пікірді жақтайтындар ТМД Ресейдің
өмірлік мүдделері аумағында екендігін және мұнда сырттан келетін күштердің
енбеуін қамтамасыз етіп, бұл үшін Мәскеу республикаларды өз уысынан шығарып
алмас үшін барлық қысым жасау тетіктерін пайдалану қажет деген пікірді алға
тартады. Ал олардың оппоненттері мүлдем қарама-қарсы пікірді, яғни, Орталық
Азияда шет мемлекеттер әсерінің орнығуы бұл – осы аймақтағы мемлекеттердің
ішкі ісі деп есептейді. Ресейдің сыртқы саясатында Қазақстан бағытын
басымды бағыт ретінде белгілейтін бірқатар факторлардың болуы Астана мен
Мәскеудің стратегиялық серіктестік бағытында құрылған қарым-қатынастарының
айтарлықтай өзгерістерге ұшырамауының бірден-бір кепілі.
1.2. Қытайдың жаңа геосаяси жағдайда Орталық Азияға
байланысты стратегиясы
Қазақстан — Ресей мен Қытайдай әлемдік державалар арасында шаңырақ
көтерген ел. Тәуелсіздікті сақтау үшін Қазақстан осы екі елмен ерекше
саясат жүргізу керек. Тарих Абылай ханнан кейін араға үш жүз жыл салып
қазаққа қайтадан тәуелсіз мемлекет құру мүмкіндігін берді.
1996 жылы сәуірде Шанхайда ҚХР; РФ, ҚР, Қырғызстан Республикасы және
Тәжікстан арасында КСРО-ның бұрынғы республикалары мен Қытайдың арасындагы
көпжылдық өзара түсініспеушілік пен сенімсіздіктің негізіне нүкте қойылды.
Шанхай кездесуі, сол кездегі, КСРО-дан қалған өзара сенімсіздік,
территориялық және шекаралық мәселелер бойынша мәселелерді шешуге қажет
болды.
Қазақстандық сарапшылардың пікірінше, Қытайдың Қазақстандағы Орталық
Азиядағы саясатына өткен дәуірдің әсері көп. Сол жағдайды ҚХР қазіргі
қалыптасқан жаңа геосаяси жағдайда пайдаланып отыр.
Қазақстан мен Қытай қатынастарын зерттеуде қырғи-қабақ соғыс кезіндегі
қалыптасқан тарихнамаға шолу жасай келе М.Лаумулин былай деп атап
көрсетеді: "Шығыс Түркістандагы Қытай саясаты туралы алғашқы ірі ғылыми
еңбекті жазған Р.Проис пен Г.Лиас. Олардың еңбектерінде Шығыс Түркістандағы
ұлт-азаттық қозғалысты талқандаушы және қазақ ауылдарының Үндістан мен
Пәкістанға көшуі баяндалған. Сол сияқты Дж.Дрейер және С.Э.Уимбуш
еңбектерінде Шыңжаңдағы мұсылмандардың ассимиляция және бейімделуі
үрдістері баяндалған. Бұл авторлар Қытай үкіметінің мәдени саясатына және
аз ұлттарға репрессия, Шыңжаңның Кеңес-Қытай қатынастарына әсерін
зерттеген.
XX ғасырдың 70-80 жж. еңбектерінде негізінен КСРО-Қытай
қатынастарындағы Шынжаң факторы қарастырылады.
И.Сванберг және И.Бенсон еңбектерінде 1930-1950 жылдардағы Шығыс
Түркістандағы, 1944-1949 жылдардағы Іле аймағындағы Осман батыр бастаған
қазақтардың көтерілісі және оның жасақтарының Оңтүстік Азия мен Түркияға
шегінуі баяндалған. Жалпы Батыс зерттеушілерінің бұл жылдардағы
еңбектеріндегі негізгі идея бойынша Қытай коммунисттерінің Шыңжанда
жүргізген модернизация үрдістері КСРО-ның Орта Азиядағы саясатына қарағанда
тиімсіз болған жоқ. Шыңжанда дәстүрлі исламды насихаттау, хандық Қытайдың
ассимиляция үрдісіне қарсы күрес тамырын терең жайып дәстүрлі қоғам өз
сипатын сақтап қалды. Ал КСРО-ның саясатының нәтижесінде Орта Азиядағы
орыстандыру (кеңестендіру) үрдісінің қаншалықты болғандығын тарихтан біз
жақсы білеміз.
КСРО ыдырағанға дейін Қытайдың ресми саясатына түркі-мұсылмандық
халықтардың қарсылығын болжап, баға беруге арналған еңбектер саны аз..
Орта Азияда жаңа тәуелсіз мемлекеттердің пайда болуы аймақтағы
геосаяси жағдайды өзгертті. Күн тәртібінде Орталық Азияға Қытай тарапынан
келетін қауіп, түрік сепаратизмі, Орталық Азия мемлекеттерінің Ресеймен,
Қытаймен байланысы, Қытай мен Орталық Азия арасындағы демографиялық,
экономикалық факторлар т.б. өзекті болып отыр.
Американдық зерттеуші Т.Фуллердің пікірінше өзгерген геосаяси жағдайда
ҚХР үшін ҚР қатынастары маңыздылығы артады. Қытай Қазақстанға байланысты
ұстамды саясат жүргізіп отыр. Оның басты себебі Шыңжыңдағы мұсылман
сепаратизмі. Қытай өзінің сыртқы саясатында этникалық мәселеге көп көңіл
бөліп, бұл факторды Қытай-Ресей, Қазақстан-Қытай, Қазақстан-Ресей
қатынастарының негізгі факторы ретінде қарастырады деп есептейді. Оның
пікірінше егер ҚХР-РФ қатынастары жақсарса ҚР-нан ұстамды этникалық саясат
жүргізуді талап етеді.
Қазақстан мен Қытайдың жаңа геосаяси кеңістіктегі орнына екі мемлекет
арасындағы шекара мәселесі де үлкен әсер етуде. КСРО негізінде шекара
мәселесі халықаралық қатынастардың дамуына байланысты өзгеріп отыр. КСРО
мен ҚХР-ның ара қатынастарының шиеленісуіне байланысты бұл мәселеде бірінші
орынға шығып отырды. "Талас территориялар" мәселесі 1969 жылы пайда болды.
Талас территориялар КСРО жағынан емес, ҚХР жағынан қойылып отырғанын
атап өту керек.
КСРО ыдырағаннан кейін шекара мәселесі Ресей-ҚХР және Қазақстан-ҚХР
арасында жаңа қарқынға ие болды.
Ресей 1992 жылы Амур мен Уссури аймағындағы 600-ге жуық кіші-гірім
аралдарды және 10 шаршы км жерді Қытайға беру туралы келісім-шартқа қол
қойды. 1995 жылы Приморьедегі шекараны анықтауда Ресей 1,5 га жерінен
айырылып қалды[5].
Қазақстан-Қытай арасындағы шекараны анықтау мәселесі 1992 жылы
басталып, 1998 жылы аяқталды. Бұл мәселе 1992 жылы ҚР премьер-министрі
С.Терещенконың Қытайға сапары кезінде, 1994 жылы ҚХР Мемлекеттік Кеңесінің
төрағасы Ли Пэнның Орта Азия мемлекеттеріне сапары барысында, 1996 жылы
Цзян Цзяминнің, 1997 жылы Ли Пэннің Алматыға сапары кезінде, сол сияқты
Н.Ә.Назарбаевтың 1997 жылы ақпандағы және М.Балғымбаевтың 1997 жылы
мамырдағы Қытайға сапарында, сондай-ақ Цзян Цзяминнің 1997 жылы
қыркүйектегі Алматы сапарларында талқыланды. Осы кездесулердің нәтижесінде
1997 жылы 29 қыркүйекте "Қазақстан-Қытай арасындағы шекара мәселесіне
байланысты қосымша келісімге қол қойылды .
Қосымша келісім бойынша, Чогон-оба және Баймұрза аймағында ҚР сауыр
қыратының оңтүстік бөлігі Чоган-оба өтпеліне дейін, Жүрек және Чогон-оба,
Керегенты өзендерінің бір бөлігі (жалпы ұзындағы 442 шаршы км.) Қытай-
Адырбай және Талдыойрық өзендерінің жоғарғы ағысы, Баймырза өтпелінің
Тарбағатай қыратының оңтүстік бөлігі (ұзындағы 187 шаршы км.), Сарышөлді
аймағында Қазақстанға 95 шаршы км. жер Сарышөлді өзенінің сол жақ бөлігі,
Шопақ өтпеліне дейінгі жер. Ал Қытайға — Сарышөлді өзенінің оң жақ бөлігі
берілді. Жалпы ұзындығы 220 шаршы км. Сонымен талас бөліктердегі 944 шаршы
км. жердің Қазақстан 537 шаршы км. (56,9 %), Қытай 407 шаршы км. (43,1 %)
екі жақ зандастырды.
Бүгінгі танда Қытай мен Қазақстан арасындағы дау туғызып отырған жаңа
мәселе "Қара Ертіс" өзенінің мәселесі. Бұл мәселе әлі де өз шешімін күтуде.
Қазақстан мен Қытайдың арасындағы сондай-ақ, экономикалық мәселе де
маңызды орын алуда. Экономикалық мәселенің дұрыс шешілуі екі мемлекеттің
Орта Азиядағы жаңа геосаяси жағдайын анықтаудағы шешуші фактор болмақ.
Біздің ойымызша Қытайдың Орталық Азиядағы және Қазақстандағы сауда-
экономикалық қатынастарының қарқынды дамуы екі жақ үшін де тиімді болады.
ҚХР бүгінде өзінде жүргізілген реформалардың нәтижесінде әлемдік
алпауыт мемлекетке айналып отыр. Өзінің ВВП — бойынша жылдық өсімі 1980-
1997 жж. 9 %-ке көтерілді. Егер де Қытайдың 30 провинциясын бір мемлекет
деп алып қарастыратын болсақ, ал ондағы адам саны кейбір дамушы елдердегі
адам санынан асып түседі, 1978-1995 жж. қарқынды дамып отырған 20
мемлекетті осы провинциялар ғана құрар еді .
Сарапшылардың пікірінше, 2005 жылы Қытай ВВП бойынша АҚШ-ты қуып
жетеді. Қытайдың экономикалық өркендеуіне тағы мына мысал дәлел бола алады:
- 1995 ж., өнеркәсіптегі өндіріс құралдарының 90% 1980 жылдан кейін
шығарылған;
- ірі және орта өнеркәсіп орындарындағы өндіріс құралдарының 26 %
дүние жүзінің алдыңғы қатарлы стандарттарына сәйкес келеді;
- 1997 жылы ҚХР сыртқы сауда көрсеткіші 325,1 млрд.долл. құрады
Қазақстан мен Қытайдың жаңа геосаяси кеңістіктегі орны туралы
айтқанда, біз этникалық мәселені айналып өте алмаймыз. Мәселен, АҚШ-тың
Миссурий университетінің профессоры Р.Дж.Кайзер Қытайдан Қазақстанға
көшетін эмигрантардың легі Қазақстанға этно-демографиялық ахуалды өзгертеді
деп есептейді. Ал М.Олкотт (Колгейт университеті) пікірінше, Қазақстан үшін
ұйғыр ұлтшыл күштерін қолдау Қазақстан—Қытай қатынастарына кері әсер етіп
қана қоймай, ұйғыр ұлтшылдығының Қазақстанда таралуы да мүмкін деп
есептейді. Біздің пікірімізше, ҚХР Орта Азиядан Қазақстанда өзінің
экономикалық қуаттылығын барынша кең пайдаланады. Бұл Қытайдың Орталық
Азиядағы негізгі стратегиясы[6].
ҚХР мен Қазақстан және Орталық Азия мемлекеттерінің арасындағы
орнатылған дипломатиялық, сауда-экономикалық, мәдени қатынастардың дамуына,
тарихтан қалған кейбір күрделі мәселелердің шешілуіне қарамастан, бүгінде
жалпы Орталық Азиядағы жағдайды өзгерте алатын мәселелер бар. Бұл ғаламдық
және "ішкі" даму мәселелері.
Орталық Азия мемлекеттері үшін, бұл өздерін егемен мемлекеттер құқында
сақтап қалу және әлемдік өркениеттегі өз орнын алу болса, ҚХР үшін, ол 2015
дейін алдыңғы қатарлы мемлекеттер қатарына қосылу, экономикасының өсу
динамикасын төмендетіп алмау. Сондықтан да алдағы уақытта Қытай бірнеше
қиындықтармен кездесуі мүмкін. ҚХР-ның даму қарқынына сараптама жасай келе
қазақстандық зерттеуші К.Л.Сыроежкин негізгі қиындықтарды атап көрсетеді.
1. Халық санының өсуі, қызмет атқаратын адамдардың санының азаюы,
қарттардың санының көбеюі;
2. Ауыл шаруашылығының төмендеуі;
3. Қоршаған ортаны жақсарту мен экологиялық мәселе;
4. Тұтынатын заттарды қарқынды өндірудің қажеттілігі, астық өндірудің
тиімділігі мен өнімділігі;
5. Ұлттық аймақтағы сепаратизм, Орталық пен ауылдар арасында
қатынастардың шиеленісуі;
6. ҚХР жоғарғы билік басындағы саяси дағдарыстың шиеленісуі,
фракциялық саяси дағдарыс;
7. Қалалық жердегі экономикадағы мемлекеттік сектордың дамуы мәселесі;
8. Экономикалық реформалардың әлеуметтік зардаптары, топтардың және
ауылдық жерлердегі жұмыссыздықтың көбеюі;
9. Әлемдегі геосаяси жағдайдың тұрақсыздығы. Оның ішінде Орталық Азия,
Азия-Тынық мұхит аймағындағы жағдайға байланысты. Сол сияқты Азия қаржы
дағдарысының салдары.
Бұл факторлардың бәрі ҚХР мен Орталық Азия мемлекеттері арасындағы
жағдайға тікелей әсер етеді. Өзінің демографиялық, табиғи географиялық және
әлеуметтік-экономикалық ерекшеліктеріне сәйкес және дүние жүзілік геосаяси
жағдайдың өзгеруі Қытай алдында үлкен мәселелерді қойып отыр. Алдағы
уақытта Қытай негізінен екі мәселені шешуі қажет деп есептейді.
Бірінші, Қытай жалпы адамзат алдында түрған ғаламдық мәселелерді
шешуге ат салысуы мүмкін, немесе ол "шиеленіс" заманына қайта бой ұрып,
Қытай идеологиясын, территориялық бақталастық геосаясатына оралуы мүмкін.
Ол жағдайда "территориялық кеңейту" саясатын Қытай Қазақстаннан
бастамайтынына кім кепілдік бере алады?
Сондықтан да ҚХР-ның Орталық Азиядағы стратегиясына тоқталып өтейік.
90-жылдардағы сияқты Қытайдың сыртқы саясатында Орталық Азия басымды
бағыттардың бірі болып отыр. Мысалы: 1994 жылы Қытайдың Мемлекеттік
Кеңесінің төрағасы Ли Пэн Ташкент сапарында төрт негізгі бағытты анықтаған
болатын:
1. ҚХР мен Орталық Азия мемлекеттерінің ортақ мүдделеріне сәйкес
достық қатынастарды дамыту;
2. ҚХР мен Орталық Азия мемлекеттерінің саясаты үшінші елдерге қарсы
бағытталмаған;
3. Қытай бұл аймақта Ресеймен бақталаспайды;
4. ҚХР Орталық Азия мемлекеттеріне қауіп төндірмейді. Біздің
ойымызша, ҚХР-ның Орталық Азиядағы саяси басымшылықтардың
негізгілері мыналар:
• аймақтағы пантюркизм мен фундаменталистік ықпалды шектеу;
• Орталық Азия мемлекеттерімен сауда-экономикалық қатынастарды нығайту
арқылы өзінің саяси-экономикалық ықпалын сақтап қалу;
• аймақтағы саяси күштердің тепе-тендігін және Орталық Азия
мемлекеттерінің арасындағы белгілі дәрежедегі қайшылықтарды сақтап отыр.
Қазіргі кездегі Орталық Азиядағы жағдай тұтасынан алғанда ҚХР тиімді
болып отыр. Сондықтан да ол бұл аймақтағы өзінің экономикалық мақсат-
мүдделерін анықтап алды.Олар:
• ҚХР үшін Орта Азия мемлекеттерінде энергетикалық комплекстердің
дамуы;
• Металлургия саласындағы өнеркәсіптер;
• Құрылыс саласындағы өндіріс органдары;
• Қазақстанға бос еңбек күштерін орналастыру, Қытайдан миграцияны
күшейту маңызды.
Сарапшылардың пікірінше, егер Қытай Орталық Азияда экономикалық
мәселерге көбірек көңіл бөлсе, қазіргі уақытта бірінші орынға
геостратегиялық мақсаттар шығуда. Осы мақсатта Қытай Орталық Азия
мемлекеттерімен (Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікстан) тығыз сауда-экономикалық
қатынастар орнатуда. Ал Қазақстанмен ерекше қатынастарға мүдделі болып
отыр.
Қытай мен Қазақстанның жаңа геосаяси кеңістіктегі орнын қарастырғанда
біз "Шанхай бестігі" кеңесінің қызметіне және бұл Кеңестің "Шанхай
ынтымақтастығына" айналу үрдісіне көңіл аударуымыз қажет.
Қытай Халық Республикасының Орталық Азиядағы орнының нығаюы 1996
жылдың 26 сәуірінен басталды. Шанхай қаласында ҚХР, РФ, ҚР, Тәжікстан және
Қырғыз Республикаларының арасында "Шекара аймағында өзара сенім келісіміне"
қол қойылды. Бұл келісімнің маңызы зор. Тарихта бұрын сонды мемлекеттердің
өзара келісімі нәтижесінде әскерлерді шекара аймағынан 100 км. шығару
үрдісі тіркелмеген. Кейбір сарапшылардың пікірінше Шанхайда Ресей-Қытай
стратегиялық альянс құрылды деп те жариялап үлгерді. Десек те, бұл
келісімнің біздің Республика үшін қажетті келісім шарт болғандығын жоққа
шығара алмаймыз.
Бұл келісім шартты XXІ ғасырдағы көпжақты ынтымақтастық негізін салған
құжат деп те бағалауға болады. Біз, Шанхай ынтымақтастығына қатысқан
мемлекеттердің қабылданған меморандумын толық келтіруді жөн санап отырмыз .
Ал Қытайдың Орталық Азиядағы саясатына баға бере келіп Батыс
сарапшылары оның экономикалық бірігуін демографиялық саясат түрғысынан
қарастырады (Р.Даннройтер). Сондай-ақ бұл үрдістің нәтижесінде Азияда жаңа
экономикалық сыбайластық ұйымның пайда болуы мүмкін деп те болжамдар
жасауда (Х.Мамин). Бұл экономикалық ұйымға Орта Азиялық жаңа мемлекеттермен
қатар Иран, Ауғанстан, Кашмир, Пәкістан кіруі мүмкін. Оның пікірінше,
бұндай геосаяси одақтың негізін Қытай-Пәкістан қатынастары құрайды деп атап
көрсетеді. Ал атақты аналитик Т.Фуллердің пікірінше, болашақта Орта Азия
мемлекеттері Қытай-Ресей-Үндістан арасындағы геосаясатқа тәуелді болуы
әбден мүмкін деп есептейді.
Қытай мен Орта Азия мемлекеттерінің қарым-қатынастары Евразиядағы екі
тарихи үрдістерге байланысты дамиды.Ресей және Кеңес империясының ыдырауы
мен ҚХР-ның әскери қуатыньң күшеюі болмақ (Р.Муиро). Біздің ойымызша, ҚХР-
ның геосаяси стратегиясында Шыңжаң мәселесі ерекше орын алады. Шыңжаң
мәселесін Қытайдың сыртқы саясатынан және халықаралық экономикадан бөліп
алып қарастыру мүмкін емес.
Шыңжаң провинциясы аймақтың модернизациялық үш кезеңін басынан
өткізді: "Үлкен секіріс", мәдени революция және 1980 жылғы реформалар. ҚХР-
да реформалар дәуірінің 8-ші бесжылдығында, яғни 1991-1995 жылдары Шыңжаң
жалпы Қытай дамуының басымды бағыты деп жарияланды. Біздің ойымызша, ҚХР-сы
Шыңжаңды дамытуда екі стратегиялық мақсатты көздеп отыр. Біріншіден, Қытай
ШҮАА (СУАР) дамытуды Орталық Азия мен Орта Шығысқа ену аймағына айналдыру
болса, екіншіден Шыңжаң жаңа әлемдік экономикалық құрылымға енудің алаңы
болмақ, яғни, Қиыр Шығыс, Ресей, Жапония, Кореямен қатар ұлы исламдық
шеңбер Орталық Азия және Орта Шығыс, сөйтіп Қытай өзіне экономикалық
тәуелді аймақты жасауға тырысады.
Айта кететін жағдай - Шыңжаң мен Орталық Азия арасындағы экономикалық
интеграция КСРО тұсында қалыптасты. Мәселен, 1989 жылы Шыңжаң мен КСРО
арасындағы сауда айналымы 118,5 млн.долл. жеткен[7].
Сарапшылардың пікірінше, ресми Пекиннің Шыңжаңның басқа да Оңтүстік
аймақтарымен арадағы теңсіздікті қайта қарауға мұнай факторы әсер етті.
Мәселен: 1980 жж. аяғында американдық Эксон және Мобил мұнай компаниялары
таримдегі мұнай кенін игеруге ынта білдірген болатын. Бірақ, олар Қытай
Ұлттық мұнай компаниясының қарсылығына тап болады. Қытай мамандарының
пікірінше, ЦХР шетелдік технологиясыз да өздері мұнайды игере алады деп
дәлелдеді. Сондай-ақ, Қытай үкіметі шетелдің технологиялық шығындарын өтей
алмайды деп түсіндірілді.
Сондықтан да, бұл аймақты Қытай өзі игере бастады. Бұл мәселеде
Қытайдың саясаты — Шыңжаңға хандық, яғни этникалық қытайлықтардың
эммиграциясын күшейтумен қатар жүрді. Шыңжандағы қытайлықтардың саны
300.000 (1949 жылы), 6 млн. дейін жеткізілді.
Қазақстандық сарапшылар Шыңжаң мәселесін Орталық Азиядағы қауіпсіздік
мәселесінен сабақтастыра қарастыруды ұсынады. (Е.Абен, Е.Карин). Бұл орайда
олар ұйғыр сепаратизмінің таралуын алға тартады. Негізінен ұйғыр
сепаратизмі Қытаймен ҚР шекаралық аймақты қамтып отыр. Сондықтан да бұл
мәселенің екі мемлекеттің сыртқы саяси стратегиясында алатын орны ерекше.
Ұйғыр сепаратизмі екі мемлекеттің ұлттық мүдделеріне қатысты мәселе.
Бұл мәселенің өршуі үш бағытта орын алуы мүмкін:
- Тарым аймағы—Фергана аймагы (Қоқанд, Ош);
- Түрфан—Хами-Үрімші;
- Құлжа—Джонгар аймағы—Жетісу (Алматы);
Шыңжаң сепаратизмінің діни-этникалық ерекшелігін де ескеру қажет. Бұл
қозғалыс Қашқариядан Үрімшіге дейінгі аймақты қамтып отыр:
• Батыс бағыт — Андижан, Қоқанд қалаларын, Қырғызстанның бірнеше
ауылдарын және Оңтүстік Шыңжаң;
• Солтүстік бағыт — Жетісу және Жоңғар даласы;
• Шығыс бағыты — Шыңжаңның солтүстік-шығыс бөлігін қамтиды;
Бұл бағыттардың ішінде ваххабистік-экстремистік ағымдардың ең кең
тараған жері Батыс аймақ болып отыр. Шыңжаңның бұл аймағы Ферғанамен
шектесіп ұйғыр ұлтшылдарының орталығы деп есептеледі. Бұл бағыт тарихи
дәстүрлі Қытайға қарсы күштердің орталығы. Мысалы 1871-1881 жж. атақты
Якупбек бастаған мұсылмандардың көтерілісін Цин империясы үлкен күшпен
басқандығы белгілі. Бүгінде Шыңжаң ұйғырларының көбі осы аймаққа келіп
орналасуда.
Соның ішінде Ферғана аймағында ұйғыр сепаратизмі шиеленісіп отыр. Оның
алғы шарты 1871-1888 ж.ж. Якупбек бастаған Қытай үстемдігіне қарсы
көтерілістен басталған.
Бүгінде ұйғыр сепаратизмі ваххабизм идеологиясын қолдап аймақтағы
тұрақтылыққа әсер етуде. Қытай баспасөз мәліметтеріне қарағанда, ұйғыр
сепаратистік қозғалыстары Сауд Аравиясынан, Сирия, Пәкістан және Иран
мемлекеттерімен қаржыландырып отыр.
Қашқар мен Ферғана аймақтары діни негіздегі ұлтаралық қақтығыстардың
орталығы болып отыр.
Солтүстік бағыттың ұйғырлары ҚХР Орталық үкіметіне қарсылықтың басында
тұр деп атауға болады. Бұл аймақтың жергілікті тұрғындары Қазақстандағы
ұйғыр халқымен тығыз байланыста. Қазақстанда 185301 ұйғыр тұрады, олар ТМД
ұйғырларының 70% құрайды[8].
Франс-пресс агенттігінің мәліметтері бойынша Қазақстанда жасырын
қызмет атқаратын 4 ұйғыр ұйымдары бар. Оның ішінде Шығыс Түркістан ұлт-
азаттық революциялық ұйымының біріккен орталығы. Оның жетекшісі- Жүсіпбек
Мұхлиш.
Ресми Пекин Қазақстанда ұйғыр қозғалысын қолдап отыр деп айыптауда.
Өйткені, 1944 жылы құрылған "Шығыс Түркістан республикасы" Іле, Алтай,
Тарбағатай территориясында құрылған. Бұл жерлерде қазақтар мен қырғыздар
көп мекендейді.
Қазақстан Республикасының бұл мәселедегі позициясы айқын. Қазақстан
үкіметі сепаратистік қозғалыстардың қандайын болса да қолдамайды. ҚХР қарым-
қатынастарды достық, өзара тиімді тұрғыдан дамытуды қолдайды.
ҚР мен ҚХР-ның жаңа геосаяси кеңістіктегі орнын біз екі жақты
қатынастардың даму үрдісінен, мемлекеттердегі әлеуметтік-саяси
реформалардың алғы шарттарын сараптай отырып баға бере аламыз.
Біз жоғарыда атап көрсеткеніміздей КСРО-ның ыдырауы Орталық Азияда
жаңа мемлекеттердің пайда болуына әкелді. Қазақстан тоталитаризмнің барлық
келеңсіз жақтарын басынан өткізді. КСРО кезінде Қазақстан ғылыми-техника
дамуында Одақтас республикалар ішінде алдыңғы орында болды. Бірақ, 80-ші
жылдарда Қазақстанға да саяси дағдарыс, экономиканың, әлеуметтік құлдырау
тән болды. Соның салдарынан 1986 жылы Алматыда жастардың СОКП Орталық
Комитеті жоғарыдан қабылдаған шешімге наразылық бұрқ ете түсті. 1989 жылы
Қарағанды шахтерлерінің бас көтеруі болды.
Қазақстан өзінің тәуелсіздігін жариялағаннан кейін, 1991 жылы оның
түңғыш президенті болып Н.Ә.Назарбаев бірауыздан сайланды. Н.Назарбаев
қоғамды демократияландыру, ҚР әлемдік қауымдастықты өзінің тиісті орнын
алуда зор тарихи еңбек сіңіріп келді.
Бұдан бұрын айтқанымыздай, Қазақстанның сыртқы саясатындағы басым
бағыттардың бірі ҚХР-мен өзара тиімді экономикалық біріктіру, екі
мемлекеттің Орталық Азиядағы геосаяси тұрақтылықты қамтамасыз етудегі ортақ
стратегияны құрастыру болып табылады.
Қазақстанның қазіргі жағдайының ерекшелігі, яғни экономикалық
реформалау жолдарында қалыптасқан тетіктердің ықпалының күшеюі. Бұл өз
тарапынан сыртқы экономикалық және саяси байланыстар әлеуметіне елеулі
түрде ықпал етуде.
Қазақстан үшін Кеңестік дәуірден кейінгі болмыстың нақты шындығын,
егемендену үрдісіне талдауды, мемлекеттік стратегияның мақсаттарын
Н.Ә.Назарбаев 1992 ж. "Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қаз тұруы мен
қалыптасуының стратегиясында" тұжырымдады.
Оның ішінде стратегиялық мақсат ретінде экономикалық реформаларды
ойдағыдай жүргізу, геосаяси тұрғыдан өз орнын табу, Қазақстанның
қоғамдастықтағы саяси салмағын арттыру, Қазақстанның оңтайлы геосаяси
жағдайын пайдалану және т.б.
Сондай-ақ Н.Назарбаев ҚХР-мен толық сенім принципі негізінде өзара
достық қатынастарды қолдау ел үшін төтенше маңызды екенін атап көрсетті.
Екі мемлекеттің геосаяси кеңістіктегі алатын орны және олардағы
реформалардың барысы туралы өз пікірін білдіре келе, Қ.Сұлтанов екі
көршілес мемлекеттің экономикалық реформаларының өзіне тән ерекшеліктерін
де атап көрсетеді. Оның пікірінше, Қытайдағы реформалар бұрынғы саяси
жүрісті сақтай отырып жүргізіледі және реформалар қоғамды біріктіреді,
халықты аштық пен кедейліктен сақтап қалды.
Қазір дүние жүзі Қытай тәжірибесін үйренуде.
Ал Қазақстанда реформалар бұрынғы саяси түсінік ыдырап, экономикалық
шаралардың байланыстары үзіліп, әлі жаңа мемлекеттіліктің қалыптасуы
жағдайында жүзеге асуда",- деп атап көрсетті.
Қазақстан мен ҚХР өздерінің әр түрлі саяси-әлеуметтік негіздеріне
экономикалық реформалардың дамуы деңгейіне қарасты жаңа геосаяси ахуалға
қатысуда.
Қазір олар жаңа геосаяси ойынның объектісіне айналуда.
1.3.Қытайдың Орталық Азиядағы энергетикалық саясаты
ҚХР өзінің сыртқы саясатында маңыздылығы мен мағынасына қарай бірнеше
саяси бағыт ұстанады. Әлемнің ірі державалармен текетіресті есептемегенде
Қытайдың аймақтық саясаттарының ішіндегі Орталық Азияға, оның ішіндегі
Қазақстанға қатысты сыртқы саясаты өзіндік ерекшеліктерімен және бірнеше
фактормен айқындалады.
Әлемде экономикасы қарыштап дамып, халықаралық қатынастар мен саясата
айтарлықтай беделге ие болған Қытай Халық Республикасы осы жүзжылдықтың
супердержавасы болуына мүмкіндігі зор. Жиырмасыншы ғасырдың екі алыбы –
КСРО мен АҚШ дәуірінде аймақтық деңгейден көтерілмей, дамушы елдердің
қатарында жүрген Қытайдың дәуірлеуіне геосаяси жағдайдың өзі қолайлы жағдай
тудырды. Аталынған державалардың бірінің ыдырауы, ал екіншісінің
экономикалық жағынан дағдарыстарға ұшырап, идеологиялық және сыртқы саяси
салада қателіктерге бой алдыруы жаңа супердержаваның қажеттілігін байқатты.
ХХ ғасырдың ортасында социалистік даму жолына түскен Қытай елі көп ұзамай
бұл бағыттағы дамудың өз жолын жасады. Орталық билікті мықты қолда ұстап,
экономикада нарықтық қатынастарға жол берген ҚХР жартығасырға жуық мерзімде
әлемнің алдыңғы қатарлы капиталистік елдерін басып озып, Ішкі өнім
көрсеткіші жағынан алдыңғы үштіктің қатарына кірді.
Өзінің ауқымды және қарқынды дамып келе жатқан экономикасының және де
көп мөлшерлі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz