Агроөнеркәсіптік интеграцияның қазіргі ахуалы мен жетілдіру жолдары
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1 ӨНДІРІС ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6
1.1 Өндіріс тиімділігінің экономикалық мәні және маңызы ... ... ... ... .. 6
1.2 Өндірістің экономикалық тиімділігіне әсер ететін факторлар ... .. 9
1.3 Өндірістің экономикалық тиімділігін бағалау көрсеткіштері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 10
2 АГРОӨНЕРКӘСІПТІК ИНТЕГРАЦИЯНЫҢ ҚАЗІРГІ АХУАЛЫН ТАҢДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 14
2.1 Агроөнеркәсіптік интеграциясыны дамытудың мәні және мінездемесі 14
2.2 Агроөнеркәсіп кешенде өндіріс тиімділігін арттыру ерекшеліктері 16
2.3 Қазақстанның АӨК мемлекеттік қолдау мәселелері мен келешекте даму бағыты 30
3 ӨНДІРІС ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУДАҒЫ АГРОӨНЕРКӘСІПТІК ИНТЕГРАЦИЯНЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ 38
3.1 ОҚО агроөнеркәсіп кешенінің өндіріс тиімділігін арттыру мүмкіндіктерін талдау 38
3.2 ОҚО агроөнеркәсіп кешенін дамыту нарығының жағдайын және даму үрдістерін бағалау 50
3.3 Ауыл шаруашылық өнімдерін қайта өңдеуді дамыту мәселерін талдау 61
ҚОРЫТЫНДЫ 67
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 69
1 ӨНДІРІС ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6
1.1 Өндіріс тиімділігінің экономикалық мәні және маңызы ... ... ... ... .. 6
1.2 Өндірістің экономикалық тиімділігіне әсер ететін факторлар ... .. 9
1.3 Өндірістің экономикалық тиімділігін бағалау көрсеткіштері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 10
2 АГРОӨНЕРКӘСІПТІК ИНТЕГРАЦИЯНЫҢ ҚАЗІРГІ АХУАЛЫН ТАҢДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 14
2.1 Агроөнеркәсіптік интеграциясыны дамытудың мәні және мінездемесі 14
2.2 Агроөнеркәсіп кешенде өндіріс тиімділігін арттыру ерекшеліктері 16
2.3 Қазақстанның АӨК мемлекеттік қолдау мәселелері мен келешекте даму бағыты 30
3 ӨНДІРІС ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУДАҒЫ АГРОӨНЕРКӘСІПТІК ИНТЕГРАЦИЯНЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ 38
3.1 ОҚО агроөнеркәсіп кешенінің өндіріс тиімділігін арттыру мүмкіндіктерін талдау 38
3.2 ОҚО агроөнеркәсіп кешенін дамыту нарығының жағдайын және даму үрдістерін бағалау 50
3.3 Ауыл шаруашылық өнімдерін қайта өңдеуді дамыту мәселерін талдау 61
ҚОРЫТЫНДЫ 67
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 69
Экономикалық жүйенің өзгеруі экономиканың негізгі өндірістік субьекті-кәсіпорынның іс-әрекетіне әсер етпей қоймайды. Сонымен қоса, шаруашылық механизімінің өзгеруінің негізгі субьектісі, экономика транформациясының басты және қозғаушы күштерінің көзі кәсіпорын болып табылады. Өтпелі кезеңнің бір ерекшелігі - ескі қағидалар өз күшін жоймаса да іске аспайды, ал жаңа экономикалық ережелер экономиканың басты факторларының ішінде басым орын ала алмайды.
Қазақстанның агроөнеркәсіптік кешенін дамыту агарлық саясаттың аса маңызды бағыты болып тұр. Агроөнеркәсіптік кешеннің негізгі міндеті –елімізді азық-түлікпен, ал өнеркәсіпті ауыл шаруашылығы шикізатымен қамтамасыз ету. 2013 жылдан бастап Қазақстанда агроөнеркәсіптік кешенді дамытудың жаңа бағдарламасы жасалып, аграрлық сала дамуының әлемдік деңгейлеріне жету және индустриялы агроөндірісті қалыптастыру межелегенген мақсат.
Қазіргі таңда бұл бағдарлама «Агробизнес-2020» бағдарламасы ретінде нәтижелі жұмыс жасауда.
Біздің экономикаларымыз Кеңес Одағы кезінен бері тығыз байланысты, олар бір-бірін өзара алмастыруға қабілетті. Елдеріміз арасындағы тауар айналымы жаңа жұмыс орындарын ашуға мүмкіндік береді және жаһандық ауқымдағы бәсекелестікке дайындалуға септігін тигізеді. Кеден одағы мен Бірыңғай экономикалық кеңістіктің ерекше маңыздылығы осында. Мен ұлтүстілік органдарға мемлекеттердің тәуелсіздігіне нұқсан келтіретін ешқандай саяси функциялар беру жоспарланып отырмағанын тағы да атап өткім келеді. Әңгіме тек таза экономикалық интеграция туралы болып отыр, – деді Нұрсұлтан Назарбаев[1].
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Экономика еліміздің дамуымыздың басты басымдығы, ал экономикалық өсімнің барынша жоғары қарқынына қол жеткізу қазіргі заман талабы бәсекелестік қабілетін арттыру арқылы – іске асады.
Оңтүстік Қазақстан — республикадағы суармалы егіншілікпен айналысатын негізгі аудан. Бұл -Қазақстанның бағалы техникалық және дәнді дақылдары — мақта, қант қызылшасы, темекі, күріш, жүгері өсірілетін басты суармалы егіншілікті ауданы. Ол бақ, жүзім және қой өсіру жөнінен бірінші орын алады. Сонымен қатар елімізді азық-түлікпен қамтамасыз етуде елдің ауылшаруашылығын дамытудың үлкен маңызы бар, осы негізде саланың тиімділігін арттыруда агроинтеграцияны дамыту қазіргі таңда өте жоғарғы маңыздылыққа ие.
Қазақстанның агроөнеркәсіптік кешенін дамыту агарлық саясаттың аса маңызды бағыты болып тұр. Агроөнеркәсіптік кешеннің негізгі міндеті –елімізді азық-түлікпен, ал өнеркәсіпті ауыл шаруашылығы шикізатымен қамтамасыз ету. 2013 жылдан бастап Қазақстанда агроөнеркәсіптік кешенді дамытудың жаңа бағдарламасы жасалып, аграрлық сала дамуының әлемдік деңгейлеріне жету және индустриялы агроөндірісті қалыптастыру межелегенген мақсат.
Қазіргі таңда бұл бағдарлама «Агробизнес-2020» бағдарламасы ретінде нәтижелі жұмыс жасауда.
Біздің экономикаларымыз Кеңес Одағы кезінен бері тығыз байланысты, олар бір-бірін өзара алмастыруға қабілетті. Елдеріміз арасындағы тауар айналымы жаңа жұмыс орындарын ашуға мүмкіндік береді және жаһандық ауқымдағы бәсекелестікке дайындалуға септігін тигізеді. Кеден одағы мен Бірыңғай экономикалық кеңістіктің ерекше маңыздылығы осында. Мен ұлтүстілік органдарға мемлекеттердің тәуелсіздігіне нұқсан келтіретін ешқандай саяси функциялар беру жоспарланып отырмағанын тағы да атап өткім келеді. Әңгіме тек таза экономикалық интеграция туралы болып отыр, – деді Нұрсұлтан Назарбаев[1].
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Экономика еліміздің дамуымыздың басты басымдығы, ал экономикалық өсімнің барынша жоғары қарқынына қол жеткізу қазіргі заман талабы бәсекелестік қабілетін арттыру арқылы – іске асады.
Оңтүстік Қазақстан — республикадағы суармалы егіншілікпен айналысатын негізгі аудан. Бұл -Қазақстанның бағалы техникалық және дәнді дақылдары — мақта, қант қызылшасы, темекі, күріш, жүгері өсірілетін басты суармалы егіншілікті ауданы. Ол бақ, жүзім және қой өсіру жөнінен бірінші орын алады. Сонымен қатар елімізді азық-түлікпен қамтамасыз етуде елдің ауылшаруашылығын дамытудың үлкен маңызы бар, осы негізде саланың тиімділігін арттыруда агроинтеграцияны дамыту қазіргі таңда өте жоғарғы маңыздылыққа ие.
1. Н.Ә.Назарбаев. «Қазақстан-2030» стратегиялық даму жоспары:
2. Президенттің Қазақстан халқына Жолдауы. Астана, 2014
3. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы, «Жаңа онжылдық - жаңа экономикалық өрлеу -Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері», Астана 2010 ж., қаңтар.
4. Ауыл шаруашылығы өндірісіне техникалық қызмет көрсету жөніндегі инфрақұрылымды ұйымдастырудың кейбір мәселелері туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008 жылғы 10 ақпанындағы №134 қаулысымен бекітілген.
5. Қазақстан Республикасының «Ауылдық аумақтарын дамытудың 2004-2010жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2005жылғы 10 шілдедегі №1149 Жарлығы. Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005ж. №28, 264-құжат.
6. Қазақстан Республикасының ауылдық аумақтарын дамытудың 2004-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын іске асыру жөніндегі 2007-2010 жылдарға арналған іс-шаралар жоспары туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007жылғы қаулысы
7. Қазақстан Республикасының «Су кодексі». Қазақстан Республикасының 2005ж. 9 шілдедегі №481-ІІ Кодексі. «Егемен Қазақстан» 2009ж.
8. Қазақстан Республикасының «Жер кодексі». Қазақстан Республикасының 2008ж. 20 маусымдағы №442-ІІ Кодексі
9. Танатова А.Р. Современное состояние развития АПК. НиОЮК, 2000.
10. Ш.К.Купешов. Экономическая эффективность хлопководства в Казахстане. Аль-Пари, 2006.
11. Жузбаева А.Т., Купешов Ш.К. Повышение эффективности АПК ЮКО. НиОЮК, 2007.
12. Чернявский П.Ф. Инфраструктура сельскохизяйственного производства: вопросы теории и практика.М.:Экономика, 2001
13. Қ.М.Белгібаев. Ауылшаруашылығы экономикасы. ЖОО студенттеріне арналған оқулық. Алматы, 2002.
14. Н.Райхан. Дамудың индустриялық-инновациялық стратегиясы//Ақиқат, 2008, №7.
15. Оңтүстік Қазақстан облысының әлеуметтік-экономикалық дамуының 2014ж. атқарған жұмыстарының есебі. Шымкент,2014
2. Президенттің Қазақстан халқына Жолдауы. Астана, 2014
3. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы, «Жаңа онжылдық - жаңа экономикалық өрлеу -Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері», Астана 2010 ж., қаңтар.
4. Ауыл шаруашылығы өндірісіне техникалық қызмет көрсету жөніндегі инфрақұрылымды ұйымдастырудың кейбір мәселелері туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008 жылғы 10 ақпанындағы №134 қаулысымен бекітілген.
5. Қазақстан Республикасының «Ауылдық аумақтарын дамытудың 2004-2010жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2005жылғы 10 шілдедегі №1149 Жарлығы. Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005ж. №28, 264-құжат.
6. Қазақстан Республикасының ауылдық аумақтарын дамытудың 2004-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын іске асыру жөніндегі 2007-2010 жылдарға арналған іс-шаралар жоспары туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007жылғы қаулысы
7. Қазақстан Республикасының «Су кодексі». Қазақстан Республикасының 2005ж. 9 шілдедегі №481-ІІ Кодексі. «Егемен Қазақстан» 2009ж.
8. Қазақстан Республикасының «Жер кодексі». Қазақстан Республикасының 2008ж. 20 маусымдағы №442-ІІ Кодексі
9. Танатова А.Р. Современное состояние развития АПК. НиОЮК, 2000.
10. Ш.К.Купешов. Экономическая эффективность хлопководства в Казахстане. Аль-Пари, 2006.
11. Жузбаева А.Т., Купешов Ш.К. Повышение эффективности АПК ЮКО. НиОЮК, 2007.
12. Чернявский П.Ф. Инфраструктура сельскохизяйственного производства: вопросы теории и практика.М.:Экономика, 2001
13. Қ.М.Белгібаев. Ауылшаруашылығы экономикасы. ЖОО студенттеріне арналған оқулық. Алматы, 2002.
14. Н.Райхан. Дамудың индустриялық-инновациялық стратегиясы//Ақиқат, 2008, №7.
15. Оңтүстік Қазақстан облысының әлеуметтік-экономикалық дамуының 2014ж. атқарған жұмыстарының есебі. Шымкент,2014
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 3
1 ӨНДІРІС ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
1.1 Өндіріс тиімділігінің экономикалық мәні және 6
маңызы ... ... ... ... ..
1.2 Өндірістің экономикалық тиімділігіне әсер ететін 9
факторлар ... ..
1.3 Өндірістің экономикалық тиімділігін бағалау 10
көрсеткіштері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
2 АГРОӨНЕРКӘСІПТІК ИНТЕГРАЦИЯНЫҢ ҚАЗІРГІ АХУАЛЫН 14
ТАҢДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
2.1 Агроөнеркәсіптік интеграциясыны дамытудың мәні және 14
мінездемесі
2.2 Агроөнеркәсіп кешенде өндіріс тиімділігін арттыру 16
ерекшеліктері
2.3 Қазақстанның АӨК мемлекеттік қолдау мәселелері мен келешекте 30
даму бағыты
3 ӨНДІРІС ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУДАҒЫ АГРОӨНЕРКӘСІПТІК ИНТЕГРАЦИЯНЫ 38
ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 ОҚО агроөнеркәсіп кешенінің өндіріс тиімділігін арттыру 38
мүмкіндіктерін талдау
3.2 ОҚО агроөнеркәсіп кешенін дамыту нарығының жағдайын және 50
даму үрдістерін бағалау
3.3 Ауыл шаруашылық өнімдерін қайта өңдеуді дамыту мәселерін талдау61
ҚОРЫТЫНДЫ 67
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 69
Кіріспе
Экономикалық жүйенің өзгеруі экономиканың негізгі өндірістік субьекті-
кәсіпорынның іс-әрекетіне әсер етпей қоймайды. Сонымен қоса, шаруашылық
механизімінің өзгеруінің негізгі субьектісі, экономика транформациясының
басты және қозғаушы күштерінің көзі кәсіпорын болып табылады. Өтпелі
кезеңнің бір ерекшелігі - ескі қағидалар өз күшін жоймаса да іске аспайды,
ал жаңа экономикалық ережелер экономиканың басты факторларының ішінде басым
орын ала алмайды.
Қазақстанның агроөнеркәсіптік кешенін дамыту агарлық саясаттың аса
маңызды бағыты болып тұр. Агроөнеркәсіптік кешеннің негізгі міндеті
–елімізді азық-түлікпен, ал өнеркәсіпті ауыл шаруашылығы шикізатымен
қамтамасыз ету. 2013 жылдан бастап Қазақстанда агроөнеркәсіптік кешенді
дамытудың жаңа бағдарламасы жасалып, аграрлық сала дамуының әлемдік
деңгейлеріне жету және индустриялы агроөндірісті қалыптастыру межелегенген
мақсат.
Қазіргі таңда бұл бағдарлама Агробизнес-2020 бағдарламасы ретінде
нәтижелі жұмыс жасауда.
Біздің экономикаларымыз Кеңес Одағы кезінен бері тығыз байланысты,
олар бір-бірін өзара алмастыруға қабілетті. Елдеріміз арасындағы тауар
айналымы жаңа жұмыс орындарын ашуға мүмкіндік береді және жаһандық
ауқымдағы бәсекелестікке дайындалуға септігін тигізеді. Кеден одағы мен
Бірыңғай экономикалық кеңістіктің ерекше маңыздылығы осында. Мен ұлтүстілік
органдарға мемлекеттердің тәуелсіздігіне нұқсан келтіретін ешқандай саяси
функциялар беру жоспарланып отырмағанын тағы да атап өткім келеді. Әңгіме
тек таза экономикалық интеграция туралы болып отыр, – деді Нұрсұлтан
Назарбаев[1].
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Экономика еліміздің дамуымыздың басты
басымдығы, ал экономикалық өсімнің барынша жоғары қарқынына қол жеткізу
қазіргі заман талабы бәсекелестік қабілетін арттыру арқылы – іске асады.
Оңтүстік Қазақстан — республикадағы суармалы егіншілікпен
айналысатын негізгі аудан. Бұл -Қазақстанның бағалы техникалық және дәнді
дақылдары — мақта, қант қызылшасы, темекі, күріш, жүгері өсірілетін басты
суармалы егіншілікті ауданы. Ол бақ, жүзім және қой өсіру жөнінен бірінші
орын алады. Сонымен қатар елімізді азық-түлікпен қамтамасыз етуде елдің
ауылшаруашылығын дамытудың үлкен маңызы бар, осы негізде саланың
тиімділігін арттыруда агроинтеграцияны дамыту қазіргі таңда өте жоғарғы
маңыздылыққа ие.
Бүгінде Қазақстанның алдында жаңа, кезек күттірмейтін міндеттер
тұр. Қазақстанда әлемнің бәсекеге барынша қабілетті 30 елінің қатарына кіру
үшін барлық алғышарттар бар. ҚР Президенті Қазақстан халқына Жолдауында осы
мақсатқа жетуге мүмкіндік беретін стратегияның басымдықтарын атап
көрстеуде. Бұл міндетті орындау үшін және шикізаттық бағыттан арылу үшін
елімізде 2015 жылға дейінгі Индустриялық - инновациялық даму стратегиясы
әзірленді. Оны іске асыру ел экономикасын қарқынды дамытуға мүмкіндік
береді. Бұл үшін Қазақстанда Даму банкі, Инновациялық қор және басқа даму
институттары құрылып, қызмет етіп отыр.
Ең алдымен, Қазақстанның экономикалық дамуындағы сапалық серпін
беретін елді дәйектілікпен экономикалық жаңарту, ол үшін азық-түлік
қауіпсіздігін қамтамасыз ететін Мұндай ұмтылыстарға қол жеткізу үшін,
сыртқы дүниеге ашық ұлттық экономика жағдайында ғана қамтамасыз етіле
алады, мұндай экономика әлемдік тауарлар, қызметтер, еңбек ресурстары,
капитал, осы заманғы идеялар мен инновацияларды дамыту арқылы жаңа
технологияларды ауыл шаруашылығы саласындағы агроөнеркәсіптердің табысты да
серпінді бөлігі бола алады және болуға тиіс екендігін атап көрсетті.
Ауыл шаруашылығы саласындағы өнеркәсіпті, экономиканы әртараптандыру
мен инвестициялар тартуды белсенді ету мақсатында туризм, тамақ
өнеркәсібі, тоқыма өнеркәсібі, астық кластері, металлургия, мұнай-газ,
мәшина жасау, құрылыс материалдары және көлік логистикасы секілді 7 басым
кластерді дамыту жұмыстары серпінді іске аса бастады.
Қазақстанда іскерлік ортаны жетілдіру және бизнес жүргізу жағдайларын
жақсарту жөнінде бірқатар шешуші шаралар қабылданып, нәтижелі жұмыстар
жүргізілуде.
Жұмыстың зерттелу дәрежесі. Ғылыми жұмыстарды, арнайы әдебиеттерді,
мерзімдік басылымдарды, әдістемелік құралдарды және басқа да жинақ,
еңбектерді талдау нәтижесі суармалы егіншілік шаруашылығының мәселелерін
зерттеу саласында елеулі, әрі маңызды ғылыми жұмыстардың бар екендігін
көрсетті.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты –
Еліміздегі ауыл шаруашылығы саласында интерацияны дамытудың ролі және
саладағы кәсіпорындардың тиімділігін арттыырудың жолдары қарастырылған.
Оңтүстік Қазақстан облысының ауыл шаруашылығындағы өндіріс тиімділігін
арттыру жолдарын зерттеу, экономикалық тұрғыдан бағалау және ауыл
шаруашылығының бағытында мамандандырылған кәсіпорындардың тиімділігін
жетілдірудің мәселелерін зерттеу.
Зерттеу нысаны. Зерттеу нысаны ретінде Қазақстанның ауылшаруашылығы
саласындағы интеграцияның ролі және өндіріс тиімділігін қамтамасыз етудегі
еліміздегі іске асырылған іс-шаралар мен Оңтүстік Қазақстан облысының ауыл
шаруашылығы саласына баға берілген.
Зерттеу тақырыбы. Қазақстанның ауыл шаруашылығы саласынң даму деңгейі,
кәсіпорындардың тиімділігін арттырудың жолдары және Оңтүстік Қазақстан
облысының ауыл шаруашылығында жұмыс жасайтын кәсіпорындардың өндірістік
тиімділігі, жалпы елді азық-түлікпен қамтамасыз етуде салаға экономикалық
тұрғыдан бағалау және ауыл шаруашылығындағы ресурстарды тиімді пайдалану
мәселелерін зерттеу, экспорттық өнімдердің пайызын арттыру болып табылады.
Қазақстан экономикасының тұрақты, қарқынды экономикалық өсуі үшін
отандық өнеркәсіп салалары даму қажет. Инвестициялардың өндіруші
секторларға салынуы, еліміздің әсіресі агроөнеркәсіптік саласын дамытудағы
ықпалы зор. Осының нәтижесінде жеңіл өнеркәсіп, машина жасау химия
өнеркәсібі және басқа да салалар өнімдері нарық талаптарына сәйкес емес
болып, оларда өткізу мәселесі шиеленісіп, не мүлдем өнім өндірілмей
өнеркәсіп салалары терең дағдарысқа түсті. Міне осылар нәтижесінде өңдеу
өнеркәсібі салаларында, біріншіден, өндеріс құлдырауының ең жоғарғы
көрсеткіштері, екіншіден, жинақ үшін қор жетіспеушілігі, үшіншіден,
ескірген өндірістік құрал – жабдықтар мен машиналарды алмастыру үшін
мүмкіндіктердің және инвестициялық ынталандырудың болмауы байқалуда.
Көптеген кәсіпорындардың төлем қабілетсіздігінің төмендігі олардың
шаруашылық қызмет нәтижелеріне, олармен байланысы бар басқа да субьектілер
нәтижелеріне кері әсерін тигізді.
Өндіріс тиімділігін арттырудағы агроөнеркәсіп интеграциясының
ролі тақырыбына жазылған дипломдық жұмыстың мақсаты – нарықтық экономика
жағдайында агроөнеркәсіптің өндіріс тиімділігін арттыру мәселесін ғылыми
тұрғыда зерттеу және нақты ұсыныстар жасау. Бұл мақсатқа жету үшін келесі
міндеттер шешілуі қажет:
- Нарық жағдайында тиімділікті арттырудың теориялық мәселелерін
қарастыру;
- Өндіріс тиімділігіне әсер ететін, факторларды және оны бағалаудың
көрсеткіштерін талдау;
- азық –түлік нарығын тұрақтандыру ;
- импорттық тауарлардың тасқыны күшейген қазіргі жағдайда халықтық
отандық өнімдермен қамтамасыз ету мүмкіндіктерінің төмендеуіне жол
бермеу ;
- аграрлық саладағы тереңдетіп өңдеу мен қайта өңдеу өндірістерін
жетілдіру;
- кәсіпорындардың өндірістің тиімділігін үйлестіре отырып тұрақты
экономикалық дамудың алғышарттарын қамтамасыз ету;
- ауыл шаруашылығында шығарылатын өнімдердің экспортқа шығару
жолдарын қарастыру.
Экономиканы көтерудің ең басты тез және тиімді жолы – ол өндірістің
тиімділігін жоғарылату.
Осы мәселелердің барлығы өндіріс тиімділігімен тығыз байланысты, яғни
кез-келген экономиканың қарқынды дамуының алғышарттарының бірі - өндірістік
секторлардың үдемелі дамуы [2].
Агроөнеркәсіптік кешенді және ауылдық аумақтарды тұарқты дамыту,
олардың бәсекеге қабілеттілігін көтеру және елдің азық-түлік қауіпсіздігін
қамтамасыз ету бағдарламасы бойынша реттелетін саланы немесе қызмет аясын
дамытудың негізгі параметрлері агроөнеркәсіптік кешенді дамыту болып
табылады.
Жалпы Оңтүстік Қазақстан облысының агроөнеркәсіптеріндегі
өндіріс тиімділігін арттыру жолдарын даму тенденцияларына тоқталып өту;
Дипломық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттер көздерінен тұрады.
Бірінші бөлімінде жалпы экономикалық тиімділік көрсеткішінің
теориялық аспектілері ашылады.
Екінші бөлімінде жалпы Қазақстан Республикасының Агроөнеркәсіптік
интеграцияның қазіргі ахуалын таңдау қаржы экономикалық жағдайы,
өндірісінің экономикалық тиімділігі көрсеткіштері талданды.
Үшінші бөлімінде Өндіріс тиімділігін арттырудағы агроөнеркәсіптік
интеграцияны жетілдіру жолдары қарастырған. Агроөндірісінің дамуы және
жетілдіруін қамтамасыз ету үшін қандай шаралар жүзеге асырылуы, өндіріс
тиімділігін арттыру мәселелері қарастырылды.
1 ӨНДІРІС ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Өндіріс тиімділігінің экономикалық мәні және маңызы
Қазақстанның нарықтық экономикаға өтуі кәсіпорындарды бәсекенің артуы,
өндірістік шығындардың жоғары болуына өткізу нарығының қысқаруы, әріптес
кәсіпорындардың төлем қабілетсіздігі, шикізат пен материалдар сипатталатын
жаңа ортаға көшірді.
Нарық жағдайында кәсіпорындардың тиімді қызмет етуі, экономикалық өсуі
және дамуы адам ресурстары және басқа да ресурстарды ең тиімді пайдалануға
мүмкіндік беретін стратегиялық бағыттың дұрыс анықталуына тәуелді. Өндіріс
тиімділігі тұрақты экономикалық өсу және кәсіпорын дамуына, өндірілетін
өнімнің бәсеке қабілеттілігінің артуына байланысты болады. Өндіріс
сферасында кәсіпорынның дамуы тек оның өсуі арқылы емес, өзгеріссіз қызмет
масштабы арқылы да жүреді.
Кәсіпорынның өсуі - бұл негізінен кәсіпорын көлемінің артуы және
өндіріс көлемінің кеңеюі (өнім өндірудің, сату көлемінің, жұмысшылар
санының артуы). Даму деген – шаруашылық жүйенің сапалық өзгеруі және
жаңаруы, барлық құрылымдық бөлімшелерде еңбекті ұйымдастыруды, техналогия
және техниканы жетілдіру негізінде оның қызметінің тиімділігін арттыру [3].
Тауар өндірушінің негізгі мақсаты - әлемдік сапа деңгейінде бәсекеге
қабілетті өнім өндіретін кәсіпорын қалыптастыру, ол үшін өндіріс
жұмысшылары және акционерлердің жеке ынталарын тудыру қажет. Сонымен қатар
жабдықтаушылар мен тұтынушылардың жоғары талаптарын ескеру қажет.
Осы өндірістің экономикалық тиімділігі мәселесі бойынша әр экономист
ғалымдар өз пікір- тұжырымдамаларын ұсынған.
Кейбіреулер еңбек өндірісінің өсуі немесе бір өнімді шығаруда –ең аз
еңбек шығындары деп есептейді. Басқаларының ойынша - өнімнің немесе еңбек
шығындарының нәтиже сандарының қатынасы немесе соңғы нәтижеге жету үшін
қаншалықты шығын кеткенін көрсетеді.
Әлемдегі агроөнеркәсіп бойынша, барлық салаларда өндіріс тиімділігі
жұмыс уақытының үнемділік заңын сипаттайды. “Уақыт үнемі өндірістің әр
салаларына жұмыс уақытының жоспарлы үлестірілуі сияқты, ұжымдық өндіріс
негізіндегі ең басты экономикалық заңдылық болып қалуда”-деп атап көрсетті
К.Маркс[4].
Өнім бірлігіне еңбек шығынының төмендеуі – жұмыс уақытын үнемдеу
заңының мәні болып табылады.
Л.Э. Кунельскийдің тұжырымдауынша, өндіріс тиімділігі дегеніміз –ең
аз шығын шығара отырып үлкен нәтижелерге жету әрекеттілігі, нәтижелілігі
[5]. Ал М.Н. Тимохинның айтуынша, өнеркәсіптік өндірістің тиімділігі –
бұл оның барлық обьективті байланыстары мен үрдістерінің нәтижелілігін
көрсететін күрделі котегория [6].
Н.Уоол, Л.Маркузе, Д. Лайну бойынша тиімділік – ресурстардың тиімді
пайдалану. Ол көптеген әдістермен есептесе алады, ең кеңінен
- жұмыс күшін пайдалану тиімділігі: өнімділік (бір жұмысшыға өнім
өндіру);
- өндірістің тиімділігі: өндірістік ысырап - өндіріс барысындағы
қалдықтар пайызы;
- қаржылық тиімділік: активтердің айналымдығы (кәсіпорын активтері
нәтижесінде қамтамасыз етілген сату көлемі) [7].
Тиімділік – жалпы алғанда шығындар мен нәтижелердің қатынасы-деп
қарастырады қазақстандық ғалым Н.Қ. Мамыров [8]. Кәсіпорынның шаруашылық
қызметін талдау барысында оның технологиялық және экономикалық деп
ажыратады. Егер берілген өндіріс технологиясымен (әдісімен) тұрақты өнім
көлемін өндіргенде өнім өндіруең көп, ал ресурстарының шығындары ең аз,
онда өндірістік тиімділік технологиялық тиімді деп саналады. Экономикалық
тиімділікке жету өндіріс үрдісінде пайдаланылатын ресурстар түрлерінің
баламалық құнын минималдаумен байланысты. Осының негізінде кәсіпорын
өндірістің технологиялық тиімді әдістерін таңдайды.
Өндіріс тиімділігі материалдық құндылықтардың өндіріс үрдісіне
жататын, экономикалық жүйенің нақты қызметінің экономикалық тиімділігінің
нақты құрамдас бөлігі. Барлық мемлекет шеңберінде қарастырғанда өндіріс
тиімділігі қоғамдық еңбек өнімділігімен аталады.
Экономикалық тиімділік экономикалық жүйенің әр деңгейінде пайдалы
соңғы нәтиженің пайдаланылған ресурстар көлеміне қатынасы ретінде, еңбек
өнімділігі, қор қайтымдылығы, табыстылық, шығындардың қайтарымдылығы және
т.б көмегімен өлшенеді.
Агроөндірістің экономикалық тиімділігі – кәсіпорын әзірлеген
стратегияға тәуелді экономикалық категория. Ол стратегия кәсіпорынның
тұрақты дамуын қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін қысқа, орта және ұзақ
мерзімді нәтижелерге сүйенеді. Сонымен қатар өндірістің экономикалық
тиімділігі нарықты экномиканың шешімді категориясына жатады. Барлық түрде
экономикалық өндіріс тиімділігі екі мөлшердің қатынасын көрсетеді – ол
шаруашылық қызмет нәтижесі және өндіру шығындары. Ең басты - нарықты
қызметтің нәтижесі, ол салынған капиталдан максималды табыс алу. Табыс мен
шығындардың қатынасы. Өндіріс тиімділігін көтерудің қолайлы жолы нарықта.
Өндіріс тиімділігі кәсіпорын қызметінің соңғы нәтижесімен анықталып,
ұйымдастыру, басқару қызметінің деңгейін көрсетеді [9]. Сондықтан оны
арттыру негізгі мақсат бұл мына шаралар арқылы жүзеге асады:
- өндірістің технологиялық базасын дамыту;
- өндірістегі инновоция;
- өндірістік шығындардың экономикалық тиімділігін арттыру;
- инвестициялық саясатты оңтайландыру,
- өндірістік жүйенің құрылымын жетілдіру.
Өндірістің тиімділігі өндірістік шығындарды төмендетуге тәуелді.
Кәсіпорын оларды төмендетудің арнайы бағдарламасын әзірлеуі қажет. Оның
жүзеге асуы мынаны көздейді [10].
- өндіріс үрдісінің барлық кезеңдерінде материал, еңбек және қаржы
ресурстарының жүйелі үнемін жүзеге асыру ;
- төмендетілуі тиіс шығындардың түрін талдау;
- бірнеше шығындар түрінің есебін жүргізіп, олардың төмендетілуіне
бақылау жасау;
- жұмысшылардан үнемдеу ұсыныстарын алу;
- шығындардың әр элементінің жағдайын жүйелі бақылау;
- ұсынылған жаңа әдістерді әзірлеу, олардың енгізілу және
сақталуын бақылау;
Өнімділікті жоғарылату - өнімді немесе еңбекті өзгерту процесін
басқару мен араласудың нәтижесі. Төменде келтірілген шарттардың кез келгені
орындалатын болса, онда өнімділік өседі:
1) өнім көбейеді, шығындар азаяды;
2) өнім көбейеді, шығындар өзгермейді;
3) өнім көбейеді, шығындар өседі, бірақ өсу қарқыны төмен болады;
4) өнім көлемі өзгермейді, шығындар төмендейді;
5) өнім азаяды, шығындар төмендейді, бірақ мұның төмендеу қарқыны жоғары
болады.
Осылайша, өндірістің экономикалық тиімділігін арттыру әр кәсіпорын
үшін маңызды мақсат болып табылады. Ол мақсаттың орындалуы әр – түрлі
факторларға байланысты. Оларды келесі бөлімшеден кеңірек қарастырамыз.
1.2 Өндірістің экономикалық тиімділігіне әсер ететін факторлар
Өндіріс
тиімділігін басқару – оның тәуелді болатын факторларын мақсатты әсер ету.
Кәсіпорын қызметінің соңғы нәтижелері, өндіріс тиімділігін арттыру
факторларның мағынасын менеджерлер қаншалықты дұрыс бағалағандығымен
анықталады.
Өндіріс тиімділігінің факторлары - өндіріс нәтижелеріне және
шығындарына әсер ететін жағдайлар [11]. Олар келесілер:
- ҒТП – тің жеделдеуі, ең алдымен, кәсіпорынға бәсекелестік күресте
төтеп беріп, сапаның жаңа деңгейіне шығуға мүмкіндік беретін жаңа
жетістіктерді игеру;
- өндірісті құрылымдық және ұйымдастырушылық қайта құру,
мамандану және кооперацияның оңтайлы жүйесі;
- басқару әдістері мен жүйесін жетілдіру;
- өндірістің жетілдіруі және дамуының әлеуметтік механизмдерін
белсенді пайдалану, кадрлар біліктілігін арттыру, еңбекті
ұйымдастыруды жетілдіру;
- халықаралық еңбек бөлінісінің артықшылықтарын пайдалану.
Факторлардың маңыздылары және маңыздылығы төмені, обьективті
(материалды) және субьективті (саяси, құқықтық, идеологиялық), қысқа және
ұзақ мерзімділері болады. Факторлар өндіріс тиімділігіне әсер ету сипатына
қарай ішкі және сыртқы орта факторлары деп бөлінеді. 1 қосымшада өндіріс
тиімділігіне әсер етуші факторлардың жіктелуі көрсетілген.
Ішкі орта факторларына кәсіпорын өзінің алдына қойған мақсаттары мен
міндеттері, қаржы ресурстары, инвестициялар, өнім сапасы, өндірістік және
ұйымдық құрылымдар, технология, басқару деңгейі және шешім қабылдау
әдістері, персонал, оның арнайы және технологиялық білімдері, корпоративтік
мәдениет және т.б. жатқызамыз. Ішкі факторлар негізі және негізі емес болып
бөлінеді. Негізгілеріне өндірістік және өндірістік емес факторлар жатады.
Негізгі еместеріне тиімділік көрсеткіштері мәнімен тікелей байланысты емес,
бірақ кәсіпорын қызметінің нәтижесіне әсер ететін факторлар жатады. Мысалы,
шаруашылық, қаржы және технологиялық тәртіптің бұзылуы. Бәсекелестік
артықшылық тарапынан ең маңызды ішкі фактор болып корпоративті мәдениет
саналады.
Көптеген кәсіпорындар жабдықтаушылармен тығыз әріптестік орнату
арқылы өнім сапасын арттырып, үнем жасап, жаңа нарықтарға жедел шығуға
мүмкіндік алуда. Бәсекеде жеңіп шығу үшін тұтынушыларға көп көңіл бөліп,
оларды тарту және ұстап қалудың жаңа әдістерін ойлап табу қажет. Еңбек
нарығы кәсіпорынға жұмысқа алынуы мүмкін адамдар құрайтындықтан, олардың
біліктілік деңгейінің жоғары болуы тиімділікті арттыруға тікелей әсер
етеді.
Қорытындылай айтқанда, өндіріс тиімділігін арттыру жолдарын қарастыру
әр факторды жекелей есепке алу ғана емес, оларды өзара толықтыру және
оңтайлы сәйкестендірудің әдістерін табуды талап етеді.
Осыны жүзеге асырудың нақты дәлелі болып өндірістің тиімділігін
бағалаудың экономикалық көрсеткіштері табылады.
1.3 Өндірістің экономикалық тиімділігін бағалау
көрсеткіштері
Экономикалық тиімділік деңгейі екі өлшем - экономикалық тиім (нәтиже)
және өндіріс шығындарын салыстыру арқылы айқындалады. Экономикалық тиім
көрсеткіштері қандай шығындар және ресурстар құнымен экономикалық нәтиже
алынғанын көрсетеді.
Экономикалық тиімділік жалпы (абсалютті) және салыстырмалы деп
ажыратылады [12].
Жалпы тиімділік шаруашылық жүргізудің барлық деңгейлерінде (сала,
кәсіпорын, ұйым, капиталды құрылыс объектісі) анықталып, тиімділіктің жалпы
шамасын анықтайды.
Салыстырмалы тиімділік - белгілі-бір өндірістік-шаруашылық міндетті
шешу үшін екі немесе бірнеше нұсқадағы технико-экономикалық көрсеткіштерді
салыстыру арқылы есептеледі. Бұлұтымды нұсқаны таңдау, оны
басқалармен салыстырғанда технико-экономикалық , әлеуметтік және
прогрессивті артықшылықтарын анықтау үшін пайдаланылады. Салыстырмалы
тиімділікті қарастырғанда ең бастапқы кезеңі - негізгі технико-экономикалық
көрсеткіштерді салыстыру болып табылады: капитал салымдары, өзіндік құн
және табыс, еңбек өнімділігі және қор сиымдылығы, материалдарды пайдалану
көрсеткіштері және т.б. Бірнеше нұсқаларды осы көптеген көрсеткіштер арқылы
салыстыра келе кәсіпорын экономикалық тиімдісін таңдайды.
Өндірістің экономикалық тиімділігінің жалпы шамасын анықтайтын
көрсеткіштерге кеңірек тоқталайық.
Өндірістің экономикалық тиімділігін анықтағанда экономикалық нэтиже
еңбек, материал шығындарымен, өндірістік қорларымен (негізгі және айналым),
капитал салымдарымен және табиғат ресурстарымен сәйкестендіріледі[13, 14].
Өндірістің экономикалық тиімділігі мына көрсеткіштер арқылы
айқындалады:
1. Негізгі қорларды пайдалану тиімділігі (қор қайтарымы
және қор сыйымдылығы).
2. Инвестициялардың тиімділігі (капитал қайтарымы
және капитал сыйымдылығы).
3. Еңбек ресурстарын пайдалану тиімділігі (еңбек
өнімділігі, еңбек сыйымдылығы).
4. Материалдық ресурстарды пайдалану тиімділігі
(материал қайтарымы, материал сыйымдылығы).
5. Шаруашылық қызметінің жалпы тиімділігі ( пайдалылық ).
Қор қайтарымы - 1 теңге өндірістік қорларға есептегендегі
өндірілген өнім құнын көрсетеді.
Fқ =Dn F (1)
Ол өнімді өткізуден түскен табыстың ( Б ) негізгі өндірістік қорлардың
жылдық орташа құнына (Ғ) қатынасымен анықталады.
Қор қайтарымын анықтағанда өнім көлемі құндық (өнімнің кең
номенклатурасын шығаратын кәсіпорындарда), заттай және шартты (тек бір ғана
өнім түрін өндіретін кәсіпорындарда) өлшеммен есептелуі мүмкін.
Негізгі қорлардың белсенді бөлігінің үлес салмағының артуы қор
қайтарымына оң әсерін тигізеді.
Қор қайтарымына кері көрсеткіш қор сыйымдылығы - өнім бірлігіне
санағандағы өндірістік қорларды
fc=1fқ немесе fc=Ғ DN
(2)
2. Капитал салудың қайтарымы мына формуламен анықталады:
Кқ= QК
(3)
Мұндағы: Кқ - капитал қайтарымы
Q – капитал салымы нәтижесінде өнім көлемінің өсімі
К –капитал салымы
Капитал сыйымдылығы - өнім көлемінің бірлігінің өсіміне қажетті
негізгі қорларды құру үшін жұмсалған капитал
салымдарын көрсетеді, капитал қайтарымына кері шама:
Кс=К Q
(4)
3. Еңбек өнімділігінің негізгі көрсеткіші - бір жұмыс істеушіге
шаққандағы жылдық орташа өндірілген өнім көлемі болып табылады. Оның шамасы
бір жұмысшыға шаққандағы орташа өндірілген өнім мен жұмыс істеушілер
құрамындағы жұмысшылардың үлес салмағына байланысты.
Бұл тәуелділік мына формуламен көрсетіледі:
Wо= DN *r R*r = Dr * rR
(5)
Мұндағы: R - жұмыс істеушілердің тізімдік орташа саны;
г - жұмысшылардың тізімдік орташа саны;
DN r - бір жұмысшыға шаққандағы жылдық орташа
өндірілген өнім;
г R - жұмыс істеушілер құрамындағы
жұмысшылардың үлес салмағы;
Бір жұмысшының орташа жылдық өнім өндіруіне экстенсивті және
интенсивті себептер әсер етеді. Экстенсивті себептерге жұмыс уақытының
қорын пайдалануға, ал интенсивтіге - уақыт бірлігіндегі еңбек өнімділігіне,
яғни орташа сағаттық өнім өндіруге әсер ететін факторлар жатады. Материал
сыйымдылығы - өндіріс тиімділігін арттырудың маңызды бағыты, 1 теңге
тауарлық өнімді өндіру үшін қанша материалдық ресурстар шығындары
жұмсалатынын көрсетеді. Ол материал қайтарымына кері шама болғандықтан
былай анықталады:
Мс= Мқұны DN
(9)
Өнімнің өзіндік құнындағы материалдық шығындар үлесі -материалдық
шығындар сомасының (Мқұны) өндірілген өнімнің толық өзіндік құнына (С)
қатынасы. Осы көрсеткіштің динамикасы өнімнің материалдық сыйымдылығының
өзгеруін көрсетеді.
5. Шаруашылық қызметінің жалпы тиімділігін
көрсететін пайдалылық көрсеткіштерін бірнеше топтарға біріктіруге болады:
1) өндіріс шғындарының өтімділігі көрсеткіштері. Өндірістік
қызметтің пайдалылығы (шығындардың өтімділігі) жалпы (ӨСТТ)
немесе таза табыстың (ТТ) өткізілген өнім бойынша шығынға
қатынасы (Шс):
Rз= ӨСТТШс немесе Rз = ТТШс
(10)
ӨСТТ - өнімді сатудан түскен табыс;
ТТ - таза табыс;
Шс - өткізілген өнім бойынша шығын;
Бұл көрсеткіш өнімді өндіру және өткізуге кеткен
шығындардың әр теңгесінен кәсіпорын қанша пайда табатынын
көрсетеді. Оны кәсіпорын бойынша жалпы немесе бөлек
бөлімшелер, жеке өнім түрі бойынша есептеуге болады.
2) сатылымның көрсеткіштері
Сатылымның пайдалылығы (айналым) - өнімді сатудан түскен
табыстың немесе таза табыстың түсімге қатынасы (В):
Rрп= ӨСТТТ немесе Rрп = ТТ Т
(11)
ӨСТТ- өнімді сатудан түскен табыс;
ТТ- таза табыс;
Т- түсім;
Осылайша анықталған көрсеткіш, 1 теңге сатылымнан кәсіпорын қанша
пайда табатынын көрсетіп, кәсіпорын бойынша және өнім түрі бойынша жеке
есептеледі. Сатылымның пайдалылығы деңгейіне өткізілген өнімнің құрлымының,
оның өзіндік құнының және өнімді сату бағаларының өзгерісі ықпал жасайды.
3) капиталдың табыстылығы
Капиталдың табыстылығы - баланстық, жалпы, таза табыстың
жалпы инвестицияланған жалпы капиталға (КL) немесе оның жеке
бөліктері: меншіктік, қарыз, негізгі, айналым,
өндірістік капиталдардың орташа жылдық құнына қатынасы. Формуласы былай
бейнеленеді:
Rк=БП КL; Rк =Прп КL; Rк =ЧП КL
(12)
БП, Прп, ЧП - баланстық, жалпы, таза табыс;
КL - активтер
4) Өнімнің пайдалылығы (Rп) - өнімді сатудан
түскен табыстың (DN) толық өзіндік қ9нға (С) қатынасы:
Rп = DN C
(13)
Мұндағы: ӨСТТ - өнімді сатудан түскен табыс;
С - толық өзіндік құн
Оларды дұрыс есептей білу, әртүрлі себептердің олардың деңгейінің
өзгеруіне әсерін анықтап, талдау өндіріс тиімділігін арттыру резервтерін
ашуға, табылған кемшіліктерді жою туралы ұсыныс жасауға, оның қаржылық
жағдайының жақсарып, бекінуіне мүмкіндік береді.
2. АГРОӨНЕРКӘСІПТІК ИНТЕГРАЦИЯНЫҢ ҚАЗІРГІ АХУАЛЫН ТАҢДАУ
2.1 Агроөнеркәсіптік интеграциясыны дамытудың мәні және мінездемесі
Агроөнеркәсіптік кешенінің негізгі сфералары тек салалық
құрамымен, технологиялық ерекшеліктерімен, өндірілген өнімнің түрі және
мәнімен ғана емес, сонымен бірге нарықтық параметлерімен де айқындалады.
Ауылшаруашылығы өндірісі нарығының бірқатар өзіндік ерекшеліктері
бар. Оның ең бастысы: агроөнеркәсіптік — нарықтық құрылым мен қарым-қатынас
жүйесі әлі де сақталған, ерікті бәсекелестік нарығыне барлығынан жақын
тұрған ұлттық масштабтағы жалғыз және соңғы сала. Оның негізгі белгілері
төмендегідей:
1. Агроөнеркәсіптік нарығында тәуелсіз өндірушілердің саны өте көп.
АҚШ-тың агроөнеркәсіптік кешені 1997 жылғы соңғы халық санағына
сәйкес фермерлік шаруашылықтардың саны 2 млн. 176 мың құрады. Бұл -олардың
барлығын сөздің толық мағынасында фермерлік шаруашылықтарға жатқызуға
болмаса да, аз сан емес.
2. Еркін бәсекелестік нарығы болып саналатын агроөнеркәсіптік
нарығының белгісі ретінде әрбір жекелеген өндірушінің бағаға әсер ете
алмауын айтуға болады. Өйткені, ешқандай фермер жекелей алғанда нарықтық
бағаға әсер ете алатындай өнімнің көлемін ешқашан да өндіре алмайды.
Ерікті бәсекелестік нарығының үшінші маңызды белгісі — өнімнің
біртектілігі және қалыптандырылуы. Өндіруші тек қана өз тауарын жарнамалап,
тек өз өнімінің сапасын бөліп көрсете алмайды. Іс жүзінде бір фермердің
астығы сорты мен сапасы жағынан басқа фермердің астығынан ерекшеленуі
мүмкін, бірақ бұл астық бір сорттағы және сападағы қалыпқа түсірілген астық
болса, онда одан ешқандай айырмашылықты табу мүмкін емес.
Ерікті бәсекелестік нарығының төртінші ерекшелігі — бәсекелестікке
бейімсіздеу жаңа фирмалардың нарыққа шығуы; келуі үшін кәдімгідей
қолбайлау болатын барьердің жоқтығы.
Нарыққа кіру барьері әр түрлі болуы мүмкін. Олигополиялық және
монополиялық құрылымдағы салаларда оларға ең алдымен масштабтың жағымды
тиімділігі жатады, басқаша айтқанда жоғары қуаттылықтағы өндірісте
шығындарды азайту және өнімнің бәсекелестікке бейімділігін арттыру.
Ауылшаруашылығы өндірісі дамыған батыстық елдердің агроөнеркәсіптігінде
өндірістің концентрациялық өсуіне қарай бағыт байқалады және ірі фермалар
ұсақ, әсіресе қаржы көп кететін агроөнеркәсіптік салаларымен салыстырғанда
экономикалық басымдылығы бар екенін анық көрсетуде. Сондықтан да,
жақын уақыттарда мұндай кіру барьерлері агроөнеркәсіптік дамуымен болуы
мүмкін, бірақ қазір ол жоқ немесе өзін жеткілікті дәрежеде көрсетіп
үлгерген емес [15].
Агроөнеркәсіптіктегі да өндіріс ғылыми негізделеді, алайда олар
әдетте агробизнестің басқа салаларында пайдаланылады. Жаңа ғылыми ұсыныстар
туралы ақпараттар мемлекеттік қызметтермен жаппай масштабта таратылады.
Сондықтан да агроөнеркәсіптік өндірісінде барьердің мұндай түрі де іс
жүзінде болмайды.
Монополистік бәсекелестік нарығында тағы бір кіру барьерінің түрі —
интенсивті жарнама, оған орасан зор қаржы жұмсалады. Барьердің мұндай
түрінің агроөнеркәсіптікнда шектелуі жоғарыда айтып кеткеніміздей,
өндірілетін өнімнің біртектілігі мен қалыпқа түсірілгендігі болып табылады
Агроөнеркәсіптік кешенінің еркін бәсекелестік сферасына кіреді.
Біріншіден, агроөнеркәсіптік мемлекеттік тарапынан қолдау қажет және
ұйымдастыру қажет. Мемлекет белсенді қаржылық және несиелік саясат
жүргізіп, салық жүйесін анықтайды және проценттік үстемеге ықпал етеді.
Қазіргі жағдайда агроөнеркәсіптіегі интеграцияның маңызды жағы
агроөнеркәсіптік өнімдерінің ұсыныс деңгейіне, ал сол арқылы нарықтық
бағаға әсер етуі болып табылады.
Екіншіден, қазіргі заманғы агробизнесте агроөнеркәсіптік
өндірушілерінің өңдеу компанияларымен және агроөнеркәсіптік өнімдерін
өткізу жөніндегі компаниялармен тікелей ұзақ мерзімдік келісім-шарттық
қарым-қатынасы кең етек жаюда. Бұл жағдайда фермерлік өндіріс жалпы алғанда
рынокке емес, нақты әріптес тұтынушыға бағдар ұстайды. Әрине, сұраныс пен
ұсыныс келісімдік баға деңгейіне әсер етеді, алайда контрактілер
өндірушінің нақты тұтынушыға мақсаткерлік бағдарын білдіретін болғандықтан,
келісім-шарттық қарым-қатынастың іс-қимыл сферасы еркін бәсекелестік
нарығының аймағынан шығып қалады.
Үшіншіден, барлық елдерде белгілі бір дәрежеде мемлекеттік
бақылау мен реттеудің объектісі болып табылатын маңызды агроөнеркәсіптікның
ресурсы — жердің нарығы шектеулі және ерекше.
Бұған қоса шаруашылық бір мезгілде өндірістің саласы және
адамдардың тіршілік сферасы болып табылады. Фермерлік шаруашылық техникасы,
өндірістік үйлері, малы және басқа өндіріс құралдары бар кәсіпорын ғана
емес, сонымен бірге фермердің мекен-жайы. Ферманы сату немесе сатып алу
тұрғылықты жерін немесе тіпті өмір салтын ауыстыруды білдіреді
Соған қарамастан агроөнеркәсіптік экономиканың барлық ірі
секторларының ішінде ерікті бәсекелестік нарығыне бәрінен бұрын жақын тұр.
Бұдан оның агробизнестің және жалпы экономиканың басқа сфераларынан ала
бөтен ерекшелендіретін бірқатар мәнді факторларды байқауға болады, мұның
өзі фермердің жұмыс істеуі мен тағдырын айқындайды.
2.2 Агроөнеркәсіп кешенде өндіріс тиімділігін арттыру ерекшеліктері
Интеграция – бұл кооперацияның жоғары формасы ретінде әртүрлі салалар
мен қызмет түрлеріндегі кәсіпорындардың бірігуі. Айталық ауылшаруашылық
кәсіпорындары өңдеуші кәсіпорындармен сондай-ақ өндірістік, нарықтық және
әлеуметтік инфрақұрылымның кәсіпорындарымен бірігеді [16, 12б.].
Қазіргі кезде кең тараған экономикалық өндіріс кооперациясының екі
формасы бар: горизонтальды ауылшаруашылығы кәсіпорындарындағы әртүрлі
меншік формаларында және шаруашылықтандырылған және біріктірілген ұжымдық
өндіріс әрекеттерінде, шаруа (фермер) қожалықтарында, тұрғындар
шаруашылығында сондай-ақ көбінесе бөлек ұжымдық шаруашылықтар шекарасында
көрсетілген және вертикальды ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының біріккен
түріндегі, олардың бөлімдері немесе ресурстар бөліктері өңдеуші
өндірістердің қалыптасуымен сәйкестенген, сату және басқа да агроөндірістік
кешеннің ұйымдары кіреді. Барлық экономикалық дербес ауыл шаруашылығы
тауар өндірушілері: шаруа (фермер) қожалықтары, ауылшаруашылығы өндірістік
кооперативтері, акционерлік қоғамдар, әртүрлі серіктестіктер және ұжымдық
шаруашылықтар вертикальды кооперацияға қызығушылық танытуда. Бірақ ол баяу
дамуда, өйткені ауыл шаруашылығы тауар өндірушілері меншік және
шаруашылықтандыру формасына тәуелсіз, шикізатты жеткізіп беруші рөлінде
қала отырып дайын өнімді сатудан түскен пайданың 30-40 пайызын (өңдеу
кәсіпорынына, көлік ұйымына, көтерме және бөлшек саудаға, көптеген
делдалдарға) жоғалтады.
Өндірістік интеграция формаларының анықтаушы рөлі - ауыл шаруашылығы
тауар өндірушілеріне тән болуы керек, олар номенклатураны, өндіріс көлемі
мен мерзімін, іс-әрекет мінездемесін және т.б. жағдайларды келісіп отырады.
Ол үшін кәсіпорындардың әрекеттерінің бірлескен бағдарламасы жасалуы
керек, онда кооперация мүшелерінің экономикалық қарым-қатынасын этап
бойынша дамуын алдын-ала қарастыру, өнім өндіруден бастап және оны ұйымға
жеткізу, құрылған интеграцияның қалыптасу шеңберінде біртіндеп қатал
экономикалық байланысқа көшу және біріккен еңбек соңғы нәтижесін орнықтыру
т.б.
Е.П.Чирков интеграцияның дамытуды бірнеше кезеңдерін бөліп көрсетті.
Оның пікірінше бастапқы кезең ұйымның өндірістік байланыстарын және
кәсіпорындардың өзара экономикалық қатынастарын материалдық, қаржылық және
басқада ресурстарын білдірмей-ақ келісім шарт негізінде қарастырады. Бұл
жағдайда байланыс пен қатынастың жүзеге асуы тек сатып алу-сату қағидасы
негізінде ғана емес, сонымен бірге кәсіпорынның толық шаруашылық
дербестігін және заңды тұлғаның құқығын сақтай отырып сатып алу және сату
кезеңінде анықталатын алдын-ала жасалған келісім шарт түрінде де болады.
Екінші кезең - материалдық, қаржылық, кейде шаруашылықтардың еңбек
ресурстарын біріктіру бөлігі-өндірістік кооперация мен интеграцияға
қатысушылар шаруашылық аралық кәсіпорын құру үшін индустриалды технология
және еңбек ақының, өндірісті басқарудың және ұйымдастыруды тиімді түрін
қолданады. Байланыс пен қатынас мұнда келісім-шарт негізінде және сатып алу-
сату қағидасы бойынша жүзеге асады. Біріккен кәсіпорынның салынған қоры мен
ресурстардың есеп, нәтижесінде, жыл аяғында кіріс дивидент түрінде бөлінеді
[18, 53б].
Интеграциялық қалыптастыру кезінде қатысушылардың құрамына ауыл
шаруашылығы өнімдерін өңдеу бойынша кәсіпорындарды және сауда ұйымдарын
қосумен қатар олардың қарым-қатынасын, бірдей басқару органдармен еңбек,
материалдық және қаржылық ресурстарды толық біріктіру негізінде тұрғызу
керек. Толық интеграция келісім шарт негізінде ұйымдастырушылық,
экономикалық, әлеуметтік бірлікті қалыптастыру, интеграциялық жүйеге кіру
және бірдей соңғы нәтижеге жұмыс істеу болып табылады. Кооперацияға
қатысушылардың өзара экономикалық қарым-қатынасын дамытудың маңызды
құрамдас бөлігі болып, жеткізілген шикізатқа өзара есеп айырысу жүйесі,
оның өңделуі және негізі баға белгілеу механизмі болатын, дайын өнімді
сату, яғни баға белгілеу кәсіпорын-қатысушылардың арасындағы айырбас
эквиваленттілік қағидасы негізінде жүргізілуі қажет.
Ресурстарға бағаның жиі өзгеріп тұруына және өнім өндіруде шығын
деңгейіне байланысты өзара есеп айырысудың рационалды жүйесі соңғы өнімді
сатудан түскен табысты әріптестер арасында бөлу варианты табылады.
Кооперация мен интеграция процесінің белсенділігін арттыру үшін келесі
іс-шараларды жүргізу қажет:
– Ауыл шаруашылығы кооперациясы туралы Заңды қабылдау және оны тарату
бойынша нормативтік құжаттар пакетін және интеграциялық әрекетті
мемлекеттік тапсырыс, салық, несие және т.б. арқылы реттеуді қалыптастыру
сұрақтары қамтылған агроөнеркәсіп кешеніндегі интеграцияның ролі ортаға
шығады.
– өндіріс тиімділігін арттыруда агроөнеркәсіп кешеніндегі өңдеуші
кәсіпорындардың интеграциясын іске асыру;
– тұтынудан басқа, аймақтық азық-түлік қорына ауыл шаруашылығы
өнімдерін күні бұрын сатып алу қажеттігі деңгейін және интеграциялық
кәсіпорындар бойынша алдын-ала сатып алуды уақытында бөлуді қамтамасыз ету;
– мемлекеттік бюджеттен және басқа да көздерден ауылшаруашылығы
кооперацияларына қаржылық қолдау шегін анықтау;
– әкімшілік аудандар деңгейінде ауыл шаруашылық кооперативтер
әрекеттеріне және оны құруда, сондай-ақ техника, минералдық тыңайтқыштар,
құрал-жабдықтар оның ішінде лизингтік негізде алуға іскерлік көмек көрсету.
Ерікті бәсекелестік — бұл, ең алдымен, бағалық бәсекелестік.
Бұл бәсекелестік күрестің жалғыз қаруы өндірістің шығындарын азайту және
өнім сапасын арттыру болып табылатындығын білдіреді. Өнімнің өзіндік құнын
азайту және өнім өндіру көлемін көбейту — фермер табысын арттыратын мүмкін
бағыттар болып табылады. Іс-қимылдың мұндай моделі агроөнеркәсіптік өнімнің
нарығында ұсыныстың деңгейіне мәнді әсер етпей қоймайды. Қатаң баға
бәсекелестігі өндірістің қарқынды өсуінің және агробизнес дамыған елдердің
агроөнеркәсіптікның жоғары тиімділігінің бірден-бір факторы болып табылады.
Бұған мына факті дәлел бола алады: АҚШ-та село тұрғындарының үлесі соңғы
40 жыл ішінде 15%-тен 2%-ке дейін қысқарды. Осы уақыт ішінде фермерлік
еңбектің өнімділігі күрт өсті. Бір ауыл шаруашылық еңбеккері азық-түлікпен
және шикізатпен қамтамасыз ететін адамның саны 14 адамнан 96 адамға өсті.
Өсудің жоғары қарқыны жоғары техникалық және технологиялық база,
өндірістің жалпы мәдениеті арқылы болады. Бұл үшін агроөнеркәсіптікна
техника, жем, тыңайтқыш, жанар-жағар май шығаратын және қызмет көрсететін
салалар, агроөнеркәсіптікна ғылыми зерттеулер жүргізетін салалар жұмыс
істеуі қажет. Дәл осы салалардың жоғарғы қарқынмен дамуы
агроөнеркәсіптікның жоғары өнімділігі мен тиімділігін анықтайды. Осы жоғары
техникалық және технологиялық потенциалды пайдалану қажеттілігіне
фермерлерді мәжбүр ететін бәсекелестік бұл жағдайда күшті ынталандырушы
фактор болып табылады.
Агроөнеркәсіптік кешені арналған материалдық-техникалық ресурстар
нарығы, яғни агробизнестің бірінші сферасына үш ірі сала кіреді: ауыл
шаруашылық машиналарын жасау, тыңайтқыш және химиялық дәрілер шығару, жем
дайындау өндірісі. Бұл салалар типті олигополиялық құрылыммен мінезделеді,
яғни рынокте бірнеше ірі фирмалар болады.
Жоғары бәсекелестік бейімділігі бар ауыл шаруашылық өндірісі
монополияландырылған салалардың өнімін тұтынушы болып табылады.
Агробизнестің бірінші сферасының нарығында бағаның өсу мүмкіндігі — өз
өнімін бәсекелестік бағадан жоғары сатуға мүмкіндігі жоқ фермерлер үшін
үлкен мәселе болып табылады [17].
Агроөнеркәсіптік үшін ерекше көкейтесті мәселе сатып алатын
ресурстар мен шығарылатын өнім арасындағы бағалардың қатынасы — баға
паритеті мәселесі болып табылады. Баға паритетін қолдау үшін күрес —
фермерлердің экономикалық саясат саласындағы талабының басты элементі.
Фермерлерге көрсетілетін қызмет сферасының нарығы — дилерлік,
жөндеу-техникалық, агрохимиялық, мелиоративтік қызмет көрсетулер ресурстар
нарығымен тығыз байланысты. Қызметті әдетте техника, тыңайтқыш, жем және
тағы басқа өнімдер өндіруші компаниялар көрсетеді. Бұл сервистік
кәсіпорындар мен олардың филиалының жүйесі өте кең. АҚШ-та ауыл шаруашылық
машиналары мен құрал-жабдық шығару жөніндегі бір жарым мыңнан астам зауыт
өз өнімдерін 16 мың бөлшек сауда нүктелері арқылы таратады. Мұның өзі
фермерлерге өндірістік қызметтің кез келген түрін көрсету жөніндегі
фирмаларды таңдауына мүмкіндік береді,
Азық-түлік нарығының тағы бір ерекшелігі ретінде оның бірнеше
деңгейде болуын айтуға болады. Нарықта нан, сүт және қаймағы алынбаған сүт
өнімдері үшін — жергілікті; ет өнімдері, көкөніс және жеміс үшін —
аймақтық; консервілер және шеттен әкелінген азық-түлік үшін — ұлттық болуы
мүмкін, Тез бұзылатын азық-түліктер рыноктің шекарасын тарылтады, ал
мамандандырылған транспорт пен сақтау қоймалары оны кеңейтеді. Рынок
деңгейінің есебі оны дұрыс бағалау және фермалардың қызметіне болжам жасау
үшін маңызды. Айталық, шағын азық-түлік дүкенінің немесе асхананың сәтті
жерде орналасуы оларды қымбат тұратын жарнамасыз-ақ, ұсынылатын азық-
түліктің бір қалыптағы жиынтығымен-ақ кішігірім монополистке айналдырады.
Жалпы азық-түлік нарығын талдай келе мынаны айтуға болады:
агробизнесі дамыған елдерде бұл рынок — салыстырмалы түрде фирмалардың көп
бөлігі қатысатын және жоғары азық-түліктік дифференциядағы, монополистік
бәсекелестіктегі рынок. Оның үстіне мұнда көш бастаушы фирмалардың тобы бар
екенін де айта кету керек. Баға бәсекелестігімен қатар мұнда жаппай
жарнамалау, азық-түліктік тауарларының түрін көбейту, дифференциация және
жақсартылған сервис сияқты факторлар да үлкен маңыз алады.
Агроөнеркәсіптікның нарықтық құрылымы мен маркетингтік сферадағы
айырмашылық мынаған алып келеді: агроөнеркәсіптік өнімдерінің жоғары
бәсекелестік ұсынысы салалардың және рынок масштабына байланысты
монополияландырылған сұраныспен бетпе-бет келеді.
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасының Президентінің жолдаулары мен
мемлекеттік даму бағдарламаларымызда отандык өндірушілер мен барлық
әлеуметтік қызметтегі тұлғалардың аясында бәсекегеқабілеттілікті арттыру.
Қазіргі кездегі дүниежүзіндегі экономикалық дағдарыстар, халықаралық
сауданың әрқилы жағдайларға ұшырауы елімізге де теріс әсерлерін тигізді.
Осындай халыкаралык экономикалық қатынастарда Қазақстанның дамуы отандық
өндірушілер мен кәсіпорындардың бәсекеге қабілеттігіне байланысты болып
табылады. Осы бәсекеге қабілеттілігін арттыру мақсатындағы мемлекеттік іс-
шаралардың бірі - өңірлерде кластерлік жүйелерді іске асыру көзделіп, бұл
өз кезегінде аймақ экономикасын тұтастай көтеретіндігі анықталып, жүзеге
асырылу үстінде.
Қазақстан экономикалық дамудың жаңа деңгейінде: - әлемдік сауда
ұйымдары нарықтарында тауарларды еркін сауда, әлемдік нарық сегментіндегі
бәсеке және экономикалық қарым-қатынаста елдердің әлемдік қауымдастыққа
жаһандануы жағады. Қазақстан Республикасы бұл қарым-қатынастарда ең соңғы
орында емес. Соңғы жылдардағы республика экономикасының дамуы жоғары
экономикалық өсу қарқынымен, 10%-дан жоғары жалпы өнімді шығарумен
сипатталады. Мұндай жағдайда аймақтық экономика тұрақтылығы, әлемдік
нарықта бәсекеге қабілеттілікке табысты қолайлылық жағдай орнатуға тәуелді
болады.
Агроөнеркәсіптік өндірістің соңғы нәтижелері тек тікелей ауыл
шаруашылығының даму деңгейіне ғана емес, сонымен қатар соған қызмет
көрсететін салаларға да байланысты. Ауыл шаруашылығының өндіріс көлемі
ұлғайған сайын материалдық-техникалық ресурстарды, қажетті шикізаттарды,
қосалқы материалдарды т.б. жұмсау мөлшері де ұлғаяды. Шаруашылық электр -
энергияға, транспортқа, байланыс құралдарына, өнімдерді сақтауға деген
қажеттіліктері де көбейеді.
Қазақстанның бүгінгі агроөнеркәсіп кешенінің әлеуеті халқын асырауға
ғана емес, сонымен бірге аграрлық өнімдердің көптеген түрлерініп экспортына
өндіру есебінен дүние жүзіндегі алдыңғы қатарлы ауылшаруашылық мемлекет
болуына мүмкіндіктері бар. Қазақстанның экспортының негізгі бағыттары:
бидай, мақта талшығы, ет, жүн, қаракөл терісі, былғары және тон-тері
шикізаты болып қалмақ. Ұзақ болашақта дайын өнімнің экспортына бағдарлану,
ол үшін бәсекеге қабілетті өнім өндіретін технология мен техниканы
пайдалану негізінде қайта өндеуші өнеркәсіпті дамыту қажет.
Қазақстанның агроөнеркәсіп өндірісіндегі нарықтық экономиканың дамуы
және әлемдік дағдарыс кезінде экономиканың аграрлық секторының жағдайын
шиеленістіре түсетін мемлекеттік қаржылық қолдаудың күрт қысқаруы,
өнеркәсіп пен ауыл шаруашылық өнімдеріне баға диспаритетінің күшейе түсуі
тәрізді бірқатар факторлардың жағымсыз әсерімен өте қолайсыз, дағдарысты
қалыпта жүргізілуде. Соның салдарынан бүгінде ауылдық тауар өндірушілердің
материалдық-техникалық жабдықтармен қамтамасыз етілу деңгейі өте төмен және
өндірген өнімдерін өткізу жүйесі мардымсыз дамыған жағдайда.
Агроөнеркәсіп кешенінде шаруашылық субъектілерін байланыстарды
жаңаша калыптастыру қажетгілігі туындады. Ауыл шаруашылығын материалдық-
техникалык жағынан қамтамасыз ету, оның өнімдерін өткізуді және өңдеуді
жоғары деңгейде ұйымдастыру-шаруашылық байланыстардың нарықтық экономикаға
тән жаңа әдістерін барынша жетілдіруді және ол байланыстарды реттеудің
экономикалық механизмін жасауды талап етеді.
Ауыл шаруашылығының материалдық - техникалық ресурстар ең жаңа ғылыми
техникалық жетістіктерді кең қолдануға негізделген қоғамдастырылған ірі
машиналы өндіріс, бұған қоса электрлендіру, механикаландыру,
автоматтандыру, химияландыру.
Кең мағынада алғанда өндірістік заттық суъбективтік факторлары қамтылады.
(1 Сурет).
Сурет 1. Шаруашылық жүргізу шығындарының жіктелуі
.
Ауылшаруашылығы экономиканың күрделі саласының бірі:
Біріншіден, ол табиғат климат жағдайына тәуелді.
Екіншіден, өндіріс циклі ұзақ әрі маусымдық сипатта.
Үшіншіден, ауыл шаруашылығын маусымдық шығындарын несиелеудің
дамыған жүйесіне өте мұқтаж.
Төртіншіден, қысқа мерзімді несиелер нарығында шағын ауыл
шаруашылық кәсіпорындарының бәсекеге қабілеттілігі төмен [18].
Ауыл шаруашылық өнімдерін өндірушілерге қызмет көрсеткенде
өндірістің осы ерекшеліктерін ескерген жөн. Оның үстіне ауыл шаруашылығы
дайындау, ұқсату, қызмет көрсету, сауда және басқа ұйымдардың, сондай-ақ
материалды-техникалық ресурстарды жеткізушілердің монополиялық әрекетінен
үнемі зардап шегетінін ұмытпау қажет. Еліміздің кластерлік жүйелерді
жүргізу деңгейі - түпкі өнімге дейінгі өндірісті іске асыру схемалық
құрылымдарда ғана көрсетілген бағыттар бойынша жүргізілуді. Ал кластер
ішіндегі құрылымдық жүйелердің қарым- қатынастарын ұйымдастыруды жетілдіру,
кластер кәсіпорындары мен ғылыми әлеует, интеллектуалды адам ресурстарын
жетілдіру қорлары арасында байланыстырады дамыту жолдары толық
қарастырылмаған.
Аймақтың кластер пайдаларынан осы аймақ тұрғындарына адам
ресурстарын жетілдіру қорларына бөлу мәселелері де жоқ. Ал бұл қорлардың
дамуы, яғни кластердің техника, технологиялық факторларынан басқа адам
капиталының ролі, кластердің дүниежүзі бәсекеге қабілеттігін арттырудың ең
негізгі факторы болып табылады. Аймақтық кластердің даму стратегиясы жаңа
білім, инвестициялық жобаларды енгізу, оқыту арқылы аймақтағы стратегиялық
мақсаттарда ынталандыруға бағытталған. Яғни, Қазақстан Республикасында және
оның аймақтарында кластерлеу алғы шарттары мен мүмкіндіктерін анықтау,
қалыптастыру және дамыту мәселелерін өндеу соңына дейін толық қамтылғаны
жоқ.
Әр аймақ басқа аймақтарға қарағандағы өзінің жеке артықшылықтарын
ұтымды пайдалануы керек және жекелешеп экономикалық кластерлерінің тұрақты
дамуына жол ашу қажет.
Аймақтар тарапынан кластерлік даму технологияларын қолдану
кәсіпорындар, мемлекет және білім беру ұйымдары арақатынастарының тиімді
жүргізу механизмі тетіктерін құруға бағытталуы мүмкін. Жұмыс нәтижесі
аймақтық билік және басқару органдарына, ғылыми және білім беру ұйымдарына,
сондай-ақ және аймақ кластеріне қатысуына мүмкін басқа да қатысушыларға
бағытталады.
Жаһандану нарығы жағдайында жоғары тиімділікке ие аймақтың
экономикалық стратегиясын өңдеу, бар кезде жұмысшыларды оқыту және оларды
дайындау, ғылыми және технологиялық мүмкіндіктерін жоғарлату, халықаралық
нарықта даму және сол аймақтың экономикалық көтерілуін қамтамасыз етіп
отырады.
Ауыл шаруашылығын мемлекеттік қолдаудың тиімді жүйесін қалыптастыру,
осы арқылы аграрлық секторда нарықты дамыту кепілі-мемлекеттің ықпалын
күшейту. Мемлекет ауыл шаруашылық тауарларына деген сұраныс пен ұсынысқа,
агроөнеркәсіп кешеніндегі салааралық айырбас оның салаларында табыс табу
үшін жағдай туғызу мақсатында жанама жолмен ықпал жасау керек. Бұл
бағыттарда арнайы мемлекеттік бағдарламалар жасау және оларды жүзеге
асыратын институттар құру қажет.
Қоғамдық өндірістің тиімділігі едәуір дәрежеде негізгі өндірістік
қорлардың ұтымды пайдалануына байланысты. АӨК мемлекеттік тарапынан әсер
ету бағдарламасының мақсаты ауыл шаруашылығының бәсекеге қабілетті
салаларында экономикалық өсуді және ауыл шаруашылығы өнімінің негізгі
түрлері өндірісін тұрақтандыруды қамтамасыз ету болып табылады.
АӨК – салалардың тұтас кешенінің күрделі интеграцияланған әлеуметтік-
экономикалық жүйесі. Оған сан алуан, күрделі қажеттіліктері мен мүдделері
бар, әртүрлі меншік иелері мен шараушылық формасына жататын кәсіпорындар,
агроқұрылымдар, мекемелер жатады. Шаруашылық механизімі бұл жан-жақтылықтың
тұтастығын қамтамасыз етеді; келісілген мүдделер, шаруашылық жүргізудің
барлық формаларының субъектілерінің тең құқылығы негізінде, тұтас бірлік
ретінде АӨК өзін-өзі басқаратын бөлімдерінің мақсатты бағытталған тиімді
қызмет етуі.
Ұлттық экономиканың өзге салаларынан АӨК ерекшелігі, ол күрделі
биотехника-технологиялық жүйе болып табылады. Оның негізгі буыны ауыл
шаруашылығында табиғи түрдегі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 3
1 ӨНДІРІС ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
1.1 Өндіріс тиімділігінің экономикалық мәні және 6
маңызы ... ... ... ... ..
1.2 Өндірістің экономикалық тиімділігіне әсер ететін 9
факторлар ... ..
1.3 Өндірістің экономикалық тиімділігін бағалау 10
көрсеткіштері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
2 АГРОӨНЕРКӘСІПТІК ИНТЕГРАЦИЯНЫҢ ҚАЗІРГІ АХУАЛЫН 14
ТАҢДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
2.1 Агроөнеркәсіптік интеграциясыны дамытудың мәні және 14
мінездемесі
2.2 Агроөнеркәсіп кешенде өндіріс тиімділігін арттыру 16
ерекшеліктері
2.3 Қазақстанның АӨК мемлекеттік қолдау мәселелері мен келешекте 30
даму бағыты
3 ӨНДІРІС ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУДАҒЫ АГРОӨНЕРКӘСІПТІК ИНТЕГРАЦИЯНЫ 38
ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 ОҚО агроөнеркәсіп кешенінің өндіріс тиімділігін арттыру 38
мүмкіндіктерін талдау
3.2 ОҚО агроөнеркәсіп кешенін дамыту нарығының жағдайын және 50
даму үрдістерін бағалау
3.3 Ауыл шаруашылық өнімдерін қайта өңдеуді дамыту мәселерін талдау61
ҚОРЫТЫНДЫ 67
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 69
Кіріспе
Экономикалық жүйенің өзгеруі экономиканың негізгі өндірістік субьекті-
кәсіпорынның іс-әрекетіне әсер етпей қоймайды. Сонымен қоса, шаруашылық
механизімінің өзгеруінің негізгі субьектісі, экономика транформациясының
басты және қозғаушы күштерінің көзі кәсіпорын болып табылады. Өтпелі
кезеңнің бір ерекшелігі - ескі қағидалар өз күшін жоймаса да іске аспайды,
ал жаңа экономикалық ережелер экономиканың басты факторларының ішінде басым
орын ала алмайды.
Қазақстанның агроөнеркәсіптік кешенін дамыту агарлық саясаттың аса
маңызды бағыты болып тұр. Агроөнеркәсіптік кешеннің негізгі міндеті
–елімізді азық-түлікпен, ал өнеркәсіпті ауыл шаруашылығы шикізатымен
қамтамасыз ету. 2013 жылдан бастап Қазақстанда агроөнеркәсіптік кешенді
дамытудың жаңа бағдарламасы жасалып, аграрлық сала дамуының әлемдік
деңгейлеріне жету және индустриялы агроөндірісті қалыптастыру межелегенген
мақсат.
Қазіргі таңда бұл бағдарлама Агробизнес-2020 бағдарламасы ретінде
нәтижелі жұмыс жасауда.
Біздің экономикаларымыз Кеңес Одағы кезінен бері тығыз байланысты,
олар бір-бірін өзара алмастыруға қабілетті. Елдеріміз арасындағы тауар
айналымы жаңа жұмыс орындарын ашуға мүмкіндік береді және жаһандық
ауқымдағы бәсекелестікке дайындалуға септігін тигізеді. Кеден одағы мен
Бірыңғай экономикалық кеңістіктің ерекше маңыздылығы осында. Мен ұлтүстілік
органдарға мемлекеттердің тәуелсіздігіне нұқсан келтіретін ешқандай саяси
функциялар беру жоспарланып отырмағанын тағы да атап өткім келеді. Әңгіме
тек таза экономикалық интеграция туралы болып отыр, – деді Нұрсұлтан
Назарбаев[1].
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Экономика еліміздің дамуымыздың басты
басымдығы, ал экономикалық өсімнің барынша жоғары қарқынына қол жеткізу
қазіргі заман талабы бәсекелестік қабілетін арттыру арқылы – іске асады.
Оңтүстік Қазақстан — республикадағы суармалы егіншілікпен
айналысатын негізгі аудан. Бұл -Қазақстанның бағалы техникалық және дәнді
дақылдары — мақта, қант қызылшасы, темекі, күріш, жүгері өсірілетін басты
суармалы егіншілікті ауданы. Ол бақ, жүзім және қой өсіру жөнінен бірінші
орын алады. Сонымен қатар елімізді азық-түлікпен қамтамасыз етуде елдің
ауылшаруашылығын дамытудың үлкен маңызы бар, осы негізде саланың
тиімділігін арттыруда агроинтеграцияны дамыту қазіргі таңда өте жоғарғы
маңыздылыққа ие.
Бүгінде Қазақстанның алдында жаңа, кезек күттірмейтін міндеттер
тұр. Қазақстанда әлемнің бәсекеге барынша қабілетті 30 елінің қатарына кіру
үшін барлық алғышарттар бар. ҚР Президенті Қазақстан халқына Жолдауында осы
мақсатқа жетуге мүмкіндік беретін стратегияның басымдықтарын атап
көрстеуде. Бұл міндетті орындау үшін және шикізаттық бағыттан арылу үшін
елімізде 2015 жылға дейінгі Индустриялық - инновациялық даму стратегиясы
әзірленді. Оны іске асыру ел экономикасын қарқынды дамытуға мүмкіндік
береді. Бұл үшін Қазақстанда Даму банкі, Инновациялық қор және басқа даму
институттары құрылып, қызмет етіп отыр.
Ең алдымен, Қазақстанның экономикалық дамуындағы сапалық серпін
беретін елді дәйектілікпен экономикалық жаңарту, ол үшін азық-түлік
қауіпсіздігін қамтамасыз ететін Мұндай ұмтылыстарға қол жеткізу үшін,
сыртқы дүниеге ашық ұлттық экономика жағдайында ғана қамтамасыз етіле
алады, мұндай экономика әлемдік тауарлар, қызметтер, еңбек ресурстары,
капитал, осы заманғы идеялар мен инновацияларды дамыту арқылы жаңа
технологияларды ауыл шаруашылығы саласындағы агроөнеркәсіптердің табысты да
серпінді бөлігі бола алады және болуға тиіс екендігін атап көрсетті.
Ауыл шаруашылығы саласындағы өнеркәсіпті, экономиканы әртараптандыру
мен инвестициялар тартуды белсенді ету мақсатында туризм, тамақ
өнеркәсібі, тоқыма өнеркәсібі, астық кластері, металлургия, мұнай-газ,
мәшина жасау, құрылыс материалдары және көлік логистикасы секілді 7 басым
кластерді дамыту жұмыстары серпінді іске аса бастады.
Қазақстанда іскерлік ортаны жетілдіру және бизнес жүргізу жағдайларын
жақсарту жөнінде бірқатар шешуші шаралар қабылданып, нәтижелі жұмыстар
жүргізілуде.
Жұмыстың зерттелу дәрежесі. Ғылыми жұмыстарды, арнайы әдебиеттерді,
мерзімдік басылымдарды, әдістемелік құралдарды және басқа да жинақ,
еңбектерді талдау нәтижесі суармалы егіншілік шаруашылығының мәселелерін
зерттеу саласында елеулі, әрі маңызды ғылыми жұмыстардың бар екендігін
көрсетті.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты –
Еліміздегі ауыл шаруашылығы саласында интерацияны дамытудың ролі және
саладағы кәсіпорындардың тиімділігін арттыырудың жолдары қарастырылған.
Оңтүстік Қазақстан облысының ауыл шаруашылығындағы өндіріс тиімділігін
арттыру жолдарын зерттеу, экономикалық тұрғыдан бағалау және ауыл
шаруашылығының бағытында мамандандырылған кәсіпорындардың тиімділігін
жетілдірудің мәселелерін зерттеу.
Зерттеу нысаны. Зерттеу нысаны ретінде Қазақстанның ауылшаруашылығы
саласындағы интеграцияның ролі және өндіріс тиімділігін қамтамасыз етудегі
еліміздегі іске асырылған іс-шаралар мен Оңтүстік Қазақстан облысының ауыл
шаруашылығы саласына баға берілген.
Зерттеу тақырыбы. Қазақстанның ауыл шаруашылығы саласынң даму деңгейі,
кәсіпорындардың тиімділігін арттырудың жолдары және Оңтүстік Қазақстан
облысының ауыл шаруашылығында жұмыс жасайтын кәсіпорындардың өндірістік
тиімділігі, жалпы елді азық-түлікпен қамтамасыз етуде салаға экономикалық
тұрғыдан бағалау және ауыл шаруашылығындағы ресурстарды тиімді пайдалану
мәселелерін зерттеу, экспорттық өнімдердің пайызын арттыру болып табылады.
Қазақстан экономикасының тұрақты, қарқынды экономикалық өсуі үшін
отандық өнеркәсіп салалары даму қажет. Инвестициялардың өндіруші
секторларға салынуы, еліміздің әсіресі агроөнеркәсіптік саласын дамытудағы
ықпалы зор. Осының нәтижесінде жеңіл өнеркәсіп, машина жасау химия
өнеркәсібі және басқа да салалар өнімдері нарық талаптарына сәйкес емес
болып, оларда өткізу мәселесі шиеленісіп, не мүлдем өнім өндірілмей
өнеркәсіп салалары терең дағдарысқа түсті. Міне осылар нәтижесінде өңдеу
өнеркәсібі салаларында, біріншіден, өндеріс құлдырауының ең жоғарғы
көрсеткіштері, екіншіден, жинақ үшін қор жетіспеушілігі, үшіншіден,
ескірген өндірістік құрал – жабдықтар мен машиналарды алмастыру үшін
мүмкіндіктердің және инвестициялық ынталандырудың болмауы байқалуда.
Көптеген кәсіпорындардың төлем қабілетсіздігінің төмендігі олардың
шаруашылық қызмет нәтижелеріне, олармен байланысы бар басқа да субьектілер
нәтижелеріне кері әсерін тигізді.
Өндіріс тиімділігін арттырудағы агроөнеркәсіп интеграциясының
ролі тақырыбына жазылған дипломдық жұмыстың мақсаты – нарықтық экономика
жағдайында агроөнеркәсіптің өндіріс тиімділігін арттыру мәселесін ғылыми
тұрғыда зерттеу және нақты ұсыныстар жасау. Бұл мақсатқа жету үшін келесі
міндеттер шешілуі қажет:
- Нарық жағдайында тиімділікті арттырудың теориялық мәселелерін
қарастыру;
- Өндіріс тиімділігіне әсер ететін, факторларды және оны бағалаудың
көрсеткіштерін талдау;
- азық –түлік нарығын тұрақтандыру ;
- импорттық тауарлардың тасқыны күшейген қазіргі жағдайда халықтық
отандық өнімдермен қамтамасыз ету мүмкіндіктерінің төмендеуіне жол
бермеу ;
- аграрлық саладағы тереңдетіп өңдеу мен қайта өңдеу өндірістерін
жетілдіру;
- кәсіпорындардың өндірістің тиімділігін үйлестіре отырып тұрақты
экономикалық дамудың алғышарттарын қамтамасыз ету;
- ауыл шаруашылығында шығарылатын өнімдердің экспортқа шығару
жолдарын қарастыру.
Экономиканы көтерудің ең басты тез және тиімді жолы – ол өндірістің
тиімділігін жоғарылату.
Осы мәселелердің барлығы өндіріс тиімділігімен тығыз байланысты, яғни
кез-келген экономиканың қарқынды дамуының алғышарттарының бірі - өндірістік
секторлардың үдемелі дамуы [2].
Агроөнеркәсіптік кешенді және ауылдық аумақтарды тұарқты дамыту,
олардың бәсекеге қабілеттілігін көтеру және елдің азық-түлік қауіпсіздігін
қамтамасыз ету бағдарламасы бойынша реттелетін саланы немесе қызмет аясын
дамытудың негізгі параметрлері агроөнеркәсіптік кешенді дамыту болып
табылады.
Жалпы Оңтүстік Қазақстан облысының агроөнеркәсіптеріндегі
өндіріс тиімділігін арттыру жолдарын даму тенденцияларына тоқталып өту;
Дипломық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттер көздерінен тұрады.
Бірінші бөлімінде жалпы экономикалық тиімділік көрсеткішінің
теориялық аспектілері ашылады.
Екінші бөлімінде жалпы Қазақстан Республикасының Агроөнеркәсіптік
интеграцияның қазіргі ахуалын таңдау қаржы экономикалық жағдайы,
өндірісінің экономикалық тиімділігі көрсеткіштері талданды.
Үшінші бөлімінде Өндіріс тиімділігін арттырудағы агроөнеркәсіптік
интеграцияны жетілдіру жолдары қарастырған. Агроөндірісінің дамуы және
жетілдіруін қамтамасыз ету үшін қандай шаралар жүзеге асырылуы, өндіріс
тиімділігін арттыру мәселелері қарастырылды.
1 ӨНДІРІС ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Өндіріс тиімділігінің экономикалық мәні және маңызы
Қазақстанның нарықтық экономикаға өтуі кәсіпорындарды бәсекенің артуы,
өндірістік шығындардың жоғары болуына өткізу нарығының қысқаруы, әріптес
кәсіпорындардың төлем қабілетсіздігі, шикізат пен материалдар сипатталатын
жаңа ортаға көшірді.
Нарық жағдайында кәсіпорындардың тиімді қызмет етуі, экономикалық өсуі
және дамуы адам ресурстары және басқа да ресурстарды ең тиімді пайдалануға
мүмкіндік беретін стратегиялық бағыттың дұрыс анықталуына тәуелді. Өндіріс
тиімділігі тұрақты экономикалық өсу және кәсіпорын дамуына, өндірілетін
өнімнің бәсеке қабілеттілігінің артуына байланысты болады. Өндіріс
сферасында кәсіпорынның дамуы тек оның өсуі арқылы емес, өзгеріссіз қызмет
масштабы арқылы да жүреді.
Кәсіпорынның өсуі - бұл негізінен кәсіпорын көлемінің артуы және
өндіріс көлемінің кеңеюі (өнім өндірудің, сату көлемінің, жұмысшылар
санының артуы). Даму деген – шаруашылық жүйенің сапалық өзгеруі және
жаңаруы, барлық құрылымдық бөлімшелерде еңбекті ұйымдастыруды, техналогия
және техниканы жетілдіру негізінде оның қызметінің тиімділігін арттыру [3].
Тауар өндірушінің негізгі мақсаты - әлемдік сапа деңгейінде бәсекеге
қабілетті өнім өндіретін кәсіпорын қалыптастыру, ол үшін өндіріс
жұмысшылары және акционерлердің жеке ынталарын тудыру қажет. Сонымен қатар
жабдықтаушылар мен тұтынушылардың жоғары талаптарын ескеру қажет.
Осы өндірістің экономикалық тиімділігі мәселесі бойынша әр экономист
ғалымдар өз пікір- тұжырымдамаларын ұсынған.
Кейбіреулер еңбек өндірісінің өсуі немесе бір өнімді шығаруда –ең аз
еңбек шығындары деп есептейді. Басқаларының ойынша - өнімнің немесе еңбек
шығындарының нәтиже сандарының қатынасы немесе соңғы нәтижеге жету үшін
қаншалықты шығын кеткенін көрсетеді.
Әлемдегі агроөнеркәсіп бойынша, барлық салаларда өндіріс тиімділігі
жұмыс уақытының үнемділік заңын сипаттайды. “Уақыт үнемі өндірістің әр
салаларына жұмыс уақытының жоспарлы үлестірілуі сияқты, ұжымдық өндіріс
негізіндегі ең басты экономикалық заңдылық болып қалуда”-деп атап көрсетті
К.Маркс[4].
Өнім бірлігіне еңбек шығынының төмендеуі – жұмыс уақытын үнемдеу
заңының мәні болып табылады.
Л.Э. Кунельскийдің тұжырымдауынша, өндіріс тиімділігі дегеніміз –ең
аз шығын шығара отырып үлкен нәтижелерге жету әрекеттілігі, нәтижелілігі
[5]. Ал М.Н. Тимохинның айтуынша, өнеркәсіптік өндірістің тиімділігі –
бұл оның барлық обьективті байланыстары мен үрдістерінің нәтижелілігін
көрсететін күрделі котегория [6].
Н.Уоол, Л.Маркузе, Д. Лайну бойынша тиімділік – ресурстардың тиімді
пайдалану. Ол көптеген әдістермен есептесе алады, ең кеңінен
- жұмыс күшін пайдалану тиімділігі: өнімділік (бір жұмысшыға өнім
өндіру);
- өндірістің тиімділігі: өндірістік ысырап - өндіріс барысындағы
қалдықтар пайызы;
- қаржылық тиімділік: активтердің айналымдығы (кәсіпорын активтері
нәтижесінде қамтамасыз етілген сату көлемі) [7].
Тиімділік – жалпы алғанда шығындар мен нәтижелердің қатынасы-деп
қарастырады қазақстандық ғалым Н.Қ. Мамыров [8]. Кәсіпорынның шаруашылық
қызметін талдау барысында оның технологиялық және экономикалық деп
ажыратады. Егер берілген өндіріс технологиясымен (әдісімен) тұрақты өнім
көлемін өндіргенде өнім өндіруең көп, ал ресурстарының шығындары ең аз,
онда өндірістік тиімділік технологиялық тиімді деп саналады. Экономикалық
тиімділікке жету өндіріс үрдісінде пайдаланылатын ресурстар түрлерінің
баламалық құнын минималдаумен байланысты. Осының негізінде кәсіпорын
өндірістің технологиялық тиімді әдістерін таңдайды.
Өндіріс тиімділігі материалдық құндылықтардың өндіріс үрдісіне
жататын, экономикалық жүйенің нақты қызметінің экономикалық тиімділігінің
нақты құрамдас бөлігі. Барлық мемлекет шеңберінде қарастырғанда өндіріс
тиімділігі қоғамдық еңбек өнімділігімен аталады.
Экономикалық тиімділік экономикалық жүйенің әр деңгейінде пайдалы
соңғы нәтиженің пайдаланылған ресурстар көлеміне қатынасы ретінде, еңбек
өнімділігі, қор қайтымдылығы, табыстылық, шығындардың қайтарымдылығы және
т.б көмегімен өлшенеді.
Агроөндірістің экономикалық тиімділігі – кәсіпорын әзірлеген
стратегияға тәуелді экономикалық категория. Ол стратегия кәсіпорынның
тұрақты дамуын қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін қысқа, орта және ұзақ
мерзімді нәтижелерге сүйенеді. Сонымен қатар өндірістің экономикалық
тиімділігі нарықты экномиканың шешімді категориясына жатады. Барлық түрде
экономикалық өндіріс тиімділігі екі мөлшердің қатынасын көрсетеді – ол
шаруашылық қызмет нәтижесі және өндіру шығындары. Ең басты - нарықты
қызметтің нәтижесі, ол салынған капиталдан максималды табыс алу. Табыс мен
шығындардың қатынасы. Өндіріс тиімділігін көтерудің қолайлы жолы нарықта.
Өндіріс тиімділігі кәсіпорын қызметінің соңғы нәтижесімен анықталып,
ұйымдастыру, басқару қызметінің деңгейін көрсетеді [9]. Сондықтан оны
арттыру негізгі мақсат бұл мына шаралар арқылы жүзеге асады:
- өндірістің технологиялық базасын дамыту;
- өндірістегі инновоция;
- өндірістік шығындардың экономикалық тиімділігін арттыру;
- инвестициялық саясатты оңтайландыру,
- өндірістік жүйенің құрылымын жетілдіру.
Өндірістің тиімділігі өндірістік шығындарды төмендетуге тәуелді.
Кәсіпорын оларды төмендетудің арнайы бағдарламасын әзірлеуі қажет. Оның
жүзеге асуы мынаны көздейді [10].
- өндіріс үрдісінің барлық кезеңдерінде материал, еңбек және қаржы
ресурстарының жүйелі үнемін жүзеге асыру ;
- төмендетілуі тиіс шығындардың түрін талдау;
- бірнеше шығындар түрінің есебін жүргізіп, олардың төмендетілуіне
бақылау жасау;
- жұмысшылардан үнемдеу ұсыныстарын алу;
- шығындардың әр элементінің жағдайын жүйелі бақылау;
- ұсынылған жаңа әдістерді әзірлеу, олардың енгізілу және
сақталуын бақылау;
Өнімділікті жоғарылату - өнімді немесе еңбекті өзгерту процесін
басқару мен араласудың нәтижесі. Төменде келтірілген шарттардың кез келгені
орындалатын болса, онда өнімділік өседі:
1) өнім көбейеді, шығындар азаяды;
2) өнім көбейеді, шығындар өзгермейді;
3) өнім көбейеді, шығындар өседі, бірақ өсу қарқыны төмен болады;
4) өнім көлемі өзгермейді, шығындар төмендейді;
5) өнім азаяды, шығындар төмендейді, бірақ мұның төмендеу қарқыны жоғары
болады.
Осылайша, өндірістің экономикалық тиімділігін арттыру әр кәсіпорын
үшін маңызды мақсат болып табылады. Ол мақсаттың орындалуы әр – түрлі
факторларға байланысты. Оларды келесі бөлімшеден кеңірек қарастырамыз.
1.2 Өндірістің экономикалық тиімділігіне әсер ететін факторлар
Өндіріс
тиімділігін басқару – оның тәуелді болатын факторларын мақсатты әсер ету.
Кәсіпорын қызметінің соңғы нәтижелері, өндіріс тиімділігін арттыру
факторларның мағынасын менеджерлер қаншалықты дұрыс бағалағандығымен
анықталады.
Өндіріс тиімділігінің факторлары - өндіріс нәтижелеріне және
шығындарына әсер ететін жағдайлар [11]. Олар келесілер:
- ҒТП – тің жеделдеуі, ең алдымен, кәсіпорынға бәсекелестік күресте
төтеп беріп, сапаның жаңа деңгейіне шығуға мүмкіндік беретін жаңа
жетістіктерді игеру;
- өндірісті құрылымдық және ұйымдастырушылық қайта құру,
мамандану және кооперацияның оңтайлы жүйесі;
- басқару әдістері мен жүйесін жетілдіру;
- өндірістің жетілдіруі және дамуының әлеуметтік механизмдерін
белсенді пайдалану, кадрлар біліктілігін арттыру, еңбекті
ұйымдастыруды жетілдіру;
- халықаралық еңбек бөлінісінің артықшылықтарын пайдалану.
Факторлардың маңыздылары және маңыздылығы төмені, обьективті
(материалды) және субьективті (саяси, құқықтық, идеологиялық), қысқа және
ұзақ мерзімділері болады. Факторлар өндіріс тиімділігіне әсер ету сипатына
қарай ішкі және сыртқы орта факторлары деп бөлінеді. 1 қосымшада өндіріс
тиімділігіне әсер етуші факторлардың жіктелуі көрсетілген.
Ішкі орта факторларына кәсіпорын өзінің алдына қойған мақсаттары мен
міндеттері, қаржы ресурстары, инвестициялар, өнім сапасы, өндірістік және
ұйымдық құрылымдар, технология, басқару деңгейі және шешім қабылдау
әдістері, персонал, оның арнайы және технологиялық білімдері, корпоративтік
мәдениет және т.б. жатқызамыз. Ішкі факторлар негізі және негізі емес болып
бөлінеді. Негізгілеріне өндірістік және өндірістік емес факторлар жатады.
Негізгі еместеріне тиімділік көрсеткіштері мәнімен тікелей байланысты емес,
бірақ кәсіпорын қызметінің нәтижесіне әсер ететін факторлар жатады. Мысалы,
шаруашылық, қаржы және технологиялық тәртіптің бұзылуы. Бәсекелестік
артықшылық тарапынан ең маңызды ішкі фактор болып корпоративті мәдениет
саналады.
Көптеген кәсіпорындар жабдықтаушылармен тығыз әріптестік орнату
арқылы өнім сапасын арттырып, үнем жасап, жаңа нарықтарға жедел шығуға
мүмкіндік алуда. Бәсекеде жеңіп шығу үшін тұтынушыларға көп көңіл бөліп,
оларды тарту және ұстап қалудың жаңа әдістерін ойлап табу қажет. Еңбек
нарығы кәсіпорынға жұмысқа алынуы мүмкін адамдар құрайтындықтан, олардың
біліктілік деңгейінің жоғары болуы тиімділікті арттыруға тікелей әсер
етеді.
Қорытындылай айтқанда, өндіріс тиімділігін арттыру жолдарын қарастыру
әр факторды жекелей есепке алу ғана емес, оларды өзара толықтыру және
оңтайлы сәйкестендірудің әдістерін табуды талап етеді.
Осыны жүзеге асырудың нақты дәлелі болып өндірістің тиімділігін
бағалаудың экономикалық көрсеткіштері табылады.
1.3 Өндірістің экономикалық тиімділігін бағалау
көрсеткіштері
Экономикалық тиімділік деңгейі екі өлшем - экономикалық тиім (нәтиже)
және өндіріс шығындарын салыстыру арқылы айқындалады. Экономикалық тиім
көрсеткіштері қандай шығындар және ресурстар құнымен экономикалық нәтиже
алынғанын көрсетеді.
Экономикалық тиімділік жалпы (абсалютті) және салыстырмалы деп
ажыратылады [12].
Жалпы тиімділік шаруашылық жүргізудің барлық деңгейлерінде (сала,
кәсіпорын, ұйым, капиталды құрылыс объектісі) анықталып, тиімділіктің жалпы
шамасын анықтайды.
Салыстырмалы тиімділік - белгілі-бір өндірістік-шаруашылық міндетті
шешу үшін екі немесе бірнеше нұсқадағы технико-экономикалық көрсеткіштерді
салыстыру арқылы есептеледі. Бұлұтымды нұсқаны таңдау, оны
басқалармен салыстырғанда технико-экономикалық , әлеуметтік және
прогрессивті артықшылықтарын анықтау үшін пайдаланылады. Салыстырмалы
тиімділікті қарастырғанда ең бастапқы кезеңі - негізгі технико-экономикалық
көрсеткіштерді салыстыру болып табылады: капитал салымдары, өзіндік құн
және табыс, еңбек өнімділігі және қор сиымдылығы, материалдарды пайдалану
көрсеткіштері және т.б. Бірнеше нұсқаларды осы көптеген көрсеткіштер арқылы
салыстыра келе кәсіпорын экономикалық тиімдісін таңдайды.
Өндірістің экономикалық тиімділігінің жалпы шамасын анықтайтын
көрсеткіштерге кеңірек тоқталайық.
Өндірістің экономикалық тиімділігін анықтағанда экономикалық нэтиже
еңбек, материал шығындарымен, өндірістік қорларымен (негізгі және айналым),
капитал салымдарымен және табиғат ресурстарымен сәйкестендіріледі[13, 14].
Өндірістің экономикалық тиімділігі мына көрсеткіштер арқылы
айқындалады:
1. Негізгі қорларды пайдалану тиімділігі (қор қайтарымы
және қор сыйымдылығы).
2. Инвестициялардың тиімділігі (капитал қайтарымы
және капитал сыйымдылығы).
3. Еңбек ресурстарын пайдалану тиімділігі (еңбек
өнімділігі, еңбек сыйымдылығы).
4. Материалдық ресурстарды пайдалану тиімділігі
(материал қайтарымы, материал сыйымдылығы).
5. Шаруашылық қызметінің жалпы тиімділігі ( пайдалылық ).
Қор қайтарымы - 1 теңге өндірістік қорларға есептегендегі
өндірілген өнім құнын көрсетеді.
Fқ =Dn F (1)
Ол өнімді өткізуден түскен табыстың ( Б ) негізгі өндірістік қорлардың
жылдық орташа құнына (Ғ) қатынасымен анықталады.
Қор қайтарымын анықтағанда өнім көлемі құндық (өнімнің кең
номенклатурасын шығаратын кәсіпорындарда), заттай және шартты (тек бір ғана
өнім түрін өндіретін кәсіпорындарда) өлшеммен есептелуі мүмкін.
Негізгі қорлардың белсенді бөлігінің үлес салмағының артуы қор
қайтарымына оң әсерін тигізеді.
Қор қайтарымына кері көрсеткіш қор сыйымдылығы - өнім бірлігіне
санағандағы өндірістік қорларды
fc=1fқ немесе fc=Ғ DN
(2)
2. Капитал салудың қайтарымы мына формуламен анықталады:
Кқ= QК
(3)
Мұндағы: Кқ - капитал қайтарымы
Q – капитал салымы нәтижесінде өнім көлемінің өсімі
К –капитал салымы
Капитал сыйымдылығы - өнім көлемінің бірлігінің өсіміне қажетті
негізгі қорларды құру үшін жұмсалған капитал
салымдарын көрсетеді, капитал қайтарымына кері шама:
Кс=К Q
(4)
3. Еңбек өнімділігінің негізгі көрсеткіші - бір жұмыс істеушіге
шаққандағы жылдық орташа өндірілген өнім көлемі болып табылады. Оның шамасы
бір жұмысшыға шаққандағы орташа өндірілген өнім мен жұмыс істеушілер
құрамындағы жұмысшылардың үлес салмағына байланысты.
Бұл тәуелділік мына формуламен көрсетіледі:
Wо= DN *r R*r = Dr * rR
(5)
Мұндағы: R - жұмыс істеушілердің тізімдік орташа саны;
г - жұмысшылардың тізімдік орташа саны;
DN r - бір жұмысшыға шаққандағы жылдық орташа
өндірілген өнім;
г R - жұмыс істеушілер құрамындағы
жұмысшылардың үлес салмағы;
Бір жұмысшының орташа жылдық өнім өндіруіне экстенсивті және
интенсивті себептер әсер етеді. Экстенсивті себептерге жұмыс уақытының
қорын пайдалануға, ал интенсивтіге - уақыт бірлігіндегі еңбек өнімділігіне,
яғни орташа сағаттық өнім өндіруге әсер ететін факторлар жатады. Материал
сыйымдылығы - өндіріс тиімділігін арттырудың маңызды бағыты, 1 теңге
тауарлық өнімді өндіру үшін қанша материалдық ресурстар шығындары
жұмсалатынын көрсетеді. Ол материал қайтарымына кері шама болғандықтан
былай анықталады:
Мс= Мқұны DN
(9)
Өнімнің өзіндік құнындағы материалдық шығындар үлесі -материалдық
шығындар сомасының (Мқұны) өндірілген өнімнің толық өзіндік құнына (С)
қатынасы. Осы көрсеткіштің динамикасы өнімнің материалдық сыйымдылығының
өзгеруін көрсетеді.
5. Шаруашылық қызметінің жалпы тиімділігін
көрсететін пайдалылық көрсеткіштерін бірнеше топтарға біріктіруге болады:
1) өндіріс шғындарының өтімділігі көрсеткіштері. Өндірістік
қызметтің пайдалылығы (шығындардың өтімділігі) жалпы (ӨСТТ)
немесе таза табыстың (ТТ) өткізілген өнім бойынша шығынға
қатынасы (Шс):
Rз= ӨСТТШс немесе Rз = ТТШс
(10)
ӨСТТ - өнімді сатудан түскен табыс;
ТТ - таза табыс;
Шс - өткізілген өнім бойынша шығын;
Бұл көрсеткіш өнімді өндіру және өткізуге кеткен
шығындардың әр теңгесінен кәсіпорын қанша пайда табатынын
көрсетеді. Оны кәсіпорын бойынша жалпы немесе бөлек
бөлімшелер, жеке өнім түрі бойынша есептеуге болады.
2) сатылымның көрсеткіштері
Сатылымның пайдалылығы (айналым) - өнімді сатудан түскен
табыстың немесе таза табыстың түсімге қатынасы (В):
Rрп= ӨСТТТ немесе Rрп = ТТ Т
(11)
ӨСТТ- өнімді сатудан түскен табыс;
ТТ- таза табыс;
Т- түсім;
Осылайша анықталған көрсеткіш, 1 теңге сатылымнан кәсіпорын қанша
пайда табатынын көрсетіп, кәсіпорын бойынша және өнім түрі бойынша жеке
есептеледі. Сатылымның пайдалылығы деңгейіне өткізілген өнімнің құрлымының,
оның өзіндік құнының және өнімді сату бағаларының өзгерісі ықпал жасайды.
3) капиталдың табыстылығы
Капиталдың табыстылығы - баланстық, жалпы, таза табыстың
жалпы инвестицияланған жалпы капиталға (КL) немесе оның жеке
бөліктері: меншіктік, қарыз, негізгі, айналым,
өндірістік капиталдардың орташа жылдық құнына қатынасы. Формуласы былай
бейнеленеді:
Rк=БП КL; Rк =Прп КL; Rк =ЧП КL
(12)
БП, Прп, ЧП - баланстық, жалпы, таза табыс;
КL - активтер
4) Өнімнің пайдалылығы (Rп) - өнімді сатудан
түскен табыстың (DN) толық өзіндік қ9нға (С) қатынасы:
Rп = DN C
(13)
Мұндағы: ӨСТТ - өнімді сатудан түскен табыс;
С - толық өзіндік құн
Оларды дұрыс есептей білу, әртүрлі себептердің олардың деңгейінің
өзгеруіне әсерін анықтап, талдау өндіріс тиімділігін арттыру резервтерін
ашуға, табылған кемшіліктерді жою туралы ұсыныс жасауға, оның қаржылық
жағдайының жақсарып, бекінуіне мүмкіндік береді.
2. АГРОӨНЕРКӘСІПТІК ИНТЕГРАЦИЯНЫҢ ҚАЗІРГІ АХУАЛЫН ТАҢДАУ
2.1 Агроөнеркәсіптік интеграциясыны дамытудың мәні және мінездемесі
Агроөнеркәсіптік кешенінің негізгі сфералары тек салалық
құрамымен, технологиялық ерекшеліктерімен, өндірілген өнімнің түрі және
мәнімен ғана емес, сонымен бірге нарықтық параметлерімен де айқындалады.
Ауылшаруашылығы өндірісі нарығының бірқатар өзіндік ерекшеліктері
бар. Оның ең бастысы: агроөнеркәсіптік — нарықтық құрылым мен қарым-қатынас
жүйесі әлі де сақталған, ерікті бәсекелестік нарығыне барлығынан жақын
тұрған ұлттық масштабтағы жалғыз және соңғы сала. Оның негізгі белгілері
төмендегідей:
1. Агроөнеркәсіптік нарығында тәуелсіз өндірушілердің саны өте көп.
АҚШ-тың агроөнеркәсіптік кешені 1997 жылғы соңғы халық санағына
сәйкес фермерлік шаруашылықтардың саны 2 млн. 176 мың құрады. Бұл -олардың
барлығын сөздің толық мағынасында фермерлік шаруашылықтарға жатқызуға
болмаса да, аз сан емес.
2. Еркін бәсекелестік нарығы болып саналатын агроөнеркәсіптік
нарығының белгісі ретінде әрбір жекелеген өндірушінің бағаға әсер ете
алмауын айтуға болады. Өйткені, ешқандай фермер жекелей алғанда нарықтық
бағаға әсер ете алатындай өнімнің көлемін ешқашан да өндіре алмайды.
Ерікті бәсекелестік нарығының үшінші маңызды белгісі — өнімнің
біртектілігі және қалыптандырылуы. Өндіруші тек қана өз тауарын жарнамалап,
тек өз өнімінің сапасын бөліп көрсете алмайды. Іс жүзінде бір фермердің
астығы сорты мен сапасы жағынан басқа фермердің астығынан ерекшеленуі
мүмкін, бірақ бұл астық бір сорттағы және сападағы қалыпқа түсірілген астық
болса, онда одан ешқандай айырмашылықты табу мүмкін емес.
Ерікті бәсекелестік нарығының төртінші ерекшелігі — бәсекелестікке
бейімсіздеу жаңа фирмалардың нарыққа шығуы; келуі үшін кәдімгідей
қолбайлау болатын барьердің жоқтығы.
Нарыққа кіру барьері әр түрлі болуы мүмкін. Олигополиялық және
монополиялық құрылымдағы салаларда оларға ең алдымен масштабтың жағымды
тиімділігі жатады, басқаша айтқанда жоғары қуаттылықтағы өндірісте
шығындарды азайту және өнімнің бәсекелестікке бейімділігін арттыру.
Ауылшаруашылығы өндірісі дамыған батыстық елдердің агроөнеркәсіптігінде
өндірістің концентрациялық өсуіне қарай бағыт байқалады және ірі фермалар
ұсақ, әсіресе қаржы көп кететін агроөнеркәсіптік салаларымен салыстырғанда
экономикалық басымдылығы бар екенін анық көрсетуде. Сондықтан да,
жақын уақыттарда мұндай кіру барьерлері агроөнеркәсіптік дамуымен болуы
мүмкін, бірақ қазір ол жоқ немесе өзін жеткілікті дәрежеде көрсетіп
үлгерген емес [15].
Агроөнеркәсіптіктегі да өндіріс ғылыми негізделеді, алайда олар
әдетте агробизнестің басқа салаларында пайдаланылады. Жаңа ғылыми ұсыныстар
туралы ақпараттар мемлекеттік қызметтермен жаппай масштабта таратылады.
Сондықтан да агроөнеркәсіптік өндірісінде барьердің мұндай түрі де іс
жүзінде болмайды.
Монополистік бәсекелестік нарығында тағы бір кіру барьерінің түрі —
интенсивті жарнама, оған орасан зор қаржы жұмсалады. Барьердің мұндай
түрінің агроөнеркәсіптікнда шектелуі жоғарыда айтып кеткеніміздей,
өндірілетін өнімнің біртектілігі мен қалыпқа түсірілгендігі болып табылады
Агроөнеркәсіптік кешенінің еркін бәсекелестік сферасына кіреді.
Біріншіден, агроөнеркәсіптік мемлекеттік тарапынан қолдау қажет және
ұйымдастыру қажет. Мемлекет белсенді қаржылық және несиелік саясат
жүргізіп, салық жүйесін анықтайды және проценттік үстемеге ықпал етеді.
Қазіргі жағдайда агроөнеркәсіптіегі интеграцияның маңызды жағы
агроөнеркәсіптік өнімдерінің ұсыныс деңгейіне, ал сол арқылы нарықтық
бағаға әсер етуі болып табылады.
Екіншіден, қазіргі заманғы агробизнесте агроөнеркәсіптік
өндірушілерінің өңдеу компанияларымен және агроөнеркәсіптік өнімдерін
өткізу жөніндегі компаниялармен тікелей ұзақ мерзімдік келісім-шарттық
қарым-қатынасы кең етек жаюда. Бұл жағдайда фермерлік өндіріс жалпы алғанда
рынокке емес, нақты әріптес тұтынушыға бағдар ұстайды. Әрине, сұраныс пен
ұсыныс келісімдік баға деңгейіне әсер етеді, алайда контрактілер
өндірушінің нақты тұтынушыға мақсаткерлік бағдарын білдіретін болғандықтан,
келісім-шарттық қарым-қатынастың іс-қимыл сферасы еркін бәсекелестік
нарығының аймағынан шығып қалады.
Үшіншіден, барлық елдерде белгілі бір дәрежеде мемлекеттік
бақылау мен реттеудің объектісі болып табылатын маңызды агроөнеркәсіптікның
ресурсы — жердің нарығы шектеулі және ерекше.
Бұған қоса шаруашылық бір мезгілде өндірістің саласы және
адамдардың тіршілік сферасы болып табылады. Фермерлік шаруашылық техникасы,
өндірістік үйлері, малы және басқа өндіріс құралдары бар кәсіпорын ғана
емес, сонымен бірге фермердің мекен-жайы. Ферманы сату немесе сатып алу
тұрғылықты жерін немесе тіпті өмір салтын ауыстыруды білдіреді
Соған қарамастан агроөнеркәсіптік экономиканың барлық ірі
секторларының ішінде ерікті бәсекелестік нарығыне бәрінен бұрын жақын тұр.
Бұдан оның агробизнестің және жалпы экономиканың басқа сфераларынан ала
бөтен ерекшелендіретін бірқатар мәнді факторларды байқауға болады, мұның
өзі фермердің жұмыс істеуі мен тағдырын айқындайды.
2.2 Агроөнеркәсіп кешенде өндіріс тиімділігін арттыру ерекшеліктері
Интеграция – бұл кооперацияның жоғары формасы ретінде әртүрлі салалар
мен қызмет түрлеріндегі кәсіпорындардың бірігуі. Айталық ауылшаруашылық
кәсіпорындары өңдеуші кәсіпорындармен сондай-ақ өндірістік, нарықтық және
әлеуметтік инфрақұрылымның кәсіпорындарымен бірігеді [16, 12б.].
Қазіргі кезде кең тараған экономикалық өндіріс кооперациясының екі
формасы бар: горизонтальды ауылшаруашылығы кәсіпорындарындағы әртүрлі
меншік формаларында және шаруашылықтандырылған және біріктірілген ұжымдық
өндіріс әрекеттерінде, шаруа (фермер) қожалықтарында, тұрғындар
шаруашылығында сондай-ақ көбінесе бөлек ұжымдық шаруашылықтар шекарасында
көрсетілген және вертикальды ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының біріккен
түріндегі, олардың бөлімдері немесе ресурстар бөліктері өңдеуші
өндірістердің қалыптасуымен сәйкестенген, сату және басқа да агроөндірістік
кешеннің ұйымдары кіреді. Барлық экономикалық дербес ауыл шаруашылығы
тауар өндірушілері: шаруа (фермер) қожалықтары, ауылшаруашылығы өндірістік
кооперативтері, акционерлік қоғамдар, әртүрлі серіктестіктер және ұжымдық
шаруашылықтар вертикальды кооперацияға қызығушылық танытуда. Бірақ ол баяу
дамуда, өйткені ауыл шаруашылығы тауар өндірушілері меншік және
шаруашылықтандыру формасына тәуелсіз, шикізатты жеткізіп беруші рөлінде
қала отырып дайын өнімді сатудан түскен пайданың 30-40 пайызын (өңдеу
кәсіпорынына, көлік ұйымына, көтерме және бөлшек саудаға, көптеген
делдалдарға) жоғалтады.
Өндірістік интеграция формаларының анықтаушы рөлі - ауыл шаруашылығы
тауар өндірушілеріне тән болуы керек, олар номенклатураны, өндіріс көлемі
мен мерзімін, іс-әрекет мінездемесін және т.б. жағдайларды келісіп отырады.
Ол үшін кәсіпорындардың әрекеттерінің бірлескен бағдарламасы жасалуы
керек, онда кооперация мүшелерінің экономикалық қарым-қатынасын этап
бойынша дамуын алдын-ала қарастыру, өнім өндіруден бастап және оны ұйымға
жеткізу, құрылған интеграцияның қалыптасу шеңберінде біртіндеп қатал
экономикалық байланысқа көшу және біріккен еңбек соңғы нәтижесін орнықтыру
т.б.
Е.П.Чирков интеграцияның дамытуды бірнеше кезеңдерін бөліп көрсетті.
Оның пікірінше бастапқы кезең ұйымның өндірістік байланыстарын және
кәсіпорындардың өзара экономикалық қатынастарын материалдық, қаржылық және
басқада ресурстарын білдірмей-ақ келісім шарт негізінде қарастырады. Бұл
жағдайда байланыс пен қатынастың жүзеге асуы тек сатып алу-сату қағидасы
негізінде ғана емес, сонымен бірге кәсіпорынның толық шаруашылық
дербестігін және заңды тұлғаның құқығын сақтай отырып сатып алу және сату
кезеңінде анықталатын алдын-ала жасалған келісім шарт түрінде де болады.
Екінші кезең - материалдық, қаржылық, кейде шаруашылықтардың еңбек
ресурстарын біріктіру бөлігі-өндірістік кооперация мен интеграцияға
қатысушылар шаруашылық аралық кәсіпорын құру үшін индустриалды технология
және еңбек ақының, өндірісті басқарудың және ұйымдастыруды тиімді түрін
қолданады. Байланыс пен қатынас мұнда келісім-шарт негізінде және сатып алу-
сату қағидасы бойынша жүзеге асады. Біріккен кәсіпорынның салынған қоры мен
ресурстардың есеп, нәтижесінде, жыл аяғында кіріс дивидент түрінде бөлінеді
[18, 53б].
Интеграциялық қалыптастыру кезінде қатысушылардың құрамына ауыл
шаруашылығы өнімдерін өңдеу бойынша кәсіпорындарды және сауда ұйымдарын
қосумен қатар олардың қарым-қатынасын, бірдей басқару органдармен еңбек,
материалдық және қаржылық ресурстарды толық біріктіру негізінде тұрғызу
керек. Толық интеграция келісім шарт негізінде ұйымдастырушылық,
экономикалық, әлеуметтік бірлікті қалыптастыру, интеграциялық жүйеге кіру
және бірдей соңғы нәтижеге жұмыс істеу болып табылады. Кооперацияға
қатысушылардың өзара экономикалық қарым-қатынасын дамытудың маңызды
құрамдас бөлігі болып, жеткізілген шикізатқа өзара есеп айырысу жүйесі,
оның өңделуі және негізі баға белгілеу механизмі болатын, дайын өнімді
сату, яғни баға белгілеу кәсіпорын-қатысушылардың арасындағы айырбас
эквиваленттілік қағидасы негізінде жүргізілуі қажет.
Ресурстарға бағаның жиі өзгеріп тұруына және өнім өндіруде шығын
деңгейіне байланысты өзара есеп айырысудың рационалды жүйесі соңғы өнімді
сатудан түскен табысты әріптестер арасында бөлу варианты табылады.
Кооперация мен интеграция процесінің белсенділігін арттыру үшін келесі
іс-шараларды жүргізу қажет:
– Ауыл шаруашылығы кооперациясы туралы Заңды қабылдау және оны тарату
бойынша нормативтік құжаттар пакетін және интеграциялық әрекетті
мемлекеттік тапсырыс, салық, несие және т.б. арқылы реттеуді қалыптастыру
сұрақтары қамтылған агроөнеркәсіп кешеніндегі интеграцияның ролі ортаға
шығады.
– өндіріс тиімділігін арттыруда агроөнеркәсіп кешеніндегі өңдеуші
кәсіпорындардың интеграциясын іске асыру;
– тұтынудан басқа, аймақтық азық-түлік қорына ауыл шаруашылығы
өнімдерін күні бұрын сатып алу қажеттігі деңгейін және интеграциялық
кәсіпорындар бойынша алдын-ала сатып алуды уақытында бөлуді қамтамасыз ету;
– мемлекеттік бюджеттен және басқа да көздерден ауылшаруашылығы
кооперацияларына қаржылық қолдау шегін анықтау;
– әкімшілік аудандар деңгейінде ауыл шаруашылық кооперативтер
әрекеттеріне және оны құруда, сондай-ақ техника, минералдық тыңайтқыштар,
құрал-жабдықтар оның ішінде лизингтік негізде алуға іскерлік көмек көрсету.
Ерікті бәсекелестік — бұл, ең алдымен, бағалық бәсекелестік.
Бұл бәсекелестік күрестің жалғыз қаруы өндірістің шығындарын азайту және
өнім сапасын арттыру болып табылатындығын білдіреді. Өнімнің өзіндік құнын
азайту және өнім өндіру көлемін көбейту — фермер табысын арттыратын мүмкін
бағыттар болып табылады. Іс-қимылдың мұндай моделі агроөнеркәсіптік өнімнің
нарығында ұсыныстың деңгейіне мәнді әсер етпей қоймайды. Қатаң баға
бәсекелестігі өндірістің қарқынды өсуінің және агробизнес дамыған елдердің
агроөнеркәсіптікның жоғары тиімділігінің бірден-бір факторы болып табылады.
Бұған мына факті дәлел бола алады: АҚШ-та село тұрғындарының үлесі соңғы
40 жыл ішінде 15%-тен 2%-ке дейін қысқарды. Осы уақыт ішінде фермерлік
еңбектің өнімділігі күрт өсті. Бір ауыл шаруашылық еңбеккері азық-түлікпен
және шикізатпен қамтамасыз ететін адамның саны 14 адамнан 96 адамға өсті.
Өсудің жоғары қарқыны жоғары техникалық және технологиялық база,
өндірістің жалпы мәдениеті арқылы болады. Бұл үшін агроөнеркәсіптікна
техника, жем, тыңайтқыш, жанар-жағар май шығаратын және қызмет көрсететін
салалар, агроөнеркәсіптікна ғылыми зерттеулер жүргізетін салалар жұмыс
істеуі қажет. Дәл осы салалардың жоғарғы қарқынмен дамуы
агроөнеркәсіптікның жоғары өнімділігі мен тиімділігін анықтайды. Осы жоғары
техникалық және технологиялық потенциалды пайдалану қажеттілігіне
фермерлерді мәжбүр ететін бәсекелестік бұл жағдайда күшті ынталандырушы
фактор болып табылады.
Агроөнеркәсіптік кешені арналған материалдық-техникалық ресурстар
нарығы, яғни агробизнестің бірінші сферасына үш ірі сала кіреді: ауыл
шаруашылық машиналарын жасау, тыңайтқыш және химиялық дәрілер шығару, жем
дайындау өндірісі. Бұл салалар типті олигополиялық құрылыммен мінезделеді,
яғни рынокте бірнеше ірі фирмалар болады.
Жоғары бәсекелестік бейімділігі бар ауыл шаруашылық өндірісі
монополияландырылған салалардың өнімін тұтынушы болып табылады.
Агробизнестің бірінші сферасының нарығында бағаның өсу мүмкіндігі — өз
өнімін бәсекелестік бағадан жоғары сатуға мүмкіндігі жоқ фермерлер үшін
үлкен мәселе болып табылады [17].
Агроөнеркәсіптік үшін ерекше көкейтесті мәселе сатып алатын
ресурстар мен шығарылатын өнім арасындағы бағалардың қатынасы — баға
паритеті мәселесі болып табылады. Баға паритетін қолдау үшін күрес —
фермерлердің экономикалық саясат саласындағы талабының басты элементі.
Фермерлерге көрсетілетін қызмет сферасының нарығы — дилерлік,
жөндеу-техникалық, агрохимиялық, мелиоративтік қызмет көрсетулер ресурстар
нарығымен тығыз байланысты. Қызметті әдетте техника, тыңайтқыш, жем және
тағы басқа өнімдер өндіруші компаниялар көрсетеді. Бұл сервистік
кәсіпорындар мен олардың филиалының жүйесі өте кең. АҚШ-та ауыл шаруашылық
машиналары мен құрал-жабдық шығару жөніндегі бір жарым мыңнан астам зауыт
өз өнімдерін 16 мың бөлшек сауда нүктелері арқылы таратады. Мұның өзі
фермерлерге өндірістік қызметтің кез келген түрін көрсету жөніндегі
фирмаларды таңдауына мүмкіндік береді,
Азық-түлік нарығының тағы бір ерекшелігі ретінде оның бірнеше
деңгейде болуын айтуға болады. Нарықта нан, сүт және қаймағы алынбаған сүт
өнімдері үшін — жергілікті; ет өнімдері, көкөніс және жеміс үшін —
аймақтық; консервілер және шеттен әкелінген азық-түлік үшін — ұлттық болуы
мүмкін, Тез бұзылатын азық-түліктер рыноктің шекарасын тарылтады, ал
мамандандырылған транспорт пен сақтау қоймалары оны кеңейтеді. Рынок
деңгейінің есебі оны дұрыс бағалау және фермалардың қызметіне болжам жасау
үшін маңызды. Айталық, шағын азық-түлік дүкенінің немесе асхананың сәтті
жерде орналасуы оларды қымбат тұратын жарнамасыз-ақ, ұсынылатын азық-
түліктің бір қалыптағы жиынтығымен-ақ кішігірім монополистке айналдырады.
Жалпы азық-түлік нарығын талдай келе мынаны айтуға болады:
агробизнесі дамыған елдерде бұл рынок — салыстырмалы түрде фирмалардың көп
бөлігі қатысатын және жоғары азық-түліктік дифференциядағы, монополистік
бәсекелестіктегі рынок. Оның үстіне мұнда көш бастаушы фирмалардың тобы бар
екенін де айта кету керек. Баға бәсекелестігімен қатар мұнда жаппай
жарнамалау, азық-түліктік тауарларының түрін көбейту, дифференциация және
жақсартылған сервис сияқты факторлар да үлкен маңыз алады.
Агроөнеркәсіптікның нарықтық құрылымы мен маркетингтік сферадағы
айырмашылық мынаған алып келеді: агроөнеркәсіптік өнімдерінің жоғары
бәсекелестік ұсынысы салалардың және рынок масштабына байланысты
монополияландырылған сұраныспен бетпе-бет келеді.
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасының Президентінің жолдаулары мен
мемлекеттік даму бағдарламаларымызда отандык өндірушілер мен барлық
әлеуметтік қызметтегі тұлғалардың аясында бәсекегеқабілеттілікті арттыру.
Қазіргі кездегі дүниежүзіндегі экономикалық дағдарыстар, халықаралық
сауданың әрқилы жағдайларға ұшырауы елімізге де теріс әсерлерін тигізді.
Осындай халыкаралык экономикалық қатынастарда Қазақстанның дамуы отандық
өндірушілер мен кәсіпорындардың бәсекеге қабілеттігіне байланысты болып
табылады. Осы бәсекеге қабілеттілігін арттыру мақсатындағы мемлекеттік іс-
шаралардың бірі - өңірлерде кластерлік жүйелерді іске асыру көзделіп, бұл
өз кезегінде аймақ экономикасын тұтастай көтеретіндігі анықталып, жүзеге
асырылу үстінде.
Қазақстан экономикалық дамудың жаңа деңгейінде: - әлемдік сауда
ұйымдары нарықтарында тауарларды еркін сауда, әлемдік нарық сегментіндегі
бәсеке және экономикалық қарым-қатынаста елдердің әлемдік қауымдастыққа
жаһандануы жағады. Қазақстан Республикасы бұл қарым-қатынастарда ең соңғы
орында емес. Соңғы жылдардағы республика экономикасының дамуы жоғары
экономикалық өсу қарқынымен, 10%-дан жоғары жалпы өнімді шығарумен
сипатталады. Мұндай жағдайда аймақтық экономика тұрақтылығы, әлемдік
нарықта бәсекеге қабілеттілікке табысты қолайлылық жағдай орнатуға тәуелді
болады.
Агроөнеркәсіптік өндірістің соңғы нәтижелері тек тікелей ауыл
шаруашылығының даму деңгейіне ғана емес, сонымен қатар соған қызмет
көрсететін салаларға да байланысты. Ауыл шаруашылығының өндіріс көлемі
ұлғайған сайын материалдық-техникалық ресурстарды, қажетті шикізаттарды,
қосалқы материалдарды т.б. жұмсау мөлшері де ұлғаяды. Шаруашылық электр -
энергияға, транспортқа, байланыс құралдарына, өнімдерді сақтауға деген
қажеттіліктері де көбейеді.
Қазақстанның бүгінгі агроөнеркәсіп кешенінің әлеуеті халқын асырауға
ғана емес, сонымен бірге аграрлық өнімдердің көптеген түрлерініп экспортына
өндіру есебінен дүние жүзіндегі алдыңғы қатарлы ауылшаруашылық мемлекет
болуына мүмкіндіктері бар. Қазақстанның экспортының негізгі бағыттары:
бидай, мақта талшығы, ет, жүн, қаракөл терісі, былғары және тон-тері
шикізаты болып қалмақ. Ұзақ болашақта дайын өнімнің экспортына бағдарлану,
ол үшін бәсекеге қабілетті өнім өндіретін технология мен техниканы
пайдалану негізінде қайта өндеуші өнеркәсіпті дамыту қажет.
Қазақстанның агроөнеркәсіп өндірісіндегі нарықтық экономиканың дамуы
және әлемдік дағдарыс кезінде экономиканың аграрлық секторының жағдайын
шиеленістіре түсетін мемлекеттік қаржылық қолдаудың күрт қысқаруы,
өнеркәсіп пен ауыл шаруашылық өнімдеріне баға диспаритетінің күшейе түсуі
тәрізді бірқатар факторлардың жағымсыз әсерімен өте қолайсыз, дағдарысты
қалыпта жүргізілуде. Соның салдарынан бүгінде ауылдық тауар өндірушілердің
материалдық-техникалық жабдықтармен қамтамасыз етілу деңгейі өте төмен және
өндірген өнімдерін өткізу жүйесі мардымсыз дамыған жағдайда.
Агроөнеркәсіп кешенінде шаруашылық субъектілерін байланыстарды
жаңаша калыптастыру қажетгілігі туындады. Ауыл шаруашылығын материалдық-
техникалык жағынан қамтамасыз ету, оның өнімдерін өткізуді және өңдеуді
жоғары деңгейде ұйымдастыру-шаруашылық байланыстардың нарықтық экономикаға
тән жаңа әдістерін барынша жетілдіруді және ол байланыстарды реттеудің
экономикалық механизмін жасауды талап етеді.
Ауыл шаруашылығының материалдық - техникалық ресурстар ең жаңа ғылыми
техникалық жетістіктерді кең қолдануға негізделген қоғамдастырылған ірі
машиналы өндіріс, бұған қоса электрлендіру, механикаландыру,
автоматтандыру, химияландыру.
Кең мағынада алғанда өндірістік заттық суъбективтік факторлары қамтылады.
(1 Сурет).
Сурет 1. Шаруашылық жүргізу шығындарының жіктелуі
.
Ауылшаруашылығы экономиканың күрделі саласының бірі:
Біріншіден, ол табиғат климат жағдайына тәуелді.
Екіншіден, өндіріс циклі ұзақ әрі маусымдық сипатта.
Үшіншіден, ауыл шаруашылығын маусымдық шығындарын несиелеудің
дамыған жүйесіне өте мұқтаж.
Төртіншіден, қысқа мерзімді несиелер нарығында шағын ауыл
шаруашылық кәсіпорындарының бәсекеге қабілеттілігі төмен [18].
Ауыл шаруашылық өнімдерін өндірушілерге қызмет көрсеткенде
өндірістің осы ерекшеліктерін ескерген жөн. Оның үстіне ауыл шаруашылығы
дайындау, ұқсату, қызмет көрсету, сауда және басқа ұйымдардың, сондай-ақ
материалды-техникалық ресурстарды жеткізушілердің монополиялық әрекетінен
үнемі зардап шегетінін ұмытпау қажет. Еліміздің кластерлік жүйелерді
жүргізу деңгейі - түпкі өнімге дейінгі өндірісті іске асыру схемалық
құрылымдарда ғана көрсетілген бағыттар бойынша жүргізілуді. Ал кластер
ішіндегі құрылымдық жүйелердің қарым- қатынастарын ұйымдастыруды жетілдіру,
кластер кәсіпорындары мен ғылыми әлеует, интеллектуалды адам ресурстарын
жетілдіру қорлары арасында байланыстырады дамыту жолдары толық
қарастырылмаған.
Аймақтың кластер пайдаларынан осы аймақ тұрғындарына адам
ресурстарын жетілдіру қорларына бөлу мәселелері де жоқ. Ал бұл қорлардың
дамуы, яғни кластердің техника, технологиялық факторларынан басқа адам
капиталының ролі, кластердің дүниежүзі бәсекеге қабілеттігін арттырудың ең
негізгі факторы болып табылады. Аймақтық кластердің даму стратегиясы жаңа
білім, инвестициялық жобаларды енгізу, оқыту арқылы аймақтағы стратегиялық
мақсаттарда ынталандыруға бағытталған. Яғни, Қазақстан Республикасында және
оның аймақтарында кластерлеу алғы шарттары мен мүмкіндіктерін анықтау,
қалыптастыру және дамыту мәселелерін өндеу соңына дейін толық қамтылғаны
жоқ.
Әр аймақ басқа аймақтарға қарағандағы өзінің жеке артықшылықтарын
ұтымды пайдалануы керек және жекелешеп экономикалық кластерлерінің тұрақты
дамуына жол ашу қажет.
Аймақтар тарапынан кластерлік даму технологияларын қолдану
кәсіпорындар, мемлекет және білім беру ұйымдары арақатынастарының тиімді
жүргізу механизмі тетіктерін құруға бағытталуы мүмкін. Жұмыс нәтижесі
аймақтық билік және басқару органдарына, ғылыми және білім беру ұйымдарына,
сондай-ақ және аймақ кластеріне қатысуына мүмкін басқа да қатысушыларға
бағытталады.
Жаһандану нарығы жағдайында жоғары тиімділікке ие аймақтың
экономикалық стратегиясын өңдеу, бар кезде жұмысшыларды оқыту және оларды
дайындау, ғылыми және технологиялық мүмкіндіктерін жоғарлату, халықаралық
нарықта даму және сол аймақтың экономикалық көтерілуін қамтамасыз етіп
отырады.
Ауыл шаруашылығын мемлекеттік қолдаудың тиімді жүйесін қалыптастыру,
осы арқылы аграрлық секторда нарықты дамыту кепілі-мемлекеттің ықпалын
күшейту. Мемлекет ауыл шаруашылық тауарларына деген сұраныс пен ұсынысқа,
агроөнеркәсіп кешеніндегі салааралық айырбас оның салаларында табыс табу
үшін жағдай туғызу мақсатында жанама жолмен ықпал жасау керек. Бұл
бағыттарда арнайы мемлекеттік бағдарламалар жасау және оларды жүзеге
асыратын институттар құру қажет.
Қоғамдық өндірістің тиімділігі едәуір дәрежеде негізгі өндірістік
қорлардың ұтымды пайдалануына байланысты. АӨК мемлекеттік тарапынан әсер
ету бағдарламасының мақсаты ауыл шаруашылығының бәсекеге қабілетті
салаларында экономикалық өсуді және ауыл шаруашылығы өнімінің негізгі
түрлері өндірісін тұрақтандыруды қамтамасыз ету болып табылады.
АӨК – салалардың тұтас кешенінің күрделі интеграцияланған әлеуметтік-
экономикалық жүйесі. Оған сан алуан, күрделі қажеттіліктері мен мүдделері
бар, әртүрлі меншік иелері мен шараушылық формасына жататын кәсіпорындар,
агроқұрылымдар, мекемелер жатады. Шаруашылық механизімі бұл жан-жақтылықтың
тұтастығын қамтамасыз етеді; келісілген мүдделер, шаруашылық жүргізудің
барлық формаларының субъектілерінің тең құқылығы негізінде, тұтас бірлік
ретінде АӨК өзін-өзі басқаратын бөлімдерінің мақсатты бағытталған тиімді
қызмет етуі.
Ұлттық экономиканың өзге салаларынан АӨК ерекшелігі, ол күрделі
биотехника-технологиялық жүйе болып табылады. Оның негізгі буыны ауыл
шаруашылығында табиғи түрдегі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz