Қазақстан Республикасындағы шаруашылық субьектілерін несиелендіруді талдау («сика» ақ мысалында)

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 76 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

КІРІСПЕ . . . 3

1 ШАРУАШЫЛЫҚ СУБЬЕКТІЛЕРІН ҚЫСҚА МЕРЗІМДІ НЕСИЕЛЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ . . . 5

1. 1 Қысқа мерзімді несиелеу механизмі және оның принциптері . . . 5

1. 2 Қарыз алушының несие қабілеттілігі және оның критерийлері . . . 8

1. 3 Дамыған мемлекеттерде қысқа мерзімді несиелеудің маңызы . . . 13

2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ШАРУАШЫЛЫҚ СУБЬЕКТІЛЕРІН НЕСИЕЛЕНДІРУДІ ТАЛДАУ («СИКА» АҚ МЫСАЛЫНДА ) . . . 19

2. 1 Қазақстан Республикасындағы шаруашылық субьектілерін несиелендіруді талдау . . . 19

2. 2. «СИКА» АҚ-ның баланс өтімділігін талдау . . . 27

2. 3 «СИКА» АҚ-ның төлем қабілеттілігін талдау . . . 37

2. 4 «СИКА» АҚ-ның несие қабілеттілігін талдау . . . 45

3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ШАРУАШЫЛЫҚ СУБЬЕКТІЛЕРІН НЕСИЕЛЕНДІРУ МЕХАНИЗМІН ЖЕТІЛДІРУДІҢ ЖОЛДАРЫ . . . 51

3. 1 Шаруашылық субьектілерін несиелендірудегі негізгі мәселелер . . . 51

3. 2 Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнесті несиелендірудің жетілдіру жолдары . . . 55

ҚОРЫТЫНДЫ . . . 65

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР . . . 68

КІРІСПЕ

Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Шағын және орта кәсіпкерлік немесе бизнес - бүгінгі өркениетті дүниежүзілік экономикалық даму жүйесіндегі болашағы күмән келтірмейтін салалардың бірі болып саналады. Нақты сектор және сауда кәсіпорындары мен компаниялары Қазақстан экономикасының дамуына, өсуіне, ұлттық табыс, жалпы ішкі өнім, жалпы ұлттық өнім, жұмыспен қамтылу дәрежесі және тағы да басқа көрсеткіштердің артуына тікелей әсер етеді. Кейінгі жылдары елімізде шағын және орта кәсіпкерлікті дамытуға көбірек көңіл бөліне бастады. Шағын бизнестің дамуының бірден бір көзі банктік несие болып табылады. Экономиканың нақты секторын және де сауда фирмаларын коммерциялық банктердің несиелеуі - ұлттық экономиканың өсуіне олардың қосқан үлесі, басқа жағынан қарағанда банктердің атқаратын өзінің қызметтері қаржылық сектордың, яғни экономиканың ажырамас бөлігі. Олардың дамуы мемлекеттің, экономика агенттерінің шаруашылық өмірі үшін пайдалы, әрі тиімді.

Бүгінгі таңда капиталды жұмсау бәсекесінің артуы көрініс табады. Отандық банктер қарыз алушылар үшін несиелерді алуды жеңілдете бастады, несие беру процесі ықшамдалып, пайыздық ставкалардың төмендеу тенденциясы байқалуда. Сонымен қатар коммерциялық банктер ұзақ мерзімді несиелер бөліп отыр. Өйткені әдеттегі қысқа мерзімді, айналым капиталының толықтыру мақсатына бөлінген несиелер несиелік портфелінің көлемінің ауытқуына әсерін тигізеді. Банктер өздерінің ішкі несиелік саясаттарына сай несиелік талдаудың әдістемесін жасап, оны маркетингтік жоспарға сәйкес несиелендіретін салалардағы кәсіпорындардың несиелік қабілеттіліктерін анықтауда қолдануы қажет.

Нақты жоба бойынша банктердің шағын бизнесті несиелеуге дайындығы, несиелеу механизімінің өзекті проблемаларына әлемдік тәжірибеде кеңінен қолданылатын әдістемелік нұсқауларын құрастырды. Банктердің шағын бизнеске несие ұсынуының тиімділігін арттыру, ынталылығын көтермелеу, Қазақстан экономикасының жағдайына сәйкестендіру механизімін жетілдіру бүгінгі күннің талабы.

Банк саласы Қазақстан Республикасы экономикасының дамушы саласының бiрi болып табылады. Бүгiнгi күнi шағын және орта бизнестi дамыту үшiн мемлекет тарапынан түрлі жаңа қадамдар жасалынуда. Шағын және орта бизнестiң жоғары деңгейде қызмет етуiн ұйымдастыру үшiн конструктивтiк бизнес-идея, тиiмдi басқару (менеджмент) және қаржының жеткiлiктi болуы шартты жағдай [1] .

Осыған байланысты кейбiр кәсiпкерлерде өз бизнесiн ұйымдастыруына қажетті қаражаттың жетiспеушiлiк мәселесi туындап отыр. Әлемдiк тәжiрибеде мұндай мәселелер әр түрлi жолдармен шешiледi. Сондықтан, ақшалай қаражаттарға иелiк ететiн инвестициялық қорлар, банктер, мемлекет тәуекелге бел буып, жаңадан iс ұйымдастырушы кәсiпкерлермен бiрiге отырып, олардың тауарларды өндiру мен қызмет көрсетулерiн қаржыландыруы керек. Бұл тұрғыда жеке инвесторлар үшiн жоғары табыс алу мүмкiндiгi тұрса, ал мемлекет үшiн жұмыссыздық мәселесі шешіледі немесе жобаның әлеуметтiк мәнiн арттырудың мүмкіндігі туындайды.

Сондықтан, халық шаруашылығы саласындағы банк жүйесiнiң мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық дамуын қамтамасыз етудегі алатын орны ерекше.

Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеудің ғылыми негізіне тереңнен қалам тартқан батыс елдерінің осы салада зерттеулер жүргізген маман-ғалымдардың еңбектері кеңінен қолданылды. Атап айтқанда, Д. Кейнс, Р. Кэмпбелл, К. Кондратьев, А. В. Чаянов, Й. Шумпетер, П. С. Роуз, М. А. Гольцберг, Дж. Р. Брик, Э. Дж. Долан. Сонымен қатар, жұмыста Ресей мен Қазақстанның іргелі зерттеушілерінің еңбектері, оның ішінде Е. Ф., Жуков, Л. Н. Красавина, О. И. Лаврушин, О. Б. Баймұратов, Г. Т. Қалиева, Қ. Қ. Ілиясов, Н. Қ. Мамыров, Ғ. С. Сейітқасымов, М. С. Саниев, Н. Н. Хамитов сияқты ғалымдардың және көптеген басқа да отандық экономистердің еңбектері кеңінен пайдаланылды.

Дипломдық жұмыстың мақсаты және міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты шаруашылық субьектілерін қысқа мерзімді несиелік операцияларын ұйымдастыру ерекшеліктерін зерттеу. Дипломдық жұмыстың мақсатына сәйкес келесі міндеттер қойылған:

Қысқа мерзімді несиелеудің теориялық негіздерін қарастыру және оның мәселелерін шешудің түрлі жолдарын көрсету;
Несиені қайтаруды қамтамасыз ету әдістерін зерттеу;
«СИКА» акционерлік қоғамның баланс өтімділігіне, төлем қабілеттілігіне және несие қабілеттілігіне талдау жасау;
коммерциялық банктердің қысқамерзімді несиелеу жолдарын қарастыру.
Қазақстан республикасындағы шаруашылық субьектілерін несиелендіру механизмін жетілдірудің жолдарын ұсыну.

Зерттеу пәні ретінде қазіргі кезде коммерциялық банктердің шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеуді іске асыру барысындағы экономикалық қатынастардың жиынтығы қарастырылады.

Зерттеу объектісі - Қазақстандағы шағын және орта бизнесті несиелеу, объектісі «СИКА» акционерлік қоғамының нақты материалдар негізінде орындалды] .

Жұмыстың теориялық-әдістемелік негізі . Зерттеу жүргізу барысындағы алынған жұмыстың нәтижелерін Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктер, сонымен бірге қаржы-несие саласында қызмет атқаратын қаржылық институттардың қызмет етуінде және экономикалық оқу орындарының, қайта даярлау және мамандардың біліктілігін жетілдіру институттарының оқу үдерісін ұйымдастыру барысында қолдануға болады.

Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі: Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды мен қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыста 9 кесте, 5 сурет келтірілген.

1 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ҚЫСҚА МЕРЗІМДІ НЕСИЕЛЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

1. 1 Қысқа мерзімді несиелеу механизмі және оның принциптері

Несиелік операциялар коммерциялық мекемелер ретіндегі банктың негізгі дәстүрлі белсенді қызметі болып табылады. Несиелерді беру кәсіпкерлік фирмалардың, компаниялардың, мемлекеттік кәсіпорындар мен жеке тұлғалардың қаржыландыруына іске асырылатын оның басты экономикалық функциясы болып табылады. Несиелер бәрінен бұрын несиелеу процесінде банктың және оның клиенттерінің өзара қатынастарындағы келісу сипатында бекітіледі, яғни несиенің салым және пайыздық ставкалар мерзімі, оны ұсыну мерзімі және қайтару мерзімі несие шартында айқын белгіленеді. Несиелер тек несиеге жарамды қарыз алушыларға беріледі. Осы байланыстылықта қазіргі уақытта сол бір және өзге несиелеу механизмді несие бойынша борыштылықты реттеу тәсілдерін қолдану, қарызгердің салалық немесе несиелеу объектісінің (сипатанан тәуелді) несиелеу кезінде банк бақылауының мазмұны бойынша қатаң реттелу бар. [2]

Несиелеудің жаңа формасы “несиелік” желіні ашу болып табылады. Мұндай жағдайда қарызгерге несиелік шот ашылады, бұл бойынша несиелеу міндеті белгіленеді, ал қарызгердің есепті шотындағы қаражаттардың болмауы кезінде банк автоматты жабдықтаушылардың шотын төлеуді жүргізеді, егер төлем сипаты несиелік шартта айтылған несиенің мақсатына сәйкес келсе, бірақ көтерілген пайызды есепке алумен айналымындай тәсілдермен іске асырылады:

несие шотына есепті шоттағы еркін қандықты күнделікті қадағалау.
қарызгермен төлемді тапсырыстарымен, мерзімдері келісілген мерзімдік міндеттемелерімен, несие шоттары несиелік шоттың негізінде алынады.

Несиелеу мерзімдері негізінен үш түрге бөлінеді: қысқа мерзімді, орта мерзімді және ұзақ мерзімді несиелеу.

Банктік несиелерді несиелеу объектісіне қарай бөлуге болады. Тар мағынада объект (лат. Obgectum- зат) дегеніміз- бұл несиелік келісім шарт жасау үшін берілетін несие. Қазақстандық тәжірибеде қысқа мерзімді несиелер материалдық қорлардың әр түрлі элементтеріне байланысты беріледі. өнеркәсіпте, мысалға, банктер шикізатты, негізгі және қосымша материалдарды, жанар- жағармайды, ыдысты аяқталмаған өндірісті, дайын өнімді, есептемедегі құралдарды несиелейді. Саудада несиелеудің типті объектісі ретінде тауар айналымындағы тауарлар жүреді. Ауыл шаруышылық кәсіпорындарында банктер егін шаруашылығының және мал шаруашылығың шығындарын, минералды тыңайтқыштарды, жанармайды және т. б несиелейді.

Ал ұзақ мерзімді несиелер келесідей объектілерді несиелеуге бағытталады:

- өндірістік объектілердің құрылысы;

- өндірістік объектілерді қайта құру, техникалық қайта құру;

- техниканы, құрал- жабдықтарды және транспорттық құралдардың лау;

- жаңа өнім шығаруды ұйымдастыру;

- өндірістік емес бағыттағы объектілерге және т. б құрылыс жасау.

Несиені, ол тек міндетті түрде материалдық объектілерді құруға емес, сонымен қатар қарыз алушы да табиғи- зат түріндегі объектісі болмаса да ала алады. Бұл жағдайда объект ретінде қарыз алушының қосымша ресурстарға қажеттілігі жүреді, яғни несиелеудің объектісі кәсіпорынның ағымдық және келесі төлемдерді жүзеге асыру үшін жеткіліксіз болып келетін меншікті қаражаттар мен келіп түсетін шығыстар (табыстар) кезіндегі төлем айналымында уақытша үзілуі мүмкін. Бұл үзілістің себебі, өндірістің маусымдылығымен, өнімді жабдықтау және өтілімен, төлем кезіндегі ағымдағы уақытша тұтынумен байланысты объекивті сипатта болады. Жеке жағдайда несиеде жалпы тұтыну қарыз алушының қызметіндегі кемшіліктерді көрсететін субъективті факторлармен байланысты болып келуі мүмкін. [3]

Өндірістің төмендеуі жағдайда несиелердің болуы айқын көрініс табады. Банк- кредиторы үшін осындай несиелер, әрине үлкен тәуекелділікті көрсетеді, көбінесе олар қиын (проблемалы) несиелерге көше бастайды, банкке ұзақ мерзімге дейін қайтарылмауы оның несие портфелінің нашарлауына алып келеді, қарыз алушының несие қабілеттілігін талдауын күшейтуге қажеттілігіне әкеліп соғады.

Негізінен қысқа мерзімді несие- айналым қаражаты мен айналыс қорларының ауыспалы айналымына қызмет көрсететін несие. Айналым қаражатының жекелеген сатыларына қатысатын жоспарлы несие ақшалай ресурстарының тиімді пайдалануын бақылау үшін қажетті алғы шарттар жасайды. Қысқа мерзімді несиелер 1 жыл мерзімге беріледі. Сонымен қатар банкаралық несиелер- мерзімі 90 күнге дейін. Берілген несиелер: бір күндік несиелер (“бүгіннен ертеңге дейін”, “ертеңге келесі күнге дейін”, “келесі күннен 1 күнге дейін” қолдану мерзімімен) апталық (“келесі күннен бір аптаға дейін”), сонымен қатар екі, үш, төрт апталық, екі және үш айлық несиелер қосылады.

Қысқа мерзімді несиелеудің объектісі қарыз алушының айналым қаражаттары:

материалдық құндылықтарды қалдықтармен несиелеу;
жол жүруге есептелген құжаттар;
өндіріс шығындары;
кассалық қабыспаудың таратылуына;
қысқа мерзімді міндеттемелерді және т. б қайта құрылымдауға несиелеу.

Коммерциялық банктердің сонымен қатар қысқа мерзімді несие түрлеріне келіп тоқталатын болсақ, олардың келесідей түрлері бар:

овернайт;
овердрафт;
онкольдық несие;
ломбардтық несие;
партнерлік несие;
аралық несие;
өзі өтімделетін несие;
талап етілген несие;
коммерциялық ссуда;
банкаралық несие.

Овернайт- несие ресурсын бір күнге тарту мен орналастырудың стандартты мерзімі.

Овердрафт- банктың клиентінің қысқа мерзімді қажеттілігін қосымша айналым ақша қаражаттарымен жабуға берілетін қысқа мерзімді несие формасы. Берілген формада клиенттің есеп айырысу шоты ғана сақталып қоймай, сонымен қатар онда дебеттік қалдық та болады. Бұл жерде жеке қарыз шотын аша отырып, клиент есеп айырысу шотына өзінің қалдықтары мен қаражаттарының келіп түсуі банк ресурстары шотының есебінен есеп айырысу құжаттары мен ақша чектерін қосымша төлеуге құқық береді.

Ондай несиені беру автоматты түрде жүреді және қосымша несиелік келісім шарт жасауға әкеліп соқтырмайды.

Овердрафт бірінші класты қарыз алушыларға беріледі.

Біріншіден, болжамданған кезеңде клиенттің айналым қаражаттарының көздері оларды орналастырудан асып түсуі керек.

Екіншіден, берілген банкте мерзімді депозитке клиенттің ақша қаражаттарын минималды қажетті тұрақты мөлшерін бір жылға салуы үшін оның (клиенттің) келісімі талап етілместен беріледі.

Мұндай несиенің мерзімі 10-15 күннен аспауы қажет. Шекті сомасы негізінен белгіленбейді. Овердрафт түріндегі несиені пайдалану кезінде клиент комиссиялық сыйақы төлеп отырады, оның мөлшері овердрафтты пайдаланған күннен бастап есептелінеді.

Онкольдық несие - кредитордың бірінші талабы бойынша қарыз алушының өтеуге міндеттелген қысқа мерзімді коммерциялық несие.

Ломбардтық несие - тез іске асатын бағалы заттарды немесе бағалы қағаздарды кепілге ала отырып берілетін қысқа мерзімді несие түрі.

Партнерлік несие - сенімді фирмалардың қысқа мерзімді ойда болмаған шығыстарын жүзеге асыруға берілетін сенімді несие.

Аралық несие - мерзімді қаржы мәселелерін бақылау үшін жұмсалатын эксплуатациялық шығыстарды жабуға берілетін қысқа мерзімді несие.

Өзі өтімделетін несие - қаражаттардың уақытша (маусымдық) жетіспеушілігін толтыру мақсатында ағымдағы активтерді қаржыландыру үшін берілетін қысқа мерзімді несие түрі.

Талап етілген несие - кез- келген уақытта қарсылықсыз талап етілуі және қайтарылуы мүмкін қысқа мерзімді банкаралық несие.

Коммерциялық ссуда- айналым капиталында қарыз алушының маусымдық қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін берілетін қысқа мерзімді жаңартылатын ссуда.

Құрылысқа берілетін аралық несиелер . Несиенің бұл түрі көптеген коммерциялық банктердің қысқа мерзімді несиелеуін қамтамасыз етуінің кең тараған формасын көрсетеді. Мұндай несиелер үйлер, офистер, сауда орталықтары және басқа да ғимарат құрылысы үшін беріледі. Бұл жерде қозғалмайтын мүлікке қарамастан, несие белгілі бір уақыт кезеңіне беріледі. Олар құрылысшылардың жұмысшыларды жалдауға, құрал- жабдықтарды арендаға немесе лизингке алуға, құрылыс материалдарын алуға және жер учаскелерін салуға қажетті қаражаттарды алуға мүмкіндік береді. Құрылыстың соңғы сатысында банктік несие әдетте мысалы сақтандыру компаниясынан алған басқа кредитордан алынған кепілдемемен ұзақ мерзімді несиенің есебімен өтеледі. Банктер әдетте құрылыс немесе жобалық ұйымдарды, клиенттің құрылысты аяқтаудан кейін оған ұзақ мерзімді қаржыландыруға мүмкіндік беретін кепілге ала отырып ұзақ мерзімді несиені алу туралы міндеттемені өз мойнына алғанда ғана несиелейді.

Банк аралық несие - бұл банктер өз араларында несие мекемелерінің еркін ақшалай ресурстарын тарту және орналастыру.

Банкаралық несиелеуге банкаралық несиелер және банкаралық депозиттер формасындағы қысқа мерзімді несиелік ресурстар сатылатын- сатылып алынатын қаржы нарығының ірі сегменттеріне жатады.

Банкаралық несие қамтамасыз етілместен берілу мүмкін. Бірақ та көптеген келісім шарттарда банкаралық несие бойынша белгілі бір қамтамасыз ету міндеті жүктелген. Бұған банктермен бір- бірімен ашылған корреспонденттік шоттары, шот бойынша овердрафт туралы келісімі, банкаралық несие нарығында қарым- қатынасы туралы бас келісімі жатады.

Банкаралық несие бойынша несиелік келісім шарттың жағдацы банктің сенімділігіне, олармен қарым- қатынас жасау формасына байланысты болып келеді. Банкаралық несие бірінші берілген банктен баланстық мәліметтері жөнінде нақты үлгілерін және олардың аудиторлық компаниялармен бекітілгенін; несиені қайтаруды қамтамасыз етудің сенімді кепілдемесін талап етеді; несие өте жоғары процентпен және қысқа мерзімге беріледі. Несие сомасы сонымен қатар банк- қарыз алушының меншік құралдарының мөлшерімен шектеледі.

1. 2 Қарыз алушының несие қабілеттілігі және оның критерийлері

Коммерциялық банктердің клиентінің несие қабілеттілігі- қарыз алушының толығымен және өзінің қарыз міндеттемелерін (негізгі қарыз және процент бойынша) мерзімінде өтеу қабілеті. [4]

Қарыз алушының несие қабілеттілігі оның төлем қабілеттілігінен айырмашылығы өткен кезеңге немесе белгілі бір күнге төлемсіздікті белгілемейді, керісінше болашақта қарызды өтеуге қабілеттілігін болжайды.

Қазіргі несиелеу жүйесі қарыз алушының несиелік қабілетін анықтау әдістеріне де негізделеді. Айта кету керек, қарыз алушының несиелік қабілеті - бұл коммерциялық банк балансының өтімділігін қолдау әдісі болып табылады.

Несиелеу процесі белгіленген мерзімде сауданың қайтарылмай қалуға себепкер болатын көптеген тәуекл факторлардың іс- әрекетімен байланысты болып келеді. Сондықтан- да, банк несиесінің берілу алдын- ала ықпал ететін факторларды оқып- үйрену арқылы несиелік қабілетті оқып үйренуге жағдай жасайды. Өткен уақыттардағы қарыз алушының төлем қабілетсіздігінің дәрежесі клиенттің несиелік қабілетін бағалау барысында иек артатын ең бір формальды көрсеткіш болып табылады. Егер де қарыз алушының мерзімі өткен қарызы болып, ал балансы өтімді және меншікті капиталдың мөлшері жеткілікті болса, онда банкке өткен уақыттағы төлемдердің бір рет кешіктірілуі, клиенттің несиелік қабілетсіздігі туралы қорытынды үшін негіз болып табылмайды. Несиелік қабілеті бар клиенттер банкке, жабдықтаушыларға, бюджетке ұзақ төлемсіздіктің болуын жібермейді.

Клиенттің несиелік қабілетінің деңгейін, банктің нақты қарыз алушыға беретін нақты несиесімен байланысты қарапайым тәуекелдіктерінің дәрежесін көрсетеді.

Қарыз алушының қаржылық тұрақтылығын обьективті бағалау және несиелік операцияларға байланысты мүмкін болар тәуекелдерді есепке алу банкке несиелік ресурстарды тиімді басқаруға және пайда табуға мүмкіндік береді.

Әлемдік және отандық банктік тәжірибеде қарыз алушының несиелік қабілетінің мынандай критерийлерін бөліп қарайды; қарыз алушының мінездемесі; қаражатты қарызға алу қабілеті; ағымдағы қызметі барысында қарызды өтеу үшін қажетті қаражатты табу қабілеті (қаржылық мүмкіндігі) капиталы, несиенің қамтамасыз етілуі, несиелік мәміле жасалатын жағдай, бақылау (қарыз алушының қызметінің заңдылық негізі, банк стандарты мен қадағалау ұйымдарына несиенің сипатының дәл келуі) .

Қарыз алушының мінездемесі деп оның заңды тұлға ретіндегі беделі және менеджерлерінің беделі, қарызды қайтарудағы жауапкершілігі және несиенің мақсатының банктің несиелік саясатына сай келуі түсіндіріледі.

Қарыз алушының заңды тұлға ретіндегі беделі оның сол аяда ұзақ уақыт қызмет етуінен, эканомикалық көрсеткіштерінің орташа салалық көрсеткіштерге сай келуінен, оның несиелік тарихынан, оның серіктестерінің (жабдықтаушылары, сатып алушылары, несие берушілері) іскерлік әлеміндегі беделінен тұрады. Менеджерлерінің беделі олардың кәсіби жарамдылығына (білімі, жұмыс тәжірибесі) моральдық сапасына, жеке қаржылық және отбасылық жағдайына, оның басқаратын құрылымы мен банк арасындағы қарым- қатынастар нәтижесіне байланысты негізделеді.

Қаражатты қарызға алу қабілеті қарыз алушының несиеге өтініш беруге, несиелік келісімшартқа қол қоюға немесе келіссөздер жүргізуге құқының болуын, яғни кәсіпорынның немесе фирманың өкілдерінде белгілі бір өкілеттіліктердің болуын небілдіреді.

Қарыз алушының несиелік қабілетінің ең негізгі критерийлерінің бірі- оның қарыз өтеу үшін ағымдағы қызметінің жүргізілу барысында қаражат табу қабілеті болып табылады.

Қарыз алушының капиталы оның несиелік қабілетінің біршама маңызды критерийі болып саналады. Оны бағалауда мынадай екі шарттың маңызы зор.

оның жеткіліктілігі, яғни орталық банктің тарапынан жарғылық қордың (акционерлік капиталдық) ең төменгі мөлшеріне қойылатын талабы және қаржы левередж коэффициенті негізінде талданады.
Несиеленетін операцияларға меншікті капиталды жұмсау дәрежесі, яғни ол банкпен қарыз алушының арасында тәуекелдің бөлінуін куәландырады. Қаншалықты меншікті капитал жұмсалымы көбірек болса, соғұрлым қарыз алушының несиелік тәуекеліне ықпал ететін факторларды қадағалап отыруға мүмкіндік туады.

Несиенің қамтамасыз етілуі - қарыз алушының активтерінің құны және несиелік келісімшартта көрсетілетін қарызды өтеуде екінші қосымша көздердің (кепіл, кепілхат, кепілдеме, сақтандыру қағаздарының) болуы. Мұндағы қосымша көздер қарыз алушының басына қаржылық қиындықтар туу барысында, олардың банк алдындағы міндеттемелерін уақытылы орындалуына кепілдік береді. Кепілдік сапасы, кепілхат беруші, кепілдемеші мен сақтандырушының тұрақты болуы, қарыз алушының ақшалай қаражатының жеткіліксіздігі жағдайында аса маңызды.

Несиелік операциялар жасалатын жағдайларға елдегі, аймақтағы, сомалардағы ағымдық немесе болжалған эканомикалық жағдай, саяси факторлар жатады. Бұл жағдай банктің сыртқы тәуекел дәрежесін анықтайды.

Соңғы критерий - бақылау, бұл мынадай сұрақтарды ескереді: қарыз алушының қызмет етуі және несиелік шаралардың жүзеге асырылуы үшін заңды және нормативтік негіз барма?. Заңдардағы күтілетін өзгерістер (мысалы салық заңы) қарыз алушының қызметінің нәтижесіне қалай әсер етеді? Несиелік өтініште көрсетілген қарыз алушы және несие туралы мәліметтер, банктің несилік саясаты туралы құжатта белгіленген банктің стандартына, сол сияқты несиелердің сапалылығын бақылап отырып, банктік қадағалау ұйымдарының стандарттарына қаншалықты сәйкес келеді?

Аталып өткен банк клиентінің несиелік қабілетін бағалау критерийлері несиелік қабілетті бағалау тәсілдерінің мазмұнын анықтайды. Ондай тәсілдер қатарына жататындар: