Қр-дағы экстрималды туризмнің жағдайы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
4
ЭКСТРИМАЛДЫ ТУРИЗМДІ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Экстрималды туризм түрлерінің теориялық мәні ... ... ... .. 6
Белсенді туризмнің жіктелу ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. 13
ҚР.ДАҒЫ ЭКСТРИМАЛДЫ ТУРИЗМНІҢ ЖАҒДАЙЫН БАҒАЛАУ
Қазақстандағы туризмнің даму динамикасына талдау ... ... ... 28
ҚР.дағы экстрималды туризмнің ұйымдастырылу жағдайы ... 42
Қазақстан аймағында экстрималды туризм ресурстарының дамуын талдау
ЭКСТРИМАЛДЫ ТУРИЗМДІ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
ҚР.дағы экстрималды туризмді ұйымдастырудың өзекті мәселелері
Қазақстан аймағындағы белсенді туризмнің даму мәселелері және оны шешу жолдары 51
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
60
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
63.64
4
ЭКСТРИМАЛДЫ ТУРИЗМДІ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Экстрималды туризм түрлерінің теориялық мәні ... ... ... .. 6
Белсенді туризмнің жіктелу ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. 13
ҚР.ДАҒЫ ЭКСТРИМАЛДЫ ТУРИЗМНІҢ ЖАҒДАЙЫН БАҒАЛАУ
Қазақстандағы туризмнің даму динамикасына талдау ... ... ... 28
ҚР.дағы экстрималды туризмнің ұйымдастырылу жағдайы ... 42
Қазақстан аймағында экстрималды туризм ресурстарының дамуын талдау
ЭКСТРИМАЛДЫ ТУРИЗМДІ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
ҚР.дағы экстрималды туризмді ұйымдастырудың өзекті мәселелері
Қазақстан аймағындағы белсенді туризмнің даму мәселелері және оны шешу жолдары 51
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
60
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
63.64
Диплом жұмысы тақырыбының өзектілігі. Экстрималды туризмге белсенді және қызық оқиғалы туризмді жатқызамыз – қызметтің «жұмсақ»: кемпинг, жаяу жүру, велосипед тебу, толық жетектегі автомобильмен жүру, табиғатты зерттеу, салт атты серуендеу, құстарды бақылау, балық және аң аулау; және «қатты» түрлерін: каноэда есу, каякпен жүзу, спелеология, тау велосипедін тебу, қиылысқан жермен шаңғы тебу, альпинизм, парапланеризм, плоттармен түсу (рафтинг), тауға өрмелеу және джип-сафарилер қоса алғандағы қызмет түрлері. Аталған өнім бойынша Қазақстанға туристік келуді генерациялайтын елдерге Қазақстан, Ресей Федерациясы, Еуропа жатады.
Экстрималды туризм – көптеген демалу түрінің бір түрі болып есептеледі. Экстрималды туризм түрлері жай туристер ортасында үлкен танымалдылықта болып жүр. Қазіргі заман ағысына ілесу уақыт талабы. Сол орайда елі¬міздің әр саласын жетілдіріп, да¬мытуда түрлі шаралар қолға алы¬нып жатыр. Шаршағанды басуға көмектесетін тек қана жағажайдағы демалу емес, сонымен қатар созылған жүйке-жүйе мен физикалық төзімділікте көмектеседі. Көптен көп адамдар таулардың сұлулығын, шығанақтарды, сарқырамаларды көргісі келеді, таулы өзендерде жүзгісі келеді, тау шаңғысымен немесе жылқымен жүргісі келеді және осы арқылы белсенді туризмге туристер үйрене бастайды. Көп уақытта белсенді туризм табиғатқа немесе спортқа тікелей қатысты болып келеді. Бұл туризм түрінің қазіргі таңда дамуы - оның табиғат сыйлаған жерлерді бастапқы күйінде көру мүмкіншілігінде. Қазіргі таңда адам баласы үшін ол көрген, болған жерлер еш қызық тудырмайды, ал шытырман оқиғаға толы туризм оның көкейінде түрлі қызықты сезімдерді бастан кешуге, адреналинді толығымен алуға мүмкіндік береді және оның көмегімен бұл мәселені оңайлықпен шешуге болады. Дәл осы туризм адамдарға бірталай уақыт бойы таза ауаны, таулы жердің әсемдігін, сулы жердің көріктігін сезінумен демалып, ішкі жан-дүниемен, тұла бойымен ляззат алуды қамтамасыз етеді. Сондықтан қазіргі таңда экстрималды туризмді дамыту мәселелері өзекті болып табылады.
Диплом жұмысының мақсаты экстрималды туризмді дамытуға ықпал етуші іс-шаралар мен принциптерді зерттеу болып табылады.
Диплом жұмысының міндеттері. Мақсатқа жету үшін келесідей міндеттер қойылады:
- Экстрималды туризм түрлерінің жіктелімі мен теориялық анықтамалар беру;
- Белсенді туризмнің тактикалық және классификациялық ерекшеліктерін анықтау;
- Қазақстандағы туризмнің даму тенденциялары мен қазіргі жағдайын талдау;
Экстрималды туризм – көптеген демалу түрінің бір түрі болып есептеледі. Экстрималды туризм түрлері жай туристер ортасында үлкен танымалдылықта болып жүр. Қазіргі заман ағысына ілесу уақыт талабы. Сол орайда елі¬міздің әр саласын жетілдіріп, да¬мытуда түрлі шаралар қолға алы¬нып жатыр. Шаршағанды басуға көмектесетін тек қана жағажайдағы демалу емес, сонымен қатар созылған жүйке-жүйе мен физикалық төзімділікте көмектеседі. Көптен көп адамдар таулардың сұлулығын, шығанақтарды, сарқырамаларды көргісі келеді, таулы өзендерде жүзгісі келеді, тау шаңғысымен немесе жылқымен жүргісі келеді және осы арқылы белсенді туризмге туристер үйрене бастайды. Көп уақытта белсенді туризм табиғатқа немесе спортқа тікелей қатысты болып келеді. Бұл туризм түрінің қазіргі таңда дамуы - оның табиғат сыйлаған жерлерді бастапқы күйінде көру мүмкіншілігінде. Қазіргі таңда адам баласы үшін ол көрген, болған жерлер еш қызық тудырмайды, ал шытырман оқиғаға толы туризм оның көкейінде түрлі қызықты сезімдерді бастан кешуге, адреналинді толығымен алуға мүмкіндік береді және оның көмегімен бұл мәселені оңайлықпен шешуге болады. Дәл осы туризм адамдарға бірталай уақыт бойы таза ауаны, таулы жердің әсемдігін, сулы жердің көріктігін сезінумен демалып, ішкі жан-дүниемен, тұла бойымен ляззат алуды қамтамасыз етеді. Сондықтан қазіргі таңда экстрималды туризмді дамыту мәселелері өзекті болып табылады.
Диплом жұмысының мақсаты экстрималды туризмді дамытуға ықпал етуші іс-шаралар мен принциптерді зерттеу болып табылады.
Диплом жұмысының міндеттері. Мақсатқа жету үшін келесідей міндеттер қойылады:
- Экстрималды туризм түрлерінің жіктелімі мен теориялық анықтамалар беру;
- Белсенді туризмнің тактикалық және классификациялық ерекшеліктерін анықтау;
- Қазақстандағы туризмнің даму тенденциялары мен қазіргі жағдайын талдау;
Пайдаланған әдебиет тізімі
1. «Туризм және өлкетану негіздері»: Оқу құралы / О.Б.Мазбаев, Б.Н.Атейбеков, Б.К.Асубаев. -Алматы: КазҰПУ, 2010.
2. Саяхат жорықтарын ұйымдастыру мен өткізудің жалпы негіздері» /Оқу құралы /- Алматы, 2012 -7б.
3. «Туризмнің белсенді түрлерінің әдіс-тәсілдерінің негіздері» пәні бойынша 050902 «Туризм» мамандығына арналған оқу құралы / С.Аманжолов атындағы шығыс Қазақстан мемлекеттік университеті Экономика және қаржы факультеті «Менеджмент және маркетинг» кафедрасы – Өскемен, 2014.
4. Т. Омаров, П. Филонец, Ю Филонец «Қазақстан көлдері» Алматы «Қазқстан» 2013 жыл
5. Шығыс Қазақстан облысының сайты. www.vko.kz
6. Қазақст Қазақстан Республикасының статистика агенттігі. www.kaz.stat.kz
7. «Қазақстанның көрікті жерлері» Қазақ мемлекет баспасы. Алматы, 2014 ж
8. www.vizitkazahstan.kz Жанар Елдосқызының сапарынан үзінділер
9. www.gloubus.kz
10. Ердаулетов С. Р. «Қазақстан туристский». Алма-Ата. Қайнар. 2012 г.
11. Храбченко В.В. Экологичекий туризм М. Изд-во «Финансы и статическа основа». 2011г.
12. Гужин Г.С. Беликов М.Ю. Клименко Б.В. «Менеджмент в иностранном и внутренном туризме». Календарь: издательство Кубаненского университета 2011 г.
13. Хашимов Т. А. «Религиозные и духовние памятники центральной Азий» Алматы Сага 2013г.
1. «Туризм және өлкетану негіздері»: Оқу құралы / О.Б.Мазбаев, Б.Н.Атейбеков, Б.К.Асубаев. -Алматы: КазҰПУ, 2010.
2. Саяхат жорықтарын ұйымдастыру мен өткізудің жалпы негіздері» /Оқу құралы /- Алматы, 2012 -7б.
3. «Туризмнің белсенді түрлерінің әдіс-тәсілдерінің негіздері» пәні бойынша 050902 «Туризм» мамандығына арналған оқу құралы / С.Аманжолов атындағы шығыс Қазақстан мемлекеттік университеті Экономика және қаржы факультеті «Менеджмент және маркетинг» кафедрасы – Өскемен, 2014.
4. Т. Омаров, П. Филонец, Ю Филонец «Қазақстан көлдері» Алматы «Қазқстан» 2013 жыл
5. Шығыс Қазақстан облысының сайты. www.vko.kz
6. Қазақст Қазақстан Республикасының статистика агенттігі. www.kaz.stat.kz
7. «Қазақстанның көрікті жерлері» Қазақ мемлекет баспасы. Алматы, 2014 ж
8. www.vizitkazahstan.kz Жанар Елдосқызының сапарынан үзінділер
9. www.gloubus.kz
10. Ердаулетов С. Р. «Қазақстан туристский». Алма-Ата. Қайнар. 2012 г.
11. Храбченко В.В. Экологичекий туризм М. Изд-во «Финансы и статическа основа». 2011г.
12. Гужин Г.С. Беликов М.Ю. Клименко Б.В. «Менеджмент в иностранном и внутренном туризме». Календарь: издательство Кубаненского университета 2011 г.
13. Хашимов Т. А. «Религиозные и духовние памятники центральной Азий» Алматы Сага 2013г.
МАЗМҰНЫ
беті
Кіріспе 4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...
1 ЭКСТРИМАЛДЫ ТУРИЗМДІ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Экстрималды туризм түрлерінің теориялық мәні 6
... ... ... ..
1.2 Белсенді туризмнің жіктелу ерекшеліктері 13
... ... ... ... ... ..
2 ҚР-ДАҒЫ ЭКСТРИМАЛДЫ ТУРИЗМНІҢ ЖАҒДАЙЫН БАҒАЛАУ
2.1 Қазақстандағы туризмнің даму динамикасына талдау 28
... ... ...
2.2 ҚР-дағы экстрималды туризмнің ұйымдастырылу жағдайы ... 42
2.3 Қазақстан аймағында экстрималды туризм ресурстарының
дамуын талдау
3 ЭКСТРИМАЛДЫ ТУРИЗМДІ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 ҚР-дағы экстрималды туризмді ұйымдастырудың өзекті 51
мәселелері
3.2 Қазақстан аймағындағы белсенді туризмнің даму мәселелері
және оны шешу жолдары
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 60
... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер 63-64
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Диплом жұмысы тақырыбының өзектілігі. Экстрималды туризмге белсенді
және қызық оқиғалы туризмді жатқызамыз – қызметтің жұмсақ: кемпинг, жаяу
жүру, велосипед тебу, толық жетектегі автомобильмен жүру, табиғатты
зерттеу, салт атты серуендеу, құстарды бақылау, балық және аң аулау; және
қатты түрлерін: каноэда есу, каякпен жүзу, спелеология, тау велосипедін
тебу, қиылысқан жермен шаңғы тебу, альпинизм, парапланеризм, плоттармен
түсу (рафтинг), тауға өрмелеу және джип-сафарилер қоса алғандағы қызмет
түрлері. Аталған өнім бойынша Қазақстанға туристік келуді генерациялайтын
елдерге Қазақстан, Ресей Федерациясы, Еуропа жатады.
Экстрималды туризм – көптеген демалу түрінің бір түрі болып
есептеледі. Экстрималды туризм түрлері жай туристер ортасында үлкен
танымалдылықта болып жүр. Қазіргі заман ағысына ілесу уақыт талабы. Сол
орайда еліміздің әр саласын жетілдіріп, дамытуда түрлі шаралар қолға алынып
жатыр. Шаршағанды басуға көмектесетін тек қана жағажайдағы демалу емес,
сонымен қатар созылған жүйке-жүйе мен физикалық төзімділікте көмектеседі.
Көптен көп адамдар таулардың сұлулығын, шығанақтарды, сарқырамаларды
көргісі келеді, таулы өзендерде жүзгісі келеді, тау шаңғысымен немесе
жылқымен жүргісі келеді және осы арқылы белсенді туризмге туристер үйрене
бастайды. Көп уақытта белсенді туризм табиғатқа немесе спортқа тікелей
қатысты болып келеді. Бұл туризм түрінің қазіргі таңда дамуы - оның
табиғат сыйлаған жерлерді бастапқы күйінде көру мүмкіншілігінде. Қазіргі
таңда адам баласы үшін ол көрген, болған жерлер еш қызық тудырмайды, ал
шытырман оқиғаға толы туризм оның көкейінде түрлі қызықты сезімдерді бастан
кешуге, адреналинді толығымен алуға мүмкіндік береді және оның көмегімен
бұл мәселені оңайлықпен шешуге болады. Дәл осы туризм адамдарға бірталай
уақыт бойы таза ауаны, таулы жердің әсемдігін, сулы жердің көріктігін
сезінумен демалып, ішкі жан-дүниемен, тұла бойымен ляззат алуды қамтамасыз
етеді. Сондықтан қазіргі таңда экстрималды туризмді дамыту мәселелері
өзекті болып табылады.
Диплом жұмысының мақсаты экстрималды туризмді дамытуға ықпал етуші іс-
шаралар мен принциптерді зерттеу болып табылады.
Диплом жұмысының міндеттері. Мақсатқа жету үшін келесідей міндеттер
қойылады:
- Экстрималды туризм түрлерінің жіктелімі мен теориялық анықтамалар
беру;
- Белсенді туризмнің тактикалық және классификациялық
ерекшеліктерін анықтау;
- Қазақстандағы туризмнің даму тенденциялары мен қазіргі жағдайын
талдау;
- ҚР-дағы экстрималды туризмнің даму жағдайы мен өзекті мәселелерін
ашықтау;
- ҚР-дағы экстрималды туризмнің даму бағыттары мен перспективалық
жобалар ұсыну.
Зерттеу пәні болып экстрималды туризмді дамытудағы концептуалды
шешімдер және негізгі принциптер әзірлемесі болып табылды.
Зерттеу нысаны ретінде Қазақстан Республикасындағы экстрималды туризм
жіктеліміндегі шытырман-оқиғалы туризм түрлері таңдалды.
Зерттеудің ақпараттық және ғылыми әдістемелік базасы. Диплом жұмысында
шетел және Қазақстан мемлекетінің ғылыми кітаптары, диссертациялар
пайдаланылды. Сонымен қатар, Н.Назарбаевтың бекітуімен туризм мәселесі 2010-
2014 жылдарға арналған үдемелі индустриялық-инновациялық даму бағдарламасы,
ҚР Туризм және Спорт Министрлігінің сайты, Шығыс Қазақстан облысының
сайтынан ғаламторлық мағлұматтар алынды. Дипломдық жұмысты жазу барысында
жергілікті жер газеттері материалдары, мерзімді ғылыми баспа материалдары
енгізілді, ғаламтор сайттарының мағлұматтары және осыған қатысты т.б.
деректер алынады. Жиыны 66 әдебиет пайдаланып жазылған бұл дипломдық жұмыс
жиналған материалдарды жан-жақты өңдеу, талдау арқылы құрастырылды.
Жұмыстың теориялық маңызы мен ғылыми жаңалығы. Дипломдық жұмысты жазу
барысында көптеген iзденулерге тура келдi. Жаңа көзқарас, ойлар, түсініктер
қалыптасты. Бүгiн Қазақстан жеке бөлiктерi жөнiндегi әдебиет пен оқу
құралдарына мұқтаж болып отырған кезде, бұл дипломдық жұмысты облыстың
туристiк кәсіпорындары, жоғары және орта оқу орындарының оқытушыларына,
студенттерге және жоғары сынып оқушыларына пайдалануға болады. Дипломдық
жұмыстың келешекте пайдасы мол және ол жалғасын табады деген ойдамын.
Жұмыстың көлемі мен құрылымы бітіру жұмысының мақсаттары мен
міндеттеріне сәйкес келді. Жұмыс кіріспеден, негізгі бөлімнен, қортындыдан
және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Негізгі бөлім үш тараудан,
оның ішінде әрқайсысы үш бөлімнен тұрады. Жалпы жұмыстың көлемі 65 бет.
Пайдаланылған әдебиеттер, барлық дерлік әдебиет атаулары және ғаламтор
желісінің сайттары.
Қорытындыда, Қазақстан Республикасындағы экстрималды туризмнің қазіргі
жай күін талдау барысында нақты түйіндемелерге тұжырым жасалынды.
1. ЭКСТРИМАЛДЫ ТУРИЗМДІ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Экстрималды туризм түрлерінің теориялық мәні
Экстрималды туризмді шытырман оқиғаға толы туризм түрі ретінде
қарастырсақ болады. Бұл туризм түрінің қазіргі таңда дамуы - оның табиғат
сыйлаған жерлерді бастапқы күйінде көру мүмкіншілігінде. Қазіргі таңда адам
баласы үшін ол көрген, болған жерлер еш қызық тудырмайды, ал шытырман
оқиғаға толы туризм оның көкейінде түрлі қызықты сезімдерді бастан кешуге,
адреналинді толығымен алуға мүмкіндік береді және оның көмегімен бұл
мәселені оңайлықпен шешуге болады. Дәл осы туризм адамдарға бірталай уақыт
бойы таза ауаны, таулы жердің әсемдігін, сулы жердің көріктігін сезінумен
демалып, ішкі жан-дүниемен, тұла бойымен ляззат алуды қамтамасыз етеді.
Экстрималды туризм түрлерінің жіктелімін қарастыра отырып, оларға
теориялық анықтама беретін болсақ, төменде келтірген туризм түрлеріне
нақтырақ және толығырақ тоқтап өтуге болады.
Тау шаңғысы спорты – арнайы шаңғыда таудан түсуді қамтитын спорт түрі,
сондай-ақ бүкіл дүние жүзіндегі миллиондаған адамдардың арасында кеңінен
таралған белсенді демалу түрі.
Тәртіп: таудан шапшаң түсу Даунхилл, супер-гигант, ірі гигант
слалом, слалом, таушаңғы комбинациясы, могул, ски-кросс, телемаркинг,
фрирайд, фристайл, спид-скиинг, ньюскул, alpine Masters (тау шаңғысы
спортының әуесқойлары мен ардагерлері үшін арналған жарыстар) [1].
Су туризмі –белгілі бір су объектілері (өзендер, көл жағалары)
бойынша ұйымдастырылып өткізілетін,арнайы (қайықтар, салдар т.б.) жүзу
құралдары бар жорықтарды ұйымдастыруға байланысты іс-әрекеттер.Су
туризмінде қолданатын жүзу құралдары әр түрлі (байдаркалар,балон
қайықтар,кильді қайықтар,катамарандар,тегіс табанды қайықтар т.б.) су
жорықтары бойынша кездесетін кедергілер де ерекше ( желдер,толқындар,
сарқырамалар т.б.). Су саяхаттарының туризмнің басқа түрлері алдында
артылықшылықтары бар. Су туризмі палатканың салмағымен де,көлемімен де
қысылмайды,ол өзімен бірге киім, балықтар аулау құралдарын, итін, көбірек
азық-түлік алады. Су туризмі спорттық туризмінің бір түрі болып табылады,
ол су бетінде болатын арнайы маршруттық кедергілерді өтуді қамтиды. Ол да
белгілі бір кедергілерден өтуді қарастырады. Су туризмі өзге де спорттық
туризм түрлері сияқты дәрежелерді қамтиды. Ол дәрежесі бар және дәрежесіз
деген екі топқа ажыратылады. Мысалыға, 1-ден 6-ға жейінгі дәреже түрі
болса, 6-сы ең қиыны болып табылады. Су туризмі белгілі бір түрлерге
бөлінеді: каякинг, рафтинг, желкенді қайық көмегімен және өзендерге сплав
жасау. Аса қиын емес су жорықтары қарапайым үрлегіш қайық арқылы жүзеге
асырылады. Су туризмімен айналысу үшін үрленгіш, ағаш дуалынан жасалған
қайықтар қолданылады. Сонымен қатар, коммерциялық түрде сплав жасау үшін
рафт жиі пайдаланады [2].
Су туризмі жорыққа шыққан адамнан көп төзімділікті қажет етпейді,
бірақ саяхатшылардың жүзе білетін қайықты дұрыс бағыттап, ескек есе алатын
болуы міндетті. Қайықты бастапқы орнына апарып қою немесе ағаштарды
байланыстырып, жүзуге дайындау тәрізді жұмыстар су саяхатының дамуын
біршама шектейтіндей. Сумен саяхат өзіңмен бірге көп жүк алуға мүмкіндік
береді, дене жүгін азайтады, саяхатшы дүниетанымын тарылтып, өзен
жағалауларымен тұйықтайды. Сумен күндіз саяхат жасағанда ең бастысы ағыс
жылдамдығына өзен бойындағы қатты жыныстар шоғырымен өзен қайранының терең,
таяздығына байланысты 0 шақырымнан 80 шақырымға дейінгі қашықтыққа бара
аласыз. Біздің елімізде кездесетін көптеген өзен бойындағы қатты жыныстар
шоғырының күрделі де қауіпті болатыны мәлім, олар жағаларды жиі жағалап
жүруге, қайықтарды сүйреп, жүктерді тасымалдауға мәжбүр етеді.
Су саяхаттарының маршруттары жолың күрделілігіне,ондағы бөгет-
кедергілердің сипатына және ондағы қиыншылықты жеңіп өтуіне байланысты бес
дәрежеге бөлінеді. 1-ші дәрежеліге туристердің жеңіл өтуіне болатын
кедергілері ғана бар ақырын ағыстағы жазықты өзендер жатады. 2-ші дәрежелі
күрделілікке ағысы тез ағатын таулы,орманды өзендер тән. 3-ші дәрежелі
саяхаттарға күрделірек бөгеттері бар өзендер мен көлдер бойынша маршруттар
енгізіледі. 4-ші және 5-ші дәрежелі маршруттағы саяхаттар анық көрінетін
спорттық сипатта келеді, бұндай саяхат әдістемесі арнайы жетекшілікпен
болады [3].
Құрылуы бойынша су саяхаттарының маршруттары мынадай болады:
1) бір немесе бірнеше өзендер ағысы бойынша төмен қарай жүзу;
2) көл немесе су қоймаларын басып өтетін өзендердің ағысы бойынша төмен
қарай жүзу;
3) жарты дөңгелекті маршрут – бұнда маршруттың бастапқы немесе дөңгелекті
келетін бөлігін ағысқа қарсы жеңіп өтеді. Егер жарты дөңгелектің басы және
соңы құрғақ жолмен біріксе,бұндай маршрут айналмалы (кругосветка) деп
аталады;
4) топтың бір өзеннен басқаға қайықтары мен жүктерімен ауысып жүруі;
5) аралас типті маршрут. Маршрутты бастайтын немесе аяқтайтын су
плоттарымен бірге болатын жаяу-су саяхаттары ең әйгілі;
6) цептік маршрут – бірнеше кезеңге бөлінген қандай да бір су жолы бойынша
өтеді.Маршруттарын аяқтай отырып, топ қайықтарын сақтауға
қалдырады,өздерінің саяхаттарын келесі каникулдық мерзімде жалғастырады;
7) цептік маршрутта бірнеше топтың арасында қайықтарды қолдануды бөле және
кезеңдерді өту кезектілігін бекіте отырып,оны эстафеттіге айналдыруға
болады [4].
Су туризміндегі жеке жабдықтар
Су туризмінде жеке жабдықтарға рюкзак, гидроқап, спальник, төсеніш,
гигиеналық жабдықтар, жеке тасу заттары, құтқару күртешелері, каска т.б.
жатады. Егер туристік немесе спорттық жорықтар каякта өтетін болса, каяк
жеке жабдық болып табылады. Өз кезегінде мынадай қайықтар, рафттар,
катамарандар, плоттар немесе бубельдер қоғамдық жабдықтарға жатады.
Белсенді туризмнің ең күрделі түрлерінің бірі – шаңғы туризмі. Ол
елімізде жыл өткен сайын кең қанат жайып, дамып келеді. Шаңғы және таулы
аймақтғы шаңғы тебу тәсілін жіті меңгеру қажеттігі, жұқа, қалың қарларда
жүрудің қиындығы кейбір қауіптің бары (температураның төмендігі, боран және
т.б.) саяхатқа қатысушыларға дене тәрбиесі мәдениеті талаптарын арттыруды
жүктейді. Шаңғымен саяхат жорығы кей қиындықтарға қарамастан өзінің
қайталанбас тамашалығымен есте қалып, оған қатысушылардың дене құрылысын
шынықтыруда зор маңызға ие болады. Шаңғы туризмі қыс кезінде,белгілі бір
қар жамылғысының қалыңдығына байланысты өткізілетін, өзіндік
ерекшеліктеріне байланысты құрал-жабдықтары (примус, пеш, шаңғы т.б.) және
қонақ жайлары (бивуак, қар үйшіктері, тұрғын мекен жайлар т.б.) бар
жорықтарға байланысты жұмыстар тобы. Климаттың, ауа-райының әр түрлі
жағдайында жорықтар өткізіледі. Шаңғы туризмі бойынша жорықтар жазық
жерлерде және таулы аудандарда қар жамылғысы тұрақты аймақтарда таралған
[5].
Шаңғы туризміне қатысушылардың басты кедергілері: қар жауып тұрған
кездегі қозғалыс (әсіресе қары борпылдақ, жұмсақ ормандарда), биік, ұйлыға
өскен бұталар, мұзы жақсы қатпаған өзендер, жоғары немесе төмен түсуге
мәжбүр ететін биік қия, жоталар.
Шаңғы жорықтары кезінде қатысушылардың физикалық дайындығы мен жасына
байланысты түсетін күштің сәйкес келу қажеттілігін есте сақтау қажет.
Ересек туристер үшін күндізгі жүру күніне 25-30км құрайды. Бұндай жүруді
жаттыққан топ аса күш жұмсаусыз, үнемі жаттығусыз орындайды, әсіресе,
көпкүнді жорықтарда, бұндай жолды жүру қиын. Мектеп оқушыларымен жорықтарды
ұйымдастыру кезінде дала жағдайында түнеуді жоспарлауға рұқсат етілмейді.
Жаңадан үйреніп жүрген ересек адамдар үшін де бұндай түнеуді
ұйымдастырмаған дұрыс болады [6].
Шаңғы жорығын ұйымдастыру
Шаңғы жорығының ерекшeлігі, біріншіден, қозғалыс құралы ретінде
қолданылады, екіншіден, дене шынықтыру, спорттық құрал түріне жатады.
• Шаңғы жорықтарын ұйымдастырғанда топты екіге бөледі.
1. енді үйренушілер тобы;
2. шаңғыны толық меңгерген адамдар; Бірінші топ үшін шаңғы түрлері
ерекшелік қолдану тәсілдері керергілерден өту таулы аймаққа арналған түрі
болады. Шаңғышылардың аяқты бекіту орындары әр түрлі болып келеді:арнайы
ботинкалармен шығатын шаңғылар, тек бекіту орны бар шаңғылар бар. Шаңғы
жорықтарының танымдық ерекшелігі сол,ол кез-келген жастағы адамдарға
ұйымдастырылуы мүмкін.
• Шаңғы трассаларын 3-ке бөліп қарастыруға болады:
Тау жолы
1.Үйренуші мен балаларға арналған;
2.Әуесқойларға арналған;
3.Спорт шеберлеріне арналған.
Шаңғы жорығындағы кедергілер
Шаңғы жорығында өзіне тән табиғи кедергілер жіктеледі. Осындай
кедергілерге жарлар мен жыралар, шұңқырлар мен шұңғымалар, тастар мен
жартастар, өсімдіктер дүниесі, қураған ағаштар және құрылыс қалдықтары.
Шаңғымен қозғалу кезінде кездескен кедергілерден өтудің әр түрлі тәсілдері
бар. Бұл тәсілдерді шаңғышы толық меңгеруі қажет. Ал, шаңғы қозғалысы дене
қимылына тәуелді. Сондықтан шаңғы жорығы дене тәрбиесін қажет етеді.
Өйткені шаңғыда бұрылу, тежелу, қозғалысқа келтіру дене қозғалысы арқылы
жүзеге асырылады. Шаңғыға тұрғаннан кейін оны қозғалысқа келтіру, шаңғы
таяқшасының көмегімен адымдап жүру, сырғанау тәсілі пайда болады, ал
шаңғымен жүру дене нің толық бұрылуымен ерекшеленеді. Шаңғымен
шұңғымалардан және бөренелерден өту кезінде салмақ шаңғының ортасына
түседі. Шаңғымен беткейге көтерілудің әр түрлі тәсілдері бар. Бұл беткейдің
көлбеулігіне байланысты. Егер беткей 15-20 градус шамасында болатын болса,
оған таяқша көмегімен адымдап, жылжып көтерілуге болады. 20-30 градус
шамасындағы биікке жартылай демалып, одан рі мүмкін болмаған жағдайда
шаңғыны шешу керек. Шаңғы жорықтары қыс айларында адамдарды ынталандыратын
жорық түрі болған соң, оның ұйымдастырушылық тәсіліне көп мән беріледі [7].
Шаңғы туризмінің тактикасының маңызды элементтері
• Шаңғы туризмінің тактикасының маңызды элементтері қатарына:
- маршруттың дұрыс түрін таңдау;
- сол маршрут бойынша болатын қиын жол учаскелерін бөліп, қарастыру;
- жорықты жүріп өту графигін құрастыру және де қиын учаскелерді қауіпсіз
түрде өту үшін таңдаулы уақытты таңдау;
- лавина болатын жерлер мен қауіпті, экстремальды жерлерді өту барысында
коллективті жұмысты ұйымдастыру.
Дәстүрлі жорықтармен қатар (ақпан, наурыз және сәуірдің басы), күзгі
және көктемгі маусымаралық жорықтар (елдің солтүстік аудандарындағы
маршруттарға сәйкес), сонымен қатар поляр түні (Полярлы маршруттар бойынша)
ұйымдастырылады. Мұндай жорықтар барысында туристер өте жақсы деңгейдегі
дайындықта болулары қажет.
Альпинизм — спорттың тауға, шыңға жаяу жүріп, өрмелеп көтерілу түрі.
Атауы Еуропа құрлығындағы Альпі тауынан шыққан. Алғаш 1786 жылы
швейцарлық Мишель-Габриэль Паккар мен Жак Бальма Альпі тауындағы Монблан
шыңына (биіктігі 4807 м) көтерілді. Қазақстанда альпинизмнің дамуы 20
ғасырдың 30-жылдарынан басталады. Тұңғыш рет 1930 жылы 17 шілдеде
қазақстандық альпинистер Іле Алатауының Кіші Алматы шыңына (4376 м)
көтерілді. Еліміздің альпинистері 1982 жылы КСРО командасы құрамында
Эверест шыңына (8848 м) шықты. Ал 1991 жылы альпинист Қазыбек Уәлиевтің
жетекшілігімен Қазақстан альпинистері Гималайдағы Дхаулагири (8176 м) шыңын
бағындырды [8].
Монблан шыңы.
Альпинизм - 1) биік тау шыңдарына шығумен байланысты спорт түрі;
2) биік таулық туризм. Альпинизмнің тәсілдері мен техникасы биік таулы
аудандарда географиялық зерттеулер жүргізгенде, құрылыстар салған кезде
және тағы да басқалары қолданылады.
3). Судағы туризм:
• Виндсерфинг (парустық тақтада жүзу);
• Судағы шаңғы;
• Вейкбординг;
• Кайтинг;
• Каякинг;
• Рафтинг [9].
Судағы туризмнің соңғы екі түрі өте экстремальді және қауіпті, себебі бұлар
таудағы өзендерде болады.
4). Экзотикалық туризм:
• Ғарыштағы туризм;
• Джайлоо-туризм;
• Солтүстік және Оңтүстік полюстегі туризм және басқа да экстремальды
орындарда.
Ғарыш— Ғаламның астрономиялы анықтамасының синонимі. Кейде Ғарыш
ұғымына Жер және оның атмосферасы енбей қалады. Ғарыш "Жер төңірегіндегі"
кеңістікті қамтитын жақын Ғарыш және жұлдыздар мен галактикалар, т.б.
кеңістігін қамтитын алыс Ғарыш болып ажыратылады. ғарыш алаңы, космодром —
ғарыштық аппараттарды (ҒА) құрастыруға, сынауға және ұшыруға арналған
ғимараттар мен техникалық құралдар орналасқан жер. Ғарыш алаңының басты
нысандарына: технологиялық позиция, старттық жөне командалық өлшеу кешен-
дері жатады. Әр нысан күрделі жабдықтар кешені мен олар орналасқан
күрылыстардан тұрады. Ғарыш алаңының жабдыктары арнайы технологиялық және
жалпы технологиялық жабдықтарға ажыратылады. Ракета тасыгыш (РТ) пен
ғарыштык аппаратты (ҒА) тасымалдауға, күрастыруға, сынауға, үшыру жүйесіне
орнатуға, жанар май қүйып, үшұға дайындайтын және үшұды басқаратын
жабдықтар арнайы технологиялық жабдықтарға жатады. Ал электр энергиясын
беретін, жарықгандыру, жылыту, желдету, өрт сөндіру, гермети-каландыру,
байланыс жүйесі, сумен жабдықтау, лифт, қашықтан автоматты басқару жүйелері
жалпы техникалық жабдықтар тобына енеді. Техникалық позиция жалпы техника
арнайы технологиялық жабдықтар орналасқан және РТ мен ҒА-ны тасымаддап
әкелуге арналған жолы бар алаңнан, оларды қабылдауға, сақтауға,
құрастыруға, сынауға арналған кешеннен түрады. Сонымен қатар қүрастыру-
сынау корпусы, қосалқы трансформатор стансасы, қызмет үйлері, т.б. болады.
Старттық кешен ҒА-ны старттық алаңға жеткізуге, үшырғыш жүйеге орнату,
сынау, жанар май қүю, ұшатын бағытқа бағдарлау және үшыру процестерін іске
асыратын арнайы технологиялық және жалпы техникалық жабдықтар орналасқан
кешеннен және алаңнан қүралады. Старттық кешендегі арнайы технологиялық
жабдықтар жылжымалы немесе орнықты болып бөлінеді. Орнықты старттық кешен
қүрамында үшыру қүрылыстары, жайқайтарғыш жүйе, жылжымалы мүнара қозғалатын
рельстік жол, командалық пункт, РТ-ға жанар май қүю жабдықтары,
трансформатор стансасы, тоңазытқыш қондырғысы, градирня және бүркуіш
бассейн, өрт сөндіруге арналған су резервуары, әкімшілік және қызмет
үйлері, т.б. болады. Командалық өлшеу кешені РТ-ның траекториясын аныктау,
ҒА бортындағы қызмет жүйелерін іске қосу бүйрыкгарын беру, телеметриялык.
ақпарат қабылдау, ғарышкерлермен байланыс жасау, теледидарлық кескін
кабылдау және оны теледидарлық жүйемен тарату жұмыстарын орындайды.
Сонымен катар ол траекториялық өлшеулерді үйлестіру-есептеу орталығына
беріп отырады. Командалық өлшеу кешенінің күрамында радио-телеметриялық
стансасы, радиоқабылдағыш және таратқыш кұрылғылар, антенналык.
қондырғылар, кабыдданған ақпараттарды автоматты түрде өңдейтін
компьютерлер, уақыт қызметі, байланыс қүралдары, т.б. болады. Дүние
жүзіндегі аса ірі ғарыш алаңдары Қазакстанда (Байқоңыр) және АҚШ-та (Шығыс
сынақ полигоны, Флорида штаты) орналасқан. Байқоңыр Ғарыштардың ең
алғашқысы. Оның жасанды серігі (4.10. 1957) және дүние жүзіндегі түнғыш
ғарышкер Ю.А. Гагарин (12.4.1961) ғарышқа үшты. Ғарыштық аппараттар, сондай-
ақ Капустин Яр, Плесецк (Ресей), Батыс сы-нақ полигоны, Уоллопс, Атлантис
(АҚШ), Куру (Франция), Утиноура, Танегасима (Жапония), Чанчэнцзе (ҚХР), Сан-
Марко (Италия), Шри-харикота (Үндістан) Ғ. а-тарынан да үшырылады. С.
Сүйменбаев ғарышкер, астронавт, космонавт ғарышқа ұшу кезінде ғарыштық
техниканы сынақтан еткізетін әрі оны пайдаланатын адам; адамның ғарышқа
ұшуынан кейін (1961) пайда болған мамандық. Алғашқы Ғарышкелер әскери
үшкыштар мен ұшқыш-сынактар қатарынан таңдалып алынды. Өйткені ғарышқа
ұшуға кажетті қасиеттер (үшу шеберлігінің жоғары деңгейде болуы, апатқа
үшырау жағдайында жылдам шешім кдбылдауы, шу, діріл, үдеу, т.б. әр түрлі
факторларға төзімді болуы, бақылау жүмыстарын жүргізіп, оны қорытындылай
білуі, т.б.) осындай мамандықка лайықты еді. Кейінірек КСРО-да да, АК-та да
ғарыштык кеме экипажына қажетті арнайы білімі бар инженерлер мен ғалымдарды
қоса бастады. Ғарышкерлерді дайындау ісі КСРО-да 1960 ж., АКДІ-та
"Меркурий" ғарыштық кемесінде үшуға арналып 1959 ж., ал "Джемини" мен
"Аполло" ғарыштык, кемелеріне арналып 1962 ж. жүргізіле басталды. Түңғыш
ғарышкер Ю.А. Гагариннен (1961) бастап ға-рышқа 300-ден астам адам ұшты.
Олардың ішінде қазак, Ғарышкерлері де Т.О. Әубөкіров (1991), Т.А. Мүсабаев
та бар (1994, 1998, 2001) [10].
Жаяу туризм – күрделі емес таулы және жазық жерлерде өткізілетін
туристік жорықтар. Халықтық топтар арасында ең көп тараған белсенді туризм
түрі болып есептеледі: арнайы көлікті қажет етпейді, кез- келген аумақ
бойынша жорықтар ұйымдастыруға болады. Қарапайым жаяу жорықтар кез келген
ауданда (туған өлкеде) отпуск және демалыс күндерінде өткізілуі мүмкін.
Жаяу туризм - спорттық туризмнің бір түрі болып табылады. Оның негізгі
мақсаты ретінде маршрут бойынша белгілі бір аймақтан өту болып табылады
[11].
Спелеотуризм – үңгірлерде, әр түрлі жер бедерінің күрделі лабиринттер
жағдайында өтетін, үңгірлердегі төменгі температура мен жоғары салыстырмалы
ылғалдылық жағдайындағы, табиғи жорықтың болуымен сипатталатын жұмыстарды
ұйымдастыру. Кейбір үңгірлер түбінде жер асты көлдері мен жер үсті өзендері
болады. Үңгірлер вертикальды және горизантальды болуы мүмкін. Өз бойында
тау және су туризмі техникасы элементтері мен құрал-жабдықтарын
біріктіреді. Сондықтан арнайы дайындықты талап етеді. Алынып жүрілетін
құралдар да ерекше (фонарь, примус, рация, барометр т.б.) [12].
Спелеотуризм бойынша маршруттар 2 бөлімнен: жер үсті маршруты, яғни
үңгірге дейінгі жүру маршруты және жер асты маршрутынан тұрады.Көп жағдайда
үңгір аймағында базалық лагерьлер құрылады.
Спелеотуризм ерекшеліктері
Спелеотуризм саяхаты өзіндік ерекшеліктерге ие.
Бірінші ерекшелігі – күндізгі жарықтың болмауы. Жер асты саяхатының ең
басты қауіптілігі - қараңғылық. Жарық жоқ жерде қозғалу, бағытты бағдарлау
қиындай түсетіні белгілі. Соның салдарынан шұңқырға немесе құдыққа құлап
түсуге де болады. Мұндайға ұшырамау үшін саяхатшылар жарық сыйлар
құралдарды өздерімен бірге алып жүрулері керек.
Екіншіден, үлкен үңгірлер ішке енетін жол тараптарының көптігімен
күрделі, онда адаспай көздеген орынға жету тәжірибелі бастаушының өзіне де
қиын соғуы мүмкін.Үңгірлер қираған кезде жоғарыдан және қабырғалардан
еденге тас сылықтарының құлайтыны бар. Кейде олар сәл дірілдеп,тіпті қатты
дауыстың өзінен-ақ үгітіледі. Жерасты саяхаты кезінде адамды тұншықтырар
немесе жарылыс туғызар газдардың жиналып қалғанын кездестіруге болады.
Жалпы үңгірлер сол жердің үстіндегі климатқа ұқсамайтын өзіндік климатқа ие
[13].
Үңгірге түскен әрбір саяхатшы альпинистік тәсіл негіздерін, шыңға шығу
әдістеріе игеріп, мұзды еңістерден аман өтуі, жүргенде қауіпсіздік
ерекшеліктерін, т.б. сақтауы тиіс. Жерасты саяхатына және де онымен
байланысты кездесетін қиындықтар әркімнен батылдықты, тапқырлықты,
төзімділікті, тез әрі жақсы қағып алушылықты,денсаулығының мықты болуын
талап етеді. Жерасты саяхатына кетіп бара жатып үңгірлердің қауіпті
екендігін бір сәтке де ұмытуға болмайды. Ең алдымен біреу бақытсыздық
жағдайға ұшырап қалса, оған қалай сырттай көмек көрсетудің шаралары, сондай-
ақ саяхатшылардың үңгірден қашан оралатыны туралы күнібүгін бақылау мерзімі
белгіленуі керек.
Спелеотуризмнің негізгі ерекщеліктері: жер асты маршруттардың
қиындығы, ол үңгірлердің рельефінің сан қилылығымен (жер асты сулары,
кішкентай жолдар, құдықтар және т.б.); ауа дымқылдылығы көрсеткішінің
жоғары деңгейімен (100%-ға дейін) бұл өте төмен температурамен қоса,
жарықтың болмауымен байланысты болады. Спелеотуризм адамнана аса көп күшті,
төзімділікті, ұшқырлықты, жер астында еркін қозғалу және өмір сүру
қабілетімен, жақсы жүзу және су астында жүзу (кейде аквалагпен жүзу қажет
олған жағдайда), шыңға өрмелеу қасиетінің болуын қажетсінеді. Маршрут
әдетте 2 бөліктен тұрады:жер асты және жер үсті. 1-ші бөлікті өту қиындығы
мен талаптары ( жаяу, шаңғымен, қайық үстінде немесе өзге тәсіл арқылы),
сонымен қатар ұзақтылығы үңгірдің орналасу жерінен, оның тұрғын аудандардан
арақашықтығымен, жорықтар қиныдығымен, жыл мезгілімен және т.б. байланысты
болады. Екінші бөлік қинышылығы үңгірдегі ауа жағдайымен және ұзақтылығымен
байланысты болады. Арнайы дайындық пен техникалық құралдарды қажет ететін
үңгілер 9 қиындық дәрежесіне бөлінеді: 1, 2А, 2Б, 3А, 3Б, 4А, 4Б, 5А, 5Б.
Үңгірдің қиындық дәрежесін аңықтаудың негізгі критерийі болып оның
ұзақтылығы, қиындығы және маршрут барысында кездесетін кедергілер көлемі
болып табылады. Кедергілер ретінде құдықтар және кішкене тар жолдар болып
келеді. Сонымен қатар, су және қар күйіндегі кедергілер де кездесіп жатады
[14].
Спелеотуристік іс-шаралар
Спелеомектептер
Кеңес одағы кезінде спелеотуристер тұру орны бойынша ұсынылатын арнайы
лагерьлерде оқытылып, ал кейін үңгір аудандарындағы спелеолагерьлерде оқуын
жалғастырған еді.
Спелеоэкспедициялар
Спелеоэкспедициялар бірнеше үңгірлерді көрумен, бір танымал үңгірді
көрумен немесе жаңадан ашылған үңгірлерді зерттеумен байланысты
ұйымдастырылуы мүмкін. Спелеоэкспедициялар сонымен қатар, үңгірлер
орналасқан аймақтар, саябақтар территориясында жалғасуы мүмкін. Ол үшін тек
администрациядан рұқсат алу қажет болады [15].
Спелеотуризм КСРО-да
Спелеотуризм КСРО-да 60 ж. басында, Крым, Урал, Красноярск аймақтырмен
бірдей уақытта пайда болды. 70 ж. басында Мәскеудің өзінде-ақ 10-ға жуық
ресми спелеологиялық ұжымдар жұмыс істеді: 50 адамдай туристер клубының
мүшесі болды ( оны "қалалық секция" деп атаған), осындай шамалы топтар
Мәскеу мемлекеттік университетінде (МГУ) болды, қалған кішігірім топтар
өзге көптеген жоғарғы оқу орындарында өз қызметін атқарды.
Классификацияланған туристік саяхат түсінігін қарастыру үшін оны
құрайтын бөліктерді түсініп алу қажет класс сөзі көп мағынасы бар,
дегенмен біздің қарастырып отырған жағдайымызда класс деп біз түрлі
классификациядағы бөлінулерді, разрядтар және категорияларды айтамыз.
Классификация астарында ішкі бағынған түсінік, объекттің логикалық жүйесі
ретінде түсіндіріледі [16].
1.2 Белсенді туризмнің жіктелу ерекшеліктері
Белсенді туризм – көптеген демалу түрінің бір түрі болып есептеледі.
Белсенді туризм түрлері жай туристер ортасында үлкен танымалдылықта болып
жүр. Шаршағанды басуға көмектесетін тек қана жағажайдағы демалу емес,
сонымен қатар созылған жүйке-жүйе мен физикалық төзімділікте көмектеседі.
Көптен көп адамдар таулардың сұлулығын, шығанақтарды, сарқырамаларды
көргісі келеді, таулы өзендерде жүзгісі келеді, тау шаңғысымен немесе
жылқымен жүргісі келеді және осы арқылы белсенді туризмге туристер үйрене
бастайды. Көп уақытта белсенді туризм табиғатқа немесе спортқа тікелей
қатысты болып келеді. Белсенді туризм және табиғатта демалу – табиғатқа
жақын белсенді туризмнің түрі – қазіргі уақытта танымал экологиялық
туризмімен ортақ жақтары бар. Себебі, жайлылықтан бас тартады және
табиғатта көлікті қолданудан. Белсенді туризм бұл шаңғы, ат, велосипедті
пайдалану арқылы пайда болған туризм түрі болып табылады. Жалпы алғанда
белсенді туризмнің екі негізгі түрі бар: активті дәне пассивті белсенді
туризм. Бұлай болып бөлінуі саяхаттау жаяу демалу барысында қолданылатын
құралдардың түріне, олардың болу-болмауына байланысты болып келеді.
Қарапайым туризм түрі: экскурсиялық туризмімен, қонақүй туризмімен
және т.б. туризм түрлерімен қатар, ерекше танымал болып келе жатқан –
белсенді туризм болып табылады. Көптеген адамдар ауасы тар қаладан шығуға
көптеген күш жұмсайды және кішкене уақытқа ғана табиғи табиғаттың
сұлулығына және ғажайыптылығына ауысқысы келеді. Және белсенді туризм,
қазіргі уақытта қарқынды дамып келе жатқан, осы амалды орындауға дайын
болып саналады.
Белсенді туризмнің алуан түрлілігіне біз таң қаламыз. Себебі, қазіргі
уақытта белсенді туризмнің мынандай түрлері бар:
• Жердегі туризм;
• Таудағы туризм;
• Судағы туризм;
• Экзотикалық туризм [17].
Белсенді туризм: Рафтинг
Рафтинг – таудағы өзен бойымен жүзу. Рафтинг – бұл белсенді адамдарға
арналған өзендердегі эмоциялық демалу. Таулы өзендер, таулы шығанақтардан
аққанда, көп уақытта кедергілерден өтеді. Үрленген қайықтарда өзеннің қиын
ауданынан өткенде, туристер өте күшті адреналин инъекциясын алады, оған
қоса естен кетпес таулы пейзаждарды, живоспистік каньондарды және алау
қасындағы кешті алады. Өзен бойындағы белсенді демалу – бұл өмір бойы естен
кетпес сезімдер.
Белсенді туризм: Тау шаңғы базасындағы демалу
Тау шаңғысы және сноуборд – белсенді туризм түрінің ең ескі және
танымал түрінің бірі. Көп жыл өтсе де тау шаңғысында сырғанайтын адамдар
саны азайған жоқ, керісінше көбейді. Дұрыс сырғанауды үйретуді көбіне
жергілікті базадағы инструкторлар үйретеді. Тау шаңғысы базасында уақытша
тау шаңғысы құрал-жабдықтарын алуға болады.
Белсенді туризм: Авто-жаяу турлар
Көліктің болуы саяхатты қызықты және танымды қылады: себебі жаяу жүріс
пен ауысуды қосқанда, қысқа уақытта ғана көптеген нәрсені көруге болады.
Сол уақытта, көліктің болуы – бұл саяхаттаудың жеңіл түрі, өзінді ауыр
жүктермен қинамайсын. Ең бастысы – жаңа адамдармен танысу қуанышы, жандар
бойынша жақын.
Белсенді туризм: Аэротуризм
Аэротуризм тікұшақ және ұшақ бойынша экскурсияларды өзіне қосады,
авиасаяхаттау жер шары бойынша шет жақтағы нүктелерге, әскери ұшақтармен
күрделі пилотаж жасау арқылы ұшу, параплан мен мотопарапланда ұшу,
дельтапланда және де үрленген шарда. Аэротуризмге парашютпен секіруді
жатқызуғада болады.
Белсенді туризм классификациясы
Белсенді туризмнің біз ойламағанда түрлері бар екен. Белсенді туризм
классификациясына жақынырақ келетін болсақ, келесідей болады:
1). Белсенді туризмнің жердегі түрі:
• Жаяу туризм немесе треккинг;
• Спелеотуризм (үңгір ішіндегі саяхат);
• Спелестология (қолмен жасалған жер асты жерлермен саяхат);
• Велотуризм;
• Маунтинбайкинг.
2). Таудағы туризм:
• Альпинизм (техникалық және физикалық дайындықты қажет етеді);
• Таулы шаңғы және сноуборд [18].
Маршрутты ең алдымен топтағы әрбір қатысушының күші мен нақты
тәжірибесіне, жорыққа сай келетін жабдықтардың болуы және жорық алдында
жаттығулар өткізу мүмкіндігіне негізделіп таңдалуы қажет. Әсіресе
маршруттың қиын әр түрлі бөліктерін (асулар, тасты және тасқын қаупі бар,
өзендер арқылы асулар, үлкен биіктіктегі орындар, азимутты,
қоныстанылмаған, қиын бағыт алынатын) бөліп көрсету және оларды жеңіп
өтудің толық жоспарын құру керек. Күндізгі жүру километражын есептеу орташа
бүкіл маршрутқа есептелетіп жүргізіледі, ол маршруттың жеке бөліктерінің
техникалық күрделіліктерін, азық-түліктерді жұмсауға байланысты жеке
кезеңдерде рюкзактардың салмағын есепке алына жүргізіледі. Жаяу саяхатта
магниттік жіктеуді есепке ала отырып, алдын ала барлық азимуттарды есептеу
қажет. Азимуттар карта нақты көрсетілген және жергілікті жерде оңай
табылатын орындардан басталуы және жергілікті жер линиясына (өзен арнасы,
көл, теңіз жағалауы, теміржол жолы, тау массиві) негізделген болуы тиіс.
Жергілікті жер нүктесіне азимут бойынша шығуды жоспарлау ұсынылмайды,
себебі кішігірім қателіктің өзі апатты жағдайға әкелуі мүмкін [19].
Ұзақ уақыт бойы айтарлықтай қашықтықтарды жүріп өтетін турист
ағзасының дұрыс қызметі үшін демалумен ауысып келіп отыратын бірқалыпты
жұмыс қажет. Ағза жұмысының белгілі бір реттілігін құрып отыратын демалыс
пен күш жұмсаудың дұрыс ауысып отыруы бүкіл жорық бойы және тіпті қозғалыс
процесінің өзінде де болуы тиіс.Тек осылай болған жағдайда ғана жаяу
туризмі маңызды сауықтыру құралына айналады.
Жаяу жорықтардың классификациясы
Маршруттың қиындық дәрежесі жол бойында кездесетін кедергілерге,
аймақтың географиялық көрсеткішіне, маршруттың автономдылығына байланысты
болып келеді. Осыған байланысты жорықтар бөлінеді:
- демалыс күндерінің жорықтары;
- 1-3 дәрежелі қиындықтағы - балалар мен жастар туризмінде;
- 1-ден 6-ға дейін дәрежелі жорықтар. 1-ші дәреже оңай, 6-шы дәреже ең
қиын, және арнайы физикалық дайындықты қажетсінеді, осыған байланысты
арнайы құрал-жабдықтар да қолданылады.
- жорықтың қиындық дәрежесін өту үшін, қатысушылар алдындағы жорықтық
қиындық дәрежесін өтуден тәжірибесі болуы керек, ал басқарушы дәл осы
дәрежеден өткен және алдындағы қиындық дәрежелері бойынша тәжірибесі болуы
керек. 1-ші дәрежеден өту үшін демалыс күндеріндегі жорықтардан тәжірибесі
болуы қажет. Жорықтың қияындығын анықтау барысында міндетті жорықтың
ұзықтылығы мен қашықтығы есепке алына бермейді [20].
Алыс шетелдерге маршруттың жеке учаскелеріндегі классификациясына
негізделеген басқадай жүйе қалыптасқан. XX ғасырдың жиырмасыншы жылдарында
батыста алты сатылы Вельценбахтың қиындық шкаласы пайда болған, ал іс
жүзінде халықралық альпенистік одақтағы қазіргі заманға лайық ҮUАА (Union
Internationale des assoctions Alpenisme) классификациясына тура келеді.
1947 жылдан Альпіде пайда болып келе жатқан ҮUАА-ға ресми түрде қабылданған
шкаласы Рим цифрлары мен белгіленетін алты категорияға бөлінеді. Бұл жаңа
категориялар қазіргі барлық жол көрсетушілерде қолданылады. Көбірек анықтау
үшін III-категориядан жоғары қиындықтарға + (қосу) және - (минус) деп
анықталатын қосымшылыр енгізіледі [21].
• I. Аздаған қиындықтағы (қиын емес жеңіл). Тепе-теңдіктің
қозғаласа және сақталуы үшін кей-кездері қолдың көмегі қажет болады. Ірі
зацептар мен выступтар негізінде көптеп қатты қиратылған рельф бойынша
болады, бірақ жарыстар көбінесе қиратылған және сондықтан да олар қауіасіз
емес.
Ол жерден жүріп өту үшін адамдар өзіне деген сенімділік және
тереңділікке деген қорқыныштың болмағаны қажет.
• II. Орташа қиындық. Бұл жерде тепе-теңдіктің сақталуы және
қозғалу қолдың көмегінсіз мүмкін емес нәрсе. Тәжіибесі азырақ
альпенистердің өздері бұл жерлерде джіптің көмегімен жүреді, әсіресе ұшы
қиыр жоталардың қатты қиратылған және құлап кетуі мүмкін жерлерде жіп
көмегімен өтеді. Бір уақыттағы қысқа жіпке байланған қозғалыс тек қана
тәжірибелі туристер үшін арналған.
III. Айтарлықтай қиын. Оқиғадан оқиға қарай альпенизммен айналысатындар
үшін өрмелейтін жердің үстіңгі бөлігінде байланыштар оларға қатысты үлкен
емес және де бір-бірінен шалғай орналасқан. Тіпті жақсы деген өрмелеушілер
үшін бұл жерде қиындықтар кездеседі. Бір уақыттағы қозғалыс мүмкін емес,
үзіліс сақтандыру керек өзіміз бірге петшілерді, закладкілерді, карбиндерді
алып жүру қажет. Крутизмдерге байланысты түсімде (слускіде) өрмелеу немесе
түсу жіп арқылы іске асады.
IV. Өте қиын-ұшы қиыр жоталар бойынша еркін спорттық өрмелеу. Ең алдымен
топ жетекшісі үшін саналы ой мен тәжірибе талап етіледі. Оқтын - оқтын және
өтпелі сақтандыру, крючьтердің тағы да сол секілді көмекші құралдардың
көмегі арқылы. Тіпті тәжірибелі өрмелеушілердің өздері жіптің көмегімен
сақтандыруды қажет деп санайды. Жіп бойынша түсім.
V. Ерекше қиын. Күнделікті жаттығудың арқысында пайда болған, жақсы
техника, запас, күш, көмекші құралдармен және жіппен сенімді жұмыс істеу
әсіресе байламдағы (связка) лидер үшін қажетті нәрселер. Крочьтердің
сақтандыру және қозғалыс үшін қолданысы, лесеноктардың бөлініп-бөлініп
қолданылуы. Мақсатқа жинақы түрде екі еселенген жіпте жету өрмелеуде
қайталанбас шеберлік талап етіледі [22].
VI. Аса қиын. Ең жақсы өрмелеушілер еркін өрмеліспен шығуларына болады. Бұл
жерде саны көп участкілер бар осы өтілетін жерлер бойынша, сондықтан бұл
жерлерде аз ара-қашықтықта көптеген сақтандыру пунктінің ұйымдастыруын
талап етеді. VI категориядағы қиындықта еркін өрмеліс үшін участкілер жиі
кездеседі, ол жерлерде крючтердің орнына қолданылатын жасанды көмек
нүктелерінің болғаны қажет. Батыстың түрлі елдеріндегі альпенистік
маршруттағы қиындықтың анықталуында кейбір айырмашылықтың бар екенін
айта кеткен жөн.
Сонымен, Францияда қиындық шкаласы бағасы жолдың шамамен бір балаға
жоғары немістерден. Мысалы, Француздық жүйедегі IV к.с. немістердің V-іне
сәйкес келеді т.с.с. Саксонияда жолдың жетісатылы қиындық шкаласы бағасы
қабылданған және де ол жерлерде жанды көмек нүктелерін қолдануға тиым
салынған. (Америкалық қиындық шкаласы әртүрлі сандық жүйемен белгіленеді)
[23].
Қиындық категориясы дегеніміз – актив туристік саяхаттағы айрықша
қақтығыстардың өтуіндегі қындық дәрежесін мінездейтін классификациялық
көрсеткіш.
Техникалық қақтығыстар туризмнің әрбір түрі үшін жеке анықталынады:
жаяуға, шаңғы туризміне, суға, велисопедке және т.б. Жаяу походтағы
қақтығыстар болып батпақтар, орманды және шөпті өскіндер, өзендер арқылы
асулар, шөпті жерлер болып табылады. Тау туризмі үшін, мысалы; ең негізгі
қақтығыстар болып мұздақтар мен өткелдер жатады, өткелдер қиындық
шкаласының негізіне 4 анықтауыш белгілер қойылған:
жолдың өте қиындау деген участкелеріне мінездеме
өткелдерден өте алу үшін қажет техника және тактика қолзғалысы және
түтейтін орындардың ерекшелігі
маршруттың сандық мінездемесі арнайы қажет құрал - жабдықтар [24].
Өткелдердің (перевал) қиындық категориясы осы төрт белгілердің
жиынтығымен анықталады. Айтарлықтай қиын категорияға сәйкес келетін
белгілердің бар болған жағдайында, оларды тек фактор ретінде белгіленген
дұрыс, бірақ оларды аса үлкен категориядағы өткелге өткізудің қажеті жоқ.
Классификациялық белгілерге потенциялдық қауіптер кірмейді. (лавины,
комнепад және т.б.) Өйткені қозғалыс тактикасын және жолды таңдауды
анықтауда, олар өзінен-өзі оның қиындықтарын мінездемейді. ереже бойынша
барлық қатысушылар өткелден асып өтуге арналған 1а-дан қиынрағы өткелден
асып өтуде тәжірибелі болу керек, ал топ жетекшісі Болса - өткелден өтуге
басқа қатысушыларға қарағанда жарты категория жоғары болуы керек.
Қызықты фактілер
Дүниежүзінде 1000 км. асатын көптеген жаяу жорықтарға арналған арнайы
жолдар болады. Мысалы, АҚШ-тағы Аппалач жолының ұзындығы 3500 км. қамтиды.
Француз саяхатшылары Соня және Александр Пуссендер (Alexandre & Sonia
Poussin) Африканы ешқандай көлік құралын пайдаланбай, оңтүстіктен
солтүстікке қарай, 3 жыл 3 ай ішінде 14 000 км. жерді ОАР, Зимбабве,
Мозамбик, Малави, Танзания, Эфиопия; Судан, Мысыр елі және Израильді өтеді
[25].
Құрал-жабдықтары
Қазіргі таңда жаяу туризмге арналған көптеген құрал-жабдықтар түрлері
бар: туристік палаткалар, ұйықтайтын мөшектер, треккингтік палаткалар,
треккингтік бәтеңкелер, котелоктар, газдық горелкалар, компас, GPS -
навигаторлар және т.б.
Жаяу туризм артықшылықтары
• Жаяу туризм - бұл әдемілікке, тазалыққа және бастапқы күйдегі
табиғатқа бой алдыру болып табылады.
• Жаяу туризм - бұл жеке адами қасиеттердің өсу мүмкіншілігі.
• Жаяу туризм - ұмытылмастай көңіл-күй мен жақсы достар.
Белсенді туризмде классификацияланған туристік саяхаттар дегеніміз -
қиындық категорияларының біріне сәйкес келетін анықталған маршрут Туристік
маршрут бұл-алдын-ала жоспарланған қызмет бағдарламасымен және қосымша
туристі-экскурсиондағы қызметті алу мақсатында белгілі бір уақыт
аралығындағы туристің жол жүруі.
Белсенді саяхат өз алдына бірінші құрылған туризм болып табылады. Дәл
осы саяхат XIX және XX ғасырдың басында туристік саяхаттармен тура келетін
актив туризмнің тартымдылық күшін құрайды.
Маршруттардың классификациясының қажеттілігі актив туризм түрлерінің
ерекшеліктерінен келіп шығады. Туристік қызметтің осы бағыттағы
қауіпсіздігі ең алдымен туристердің алдындағы саяхаттардағы күтілетін
қиындықтарға сәйкес дайындықтармен қамтамасыз етіледі. Маршруттарды белгілі
бір дәрежеде жалғасымдылығын орналастыра отырып, олар қайда орналасса да,
қай жерде жүрсе де, мейлі Солтүстік Тянь-Шаньда немесе Альпі де болсын,
олардың қиындық классификациясы маршруттарды өзара салыстыруға мүмкіндік
береді. Сонымен қатар логикалық түрде үзілмейтін маршрут болып саналатын,
ол маршрутта жол ұзақтығындағы ауданнын табиғи ландшафтың әртүрлілігімен
танысуға, жақсы қарым-қатынастағы жинақталған физикалық, техникалық және
психикалық ауыртпалықтың және де табиғи қоқтығыстарының бөлінуі турасында
максималды мәлімет алуға болады.
Туристік құрылымның ұйымдастырушысына (менеджеріне) туристік саяхаттың
классификациясы туралы толық білімнің болу мынадай істер үшін қажет.
1). Өңделіп қойылған маршруттарды тапсырыс берушінің талаптарына
сәйкес классификациялы түрде өңдеу немесе мақсатты бағытты таңдай білу;
2). Қызмет көрсетілген тұлғаға ондағы көрсетілген немесе басқада
туристік маршруттың қиындығына сәйкесінше дайындықты маусымалды
жоспарларының орындалуын қадағалау және іске асыру, негізді түрде құру;
3). Белсенді туристік саяхаттары үшін клиенттерге жол көрсетуші
бригаданың классификациялы түрде құрылуы; XX ғасырда пайда болған
орыстардың таулы қоғамы өз алдарына таулардың жан-жақты оқылып зерттелуін,
олардың орналасуы жайында мағлұмат және саяхаттау арқылы таудың тбиғатымен
танысудың жеңілдетілуі, экскурциялар және жетістіктерге жету сияқты
тапсырмаларды қойған болатын. 1902 жылдан бастап қоғамның басқарушылары
Кавказ таулары бойынша саяхат етушілерге көмек көрсете алатын жол
көрсетушілерді (проводниктер) таңдауын бастаған. Жол көрсетушілерге жол
көрсетушінің кітапшасы және жетондар берілген. Кавказдың әрбір ауданы үшін
маршруттың қиындығына байланысты жұмыстың жасалғанына белгілі бір жұмыс
ақысы белгіленген. Жол көрсетушілерге арналған ережеде өздеріне жүктелеген
міндеттерді тиянақты орындаулары тиіс және жолаушыны қауіпсіз жолдармен
алып өту және де саяхаттаушылардың қауіпсіздігімен жағдайларын ойлау
секілді іс-әрекеттер көрсетілген. Жоғары да айтылып кеткен нәрселерден
көріп отырғанымыздай туристік маршруттардың әртурлі қиындықтары бойынша
бөлінуінен РТО туристердің қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатын іске асыра
бастады. 1947 жыл спорттық топтардың меңгерушілеріне көмек ретінде
О.А.Орхангельскийдің туристік саяхаттарды қалай ұйымдастыру керек атты
еңбегі шықты. 1949 жылы туризм біріңғай спорттық классификацияға басқа да
спорт түрлерімен бірдей деңгейде қосылды. 1-ші категориядан жоғары туристік
саяхаттарда адамның денсаулығымен өмірі үшін қауіпті жоғары деңгейде
мінезделеген саяхаттардың жасалатын жерлері бар. Мұндай жерлерде (участкі)
топтың толық дайындықтың болмауынан және қолайсыз жағдайлардың тууынан соңы
өкінішке әкеліп соқтыратын оқиғалар болады және болып та жүр. Батыста
туристтік фирмалар жақсы көлемді ақы үшін жердің барлық континентіндегі
тауарлардың шыңына жетуді ұйымдастырады. Әлемнің шыңдарына атты туристік
маршруттар бар, бұған қатысамын деушілерді фирмалар маршруттардың
басталуына дейін жеткізілуін қамтамасыз етеді, және таулы хижиналарда және
қонақ үйлерде орындарға тапсырыс береді. Шыңға жету ерікті стильде
өткізіледі, ерлі зайыптыларды климанджаро жотасынан (Африка) немесе
Аконкагуда (Оңтустік Америка) көріп қалу таң қалатын құбылыс емес [26].
Маршруттың белгілі бір қиындық категориясына жатқызылуы туралы соңғы
шешімді, көп бөлігі тәжірибелі туристтердің санасына жататын тек
субъективті бағалар нәтижесінде сәйкес келетіндер қабылданады.
Классификацияда әрбір маршрутқа белгілі бір орынның ұсынылуы қиындық
маршрутында кездесетін жинақты және де белгілі бір дайындық деңгейіндегі
қатысушы топтар үшін оның қол жетерліктей болуын анықтауға алдын-ала
мүмкіндік береді. Туристік саяхаттардың маршруттарының классификациясы
қатысушылардың қауіпсіздігін қамтамасыз етуі бойынша жасалатын барлық
жұмыстың негізі болып табылады.
Ең бірінші рет ТМД-да таулы шыңдарға шығу классификациясы соғысқа
дейінгі жылдары басталған, содан бері ол жүйеленуде және қанатын жоюда.
1990 жылға ТМД-дағы таулы шыңдарға шығу маршруттарының классификациялық
таблицасына шамамен 4000 маршрут тіркелген, релісте альпенистік
маршруттар, жатады, қарлы мұздықтты және комбинировандалған болып бөлінген.
Маршруттың жаталық немесе комбинирвандалған түрінде жатқызылуы саяхаттардың
басыңқы түрде қиындық категориясын анықтаййтын, қиын жерлерде өткізілетін.
Шыңдарға жетумен қатар сондай-ақ троверсттер классификацияланады кем
дегенде екі шыңның өту, сонымен де алдыңғы шыңнан түсу келесі шығалатын
шыңның бағытымен жүрілуі тиіс және көтерілген жол бойынша жүрмеуі керек.
Шыңға жету және троверстер де 11 категория бойынша классификацияланады,
олар: 16, 2а, 26, За, 36, 4а, 46, 5а, 56, 6а, 66. Сонымен де оның барлық
учаскелерінің жиынтығы бойынша барлық маршруттардың категорияланған
принципі қолданылған [27].
Бұл классификация қазіргі уақытта да ТМД-ның көптеген
Республикаларында оның ішінде Қазақстанда жалғасын табуда.
Алыс шетелдерге маршруттың жеке учаскелеріндегі классификациясына
негізделеген басқадай жүйе қалыптасқан. XX ғасырдың жиырмасыншы жылдарында
батыста алты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
беті
Кіріспе 4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...
1 ЭКСТРИМАЛДЫ ТУРИЗМДІ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Экстрималды туризм түрлерінің теориялық мәні 6
... ... ... ..
1.2 Белсенді туризмнің жіктелу ерекшеліктері 13
... ... ... ... ... ..
2 ҚР-ДАҒЫ ЭКСТРИМАЛДЫ ТУРИЗМНІҢ ЖАҒДАЙЫН БАҒАЛАУ
2.1 Қазақстандағы туризмнің даму динамикасына талдау 28
... ... ...
2.2 ҚР-дағы экстрималды туризмнің ұйымдастырылу жағдайы ... 42
2.3 Қазақстан аймағында экстрималды туризм ресурстарының
дамуын талдау
3 ЭКСТРИМАЛДЫ ТУРИЗМДІ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 ҚР-дағы экстрималды туризмді ұйымдастырудың өзекті 51
мәселелері
3.2 Қазақстан аймағындағы белсенді туризмнің даму мәселелері
және оны шешу жолдары
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 60
... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер 63-64
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Диплом жұмысы тақырыбының өзектілігі. Экстрималды туризмге белсенді
және қызық оқиғалы туризмді жатқызамыз – қызметтің жұмсақ: кемпинг, жаяу
жүру, велосипед тебу, толық жетектегі автомобильмен жүру, табиғатты
зерттеу, салт атты серуендеу, құстарды бақылау, балық және аң аулау; және
қатты түрлерін: каноэда есу, каякпен жүзу, спелеология, тау велосипедін
тебу, қиылысқан жермен шаңғы тебу, альпинизм, парапланеризм, плоттармен
түсу (рафтинг), тауға өрмелеу және джип-сафарилер қоса алғандағы қызмет
түрлері. Аталған өнім бойынша Қазақстанға туристік келуді генерациялайтын
елдерге Қазақстан, Ресей Федерациясы, Еуропа жатады.
Экстрималды туризм – көптеген демалу түрінің бір түрі болып
есептеледі. Экстрималды туризм түрлері жай туристер ортасында үлкен
танымалдылықта болып жүр. Қазіргі заман ағысына ілесу уақыт талабы. Сол
орайда еліміздің әр саласын жетілдіріп, дамытуда түрлі шаралар қолға алынып
жатыр. Шаршағанды басуға көмектесетін тек қана жағажайдағы демалу емес,
сонымен қатар созылған жүйке-жүйе мен физикалық төзімділікте көмектеседі.
Көптен көп адамдар таулардың сұлулығын, шығанақтарды, сарқырамаларды
көргісі келеді, таулы өзендерде жүзгісі келеді, тау шаңғысымен немесе
жылқымен жүргісі келеді және осы арқылы белсенді туризмге туристер үйрене
бастайды. Көп уақытта белсенді туризм табиғатқа немесе спортқа тікелей
қатысты болып келеді. Бұл туризм түрінің қазіргі таңда дамуы - оның
табиғат сыйлаған жерлерді бастапқы күйінде көру мүмкіншілігінде. Қазіргі
таңда адам баласы үшін ол көрген, болған жерлер еш қызық тудырмайды, ал
шытырман оқиғаға толы туризм оның көкейінде түрлі қызықты сезімдерді бастан
кешуге, адреналинді толығымен алуға мүмкіндік береді және оның көмегімен
бұл мәселені оңайлықпен шешуге болады. Дәл осы туризм адамдарға бірталай
уақыт бойы таза ауаны, таулы жердің әсемдігін, сулы жердің көріктігін
сезінумен демалып, ішкі жан-дүниемен, тұла бойымен ляззат алуды қамтамасыз
етеді. Сондықтан қазіргі таңда экстрималды туризмді дамыту мәселелері
өзекті болып табылады.
Диплом жұмысының мақсаты экстрималды туризмді дамытуға ықпал етуші іс-
шаралар мен принциптерді зерттеу болып табылады.
Диплом жұмысының міндеттері. Мақсатқа жету үшін келесідей міндеттер
қойылады:
- Экстрималды туризм түрлерінің жіктелімі мен теориялық анықтамалар
беру;
- Белсенді туризмнің тактикалық және классификациялық
ерекшеліктерін анықтау;
- Қазақстандағы туризмнің даму тенденциялары мен қазіргі жағдайын
талдау;
- ҚР-дағы экстрималды туризмнің даму жағдайы мен өзекті мәселелерін
ашықтау;
- ҚР-дағы экстрималды туризмнің даму бағыттары мен перспективалық
жобалар ұсыну.
Зерттеу пәні болып экстрималды туризмді дамытудағы концептуалды
шешімдер және негізгі принциптер әзірлемесі болып табылды.
Зерттеу нысаны ретінде Қазақстан Республикасындағы экстрималды туризм
жіктеліміндегі шытырман-оқиғалы туризм түрлері таңдалды.
Зерттеудің ақпараттық және ғылыми әдістемелік базасы. Диплом жұмысында
шетел және Қазақстан мемлекетінің ғылыми кітаптары, диссертациялар
пайдаланылды. Сонымен қатар, Н.Назарбаевтың бекітуімен туризм мәселесі 2010-
2014 жылдарға арналған үдемелі индустриялық-инновациялық даму бағдарламасы,
ҚР Туризм және Спорт Министрлігінің сайты, Шығыс Қазақстан облысының
сайтынан ғаламторлық мағлұматтар алынды. Дипломдық жұмысты жазу барысында
жергілікті жер газеттері материалдары, мерзімді ғылыми баспа материалдары
енгізілді, ғаламтор сайттарының мағлұматтары және осыған қатысты т.б.
деректер алынады. Жиыны 66 әдебиет пайдаланып жазылған бұл дипломдық жұмыс
жиналған материалдарды жан-жақты өңдеу, талдау арқылы құрастырылды.
Жұмыстың теориялық маңызы мен ғылыми жаңалығы. Дипломдық жұмысты жазу
барысында көптеген iзденулерге тура келдi. Жаңа көзқарас, ойлар, түсініктер
қалыптасты. Бүгiн Қазақстан жеке бөлiктерi жөнiндегi әдебиет пен оқу
құралдарына мұқтаж болып отырған кезде, бұл дипломдық жұмысты облыстың
туристiк кәсіпорындары, жоғары және орта оқу орындарының оқытушыларына,
студенттерге және жоғары сынып оқушыларына пайдалануға болады. Дипломдық
жұмыстың келешекте пайдасы мол және ол жалғасын табады деген ойдамын.
Жұмыстың көлемі мен құрылымы бітіру жұмысының мақсаттары мен
міндеттеріне сәйкес келді. Жұмыс кіріспеден, негізгі бөлімнен, қортындыдан
және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Негізгі бөлім үш тараудан,
оның ішінде әрқайсысы үш бөлімнен тұрады. Жалпы жұмыстың көлемі 65 бет.
Пайдаланылған әдебиеттер, барлық дерлік әдебиет атаулары және ғаламтор
желісінің сайттары.
Қорытындыда, Қазақстан Республикасындағы экстрималды туризмнің қазіргі
жай күін талдау барысында нақты түйіндемелерге тұжырым жасалынды.
1. ЭКСТРИМАЛДЫ ТУРИЗМДІ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Экстрималды туризм түрлерінің теориялық мәні
Экстрималды туризмді шытырман оқиғаға толы туризм түрі ретінде
қарастырсақ болады. Бұл туризм түрінің қазіргі таңда дамуы - оның табиғат
сыйлаған жерлерді бастапқы күйінде көру мүмкіншілігінде. Қазіргі таңда адам
баласы үшін ол көрген, болған жерлер еш қызық тудырмайды, ал шытырман
оқиғаға толы туризм оның көкейінде түрлі қызықты сезімдерді бастан кешуге,
адреналинді толығымен алуға мүмкіндік береді және оның көмегімен бұл
мәселені оңайлықпен шешуге болады. Дәл осы туризм адамдарға бірталай уақыт
бойы таза ауаны, таулы жердің әсемдігін, сулы жердің көріктігін сезінумен
демалып, ішкі жан-дүниемен, тұла бойымен ляззат алуды қамтамасыз етеді.
Экстрималды туризм түрлерінің жіктелімін қарастыра отырып, оларға
теориялық анықтама беретін болсақ, төменде келтірген туризм түрлеріне
нақтырақ және толығырақ тоқтап өтуге болады.
Тау шаңғысы спорты – арнайы шаңғыда таудан түсуді қамтитын спорт түрі,
сондай-ақ бүкіл дүние жүзіндегі миллиондаған адамдардың арасында кеңінен
таралған белсенді демалу түрі.
Тәртіп: таудан шапшаң түсу Даунхилл, супер-гигант, ірі гигант
слалом, слалом, таушаңғы комбинациясы, могул, ски-кросс, телемаркинг,
фрирайд, фристайл, спид-скиинг, ньюскул, alpine Masters (тау шаңғысы
спортының әуесқойлары мен ардагерлері үшін арналған жарыстар) [1].
Су туризмі –белгілі бір су объектілері (өзендер, көл жағалары)
бойынша ұйымдастырылып өткізілетін,арнайы (қайықтар, салдар т.б.) жүзу
құралдары бар жорықтарды ұйымдастыруға байланысты іс-әрекеттер.Су
туризмінде қолданатын жүзу құралдары әр түрлі (байдаркалар,балон
қайықтар,кильді қайықтар,катамарандар,тегіс табанды қайықтар т.б.) су
жорықтары бойынша кездесетін кедергілер де ерекше ( желдер,толқындар,
сарқырамалар т.б.). Су саяхаттарының туризмнің басқа түрлері алдында
артылықшылықтары бар. Су туризмі палатканың салмағымен де,көлемімен де
қысылмайды,ол өзімен бірге киім, балықтар аулау құралдарын, итін, көбірек
азық-түлік алады. Су туризмі спорттық туризмінің бір түрі болып табылады,
ол су бетінде болатын арнайы маршруттық кедергілерді өтуді қамтиды. Ол да
белгілі бір кедергілерден өтуді қарастырады. Су туризмі өзге де спорттық
туризм түрлері сияқты дәрежелерді қамтиды. Ол дәрежесі бар және дәрежесіз
деген екі топқа ажыратылады. Мысалыға, 1-ден 6-ға жейінгі дәреже түрі
болса, 6-сы ең қиыны болып табылады. Су туризмі белгілі бір түрлерге
бөлінеді: каякинг, рафтинг, желкенді қайық көмегімен және өзендерге сплав
жасау. Аса қиын емес су жорықтары қарапайым үрлегіш қайық арқылы жүзеге
асырылады. Су туризмімен айналысу үшін үрленгіш, ағаш дуалынан жасалған
қайықтар қолданылады. Сонымен қатар, коммерциялық түрде сплав жасау үшін
рафт жиі пайдаланады [2].
Су туризмі жорыққа шыққан адамнан көп төзімділікті қажет етпейді,
бірақ саяхатшылардың жүзе білетін қайықты дұрыс бағыттап, ескек есе алатын
болуы міндетті. Қайықты бастапқы орнына апарып қою немесе ағаштарды
байланыстырып, жүзуге дайындау тәрізді жұмыстар су саяхатының дамуын
біршама шектейтіндей. Сумен саяхат өзіңмен бірге көп жүк алуға мүмкіндік
береді, дене жүгін азайтады, саяхатшы дүниетанымын тарылтып, өзен
жағалауларымен тұйықтайды. Сумен күндіз саяхат жасағанда ең бастысы ағыс
жылдамдығына өзен бойындағы қатты жыныстар шоғырымен өзен қайранының терең,
таяздығына байланысты 0 шақырымнан 80 шақырымға дейінгі қашықтыққа бара
аласыз. Біздің елімізде кездесетін көптеген өзен бойындағы қатты жыныстар
шоғырының күрделі де қауіпті болатыны мәлім, олар жағаларды жиі жағалап
жүруге, қайықтарды сүйреп, жүктерді тасымалдауға мәжбүр етеді.
Су саяхаттарының маршруттары жолың күрделілігіне,ондағы бөгет-
кедергілердің сипатына және ондағы қиыншылықты жеңіп өтуіне байланысты бес
дәрежеге бөлінеді. 1-ші дәрежеліге туристердің жеңіл өтуіне болатын
кедергілері ғана бар ақырын ағыстағы жазықты өзендер жатады. 2-ші дәрежелі
күрделілікке ағысы тез ағатын таулы,орманды өзендер тән. 3-ші дәрежелі
саяхаттарға күрделірек бөгеттері бар өзендер мен көлдер бойынша маршруттар
енгізіледі. 4-ші және 5-ші дәрежелі маршруттағы саяхаттар анық көрінетін
спорттық сипатта келеді, бұндай саяхат әдістемесі арнайы жетекшілікпен
болады [3].
Құрылуы бойынша су саяхаттарының маршруттары мынадай болады:
1) бір немесе бірнеше өзендер ағысы бойынша төмен қарай жүзу;
2) көл немесе су қоймаларын басып өтетін өзендердің ағысы бойынша төмен
қарай жүзу;
3) жарты дөңгелекті маршрут – бұнда маршруттың бастапқы немесе дөңгелекті
келетін бөлігін ағысқа қарсы жеңіп өтеді. Егер жарты дөңгелектің басы және
соңы құрғақ жолмен біріксе,бұндай маршрут айналмалы (кругосветка) деп
аталады;
4) топтың бір өзеннен басқаға қайықтары мен жүктерімен ауысып жүруі;
5) аралас типті маршрут. Маршрутты бастайтын немесе аяқтайтын су
плоттарымен бірге болатын жаяу-су саяхаттары ең әйгілі;
6) цептік маршрут – бірнеше кезеңге бөлінген қандай да бір су жолы бойынша
өтеді.Маршруттарын аяқтай отырып, топ қайықтарын сақтауға
қалдырады,өздерінің саяхаттарын келесі каникулдық мерзімде жалғастырады;
7) цептік маршрутта бірнеше топтың арасында қайықтарды қолдануды бөле және
кезеңдерді өту кезектілігін бекіте отырып,оны эстафеттіге айналдыруға
болады [4].
Су туризміндегі жеке жабдықтар
Су туризмінде жеке жабдықтарға рюкзак, гидроқап, спальник, төсеніш,
гигиеналық жабдықтар, жеке тасу заттары, құтқару күртешелері, каска т.б.
жатады. Егер туристік немесе спорттық жорықтар каякта өтетін болса, каяк
жеке жабдық болып табылады. Өз кезегінде мынадай қайықтар, рафттар,
катамарандар, плоттар немесе бубельдер қоғамдық жабдықтарға жатады.
Белсенді туризмнің ең күрделі түрлерінің бірі – шаңғы туризмі. Ол
елімізде жыл өткен сайын кең қанат жайып, дамып келеді. Шаңғы және таулы
аймақтғы шаңғы тебу тәсілін жіті меңгеру қажеттігі, жұқа, қалың қарларда
жүрудің қиындығы кейбір қауіптің бары (температураның төмендігі, боран және
т.б.) саяхатқа қатысушыларға дене тәрбиесі мәдениеті талаптарын арттыруды
жүктейді. Шаңғымен саяхат жорығы кей қиындықтарға қарамастан өзінің
қайталанбас тамашалығымен есте қалып, оған қатысушылардың дене құрылысын
шынықтыруда зор маңызға ие болады. Шаңғы туризмі қыс кезінде,белгілі бір
қар жамылғысының қалыңдығына байланысты өткізілетін, өзіндік
ерекшеліктеріне байланысты құрал-жабдықтары (примус, пеш, шаңғы т.б.) және
қонақ жайлары (бивуак, қар үйшіктері, тұрғын мекен жайлар т.б.) бар
жорықтарға байланысты жұмыстар тобы. Климаттың, ауа-райының әр түрлі
жағдайында жорықтар өткізіледі. Шаңғы туризмі бойынша жорықтар жазық
жерлерде және таулы аудандарда қар жамылғысы тұрақты аймақтарда таралған
[5].
Шаңғы туризміне қатысушылардың басты кедергілері: қар жауып тұрған
кездегі қозғалыс (әсіресе қары борпылдақ, жұмсақ ормандарда), биік, ұйлыға
өскен бұталар, мұзы жақсы қатпаған өзендер, жоғары немесе төмен түсуге
мәжбүр ететін биік қия, жоталар.
Шаңғы жорықтары кезінде қатысушылардың физикалық дайындығы мен жасына
байланысты түсетін күштің сәйкес келу қажеттілігін есте сақтау қажет.
Ересек туристер үшін күндізгі жүру күніне 25-30км құрайды. Бұндай жүруді
жаттыққан топ аса күш жұмсаусыз, үнемі жаттығусыз орындайды, әсіресе,
көпкүнді жорықтарда, бұндай жолды жүру қиын. Мектеп оқушыларымен жорықтарды
ұйымдастыру кезінде дала жағдайында түнеуді жоспарлауға рұқсат етілмейді.
Жаңадан үйреніп жүрген ересек адамдар үшін де бұндай түнеуді
ұйымдастырмаған дұрыс болады [6].
Шаңғы жорығын ұйымдастыру
Шаңғы жорығының ерекшeлігі, біріншіден, қозғалыс құралы ретінде
қолданылады, екіншіден, дене шынықтыру, спорттық құрал түріне жатады.
• Шаңғы жорықтарын ұйымдастырғанда топты екіге бөледі.
1. енді үйренушілер тобы;
2. шаңғыны толық меңгерген адамдар; Бірінші топ үшін шаңғы түрлері
ерекшелік қолдану тәсілдері керергілерден өту таулы аймаққа арналған түрі
болады. Шаңғышылардың аяқты бекіту орындары әр түрлі болып келеді:арнайы
ботинкалармен шығатын шаңғылар, тек бекіту орны бар шаңғылар бар. Шаңғы
жорықтарының танымдық ерекшелігі сол,ол кез-келген жастағы адамдарға
ұйымдастырылуы мүмкін.
• Шаңғы трассаларын 3-ке бөліп қарастыруға болады:
Тау жолы
1.Үйренуші мен балаларға арналған;
2.Әуесқойларға арналған;
3.Спорт шеберлеріне арналған.
Шаңғы жорығындағы кедергілер
Шаңғы жорығында өзіне тән табиғи кедергілер жіктеледі. Осындай
кедергілерге жарлар мен жыралар, шұңқырлар мен шұңғымалар, тастар мен
жартастар, өсімдіктер дүниесі, қураған ағаштар және құрылыс қалдықтары.
Шаңғымен қозғалу кезінде кездескен кедергілерден өтудің әр түрлі тәсілдері
бар. Бұл тәсілдерді шаңғышы толық меңгеруі қажет. Ал, шаңғы қозғалысы дене
қимылына тәуелді. Сондықтан шаңғы жорығы дене тәрбиесін қажет етеді.
Өйткені шаңғыда бұрылу, тежелу, қозғалысқа келтіру дене қозғалысы арқылы
жүзеге асырылады. Шаңғыға тұрғаннан кейін оны қозғалысқа келтіру, шаңғы
таяқшасының көмегімен адымдап жүру, сырғанау тәсілі пайда болады, ал
шаңғымен жүру дене нің толық бұрылуымен ерекшеленеді. Шаңғымен
шұңғымалардан және бөренелерден өту кезінде салмақ шаңғының ортасына
түседі. Шаңғымен беткейге көтерілудің әр түрлі тәсілдері бар. Бұл беткейдің
көлбеулігіне байланысты. Егер беткей 15-20 градус шамасында болатын болса,
оған таяқша көмегімен адымдап, жылжып көтерілуге болады. 20-30 градус
шамасындағы биікке жартылай демалып, одан рі мүмкін болмаған жағдайда
шаңғыны шешу керек. Шаңғы жорықтары қыс айларында адамдарды ынталандыратын
жорық түрі болған соң, оның ұйымдастырушылық тәсіліне көп мән беріледі [7].
Шаңғы туризмінің тактикасының маңызды элементтері
• Шаңғы туризмінің тактикасының маңызды элементтері қатарына:
- маршруттың дұрыс түрін таңдау;
- сол маршрут бойынша болатын қиын жол учаскелерін бөліп, қарастыру;
- жорықты жүріп өту графигін құрастыру және де қиын учаскелерді қауіпсіз
түрде өту үшін таңдаулы уақытты таңдау;
- лавина болатын жерлер мен қауіпті, экстремальды жерлерді өту барысында
коллективті жұмысты ұйымдастыру.
Дәстүрлі жорықтармен қатар (ақпан, наурыз және сәуірдің басы), күзгі
және көктемгі маусымаралық жорықтар (елдің солтүстік аудандарындағы
маршруттарға сәйкес), сонымен қатар поляр түні (Полярлы маршруттар бойынша)
ұйымдастырылады. Мұндай жорықтар барысында туристер өте жақсы деңгейдегі
дайындықта болулары қажет.
Альпинизм — спорттың тауға, шыңға жаяу жүріп, өрмелеп көтерілу түрі.
Атауы Еуропа құрлығындағы Альпі тауынан шыққан. Алғаш 1786 жылы
швейцарлық Мишель-Габриэль Паккар мен Жак Бальма Альпі тауындағы Монблан
шыңына (биіктігі 4807 м) көтерілді. Қазақстанда альпинизмнің дамуы 20
ғасырдың 30-жылдарынан басталады. Тұңғыш рет 1930 жылы 17 шілдеде
қазақстандық альпинистер Іле Алатауының Кіші Алматы шыңына (4376 м)
көтерілді. Еліміздің альпинистері 1982 жылы КСРО командасы құрамында
Эверест шыңына (8848 м) шықты. Ал 1991 жылы альпинист Қазыбек Уәлиевтің
жетекшілігімен Қазақстан альпинистері Гималайдағы Дхаулагири (8176 м) шыңын
бағындырды [8].
Монблан шыңы.
Альпинизм - 1) биік тау шыңдарына шығумен байланысты спорт түрі;
2) биік таулық туризм. Альпинизмнің тәсілдері мен техникасы биік таулы
аудандарда географиялық зерттеулер жүргізгенде, құрылыстар салған кезде
және тағы да басқалары қолданылады.
3). Судағы туризм:
• Виндсерфинг (парустық тақтада жүзу);
• Судағы шаңғы;
• Вейкбординг;
• Кайтинг;
• Каякинг;
• Рафтинг [9].
Судағы туризмнің соңғы екі түрі өте экстремальді және қауіпті, себебі бұлар
таудағы өзендерде болады.
4). Экзотикалық туризм:
• Ғарыштағы туризм;
• Джайлоо-туризм;
• Солтүстік және Оңтүстік полюстегі туризм және басқа да экстремальды
орындарда.
Ғарыш— Ғаламның астрономиялы анықтамасының синонимі. Кейде Ғарыш
ұғымына Жер және оның атмосферасы енбей қалады. Ғарыш "Жер төңірегіндегі"
кеңістікті қамтитын жақын Ғарыш және жұлдыздар мен галактикалар, т.б.
кеңістігін қамтитын алыс Ғарыш болып ажыратылады. ғарыш алаңы, космодром —
ғарыштық аппараттарды (ҒА) құрастыруға, сынауға және ұшыруға арналған
ғимараттар мен техникалық құралдар орналасқан жер. Ғарыш алаңының басты
нысандарына: технологиялық позиция, старттық жөне командалық өлшеу кешен-
дері жатады. Әр нысан күрделі жабдықтар кешені мен олар орналасқан
күрылыстардан тұрады. Ғарыш алаңының жабдыктары арнайы технологиялық және
жалпы технологиялық жабдықтарға ажыратылады. Ракета тасыгыш (РТ) пен
ғарыштык аппаратты (ҒА) тасымалдауға, күрастыруға, сынауға, үшыру жүйесіне
орнатуға, жанар май қүйып, үшұға дайындайтын және үшұды басқаратын
жабдықтар арнайы технологиялық жабдықтарға жатады. Ал электр энергиясын
беретін, жарықгандыру, жылыту, желдету, өрт сөндіру, гермети-каландыру,
байланыс жүйесі, сумен жабдықтау, лифт, қашықтан автоматты басқару жүйелері
жалпы техникалық жабдықтар тобына енеді. Техникалық позиция жалпы техника
арнайы технологиялық жабдықтар орналасқан және РТ мен ҒА-ны тасымаддап
әкелуге арналған жолы бар алаңнан, оларды қабылдауға, сақтауға,
құрастыруға, сынауға арналған кешеннен түрады. Сонымен қатар қүрастыру-
сынау корпусы, қосалқы трансформатор стансасы, қызмет үйлері, т.б. болады.
Старттық кешен ҒА-ны старттық алаңға жеткізуге, үшырғыш жүйеге орнату,
сынау, жанар май қүю, ұшатын бағытқа бағдарлау және үшыру процестерін іске
асыратын арнайы технологиялық және жалпы техникалық жабдықтар орналасқан
кешеннен және алаңнан қүралады. Старттық кешендегі арнайы технологиялық
жабдықтар жылжымалы немесе орнықты болып бөлінеді. Орнықты старттық кешен
қүрамында үшыру қүрылыстары, жайқайтарғыш жүйе, жылжымалы мүнара қозғалатын
рельстік жол, командалық пункт, РТ-ға жанар май қүю жабдықтары,
трансформатор стансасы, тоңазытқыш қондырғысы, градирня және бүркуіш
бассейн, өрт сөндіруге арналған су резервуары, әкімшілік және қызмет
үйлері, т.б. болады. Командалық өлшеу кешені РТ-ның траекториясын аныктау,
ҒА бортындағы қызмет жүйелерін іске қосу бүйрыкгарын беру, телеметриялык.
ақпарат қабылдау, ғарышкерлермен байланыс жасау, теледидарлық кескін
кабылдау және оны теледидарлық жүйемен тарату жұмыстарын орындайды.
Сонымен катар ол траекториялық өлшеулерді үйлестіру-есептеу орталығына
беріп отырады. Командалық өлшеу кешенінің күрамында радио-телеметриялық
стансасы, радиоқабылдағыш және таратқыш кұрылғылар, антенналык.
қондырғылар, кабыдданған ақпараттарды автоматты түрде өңдейтін
компьютерлер, уақыт қызметі, байланыс қүралдары, т.б. болады. Дүние
жүзіндегі аса ірі ғарыш алаңдары Қазакстанда (Байқоңыр) және АҚШ-та (Шығыс
сынақ полигоны, Флорида штаты) орналасқан. Байқоңыр Ғарыштардың ең
алғашқысы. Оның жасанды серігі (4.10. 1957) және дүние жүзіндегі түнғыш
ғарышкер Ю.А. Гагарин (12.4.1961) ғарышқа үшты. Ғарыштық аппараттар, сондай-
ақ Капустин Яр, Плесецк (Ресей), Батыс сы-нақ полигоны, Уоллопс, Атлантис
(АҚШ), Куру (Франция), Утиноура, Танегасима (Жапония), Чанчэнцзе (ҚХР), Сан-
Марко (Италия), Шри-харикота (Үндістан) Ғ. а-тарынан да үшырылады. С.
Сүйменбаев ғарышкер, астронавт, космонавт ғарышқа ұшу кезінде ғарыштық
техниканы сынақтан еткізетін әрі оны пайдаланатын адам; адамның ғарышқа
ұшуынан кейін (1961) пайда болған мамандық. Алғашқы Ғарышкелер әскери
үшкыштар мен ұшқыш-сынактар қатарынан таңдалып алынды. Өйткені ғарышқа
ұшуға кажетті қасиеттер (үшу шеберлігінің жоғары деңгейде болуы, апатқа
үшырау жағдайында жылдам шешім кдбылдауы, шу, діріл, үдеу, т.б. әр түрлі
факторларға төзімді болуы, бақылау жүмыстарын жүргізіп, оны қорытындылай
білуі, т.б.) осындай мамандықка лайықты еді. Кейінірек КСРО-да да, АК-та да
ғарыштык кеме экипажына қажетті арнайы білімі бар инженерлер мен ғалымдарды
қоса бастады. Ғарышкерлерді дайындау ісі КСРО-да 1960 ж., АКДІ-та
"Меркурий" ғарыштық кемесінде үшуға арналып 1959 ж., ал "Джемини" мен
"Аполло" ғарыштык, кемелеріне арналып 1962 ж. жүргізіле басталды. Түңғыш
ғарышкер Ю.А. Гагариннен (1961) бастап ға-рышқа 300-ден астам адам ұшты.
Олардың ішінде қазак, Ғарышкерлері де Т.О. Әубөкіров (1991), Т.А. Мүсабаев
та бар (1994, 1998, 2001) [10].
Жаяу туризм – күрделі емес таулы және жазық жерлерде өткізілетін
туристік жорықтар. Халықтық топтар арасында ең көп тараған белсенді туризм
түрі болып есептеледі: арнайы көлікті қажет етпейді, кез- келген аумақ
бойынша жорықтар ұйымдастыруға болады. Қарапайым жаяу жорықтар кез келген
ауданда (туған өлкеде) отпуск және демалыс күндерінде өткізілуі мүмкін.
Жаяу туризм - спорттық туризмнің бір түрі болып табылады. Оның негізгі
мақсаты ретінде маршрут бойынша белгілі бір аймақтан өту болып табылады
[11].
Спелеотуризм – үңгірлерде, әр түрлі жер бедерінің күрделі лабиринттер
жағдайында өтетін, үңгірлердегі төменгі температура мен жоғары салыстырмалы
ылғалдылық жағдайындағы, табиғи жорықтың болуымен сипатталатын жұмыстарды
ұйымдастыру. Кейбір үңгірлер түбінде жер асты көлдері мен жер үсті өзендері
болады. Үңгірлер вертикальды және горизантальды болуы мүмкін. Өз бойында
тау және су туризмі техникасы элементтері мен құрал-жабдықтарын
біріктіреді. Сондықтан арнайы дайындықты талап етеді. Алынып жүрілетін
құралдар да ерекше (фонарь, примус, рация, барометр т.б.) [12].
Спелеотуризм бойынша маршруттар 2 бөлімнен: жер үсті маршруты, яғни
үңгірге дейінгі жүру маршруты және жер асты маршрутынан тұрады.Көп жағдайда
үңгір аймағында базалық лагерьлер құрылады.
Спелеотуризм ерекшеліктері
Спелеотуризм саяхаты өзіндік ерекшеліктерге ие.
Бірінші ерекшелігі – күндізгі жарықтың болмауы. Жер асты саяхатының ең
басты қауіптілігі - қараңғылық. Жарық жоқ жерде қозғалу, бағытты бағдарлау
қиындай түсетіні белгілі. Соның салдарынан шұңқырға немесе құдыққа құлап
түсуге де болады. Мұндайға ұшырамау үшін саяхатшылар жарық сыйлар
құралдарды өздерімен бірге алып жүрулері керек.
Екіншіден, үлкен үңгірлер ішке енетін жол тараптарының көптігімен
күрделі, онда адаспай көздеген орынға жету тәжірибелі бастаушының өзіне де
қиын соғуы мүмкін.Үңгірлер қираған кезде жоғарыдан және қабырғалардан
еденге тас сылықтарының құлайтыны бар. Кейде олар сәл дірілдеп,тіпті қатты
дауыстың өзінен-ақ үгітіледі. Жерасты саяхаты кезінде адамды тұншықтырар
немесе жарылыс туғызар газдардың жиналып қалғанын кездестіруге болады.
Жалпы үңгірлер сол жердің үстіндегі климатқа ұқсамайтын өзіндік климатқа ие
[13].
Үңгірге түскен әрбір саяхатшы альпинистік тәсіл негіздерін, шыңға шығу
әдістеріе игеріп, мұзды еңістерден аман өтуі, жүргенде қауіпсіздік
ерекшеліктерін, т.б. сақтауы тиіс. Жерасты саяхатына және де онымен
байланысты кездесетін қиындықтар әркімнен батылдықты, тапқырлықты,
төзімділікті, тез әрі жақсы қағып алушылықты,денсаулығының мықты болуын
талап етеді. Жерасты саяхатына кетіп бара жатып үңгірлердің қауіпті
екендігін бір сәтке де ұмытуға болмайды. Ең алдымен біреу бақытсыздық
жағдайға ұшырап қалса, оған қалай сырттай көмек көрсетудің шаралары, сондай-
ақ саяхатшылардың үңгірден қашан оралатыны туралы күнібүгін бақылау мерзімі
белгіленуі керек.
Спелеотуризмнің негізгі ерекщеліктері: жер асты маршруттардың
қиындығы, ол үңгірлердің рельефінің сан қилылығымен (жер асты сулары,
кішкентай жолдар, құдықтар және т.б.); ауа дымқылдылығы көрсеткішінің
жоғары деңгейімен (100%-ға дейін) бұл өте төмен температурамен қоса,
жарықтың болмауымен байланысты болады. Спелеотуризм адамнана аса көп күшті,
төзімділікті, ұшқырлықты, жер астында еркін қозғалу және өмір сүру
қабілетімен, жақсы жүзу және су астында жүзу (кейде аквалагпен жүзу қажет
олған жағдайда), шыңға өрмелеу қасиетінің болуын қажетсінеді. Маршрут
әдетте 2 бөліктен тұрады:жер асты және жер үсті. 1-ші бөлікті өту қиындығы
мен талаптары ( жаяу, шаңғымен, қайық үстінде немесе өзге тәсіл арқылы),
сонымен қатар ұзақтылығы үңгірдің орналасу жерінен, оның тұрғын аудандардан
арақашықтығымен, жорықтар қиныдығымен, жыл мезгілімен және т.б. байланысты
болады. Екінші бөлік қинышылығы үңгірдегі ауа жағдайымен және ұзақтылығымен
байланысты болады. Арнайы дайындық пен техникалық құралдарды қажет ететін
үңгілер 9 қиындық дәрежесіне бөлінеді: 1, 2А, 2Б, 3А, 3Б, 4А, 4Б, 5А, 5Б.
Үңгірдің қиындық дәрежесін аңықтаудың негізгі критерийі болып оның
ұзақтылығы, қиындығы және маршрут барысында кездесетін кедергілер көлемі
болып табылады. Кедергілер ретінде құдықтар және кішкене тар жолдар болып
келеді. Сонымен қатар, су және қар күйіндегі кедергілер де кездесіп жатады
[14].
Спелеотуристік іс-шаралар
Спелеомектептер
Кеңес одағы кезінде спелеотуристер тұру орны бойынша ұсынылатын арнайы
лагерьлерде оқытылып, ал кейін үңгір аудандарындағы спелеолагерьлерде оқуын
жалғастырған еді.
Спелеоэкспедициялар
Спелеоэкспедициялар бірнеше үңгірлерді көрумен, бір танымал үңгірді
көрумен немесе жаңадан ашылған үңгірлерді зерттеумен байланысты
ұйымдастырылуы мүмкін. Спелеоэкспедициялар сонымен қатар, үңгірлер
орналасқан аймақтар, саябақтар территориясында жалғасуы мүмкін. Ол үшін тек
администрациядан рұқсат алу қажет болады [15].
Спелеотуризм КСРО-да
Спелеотуризм КСРО-да 60 ж. басында, Крым, Урал, Красноярск аймақтырмен
бірдей уақытта пайда болды. 70 ж. басында Мәскеудің өзінде-ақ 10-ға жуық
ресми спелеологиялық ұжымдар жұмыс істеді: 50 адамдай туристер клубының
мүшесі болды ( оны "қалалық секция" деп атаған), осындай шамалы топтар
Мәскеу мемлекеттік университетінде (МГУ) болды, қалған кішігірім топтар
өзге көптеген жоғарғы оқу орындарында өз қызметін атқарды.
Классификацияланған туристік саяхат түсінігін қарастыру үшін оны
құрайтын бөліктерді түсініп алу қажет класс сөзі көп мағынасы бар,
дегенмен біздің қарастырып отырған жағдайымызда класс деп біз түрлі
классификациядағы бөлінулерді, разрядтар және категорияларды айтамыз.
Классификация астарында ішкі бағынған түсінік, объекттің логикалық жүйесі
ретінде түсіндіріледі [16].
1.2 Белсенді туризмнің жіктелу ерекшеліктері
Белсенді туризм – көптеген демалу түрінің бір түрі болып есептеледі.
Белсенді туризм түрлері жай туристер ортасында үлкен танымалдылықта болып
жүр. Шаршағанды басуға көмектесетін тек қана жағажайдағы демалу емес,
сонымен қатар созылған жүйке-жүйе мен физикалық төзімділікте көмектеседі.
Көптен көп адамдар таулардың сұлулығын, шығанақтарды, сарқырамаларды
көргісі келеді, таулы өзендерде жүзгісі келеді, тау шаңғысымен немесе
жылқымен жүргісі келеді және осы арқылы белсенді туризмге туристер үйрене
бастайды. Көп уақытта белсенді туризм табиғатқа немесе спортқа тікелей
қатысты болып келеді. Белсенді туризм және табиғатта демалу – табиғатқа
жақын белсенді туризмнің түрі – қазіргі уақытта танымал экологиялық
туризмімен ортақ жақтары бар. Себебі, жайлылықтан бас тартады және
табиғатта көлікті қолданудан. Белсенді туризм бұл шаңғы, ат, велосипедті
пайдалану арқылы пайда болған туризм түрі болып табылады. Жалпы алғанда
белсенді туризмнің екі негізгі түрі бар: активті дәне пассивті белсенді
туризм. Бұлай болып бөлінуі саяхаттау жаяу демалу барысында қолданылатын
құралдардың түріне, олардың болу-болмауына байланысты болып келеді.
Қарапайым туризм түрі: экскурсиялық туризмімен, қонақүй туризмімен
және т.б. туризм түрлерімен қатар, ерекше танымал болып келе жатқан –
белсенді туризм болып табылады. Көптеген адамдар ауасы тар қаладан шығуға
көптеген күш жұмсайды және кішкене уақытқа ғана табиғи табиғаттың
сұлулығына және ғажайыптылығына ауысқысы келеді. Және белсенді туризм,
қазіргі уақытта қарқынды дамып келе жатқан, осы амалды орындауға дайын
болып саналады.
Белсенді туризмнің алуан түрлілігіне біз таң қаламыз. Себебі, қазіргі
уақытта белсенді туризмнің мынандай түрлері бар:
• Жердегі туризм;
• Таудағы туризм;
• Судағы туризм;
• Экзотикалық туризм [17].
Белсенді туризм: Рафтинг
Рафтинг – таудағы өзен бойымен жүзу. Рафтинг – бұл белсенді адамдарға
арналған өзендердегі эмоциялық демалу. Таулы өзендер, таулы шығанақтардан
аққанда, көп уақытта кедергілерден өтеді. Үрленген қайықтарда өзеннің қиын
ауданынан өткенде, туристер өте күшті адреналин инъекциясын алады, оған
қоса естен кетпес таулы пейзаждарды, живоспистік каньондарды және алау
қасындағы кешті алады. Өзен бойындағы белсенді демалу – бұл өмір бойы естен
кетпес сезімдер.
Белсенді туризм: Тау шаңғы базасындағы демалу
Тау шаңғысы және сноуборд – белсенді туризм түрінің ең ескі және
танымал түрінің бірі. Көп жыл өтсе де тау шаңғысында сырғанайтын адамдар
саны азайған жоқ, керісінше көбейді. Дұрыс сырғанауды үйретуді көбіне
жергілікті базадағы инструкторлар үйретеді. Тау шаңғысы базасында уақытша
тау шаңғысы құрал-жабдықтарын алуға болады.
Белсенді туризм: Авто-жаяу турлар
Көліктің болуы саяхатты қызықты және танымды қылады: себебі жаяу жүріс
пен ауысуды қосқанда, қысқа уақытта ғана көптеген нәрсені көруге болады.
Сол уақытта, көліктің болуы – бұл саяхаттаудың жеңіл түрі, өзінді ауыр
жүктермен қинамайсын. Ең бастысы – жаңа адамдармен танысу қуанышы, жандар
бойынша жақын.
Белсенді туризм: Аэротуризм
Аэротуризм тікұшақ және ұшақ бойынша экскурсияларды өзіне қосады,
авиасаяхаттау жер шары бойынша шет жақтағы нүктелерге, әскери ұшақтармен
күрделі пилотаж жасау арқылы ұшу, параплан мен мотопарапланда ұшу,
дельтапланда және де үрленген шарда. Аэротуризмге парашютпен секіруді
жатқызуғада болады.
Белсенді туризм классификациясы
Белсенді туризмнің біз ойламағанда түрлері бар екен. Белсенді туризм
классификациясына жақынырақ келетін болсақ, келесідей болады:
1). Белсенді туризмнің жердегі түрі:
• Жаяу туризм немесе треккинг;
• Спелеотуризм (үңгір ішіндегі саяхат);
• Спелестология (қолмен жасалған жер асты жерлермен саяхат);
• Велотуризм;
• Маунтинбайкинг.
2). Таудағы туризм:
• Альпинизм (техникалық және физикалық дайындықты қажет етеді);
• Таулы шаңғы және сноуборд [18].
Маршрутты ең алдымен топтағы әрбір қатысушының күші мен нақты
тәжірибесіне, жорыққа сай келетін жабдықтардың болуы және жорық алдында
жаттығулар өткізу мүмкіндігіне негізделіп таңдалуы қажет. Әсіресе
маршруттың қиын әр түрлі бөліктерін (асулар, тасты және тасқын қаупі бар,
өзендер арқылы асулар, үлкен биіктіктегі орындар, азимутты,
қоныстанылмаған, қиын бағыт алынатын) бөліп көрсету және оларды жеңіп
өтудің толық жоспарын құру керек. Күндізгі жүру километражын есептеу орташа
бүкіл маршрутқа есептелетіп жүргізіледі, ол маршруттың жеке бөліктерінің
техникалық күрделіліктерін, азық-түліктерді жұмсауға байланысты жеке
кезеңдерде рюкзактардың салмағын есепке алына жүргізіледі. Жаяу саяхатта
магниттік жіктеуді есепке ала отырып, алдын ала барлық азимуттарды есептеу
қажет. Азимуттар карта нақты көрсетілген және жергілікті жерде оңай
табылатын орындардан басталуы және жергілікті жер линиясына (өзен арнасы,
көл, теңіз жағалауы, теміржол жолы, тау массиві) негізделген болуы тиіс.
Жергілікті жер нүктесіне азимут бойынша шығуды жоспарлау ұсынылмайды,
себебі кішігірім қателіктің өзі апатты жағдайға әкелуі мүмкін [19].
Ұзақ уақыт бойы айтарлықтай қашықтықтарды жүріп өтетін турист
ағзасының дұрыс қызметі үшін демалумен ауысып келіп отыратын бірқалыпты
жұмыс қажет. Ағза жұмысының белгілі бір реттілігін құрып отыратын демалыс
пен күш жұмсаудың дұрыс ауысып отыруы бүкіл жорық бойы және тіпті қозғалыс
процесінің өзінде де болуы тиіс.Тек осылай болған жағдайда ғана жаяу
туризмі маңызды сауықтыру құралына айналады.
Жаяу жорықтардың классификациясы
Маршруттың қиындық дәрежесі жол бойында кездесетін кедергілерге,
аймақтың географиялық көрсеткішіне, маршруттың автономдылығына байланысты
болып келеді. Осыған байланысты жорықтар бөлінеді:
- демалыс күндерінің жорықтары;
- 1-3 дәрежелі қиындықтағы - балалар мен жастар туризмінде;
- 1-ден 6-ға дейін дәрежелі жорықтар. 1-ші дәреже оңай, 6-шы дәреже ең
қиын, және арнайы физикалық дайындықты қажетсінеді, осыған байланысты
арнайы құрал-жабдықтар да қолданылады.
- жорықтың қиындық дәрежесін өту үшін, қатысушылар алдындағы жорықтық
қиындық дәрежесін өтуден тәжірибесі болуы керек, ал басқарушы дәл осы
дәрежеден өткен және алдындағы қиындық дәрежелері бойынша тәжірибесі болуы
керек. 1-ші дәрежеден өту үшін демалыс күндеріндегі жорықтардан тәжірибесі
болуы қажет. Жорықтың қияындығын анықтау барысында міндетті жорықтың
ұзықтылығы мен қашықтығы есепке алына бермейді [20].
Алыс шетелдерге маршруттың жеке учаскелеріндегі классификациясына
негізделеген басқадай жүйе қалыптасқан. XX ғасырдың жиырмасыншы жылдарында
батыста алты сатылы Вельценбахтың қиындық шкаласы пайда болған, ал іс
жүзінде халықралық альпенистік одақтағы қазіргі заманға лайық ҮUАА (Union
Internationale des assoctions Alpenisme) классификациясына тура келеді.
1947 жылдан Альпіде пайда болып келе жатқан ҮUАА-ға ресми түрде қабылданған
шкаласы Рим цифрлары мен белгіленетін алты категорияға бөлінеді. Бұл жаңа
категориялар қазіргі барлық жол көрсетушілерде қолданылады. Көбірек анықтау
үшін III-категориядан жоғары қиындықтарға + (қосу) және - (минус) деп
анықталатын қосымшылыр енгізіледі [21].
• I. Аздаған қиындықтағы (қиын емес жеңіл). Тепе-теңдіктің
қозғаласа және сақталуы үшін кей-кездері қолдың көмегі қажет болады. Ірі
зацептар мен выступтар негізінде көптеп қатты қиратылған рельф бойынша
болады, бірақ жарыстар көбінесе қиратылған және сондықтан да олар қауіасіз
емес.
Ол жерден жүріп өту үшін адамдар өзіне деген сенімділік және
тереңділікке деген қорқыныштың болмағаны қажет.
• II. Орташа қиындық. Бұл жерде тепе-теңдіктің сақталуы және
қозғалу қолдың көмегінсіз мүмкін емес нәрсе. Тәжіибесі азырақ
альпенистердің өздері бұл жерлерде джіптің көмегімен жүреді, әсіресе ұшы
қиыр жоталардың қатты қиратылған және құлап кетуі мүмкін жерлерде жіп
көмегімен өтеді. Бір уақыттағы қысқа жіпке байланған қозғалыс тек қана
тәжірибелі туристер үшін арналған.
III. Айтарлықтай қиын. Оқиғадан оқиға қарай альпенизммен айналысатындар
үшін өрмелейтін жердің үстіңгі бөлігінде байланыштар оларға қатысты үлкен
емес және де бір-бірінен шалғай орналасқан. Тіпті жақсы деген өрмелеушілер
үшін бұл жерде қиындықтар кездеседі. Бір уақыттағы қозғалыс мүмкін емес,
үзіліс сақтандыру керек өзіміз бірге петшілерді, закладкілерді, карбиндерді
алып жүру қажет. Крутизмдерге байланысты түсімде (слускіде) өрмелеу немесе
түсу жіп арқылы іске асады.
IV. Өте қиын-ұшы қиыр жоталар бойынша еркін спорттық өрмелеу. Ең алдымен
топ жетекшісі үшін саналы ой мен тәжірибе талап етіледі. Оқтын - оқтын және
өтпелі сақтандыру, крючьтердің тағы да сол секілді көмекші құралдардың
көмегі арқылы. Тіпті тәжірибелі өрмелеушілердің өздері жіптің көмегімен
сақтандыруды қажет деп санайды. Жіп бойынша түсім.
V. Ерекше қиын. Күнделікті жаттығудың арқысында пайда болған, жақсы
техника, запас, күш, көмекші құралдармен және жіппен сенімді жұмыс істеу
әсіресе байламдағы (связка) лидер үшін қажетті нәрселер. Крочьтердің
сақтандыру және қозғалыс үшін қолданысы, лесеноктардың бөлініп-бөлініп
қолданылуы. Мақсатқа жинақы түрде екі еселенген жіпте жету өрмелеуде
қайталанбас шеберлік талап етіледі [22].
VI. Аса қиын. Ең жақсы өрмелеушілер еркін өрмеліспен шығуларына болады. Бұл
жерде саны көп участкілер бар осы өтілетін жерлер бойынша, сондықтан бұл
жерлерде аз ара-қашықтықта көптеген сақтандыру пунктінің ұйымдастыруын
талап етеді. VI категориядағы қиындықта еркін өрмеліс үшін участкілер жиі
кездеседі, ол жерлерде крючтердің орнына қолданылатын жасанды көмек
нүктелерінің болғаны қажет. Батыстың түрлі елдеріндегі альпенистік
маршруттағы қиындықтың анықталуында кейбір айырмашылықтың бар екенін
айта кеткен жөн.
Сонымен, Францияда қиындық шкаласы бағасы жолдың шамамен бір балаға
жоғары немістерден. Мысалы, Француздық жүйедегі IV к.с. немістердің V-іне
сәйкес келеді т.с.с. Саксонияда жолдың жетісатылы қиындық шкаласы бағасы
қабылданған және де ол жерлерде жанды көмек нүктелерін қолдануға тиым
салынған. (Америкалық қиындық шкаласы әртүрлі сандық жүйемен белгіленеді)
[23].
Қиындық категориясы дегеніміз – актив туристік саяхаттағы айрықша
қақтығыстардың өтуіндегі қындық дәрежесін мінездейтін классификациялық
көрсеткіш.
Техникалық қақтығыстар туризмнің әрбір түрі үшін жеке анықталынады:
жаяуға, шаңғы туризміне, суға, велисопедке және т.б. Жаяу походтағы
қақтығыстар болып батпақтар, орманды және шөпті өскіндер, өзендер арқылы
асулар, шөпті жерлер болып табылады. Тау туризмі үшін, мысалы; ең негізгі
қақтығыстар болып мұздақтар мен өткелдер жатады, өткелдер қиындық
шкаласының негізіне 4 анықтауыш белгілер қойылған:
жолдың өте қиындау деген участкелеріне мінездеме
өткелдерден өте алу үшін қажет техника және тактика қолзғалысы және
түтейтін орындардың ерекшелігі
маршруттың сандық мінездемесі арнайы қажет құрал - жабдықтар [24].
Өткелдердің (перевал) қиындық категориясы осы төрт белгілердің
жиынтығымен анықталады. Айтарлықтай қиын категорияға сәйкес келетін
белгілердің бар болған жағдайында, оларды тек фактор ретінде белгіленген
дұрыс, бірақ оларды аса үлкен категориядағы өткелге өткізудің қажеті жоқ.
Классификациялық белгілерге потенциялдық қауіптер кірмейді. (лавины,
комнепад және т.б.) Өйткені қозғалыс тактикасын және жолды таңдауды
анықтауда, олар өзінен-өзі оның қиындықтарын мінездемейді. ереже бойынша
барлық қатысушылар өткелден асып өтуге арналған 1а-дан қиынрағы өткелден
асып өтуде тәжірибелі болу керек, ал топ жетекшісі Болса - өткелден өтуге
басқа қатысушыларға қарағанда жарты категория жоғары болуы керек.
Қызықты фактілер
Дүниежүзінде 1000 км. асатын көптеген жаяу жорықтарға арналған арнайы
жолдар болады. Мысалы, АҚШ-тағы Аппалач жолының ұзындығы 3500 км. қамтиды.
Француз саяхатшылары Соня және Александр Пуссендер (Alexandre & Sonia
Poussin) Африканы ешқандай көлік құралын пайдаланбай, оңтүстіктен
солтүстікке қарай, 3 жыл 3 ай ішінде 14 000 км. жерді ОАР, Зимбабве,
Мозамбик, Малави, Танзания, Эфиопия; Судан, Мысыр елі және Израильді өтеді
[25].
Құрал-жабдықтары
Қазіргі таңда жаяу туризмге арналған көптеген құрал-жабдықтар түрлері
бар: туристік палаткалар, ұйықтайтын мөшектер, треккингтік палаткалар,
треккингтік бәтеңкелер, котелоктар, газдық горелкалар, компас, GPS -
навигаторлар және т.б.
Жаяу туризм артықшылықтары
• Жаяу туризм - бұл әдемілікке, тазалыққа және бастапқы күйдегі
табиғатқа бой алдыру болып табылады.
• Жаяу туризм - бұл жеке адами қасиеттердің өсу мүмкіншілігі.
• Жаяу туризм - ұмытылмастай көңіл-күй мен жақсы достар.
Белсенді туризмде классификацияланған туристік саяхаттар дегеніміз -
қиындық категорияларының біріне сәйкес келетін анықталған маршрут Туристік
маршрут бұл-алдын-ала жоспарланған қызмет бағдарламасымен және қосымша
туристі-экскурсиондағы қызметті алу мақсатында белгілі бір уақыт
аралығындағы туристің жол жүруі.
Белсенді саяхат өз алдына бірінші құрылған туризм болып табылады. Дәл
осы саяхат XIX және XX ғасырдың басында туристік саяхаттармен тура келетін
актив туризмнің тартымдылық күшін құрайды.
Маршруттардың классификациясының қажеттілігі актив туризм түрлерінің
ерекшеліктерінен келіп шығады. Туристік қызметтің осы бағыттағы
қауіпсіздігі ең алдымен туристердің алдындағы саяхаттардағы күтілетін
қиындықтарға сәйкес дайындықтармен қамтамасыз етіледі. Маршруттарды белгілі
бір дәрежеде жалғасымдылығын орналастыра отырып, олар қайда орналасса да,
қай жерде жүрсе де, мейлі Солтүстік Тянь-Шаньда немесе Альпі де болсын,
олардың қиындық классификациясы маршруттарды өзара салыстыруға мүмкіндік
береді. Сонымен қатар логикалық түрде үзілмейтін маршрут болып саналатын,
ол маршрутта жол ұзақтығындағы ауданнын табиғи ландшафтың әртүрлілігімен
танысуға, жақсы қарым-қатынастағы жинақталған физикалық, техникалық және
психикалық ауыртпалықтың және де табиғи қоқтығыстарының бөлінуі турасында
максималды мәлімет алуға болады.
Туристік құрылымның ұйымдастырушысына (менеджеріне) туристік саяхаттың
классификациясы туралы толық білімнің болу мынадай істер үшін қажет.
1). Өңделіп қойылған маршруттарды тапсырыс берушінің талаптарына
сәйкес классификациялы түрде өңдеу немесе мақсатты бағытты таңдай білу;
2). Қызмет көрсетілген тұлғаға ондағы көрсетілген немесе басқада
туристік маршруттың қиындығына сәйкесінше дайындықты маусымалды
жоспарларының орындалуын қадағалау және іске асыру, негізді түрде құру;
3). Белсенді туристік саяхаттары үшін клиенттерге жол көрсетуші
бригаданың классификациялы түрде құрылуы; XX ғасырда пайда болған
орыстардың таулы қоғамы өз алдарына таулардың жан-жақты оқылып зерттелуін,
олардың орналасуы жайында мағлұмат және саяхаттау арқылы таудың тбиғатымен
танысудың жеңілдетілуі, экскурциялар және жетістіктерге жету сияқты
тапсырмаларды қойған болатын. 1902 жылдан бастап қоғамның басқарушылары
Кавказ таулары бойынша саяхат етушілерге көмек көрсете алатын жол
көрсетушілерді (проводниктер) таңдауын бастаған. Жол көрсетушілерге жол
көрсетушінің кітапшасы және жетондар берілген. Кавказдың әрбір ауданы үшін
маршруттың қиындығына байланысты жұмыстың жасалғанына белгілі бір жұмыс
ақысы белгіленген. Жол көрсетушілерге арналған ережеде өздеріне жүктелеген
міндеттерді тиянақты орындаулары тиіс және жолаушыны қауіпсіз жолдармен
алып өту және де саяхаттаушылардың қауіпсіздігімен жағдайларын ойлау
секілді іс-әрекеттер көрсетілген. Жоғары да айтылып кеткен нәрселерден
көріп отырғанымыздай туристік маршруттардың әртурлі қиындықтары бойынша
бөлінуінен РТО туристердің қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатын іске асыра
бастады. 1947 жыл спорттық топтардың меңгерушілеріне көмек ретінде
О.А.Орхангельскийдің туристік саяхаттарды қалай ұйымдастыру керек атты
еңбегі шықты. 1949 жылы туризм біріңғай спорттық классификацияға басқа да
спорт түрлерімен бірдей деңгейде қосылды. 1-ші категориядан жоғары туристік
саяхаттарда адамның денсаулығымен өмірі үшін қауіпті жоғары деңгейде
мінезделеген саяхаттардың жасалатын жерлері бар. Мұндай жерлерде (участкі)
топтың толық дайындықтың болмауынан және қолайсыз жағдайлардың тууынан соңы
өкінішке әкеліп соқтыратын оқиғалар болады және болып та жүр. Батыста
туристтік фирмалар жақсы көлемді ақы үшін жердің барлық континентіндегі
тауарлардың шыңына жетуді ұйымдастырады. Әлемнің шыңдарына атты туристік
маршруттар бар, бұған қатысамын деушілерді фирмалар маршруттардың
басталуына дейін жеткізілуін қамтамасыз етеді, және таулы хижиналарда және
қонақ үйлерде орындарға тапсырыс береді. Шыңға жету ерікті стильде
өткізіледі, ерлі зайыптыларды климанджаро жотасынан (Африка) немесе
Аконкагуда (Оңтустік Америка) көріп қалу таң қалатын құбылыс емес [26].
Маршруттың белгілі бір қиындық категориясына жатқызылуы туралы соңғы
шешімді, көп бөлігі тәжірибелі туристтердің санасына жататын тек
субъективті бағалар нәтижесінде сәйкес келетіндер қабылданады.
Классификацияда әрбір маршрутқа белгілі бір орынның ұсынылуы қиындық
маршрутында кездесетін жинақты және де белгілі бір дайындық деңгейіндегі
қатысушы топтар үшін оның қол жетерліктей болуын анықтауға алдын-ала
мүмкіндік береді. Туристік саяхаттардың маршруттарының классификациясы
қатысушылардың қауіпсіздігін қамтамасыз етуі бойынша жасалатын барлық
жұмыстың негізі болып табылады.
Ең бірінші рет ТМД-да таулы шыңдарға шығу классификациясы соғысқа
дейінгі жылдары басталған, содан бері ол жүйеленуде және қанатын жоюда.
1990 жылға ТМД-дағы таулы шыңдарға шығу маршруттарының классификациялық
таблицасына шамамен 4000 маршрут тіркелген, релісте альпенистік
маршруттар, жатады, қарлы мұздықтты және комбинировандалған болып бөлінген.
Маршруттың жаталық немесе комбинирвандалған түрінде жатқызылуы саяхаттардың
басыңқы түрде қиындық категориясын анықтаййтын, қиын жерлерде өткізілетін.
Шыңдарға жетумен қатар сондай-ақ троверсттер классификацияланады кем
дегенде екі шыңның өту, сонымен де алдыңғы шыңнан түсу келесі шығалатын
шыңның бағытымен жүрілуі тиіс және көтерілген жол бойынша жүрмеуі керек.
Шыңға жету және троверстер де 11 категория бойынша классификацияланады,
олар: 16, 2а, 26, За, 36, 4а, 46, 5а, 56, 6а, 66. Сонымен де оның барлық
учаскелерінің жиынтығы бойынша барлық маршруттардың категорияланған
принципі қолданылған [27].
Бұл классификация қазіргі уақытта да ТМД-ның көптеген
Республикаларында оның ішінде Қазақстанда жалғасын табуда.
Алыс шетелдерге маршруттың жеке учаскелеріндегі классификациясына
негізделеген басқадай жүйе қалыптасқан. XX ғасырдың жиырмасыншы жылдарында
батыста алты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz