Мал шарушалығының қалыптасуы

Пән: Ауыл шаруашылығы
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе2

1. Мал шарушалығының қалыптасуы3

1. 1 Көшпелі мал шаруашылығы3

2. Қазақ халқының мал шаруашылығы7

Қорытынды9

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:10

Кіріспе

ХV-XVII ғасырларда қазақтар шаруашылығының жетекші саласы - көшпелі мал шаруашылығы. Қазақстан жері ежелден үй жануарларының таралған аймақтардың бірі болып табылады. Мал шаруашылығына байланысты алынған мәліметтер сонау неолит дәуіріне жатады. Бұл мәліметтерді археологиялық ескерткіштерден көруге болады. Біздің заманымыздан бұрынғы екі мың жылдықта мал және егіншілік шаруашылығымен қоса металл өңдеу кәсібі дами бастады. Мұның өзі Қазақстан жеріндегі әлеуметтік-экономикалық жағдайларды өзгертуге жол ашты. Мал өсіруші тайпалар ірі және қуатты бірлестіктер құрды. Қазақ халқының өмірі ілгері басқан сайын мал шаруашылығын жүргізудің формасы мен оның өнімділігі жақсара түсті. Қолайлы жылдары мал басы үдемелі қарқынмен өсіп отырды. Мал шаруашылығын жүргізудің ғасыр бойы қалыптасқан дәстүрі сақталып, үнемі жетілдіріліп отырған.

1. Мал шарушалығының қалыптасуы

Қазақ жері - мал шаруашылығы қалыптасқан ең көне аймақтардың бірі. Жабайы жануарларды қолға үйрету неолит дәуірінен басталады. Ең алғаш қолға үйретілген үй жануарлары - қой мен ешкі. Қойдың арғы тегі - арқар, ал екіншісі - таутеке. Қой мен ешкі мөлшерімен б. з. д. 8-7мыңжылдықтарда қолға үйретілген деп есептелінеді. Осы кезге жататын Жерорта теңізі маңайындағы тұрақтарда қой мен ешкінің сүйегі табылған. Сиыр тұқымының дәл қай жерде шыққаны әлі анықталмаған. Дегенмен де қолға үйретілген сиырдың да ең көне заманғы сүйегі б. з. д. 7-мыңжылдыққа жатады, ол Оңтүстік Анадолы жерінде (Түркия) табылған. Жылқы алғаш қолға үйретілген аймақ шығыс Еуропа мен Еділ бойы септеледі. Жылқыны қолға үйрету мөлшермен б. з. д. 4-мыңжылдықта болған. Қазақстан жерінде ең көне мал сүйегі энеолит дәуірі ескерткіштерінде кездеседі. Бұл - Терісек, Сексеуілді, Орталық Қазақстандағы Қарағайлы (Қарағанды маңы) тұрақтары, Шығыс Қазақстандағы Усть-Нарым қонысы. Бұлардың мөлшер жасы б. з. д. 3-мыңжылдықтың орта шені. Бұл тұрақтардан қойдың, ешкінің, сиырдың, жылқының сүйектері табылған.

Қазақстан жерінде қола дәуірінің кезінде үй маңындағы мал шаруашылығы қалыптасты. Б. з. д. 2-мыңжылдықтың орта кезіне жататын жерлеу орындарында, кейінірек қоныстарда қой, жылқы, сүйектері көптеп кездеседі. Бұдан 3 мың жыл бұрын Қазақстан жерінде құрғақшылық күшейтілді, Далалы, жартылай шөлейт, таулы аудандарда мал өсіру шаруашылықтың негізгі түріне айнала бастады. Алдымен жартылай көшпелілік, содан соң көшпелі мал шаруашылығы қалыптаса бастады.

1. 1 Көшпелі мал шаруашылығы

Қазақстанда көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығының пайда болуы мен дамуына қатысты барлық жағдайлар бар. Бұған жайылымдық жерлер мен су көздері жеткілікті географиялық ортаның тікелей қатысы бар. Евразияның кіндігінде орналасқан аймақтың климаты қатал континентальды болып табылады. Алайда бұл аймақта негізгі төрт климаттық зонаны: орманды-дала, далалы, шөлейтті және биік таулы жерлерді анық көруге болады. Деректерге сүйенсек, Темір, Ырғыз, Торғай, Атбасар, Ақмола, Қарқаралы уездері жерлерінде жаздық жайылымдар солтүстік бөліктерінде (далалық зона), ал қыстық жайылымдар оңтүстік (шөлейтті) зонада орналасты. Сол себепті бұл аймақты мекендеуші қазақтар өз уездері аумағында көшіп-қонып жүрді. Ал, қатты қыс жылдары ірі байлар малдарын Маңғыстау, Қазалы мен Перовск уездері аймақтарында қыстатып шықты.

Барлық уездердің қыстайтын жерлерінде жас малдар мен арық-тұрық малдарға арналған күзетілетін ыңғайлы жер бөліктері болды. Солтүстікте қысты күндері жылқы табындарын ұстайтын, қыстаулардан алыс орналасқан жайылымдар болды. Ол үшін тұтастай ауыл немесе жекелеген байлар жылқы табындарынан - қосқа біріктірді. Қоста 300-500 ден 1000 жылқыға дейін ұсталып, оларды жалдамалы жылқышылар көктемге дейін бақты. Оңтүстік уездерде қысқы жайылымдарға жылқымен қатар қойлар мен түйелерді де айдап апарды. Қысқы жайылымдарға өзен, көлдердің жағасындағы қамысты алқаптар, тау бөктерлері, кішігірім таулардың оңтүстік беткейлері, орманды жерлер немесе құмның ішіндегі жерлер таңдап алынды. Көктеу қыстауларға жақын жерлерде орналасты. Күздеулерге көктемгі жайылымдық жерлер немесе қыстауларға жақын маңдағы жайылымдар таңдап алынды. Жазғы жайылымдар өте мұқият таңдап алынды. Жайлау салқын ауасымен, шөптің қалыңдығымен, ауыз су мен мал суғаратын судың жеткілікті болуымен, шыбын-шіркеудің жоқтығымен ерекшеленді. Сондықтан да жайлаулар негізінен Сары-Арқа далалары мен таулы аймақтарда орналасты. Алайда шөлді және шөлейтті жерлерде орналасқан қазақтардың барлығы бірдей жайлауға бара алмады. Кедей-кепшіктер мен кедейленген шаруашылықтар жазғы жайлауға баратын көліктің жетіспеуінен қыстауларда қалып қоятын болған. Мұндай шаруашылықтар барлық шаруашылықтың 60 пайызын құрады. Маңғыстау өлкесінде халықтың жартысы жазды күндері қыстауда қалып қойса, Перовск уезінің мұндай тұрғындар 57, 1 пайызды құраған. Осындай малы аз, кедейленген қазақтар барлық уездерде кездесті.

Қазақстан жерінің кеңдігі табиғи-климаттық жағдайы мен өсімдік әлемнің әртүрлілігі, этникалық территориясының қалыптасуы, көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығы жағдайындағы халықтың орналасу сипаты, кей жағдайларда саяси факторлар монғол шапқыншылығы, жонғар шапқыншылығы қазақтардың дәстүрлі көшіп-қону жолдарының қалыптасуы мен маусымдық жайылымдарды пайдалануына әсер етті. Негізгі көшу түрлері - меридиандық, радиалдық, вертикальдық, кейде ауқымдық болды. Мыңдаған жылдар барысында бұл көшу түрлері еш өзгеріссіз қала берді. Көшу жолдарының ара қашықтығы мал иелерінің жағдайына байланысты болды. Байлар алыс қашықтықтарға қоныс аударса, кедей-кепшіктер жақын қашықтықтарда көшіп-қонып жүрді. Сол себептермен солтүстік уездердің қазақтарының кедейленген бөлігі отырықшылыққа жақын жағдайда өмір сүрді. Өйткені, олардың көшу ара-қашықтығы 50-70 шақырымды құрады. Сонымен бірге солтүстік уездерде көшу бағыттары меридиандық сипаттан гөрі, радиалдық, вертикальдық көшу түрі басым болды. Лбищенкі, Гурьев, Темір, Торғай және Ырғыз уездері жартылай шөлейтті аймақта орналасқандықтан, жаздық жайлаулар жетіспеді. Осыған байланысты бұл жақтың қазақтары жазды күндері Жайық бойына, Ақтөбе мен Қостанай уездері аумағына жайлауға шықты. Мұндай көшу жолдары 400 шақырым қашықтықтан асып түсті. Маңғыстау, Қазалы мен Перовск уездерінде (шөлді зона) жазғы жайылымдық жерлер тіптен аз болды. Маңғыстау, ‡стірт пен Қызылқұмды мекен еткен шаруашылықтар Темір, Ырғызбен Торғай уездерін басып өтіп, Ақтөбе мен Қостанай уездері аймағына 1000-даған шақырым жерді артқа қалдырып жайлауға көшіп барды. Алайда көптеген шаруашылықтар Ембі, Ырғызбен Торғай маңында қалып қоюға мәжбүр болды. Ал кедей жатақтар өздерінің уездері мен болыстықтары жерінде қалып қойып отырды. Ақмола, Атбасар, Қарқаралы уездерінде көшу жолдары тек меридиальді түрде болды. Жазғы жайлаулар негізінен солтүстік аудандарда орналасты. Сол себептен барлық шаруашылықтар өз уездері аумағында көшіп-қонып жүрді. Бұл уездердегі көшу жолдарының өз ерекшеліктері болды. Қарқаралы уезінде оның ұзындығы 10-нан 220 шақырымға дейін созылса, ал Ақмола және Атбасар уездерінің солтүстік бөліктерінде 200-ден 500 шақырымға дейін созылды. Шымкент және Әулие-ата уездерінде көшу бағыттары үлкен өзендер мен тау массивтеріне байланысты вертикальді (тік) түрде қалыптасты. Шымкент уезінде отырықшы қазақтардың үлестік мөлшері - 83, 4 пайызды, ал көшпеділердің үлесі тек 16 пайыз құрады. Көшу бағыттарының ұзындығы 30-50 шақырымды құрады.
Жетісу болыстығы мен Семей болыстығының шығыс бөлігі Қазақстанның басқа аймақтарынан табиғи-климаттық жағдайымен ерекшеленді. өйткені, бұл аймақтың басым бөлігін таулы массивтер, ондағы көгалды жайылымдар алып жатты. Балқаш, Алакөл, Зайсан көлдері маңындағы тау бөктерлері қамысты жерлер, құмдар мен сортаңдар шөлді және шөлейтті жерлер қыстаулар ретінде пайдаланды. Бұл аймақтың қазақтары жыл он екі ай өз уездері аумағында көшіп жүрді. Қазақстанның оңтүстік-шығыс бөлігіндегі вертикальді көшу жолдары 10-нан 150-180 шақырым қашықтықты қамтыды.

Жайлауға адамдарға да, малға да жайлы табиғаттың әсем де, көрікті жерлері таңдалып алынды. Жазды күні жайлауда түрлі тойлар мен астар өткізілді. Мұндай жиын тойларда бәйге жарыс, ақындар айтысы, күрес, көкпар және тағы басқа ұлттық ойындар жүргізілді.

Қазақстанның кейбір жерінде ерте заманнан-ақ жарртылай көшпелі мал шаруашылығы да қалыптасқан. Жартылай көшпелі деп көктем, жаз, күз мезгілінде жайылымның ыңғайына қарай жылжып көшіп отырып, қыста дайын қора-жайы бар қыстауларда қыстайтын мал шаруашылығын айтады. Мал шаруашылығының бұл түрі сақ-үйсінзаманында-ақ дала мен таулы аймақтарда қалыптаса бастады. Мұндай аудандарға Жетісудың, Шығыс Қазақстанның тау етектеріндегі аймақтар жатады. Бұл аймақты мекендеген халық малды жазда биік таулы жайлауда бағып, қыста тау етегінде, тау қойнауындағы қыстауларда қыстатып күн кешкен. Кейде олардың қыстаулары Алтай сияқты биік таулармен сілемдесіп жаткан аса биік емес, қары аз Қаратауда болатын. Жартылай көшпелілікпен айналысқан көшпелілер қыстау маңындағы ұсақ өзен, бұлақтардың жағасына егін салатын. Олардың негізгі дақылдары: тары, арпа, бидай. Жартылай көшпелі мал шаруашылығымен айналысқан тайпаларда қой, жылқымен қатар сиыр малы да өсірілді.

Орта ғасырларда Ертіс бойы мен Жетісудағы отырықшы қоныстарда, кішігірім қалаларда суармалы егіншілік болған. Жартылай көшпелілерде егіншілік, отырықшылықтың белгілі бір нышаны болғанымен, негізгі шаруашылығы - мал бағу, ал тұрмысы көшпелілікке бейім болды.

Қола дәуірінде Қазақстан жерін мекендеген тайпаларда қазақы қой тұқымы сан жағынан басым болды. Ерта заманнан қойдан кейінгі саны жағынан екінші түлік-жылқы. Б. з. д. 2 мыңжылдықтан бастап мінуге, жүк артуға, жегуге үйретілген. Сақ дәуірінде басы үлкен, аяғы қысқа, тұрқы ұзын, түгі қалың жылқы тұқымы кең тараған.

Көшпелі мал шаруашылығы қазақ отбасының өмірін көп жағынан қамтамасыз етіп тұрды. Бұл сала қазақтарға ішіп - жейтін тамақ өнімдерін, киім - кешек пен аяқ - киім, үй жабдықтары мен жасауларын, көшіп - қонуға қажетті тасымал құралдарын берді. Әскери жорықтар мен шайқастарда жылқының орнын ешнәрсемен алмастыруға болмайтын. Көшпелі малшылар өздеріне артылып қалған малдан түскен өнімдерді Түркістанның Сығанақ, Сауран, Ясы және басқа қалаларының базарларына апаратын, соның ішінде арбалар, төсектер мен ыдыстар жеткізетін болған.

Қазақстанның алуан түрлі тағы жануарлары бар кеңбайтақ даласы көшпелілерге жеке - дара және ұжым болып аңшылық етуге зор мүмкіндік берді. Олар аң аулауды басты қаруы ретінде көбінесе садақты қолданды. Аң аулаудың бірнеше түрі болған: құс салған тазы иттер қосып және қаумалап аулаған. Қыран құстардан қаршыға, бүркіт, сұңқар, лашын т. б. пайдаланылған. Мал шаруашылығы үшін ертұрман, ат әбзелдері, малды ұстайтын, байлайтын жабдықтар, егіншілік үшін жер жыртатын және тырмалайтын, астықты жинайтын және өңдейтін құралдар т. б. қол өнершілердің еңбегімен дайындалады. Қалалар мен ауыл тұрғындарының, сондай-ақ көшпелі малшылардың қолөнершілер өнімдеріне сұраныстың өсуі сауда қатынастарын өрістетіп, тұрақты базалар жұмыс істеді.

Қазақ халқы өте ауыр кезеңдерді басынан кешірсе де, өзінің ата - бабаларының ертеден қалыптасқан мәдени қазыналарын сақтап қалды. Әрине, мәдениеттің дамуы Қазақстанның барлық жерінде біркелкі жүрген жоқ. Атап айтқанда, мәдени даму отырықшылап - қалалық жерлерде көшпелі және жартылай көшпелі аудандармен салыстырғанда күштірек жүрді. Сығанақ пен Сауранның, Ясы мен Отырардың архитектуралық комплекстері, Жәнібек пен Қасымның Сарайшықтағы, Қазнғаптың Ұлытау жеріндегі кесенелері, Маңғыстаудағы, Сырдария алқаптарындағы және Қаратау қойнауларындағы мазарлар өзіндің сәулет сипатымен, архитектуралық формаларының жинақылық әрі айқыншылығымен ерекшеленеді.

XV-XVII ғасырларда Қазақ қоғамында шаруашылықтың және мәдіниеттің дамуында елеулі ілгерушілік орын алды. Оның басты бір себебі, қазақ халқының біртұтас мемлекетке бірігуі мен байланысы еді.

2. Қазақ халқының мал шаруашылығы

Қазақтардың дәстүрлі шаруашылығы - көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығы (қой өсіру, негізінен қылшық жүнді және құйрықты тұқымдар, ірі қара мал), соның ішінде жылқы өсіру және түйе өсіру. Қатардағы көшпенділер-малшылар (шаруалар), егіншілер - отырықшылар мен қарапайым қалалықтар, ұсақ саудагерлер мен қолөнершілер, ауыл тұрғындары салықтар мен алымдар төлеуге міндетті болған: малшылардан - зекет, соғым, сыбағы; егіншілер мен қолөнершілерден - тағар, бауыс, хоредж.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.