Қ.Жұбановтың «Абай – қазақ әдебиетінің классигі» атты Қ.Мұхамедханұлының «Абайдың әдебиет мектебі» мақалаларын талдау

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

СЕМЕЙ қ. ШӘКӘРІМ атындағы МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ

Тақырып:

Қ. Жұбановтың «Абай - қазақ әдебиетінің классигі» атты Қ. Мұхамедханұлының «Абайдың әдебиет мектебі» мақалаларын талдау

Орындаған: Нұрланқызы Талшын

Филология(қазақ)

Тексерген: Сабырбаева Р. Қ. , ф. ғ. к., доцент

Семей 2015 жыл

Құдайберген Жұбановтың Абай шығармашылығымен жақсы таныстығы 30-шы жылдардан кейін болғанға ұқсайды, өйткені осы жылдарда ұлы ақын шығармалары туралы өзіндік ой-пікірлері қалыптасқан. 1934 жылы жарық қөрген «Абай - қазақ әдебиетінің классигі» атты мақаласы асығыс жазылған дүниеге ұқсамайды, санаға әбден орнығып, ойда мұқият қорытылған материалдар негізінде қағазға түскен тәрізді. Қ. Жұбановтың «Абай - қазақ әдебиетінің классигі» атты мақаласында автор Абайды оқшау күйде алмай, Шағатай әдебиетімен, қазақтың төл ауыз әдебиетімен байланыстыра қарастырылды [14] . Ақын шәкірттерінің бәрі дерлік әнге жақын болды десек, солардың арысы композитор, берісі әнші екенін де естен шығармау керек. Дәл осы топ Абай әндерін орындап, халыққа таратты. Ұстаздарының әнге бет қойғанын байқап өздері де ән шығаруға бел байлады. Нәтижесінде Абай ауылы тек ақындықтың ғана емес, үлкен әншіліктің де ауылына айналды. Бұл арада Абайдың әнші шәкірттері Абай әндерін тек таратушы ғана емес, ортаға салып артық-кемін түзеп, нағыз әншінің дауысына салып жетілдіріп те отырды. Абай айналасындағы мұндай әншілік талқы халық композиторларының көбінде болған жоқ. Абайдың ақындық айналасы, қара сөздері, тіпті даңқты эпопеясының әр томында аңғарылатын қаламгерлік концепциялар оңай орныққан, мойындалған жоқ.
Абайдың өмірбаяны мен шығармашылығы туралы әдеби, ғылыми негізді көзқарастардың қалыптаса бастауы 1933 жылғы ақын шығармаларының толық жинағының жарық көруі мен 1934 жылы жарияланған І. Жансүгіров пен Қ. Жұбановтың ойлы мақалаларынан басталады.
Қ. Жұбановтың «Абай - қазақ әдебиетінің классигі» атты мақаласында қазақ әдебиетіне Абай қосқан жаңалықтардың қаншалықты тарихи және теориялық мәні болғандығы көркем талдаулар негізінде дәйектеледі. Бұл - Абай шығармашылығы туралы түрлі пікірлер тартысы мен әрқилы даулардың жүріп жатқан кезі. Абай әдебиетіміздің тарихындағы озық орнын мойындаушылармен қатар, оның шығармаларын «жат таптың идеологиясы» ретінде бағалаушылардың да аз емес кезі.
Қ. Жұбанов Орта Азия мен Түркияда, Қазан, Қырым татарлары мен Башқұртстан, Әзербайжан әдебиетінің таңдаулы өкілдері - көрнекті қаламгерлерінің: Мақтұмқұли мен Зәки Уәлидің, Шайықзада Бабич пен Шаһабутдин Маржанидің және Қ. Насири мен Ы. Гаспринскийдің, Ақмет Кемал мен Сабрибей-заде Налидтің, Мирза-Фатали Ахуновтың, Тоқай мен Нариманның шығармашылық бағыттарына шолу жасай келе, олардың өз ұлттары мен елінің мақсат-мүддесін көрсететін ана тілінде шығарма жаза алмағандығын атап көрсетеді. Олардың бірі Шағатай әдебиеті шырмауынан құтылып, халық әдебиетіне жуықтағанмен өзге тіл араб, түрік, татар, т. б. ықпалынан шыға алмаса, екіншілері халқының рухани тірлігінде үстемдік құрған діни схоластиканы жамап-жасқау мен тіл тазарту жөнінде ғана айтылған пікірлерден алыстаған жоқ. Демек, олардың «әдебиет маңдайын жаңа арнаға қарай бұрған, жер жүзі әдебиетінің кеуде жеріне жетпегенін» айтады.
Түркітілді қаламгерлер арасында Абай шығармашылығы мен ізденістерінің бағыттары мүлде өзге екенін ескертеді. «Абайдың ақындығын, басқа қасиеттерін былай қойып, тек әдебиет тілімізді жасаудағы еңбегінің өзін ғана алсақ та, онда ақымыз кететін түріміз жоқ. Оның үстіне Абайдың ірі ақын болғанын, оның өлеңі бол, қара сөзі бол, бұрынғы қазақ ақындарынан да, шағатайшыл молда ақындардан да озып шығып, соны жол салғанын ескерсек, Абай бейнелі ақын, ол кезде, қазақта ғана емес, көрші елдерде де болып жарымағанын көру қиын емес».
Қ. Жұбанов Абайдың алдындағы әдеби үлгі, дәстүрдің болымсыздау екенін айта келе, оның Абай шығармашылығына жасаған ықпалына арнайы тоқталады. Соның негізгісі Шағатай немесе көне түркі әдебиеті және оның дәстүрі еді.
Мақала жазылған 1934 жылдары әдебиеттің көне тарихына деген ресми идеологияның көзқарасы теріс, аса жайсыз еді. Басқасын былай қойғанда тіршіліктің пайда болуы, өмір туралы дін концепциясы түгіл діни лексика араласқан жерден «жаңа қоғам орнатушы еңбекшілдер табына» деген қауіпті, олардың басын айналдырар «апиын» көретін. Сондықтан пәле болып жабысқан үлкен саяси-идеологиялық даулардан енді ғана құтылып, әдебиетімізге оралып жатқан Абай шығармашылығындағы шағатай әдебиеті деген тақырып аса қауіпті түртпектердің бірі болатын. Оны мүлде сөз қылмау Ақын шығармашылығы туралы зерттеулерде мүмкін емес те, жүйелі талдауға ұшырату қауіпті. Осы тақырыптың әлі күнге дейін тексерілуге тиіс жайларының бар екенін де айта кету ләзім.
Зерттеуші Абай шығармашылығында осы тақырыпқа қатысты менмұндалап тұрған үш өлеңін, ақынның 13-19 жас аралығында жазылған «Шығыс ақындарынша», «Фзули, Шәмши, Сайхали», «Әлифби өлеңі» шығармаларын алады. Ақынның бұлардан басқа өлеңдері де болуға тиіс, бірақ бізге жетпеген. Аталған өлеңдер өзегіндегі көркем ой мен мазмұнды жеткізу үшін қолданған сөздер көне түркі поэзиясына ғана тән лексиканы құраса, ұйқасы мен ырғағы да арабтан келген ғаруз өлшеуіне сай. Осы өлеңдерді жан-жақты талдай келе, зерттеуші шағатай әдебиетінде мен мұндалап тұратын мистицизмнің, белгісіз ғашықтықтан (кімге екені бұлдырлау, тіпті белгісіз де) өртенген жастардың дуана күйін ақын суреттемейді деген қорытынды жасайды.
Ғашығы үшін жанын қиюға даяр лирикалық кейіпкер махаббат жолында дүниеден өтуге бар, бірақ мендігін жоймайды, мәжнүндік кейіптен аулақ. «Дүние азабының тізесі батып, көресіні көре-көре «Құдай салдыға» көнген, өлім мен тірліктің жігін жоғалтқан, қарсыласар дәрмен көксемей, тағдырдың лағынет қамытына мойнын өзі сұққан көнбістілік, құлдық идеялылық - міне, шағатай әдебиет мисицизмі салған жол осы».
Медреседе алған тәрбиесі мен оқыған кітаптарындағы үлгі және өзі ұнатқан шығыс классиктерінің дәстүрі бойынша өлең тілі араб, парсы, шағатай болуы керек деп ұққан жас ақын алғашқы шығармаларында осы жолды таңдайды. Бірінде ұстаз тұтқан ақындарын - Физули, Шамси, Сайқали, Науаи, Сағди, Фирдоуси, Хафиздерді атай келе, олардың рухынан қолдау күтеді. Екіншісі, «Йузи - рәушан» өлеңінде қыз сұлулығын бейнелеуде шығыс классикасында жиі қолданатын сөздерді тізбелей келе, олардың көркіне аты әлемге мәшһүр Сүлеймен, Ямшид, Ескендір тәрізді патшалардың өздері де ғашық болар еді, - дейді. Ал «Әлифби» аталатын үшінші өлеңінде Абайдың шағатай дәстүрінен шығуға дайын қалпы айқын көрінеді, - деп көрсетеді зерттеуші. Өйткені өлеңнің өлшемі ғарузша емес, қазақтың 11 буынды қара өлеңінше болса, тілінде де шұбарлық аздау.
Абайдың осы үш өлеңіне байланысты Қ. Жұбановтың жан-жақты талдаулары мен қорытындылары М. Әуезовтің 50-жылдарда айтқан пікірлерімен үндеседі.
Қ. Жұбановтың Абай поэтикасына қатысты осы зерттеуінде көңіл аударарлық мынандай бір мәселе бар. Ол ақын өлеңдеріндегі сопылық бағытқа қатысты. «…Абайдың пікір бағыты, әдеби нысанасы сұпышылдық жолынан аулақ екенін айтумен, осы аулақтықтың Абай өлеңінен поэтикалық текникесіне де шалығын тигізгенін мойындағымыз келеді. Өйткені Абайдағы тұтастық, түгелдік, гармония оны шалағайлыққа жібермеген. Абай - ойшыл ақын. Өлеңін пікір кернеп тұр. Оның сезімі - ойшыл сезім. Ойы да - сезімшіл ой. Сондықтан Абай өлеңінің мазмұны түрін көрсетіп тұрады да, түрі мазмұнын көрсетіп тұрады… Осындай іш пен сырттың біте қайнап қосылған Абайда шағатайдай іші болып, сырты болмауы немесе сырты болып тұрып, іші болмауы мүмкін емес. Ондай диссонансты Абай гармониясы көтермейді. Демек, Абай поэзиясында да сопылық ой, әуендердің кездесуі мүмкіндігін зерттеуші аңғартып отыр.
Абайдың халық әдебиетімен байланысы туралы зерттеулер бүгінде аз емес. Бірақ Қ. Жұбановтың абайтанудың алғашқы қадамдарында жазған осы мақаласында көңіл бөлуге тұрарлық тұстар мол. Әрине, мақала жарық көрген жылдарда халық әдебиетіне деген ресми идеология көзқарасы қазіргіден өзгелеу. Сондықтан да зерттеуші тарапынан халық әдебиетіне байланысты қолданылатын кейбір сөз тіркестеріне түсіністікпен қараған жөн. «Ескірген ел даналығы». ., «ескі әдебиет мұрасының ескірген жерлері. . », «Өткен өмір арбасының дөңгелегімен қоса айналып дөңгеленген ескі, тозған сөз үлгісі»… тағы басқалар.
Зерттеуші осы тозған, ескі сөз үлгілері ретіне ауыз әдебиетінде кездесетін қыстырма бөліктерді немесе психологиялық егіздеулерді көрсетеді.
Айдын көл батпақ атанар,
Айдыны құрып суалса…
Арғымақ аттың белгісі
Аса бір шауып бұланбас…
Ағарып тұрған ай да өлер,
Қызарып тұрған күн де өлер.
Алшаңдаған бай да өлер
Ардақтаған хан да өлер.
«Осы сияқы арзан ақиқат, тозған шындық, керексіз тақпақ - ескі өлеңнің мазмұнын да, түрін де билеп алған ескі ауру болатын» дейді зерттеуші. Осылай дей тұра, егіздеу тәрізді қыстырмалардың шеберлікпен ретін тауып қолданғанда шығармадан алатын әсерді күшейтетін ассоцацияларға дем беретінін де мойындайды.
Абай ақындық өнерінің үлкен бір бағыты ауыз әдебиеті мен жазба әдебиеті арасындағы осы басы артықтау көрінетін қайталауларды, егіздеулерді, ретсіз қыстырмалар мен орынсыз дәйектеулерді, жалаң насихат, арзан ақылгөйсу мен әсіре өсиетшілдікті сынға алды. Қазақ поэзиясын мыңдаған жылдарға созылған ауыз әдебиеті ықпалынан арылтып кәсіби ақындық, жекешіл өлең өрнегіне алып келген Абай. Ақын қазақ өлеңінің, сөз өнерінің кемшін тұстары: «Қазақтың ұзын сөзділігін», «ескі бидің сөз қосарлап, бос мақалдайтыны», «ескі ақынның жоқтан қармап, көр-жөрді өлең қылатындағы» дегендерді қатал сынға алады.
Абай ауыз әдебиеті мен қазақ сөз өнерінің халық әдебиетінде нақты өлең, жыр-толғаудың тақырыбынан тыс, мазмұнынан дербес, тіпті бос тұрғандай көрінетін талай қыстырмаларын өз поэзиясында өлеңге айналдырды.
Іздеп табар сұңқармын,
Жарастықты сүйгенде.
Қылығында жоқ оғат…
Сіз - қырғауыл жез қанат,
Аш бетіңді бері қарат…
Қ. Жұбанов осы зерттеуінде Абай өлеңдерінің халыққа жақындығы мен ұнамдылығының жұмбақ құпиялары мен сиқырлы сырларын ашып көрсетеді. Абай өлеңдері көпшілікке түсінікті қарапайым бейнелерге толы. Ақын әлемінде халыққа жат көрінетін бейнелер жоқ. Қазаққа жақсы таныс құбылыс, ой, ұғымдардың бейнесін, бояуын қандыра, ажарын аша суретке көшіреді. Бұл жолда қазақ ертегісін де, мақалын да, салтын да пайдаланады. Осыларда қолданылатын таныс бейнелердің бәрі ақын шығармаларында жанданып жаңа мағынаға ие болады.
Қазақ мақалдарының көбіне Абайдың сын көзбен қарағаны белгілі. Осы мақалдардағы түйінді ойларды да ақын қажет жерінде жанды суретке айналдырады. Бұларды Абай аудармаларына да өте сәтті, шеберлікпен қолданады. Фразеологиялық тіркес тәрізді баламасын табу керек шумақ, жолдарды тәржімалауда ақын мақал-мәтелдер өзегіндегі таныс бейнелерді жаңа мағына бере, түпнұсқаға жақындатады. А. Пушкиннен жасаған Абай аудармаларын түпнұсқамен салыстыра, талдай келе зерттеуші «Арыстан айға шауып мерт болған» мәтелінен алынған поэтикалық сарынды ақынның қалай түрлендіргенін түсіндіреді.
Шеш көңілімнің жұмбағын,
Әлде. ., бәрі - алданыс,
Жас жүрек жайып саусағын
Талпынған шығар айға алыс?
Ақынның образ қолданудағы өзгешелігін Қ. Жұбанов былай санамалап та көрсетеді: «…әуелі, қатесіз анық, таныс бейне алады: екінші - образы ескі өлі қалыбында қалмай, жанданып кетеді, өйткені, үшінші - ескі образды өсіріп, жаңартып, жалғап әкетеді».
Қ. Жұбанов мақаласында қазақ өлеңіне енгізген жаңа өлшемдерге халық құлағын үйрету үшін, оларға арнап ән де шығарған ақын сазгерлігінің кейбір жайлары да сөз болады.
Қорыта айтқанда, дәстүрлі қазақ өлеңіне Абай қосқан жаңалықтарды оның өркениет асқарларына қарай ұмтылған ізденістерінен ғана емес, ақынның дүниетанымы мен «тұла бойын алып кеткен өз ортасына (заманына - З. Б. ) деген наразылығынан» да іздеу керек, өйткені ақын «сол ортаны соя сынаған Адам. Абайдың әдебиеттегі сыншылдығының түп-тамыры осында жатыр» деген зерттеуші пікірлерінде қаншама тереңдік бар.
Қ. Жұбановтың абайтану ілімінің қалыптаса басталған шағында, ресми идеологияның ақын шығармашылығындағы ізденістерге үрке қараған кезінде жазған іргелі мақаласы қаламгер шығармаларын тереңдей талдаумен ғана емес, ұлы ақын рухани ізденістерінің мәңгілік өмір туралы ұлттық рухпен тілдескен құпия сырларын ашуға мүмкіндік береді. Абай поэтикасындағы коммунистік идеологиямен үндеспейтін көркем мазмұнды, Шығыс поэзиясы және халық әдебиетімен табиғи байланысты мүмкін болған деңгейде ашып көрсетіп, Абайды қазақ әдебиетінің классигі деп айтудың өзі сол жылдарда үлкен ерлік еді.

Қырқыншы жылдардың басында Абай мектебі тақырыбын зерттеуді Әуезовтің кеңесімен Қ. Мұхамедханұлы қолға алды. Әуезов жетекшілік жасаған тақырыптың іргетасы қаланып, алғашқы қадамдар жасалды. Қ. Мұхамедханұлының Абайдың ақындық мектебі жайлы ізденістері жинақталып, жүйеленіп 1951 жылы кандидаттық диссертация ретінде қорғалды. Бірақ бұл тақырып тек абайтануда ғана емес, жалпы қазақ әдебиетінде үлкен дау туғызып, Абай тақырыбына айтарлықтай «зор кесірін» әкелді. Қанша қиын-қыстауды басынан өткергенімен ғалым «Абай шәкірттерінен» бас тартпады. «Абай мектебі» деген атау кеңестік әдебиеттің қалыбына сыймағандықтан, 1959 жылы алғашқы тақырыбын ауыстырып «Абай төңірегіндегі ақындар» (Поэты Абаевской поры) деген атпен диссертациясын қайта қорғауға мәжбүр болды. Тек тәуелсіздік алғаннан кейін ғана Қ. Мұхамедханұлының Абай шәкірттері жайындағы «Абайдың ақын шәкірттері» [15] деген төрт кітаптан тұратын, сондай-ақ, «Абай мұрагерлері» [16] атты ғылыми еңбектері жарыққа шықты. Негізінен, осы тақырыпты қазақ әдебиетінің тарихында мәселе етіп көтерген М. Әуезов болып, әсіресе, Абайдың өзгеден алған нәрі жайын тек ғылымда емес «Абай жолы» эпопеясында да мейілінше қамтуға тырысты. Ғалым Қ. Мұхамедханұлының ғылыми еңбегінің басты тақырыбы - Абайдың ақындық мектебін зерттеу.
1951 жылы осы тақырып бойынша кандидаттық диссертациясын сәтті қорғап шықты. Жазушы ғалым абайтану, әуезовтану саласында жемісті еңбек етіп, «Абай шығармаларының текстологиясы» (1959), «Мағауия Абайұлы» (1959) атты кітаптар, әдеби-зерттеу мақалаларын жазды.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.