Қ.Жұбановтың «Абай – қазақ әдебиетінің классигі» атты Қ.Мұхамедханұлының «Абайдың әдебиет мектебі» мақалаларын талдау

Кіріспе

Құдайберген Жұбановтың Абай шығарма¬шы¬лығымен жақсы таныстығы 30-шы жылдардан кейін болғанға ұқсайды, өйткені осы жылдарда ұлы ақын шығармалары туралы өзіндік ой-пікірлері қалыптасқан. 1934 жылы жарық қөрген «Абай – қазақ әдебиетінің классигі» атты мақаласы асығыс жазылған дүниеге ұқсамайды, санаға әбден орнығып, ойда мұқият қорытылған материалдар негізінде қағазға түскен тәрізді.Қ.Жұбановтың «Абай – қазақ әдебиетінің классигі» атты мақаласында автор Абайды оқшау күйде алмай, Шағатай әдебиетімен, қазақтың төл ауыз әдебиетімен байланыстыра қарастырылды [14]. Ақын шәкірттерінің бәрі дерлік әнге жақын болды десек, солардың арысы композитор, берісі әнші екенін де естен шығармау керек. Дәл осы топ Абай әндерін орындап, халыққа таратты. Ұстаздарының әнге бет қойғанын байқап өздері де ән шығаруға бел байлады. Нәтижесінде Абай ауылы тек ақындықтың ғана емес, үлкен әншіліктің де ауылына айналды. Бұл арада Абайдың әнші шәкірттері Абай әндерін тек таратушы ғана емес, ортаға салып артық-кемін түзеп, нағыз әншінің дауысына салып жетілдіріп те отырды. Абай айналасындағы мұндай әншілік талқы халық композиторларының көбінде болған жоқ. Абайдың ақындық айналасы, қара сөздері, тіпті даңқты эпопеясының әр томында аңғарылатын қаламгерлік концепциялар оңай орныққан, мойындалған жоқ.

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
СЕМЕЙ қ. ШӘКӘРІМ атындағы МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ

Тақырып:
Қ.Жұбановтың Абай – қазақ әдебиетінің классигі атты Қ.Мұхамедханұлының
Абайдың әдебиет мектебі мақалаларын талдау

Орындаған: Нұрланқызы Талшын

Филология(қазақ)

Тексерген: Сабырбаева
Р.Қ. , ф.ғ.к., доцент

Семей 2015 жыл

Қ.Жұбановтың Абай – қазақ әдебиетінің классигі атты
Қ.Мұхамедханұлының Абайдың әдебиет мектебі мақалаларын талдау
Құдайберген Жұбановтың Абай шығармашылығымен жақсы таныстығы 30-шы
жылдардан кейін болғанға ұқсайды, өйткені осы жылдарда ұлы ақын шығармалары
туралы өзіндік ой-пікірлері қалыптасқан. 1934 жылы жарық қөрген Абай –
қазақ әдебиетінің классигі атты мақаласы асығыс жазылған дүниеге
ұқсамайды, санаға әбден орнығып, ойда мұқият қорытылған материалдар
негізінде қағазға түскен тәрізді.Қ.Жұбановтың Абай – қазақ әдебиетінің
классигі атты мақаласында автор Абайды оқшау күйде алмай, Шағатай
әдебиетімен, қазақтың төл ауыз әдебиетімен байланыстыра қарастырылды [14].
Ақын шәкірттерінің бәрі дерлік әнге жақын болды десек, солардың арысы
композитор, берісі әнші екенін де естен шығармау керек. Дәл осы топ Абай
әндерін орындап, халыққа таратты. Ұстаздарының әнге бет қойғанын байқап
өздері де ән шығаруға бел байлады. Нәтижесінде Абай ауылы тек ақындықтың
ғана емес, үлкен әншіліктің де ауылына айналды. Бұл арада Абайдың әнші
шәкірттері Абай әндерін тек таратушы ғана емес, ортаға салып артық-кемін
түзеп, нағыз әншінің дауысына салып жетілдіріп те отырды. Абай
айналасындағы мұндай әншілік талқы халық композиторларының көбінде болған
жоқ. Абайдың ақындық айналасы, қара сөздері, тіпті даңқты эпопеясының әр
томында аңғарылатын қаламгерлік концепциялар оңай орныққан, мойындалған
жоқ.
Абайдың өмірбаяны мен шығармашылығы туралы әдеби, ғылыми негізді
көзқарастардың қалыптаса бастауы 1933 жылғы ақын шығармаларының толық
жинағының жарық көруі мен 1934 жылы жарияланған І.Жансүгіров пен
Қ.Жұбановтың ойлы мақалаларынан басталады.
Қ.Жұбановтың Абай – қазақ әдебиетінің классигі атты мақаласында қазақ
әдебиетіне Абай қосқан жаңалықтардың қаншалықты тарихи және теориялық мәні
болғандығы көркем талдаулар негізінде дәйектеледі. Бұл – Абай шығармашылығы
туралы түрлі пікірлер тартысы мен әрқилы даулардың жүріп жатқан кезі. Абай
әдебиетіміздің тарихындағы озық орнын мойындаушылармен қатар, оның
шығармаларын жат таптың идеологиясы ретінде бағалаушылардың да аз емес
кезі.
Қ.Жұбанов Орта Азия мен Түркияда, Қазан, Қырым татарлары мен Башқұртстан,
Әзербайжан әдебиетінің таңдаулы өкілдері – көрнекті қаламгерлерінің:
Мақтұмқұли мен Зәки Уәлидің, Шайықзада Бабич пен Шаһабутдин Маржанидің және
Қ.Насири мен Ы.Гаспринскийдің, Ақмет Кемал мен Сабрибей-заде Налидтің,
Мирза-Фатали Ахуновтың, Тоқай мен Нариманның шығармашылық бағыттарына шолу
жасай келе, олардың өз ұлттары мен елінің мақсат-мүддесін көрсететін ана
тілінде шығарма жаза алмағандығын атап көрсетеді. Олардың бірі Шағатай
әдебиеті шырмауынан құтылып, халық әдебиетіне жуықтағанмен өзге тіл араб,
түрік, татар, т.б. ықпалынан шыға алмаса, екіншілері халқының рухани
тірлігінде үстемдік құрған діни схоластиканы жамап-жасқау мен тіл тазарту
жөнінде ғана айтылған пікірлерден алыстаған жоқ. Демек, олардың әдебиет
маңдайын жаңа арнаға қарай бұрған, жер жүзі әдебиетінің кеуде жеріне
жетпегенін айтады.
Түркітілді қаламгерлер арасында Абай шығармашылығы мен ізденістерінің
бағыттары мүлде өзге екенін ескертеді. Абайдың ақындығын, басқа
қасиеттерін былай қойып, тек әдебиет тілімізді жасаудағы еңбегінің өзін
ғана алсақ та, онда ақымыз кететін түріміз жоқ. Оның үстіне Абайдың ірі
ақын болғанын, оның өлеңі бол, қара сөзі бол, бұрынғы қазақ ақындарынан да,
шағатайшыл молда ақындардан да озып шығып, соны жол салғанын ескерсек, Абай
бейнелі ақын, ол кезде, қазақта ғана емес, көрші елдерде де болып
жарымағанын көру қиын емес.
Қ.Жұбанов Абайдың алдындағы әдеби үлгі, дәстүрдің болымсыздау екенін айта
келе, оның Абай шығармашылығына жасаған ықпалына арнайы тоқталады. Соның
негізгісі Шағатай немесе көне түркі әдебиеті және оның дәстүрі еді.
Мақала жазылған 1934 жылдары әдебиеттің көне тарихына деген ресми
идеологияның көзқарасы теріс, аса жайсыз еді. Басқасын былай қойғанда
тіршіліктің пайда болуы, өмір туралы дін концепциясы түгіл діни лексика
араласқан жерден жаңа қоғам орнатушы еңбекшілдер табына деген қауіпті,
олардың басын айналдырар апиын көретін. Сондықтан пәле болып жабысқан
үлкен саяси-идеологиялық даулардан енді ғана құтылып, әдебиетімізге оралып
жатқан Абай шығармашылығындағы шағатай әдебиеті деген тақырып аса қауіпті
түртпектердің бірі болатын. Оны мүлде сөз қылмау Ақын шығармашылығы туралы
зерттеулерде мүмкін емес те, жүйелі талдауға ұшырату қауіпті. Осы
тақырыптың әлі күнге дейін тексерілуге тиіс жайларының бар екенін де айта
кету ләзім.
Зерттеуші Абай шығармашылығында осы тақырыпқа қатысты менмұндалап тұрған үш
өлеңін, ақынның 13-19 жас аралығында жазылған Шығыс ақындарынша, Фзули,
Шәмши, Сайхали, Әлифби өлеңі шығармаларын алады. Ақынның бұлардан басқа
өлеңдері де болуға тиіс, бірақ бізге жетпеген. Аталған өлеңдер өзегіндегі
көркем ой мен мазмұнды жеткізу үшін қолданған сөздер көне түркі поэзиясына
ғана тән лексиканы құраса, ұйқасы мен ырғағы да арабтан келген ғаруз
өлшеуіне сай. Осы өлеңдерді жан-жақты талдай келе, зерттеуші шағатай
әдебиетінде мен мұндалап тұратын мистицизмнің, белгісіз ғашықтықтан (кімге
екені бұлдырлау, тіпті белгісіз де) өртенген жастардың дуана күйін ақын
суреттемейді деген қорытынды жасайды.
Ғашығы үшін жанын қиюға даяр лирикалық кейіпкер махаббат жолында дүниеден
өтуге бар, бірақ мендігін жоймайды, мәжнүндік кейіптен аулақ. Дүние
азабының тізесі батып, көресіні көре-көре Құдай салдыға көнген, өлім мен
тірліктің жігін жоғалтқан, қарсыласар дәрмен көксемей, тағдырдың лағынет
қамытына мойнын өзі сұққан көнбістілік, құлдық идеялылық – міне, шағатай
әдебиет мисицизмі салған жол осы.
Медреседе алған тәрбиесі мен оқыған кітаптарындағы үлгі және өзі ұнатқан
шығыс классиктерінің дәстүрі бойынша өлең тілі араб, парсы, шағатай болуы
керек деп ұққан жас ақын алғашқы шығармаларында осы жолды таңдайды. Бірінде
ұстаз тұтқан ақындарын – Физули, Шамси, Сайқали, Науаи, Сағди, Фирдоуси,
Хафиздерді атай келе, олардың рухынан қолдау күтеді. Екіншісі, Йузи –
рәушан өлеңінде қыз сұлулығын бейнелеуде шығыс классикасында жиі
қолданатын сөздерді тізбелей келе, олардың көркіне аты әлемге мәшһүр
Сүлеймен, Ямшид, Ескендір тәрізді патшалардың өздері де ғашық болар еді, –
дейді. Ал Әлифби аталатын үшінші өлеңінде Абайдың шағатай дәстүрінен
шығуға дайын қалпы айқын көрінеді, – деп көрсетеді зерттеуші. Өйткені
өлеңнің өлшемі ғарузша емес, қазақтың 11 буынды қара өлеңінше болса,
тілінде де шұбарлық аздау.
Абайдың осы үш өлеңіне байланысты Қ.Жұбановтың жан-жақты талдаулары мен
қорытындылары М.Әуезовтің 50-жылдарда айтқан пікірлерімен үндеседі.
Қ.Жұбановтың Абай поэтикасына қатысты осы зерттеуінде көңіл аударарлық
мынандай бір мәселе бар. Ол ақын өлеңдеріндегі сопылық бағытқа қатысты.
...Абайдың пікір бағыты, әдеби нысанасы сұпышылдық жолынан аулақ екенін
айтумен, осы аулақтықтың Абай өлеңінен поэтикалық текникесіне де шалығын
тигізгенін мойындағымыз келеді. Өйткені Абайдағы тұтастық, түгелдік,
гармония оны шалағайлыққа жібермеген. Абай – ойшыл ақын. Өлеңін пікір
кернеп тұр. Оның сезімі – ойшыл сезім. Ойы да – сезімшіл ой. Сондықтан Абай
өлеңінің мазмұны түрін көрсетіп тұрады да, түрі мазмұнын көрсетіп тұрады...
Осындай іш пен сырттың біте қайнап қосылған Абайда шағатайдай іші болып,
сырты болмауы немесе сырты болып тұрып, іші болмауы мүмкін емес. Ондай
диссонансты Абай гармониясы көтермейді. Демек, Абай поэзиясында да сопылық
ой, әуендердің кездесуі мүмкіндігін зерттеуші аңғартып отыр.
Абайдың халық әдебиетімен байланысы туралы зерттеулер бүгінде аз емес.
Бірақ Қ.Жұбановтың абайтанудың алғашқы қадамдарында жазған осы мақаласында
көңіл бөлуге тұрарлық тұстар мол. Әрине, мақала жарық көрген жылдарда халық
әдебиетіне деген ресми идеология көзқарасы қазіргіден өзгелеу. Сондықтан да
зерттеуші тарапынан халық әдебиетіне байланысты қолданылатын кейбір сөз
тіркестеріне түсіністікпен қараған жөн. Ескірген ел даналығы.., ескі
әдебиет мұрасының ескірген жерлері.., Өткен өмір арбасының дөңгелегімен
қоса айналып дөңгеленген ескі, тозған сөз үлгісі... тағы басқалар.
Зерттеуші осы тозған, ескі сөз үлгілері ретіне ауыз әдебиетінде кездесетін
қыстырма бөліктерді немесе психологиялық егіздеулерді көрсетеді.
Айдын көл батпақ атанар,
Айдыны құрып суалса...
Арғымақ аттың белгісі
Аса бір шауып бұланбас...
Ағарып тұрған ай да өлер,
Қызарып тұрған күн де өлер.
Алшаңдаған бай да өлер
Ардақтаған хан да өлер.
Осы сияқы арзан ақиқат, тозған шындық, керексіз тақпақ – ескі өлеңнің
мазмұнын да, түрін де билеп алған ескі ауру болатын дейді зерттеуші.
Осылай дей тұра, егіздеу тәрізді қыстырмалардың шеберлікпен ретін тауып
қолданғанда шығармадан алатын әсерді күшейтетін ассоцацияларға дем
беретінін де мойындайды.
Абай ақындық өнерінің үлкен бір бағыты ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.