Тарихи аңыздар, тарихи жырлар және олардың рухани маңызы туралы

Кіріспе
Қолданылған әдебиеттер

Батырлық жырлар, батырлар жыры— ауыз әдебиетіндегі ең бай да көне жанрлардың бірі. Қаһармандық эпос деп те аталады. Батырлық жырлар халық өмірінің тұтас бір дәуірін жан-жақты қамти отырып, сол тарихи кезеңдегі батырлардың сыртқы жауларға қарсы ерлік күресін, ел ішіндегі әлеум. қайшылықтар мен тартыстарды бейнелеп береді. Бірақ онда тарихи оқиғалар тізбегі өмірде болған қалпында емес, жырдың көркемдік шешіміне лайықты өріледі. Бас кейіпкердің жүріс-тұрысына, өзге елге ерлік сапарға шығуына және өз елін жаудан азат етуіне байланысты оқиғалар бір қаһарманның маңына топталып, соның бейнесін ашуға қызмет етеді.
Қазақ ауыз әдебиетiндегi тарихи аңыздар, әңгiмелер, өлеңдер мен жырлар өткен ғасырда-ақ жинаушылар мен зерттеушiлердiң назарын аударған. Қазақстан даласына әр түрлi себептермен келген Европашылар, миссионерлерi, белгiлi ориенталист-ғалымдары қазақ елiнiң тарихы мен этнографиясын бiлiп, зерттеу барысында халық ауыз әдебиетi үлгiлерiн, оның сан-салалы түрлерi: аңыздар, әңгiмелер, ертегi, шежiрелер, сондай-ақ батырлық және ғашықтық жырлар, лирикалық және тарихи өлеңдер нұсқаларын хатқа түсiрiп жазып алып отырған.
Белгілі ғалымдарымыз жазып алған шығармаларын жарыққа шығарып, iздену жұмыстарына пайдаланып, тiптi арнайы түрде зерттеген де. Солардың iшiнде В. Радлов, И. Березин, Г. Потанин сияқты ғылымға қалтқысыз қызмет етiп, қазақ фольклорын зерттеуге көп еңбек сiңiрген қайраткерлердi бiрiншi кезекте атаған жөн.

1. Уахатова Б. Қазақтың халық өлеңдері. Алматы. 1974, 247- бет.
2. Валиханов Ч. Собр. соч. в 5-ти т. Алматы. 1961. 220-228 -бб
3. Казахский фольклор в собрании Г.Н. Потанина. Алма-ата, 1972, 263- бет
4. Қасқабасов С. Қазақтың халық прозасы. Алматы. 1984. 90-92- бб.
5. Тынышбаев История казахского народа. 1998. 71- бет
6. Қазақстан тарихы. Алматы. 1998. 2-т. 328- бет.

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 5 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ СЕМЕЙ ҚАЛАСЫНЫҢ ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ

СӨЖ

Тақырыбы: Тарихи аңыздар, тарихи жырлар және олардың рухани маңызы.

Орындаған: Нұрмұханбет Ә.
Топ: ИЯ - 311
Тексерген: Санкайбаева П.С.

Семей қаласы - 2015 жыл
Батырлық жырлар, батырлар жыры -- ауыз әдебиетіндегі ең бай да көне жанрлардың бірі. Қаһармандық эпос деп те аталады. Батырлық жырлар халық өмірінің тұтас бір дәуірін жан-жақты қамти отырып, сол тарихи кезеңдегі батырлардың сыртқы жауларға қарсы ерлік күресін, ел ішіндегі әлеум. қайшылықтар мен тартыстарды бейнелеп береді. Бірақ онда тарихи оқиғалар тізбегі өмірде болған қалпында емес, жырдың көркемдік шешіміне лайықты өріледі. Бас кейіпкердің жүріс-тұрысына, өзге елге ерлік сапарға шығуына және өз елін жаудан азат етуіне байланысты оқиғалар бір қаһарманның маңына топталып, соның бейнесін ашуға қызмет етеді.
Қазақ ауыз әдебиетiндегi тарихи аңыздар, әңгiмелер, өлеңдер мен жырлар өткен ғасырда-ақ жинаушылар мен зерттеушiлердiң назарын аударған. Қазақстан даласына әр түрлi себептермен келген Европашылар, миссионерлерi, белгiлi ориенталист-ғалымдары қазақ елiнiң тарихы мен этнографиясын бiлiп, зерттеу барысында халық ауыз әдебиетi үлгiлерiн, оның сан-салалы түрлерi: аңыздар, әңгiмелер, ертегi, шежiрелер, сондай-ақ батырлық және ғашықтық жырлар, лирикалық және тарихи өлеңдер нұсқаларын хатқа түсiрiп жазып алып отырған.
Белгілі ғалымдарымыз жазып алған шығармаларын жарыққа шығарып, iздену жұмыстарына пайдаланып, тiптi арнайы түрде зерттеген де. Солардың iшiнде В. Радлов, И. Березин, Г. Потанин сияқты ғылымға қалтқысыз қызмет етiп, қазақ фольклорын зерттеуге көп еңбек сiңiрген қайраткерлердi бiрiншi кезекте атаған жөн.
Халқымыздың ұлы перзентi Шоқан Уәлихановтың еңбегiн айрықша атау қажет. Оның қазақ ауыз әдебиеті туралы толғаған ой-тұжырымдарын былай қойғанда, фольклорлық тарихи шығармаларды жинап, олар туралы маңызды-маңызды пiкiрлер айтып, зерттеулер қалдырғанын еске алсақ та жеткілікті.
Мәселен, Ұлы жүз қазақтарының аңыздары мен әңгiмелерi атты еңбегiнде қазақ ауыз әдебиетiнде тарихи элементтiң ерекше орын алатынын айтады. Сондықтан да шежiренi аңыз-деп фольклорлық тарихи шындық ретiнде қарайды. Демек, Шоқан қазақ фольклорында тарихи аңыз бен әңгiмелердiң бар екенiн бiрiншi болып байқаған зерттеушi. Шоқан бiрталай еңбектерiнде өзi жазып алған эпикалық тарихи жырлық нұсқаларына ғылыми талдау беруге тырысқан. Ол қазақ фольклорында тарихи жырдың жеке жанр екенiн атай отырып, олардың бiразын iрiктеп, мысал келтiредi:
Другой джир называется Урак-батыр. В нем повествуются похождения Урак-батыра, родом караульца, который, отправившись в пабег на Россию, был взят русскими в плен и содержался в тюрьме 10 лет, потом женился в России, прижил детей, но соскучился по родному аулу, опять уехал в степь и там остался...-деп жазады.
Шоқанның другой джир деп отырғаны батырлық жырдан басқа дегенi, яғни ол тарихи жырды айтып отыр. Тiптi ол тарихи жыр (исторический джир) терминiн де қолданған.
Демек, Шоқан тарихи жырды батырлық эпостан өзгеше, өзіндік ерекшелiктерi бар жанр деп бiлген.
Ол ерекшелiктердiң бастысы -- өмiрде болған оқиғалар негiзiнде шығатындығы, яғни эпосқа қарағанда тарихқа жақындығы. Мiне, осыны ескерген ғалым тарихи жырды арнайы түрде зерттеуге тырысқан. Тарихи жырға арналған еңбектерiнде Ш. Уәлиханов өмiрде деп айтсақ. ХVIII ғасырда болған қоғамдық мәнi бар оқиғалар мен оларға белсене қатысып, айтарлықтай ролі атқарған қайраткерлер мен батырлар жайлы тарихи фольклорды түгел қамтып, олардың шындық негiздерiн қарастырған.
Қазақ ауыз әдебиетiнiң барлық жанрын, оның iшiнде тарихи жыр үлгiлерiн де жинап, жарыққа шығару iсiнде аса көп еңбек сiңiрген ғалымның бiрi -- академик В. В. Радлов. Ол өзiнiң атақты 10 томдық, жинағының.
3-томына қазақтың бiрнеше тарихи жырын енгiзген. В. Радлов тарихи жырды жеке жанр ретiнде бөлмеген. Сондықтан ол батырлық жырды да, тарихи жырды да Қазақтың бұрынғы батырлары туралы сөз деп атаған. Ал жекелеген кейбiр тарихи жырды қысқа қиссалар тобына жатқызады.
Әрине, ХIХ ғасырдың 70-жылдарындағы фольклористиканың жағдайында қазақ ауыз әдебиетiнiң барлық жанрын дұрыс салалап зерттеу мүмкін емес едi. Оның үстiне В. В. Радлов қазақ поэзиясын жетiк бiлмедi және оның ішкі ерекшелiктерi мен - өзіне тән белгілерін аңғара алмады. Сол себептi ол батырлар жыры, ғашықтық жыр, тарихи жыр деп ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.