Қазақ және орыс тілдеріндегі флексия


Қазақстан Республикасы Ғылым және Білім министірлігі Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті
СӨЖ
Тақырыбы: Қазақ және орыс тілдеріндегі флексия
Тексерген: Ахметова Г. С
Орындаған: Ербол М
Семей 2015ж.
Қазақ және орыс тілдеріндегі флексия
Жоспар:
1. Флексия. Қазақ, орыс тілдеріндегі флексияға байланысты айыр-машылықтар.
2 . Екі тілдегі сөздердің морфологиялық құрамы жағындағы флексиялық өзгерістер.
Флексия (лат. flexіo - майыстыру) - флективті тілдердің типологиялық белгілеріне сәйкес грамматикалық құрылымы мен сөздердің атқаратын қызметін анықтайтын көп мағыналы термин. 1808 ж. Ф. Шлегель құрған Флексия бастапқы кезде грамматика алмасуға байланысты қолданылған. Кейін үндіеуропа мен семит-хамит тілдеріндегі түбір сөздегі өзгерісті қамтитын ішкі Флексия терминімен ауыстырылды. Флексия сөздің морфемалық құрылымының формалды сыңарының сыртқы Флексияға қарама-қарсы ұғымын білдіреді.
Флексия - сөз түрлендіретінаффикс, формант, форматив. Демек, грамматика мағына мен синтаксистік байланысты білдіретін сөз формасының бөлігі. Граммат. мағынаны білдіретіндіктен, Флекия түбірге қарама-қарсы. Үндіеуропа тілдерінде әрбір туынды сөз тұлғасы түбір мен Флексияға бөлінеді. Релятифті формант (жалғау) ретінде дериватифті (жұрнақ) форматқа қарама-қарсы қойылады. “Флексия” термині “сөз түрлену” сөзімен синонимдік қатар құрауда екі түрлі кең мағынаға ие болады: 1) бір сөздің әр түрлі грамматика формада түрленуі. Мыс., зат есімнің жекеше және көпше формасын, етістіктің шақ және вид (түр) категориясын білдіретін қосымшамен түрленуі; 2) нақтылы Флексия сын есімнің тек (род), септеу, жекеше, көсемше жалғаулары, етістіктің тек, жақ категориясын білдіретін қосымшалар арқылы түрленуі. Егер сөз тұлғасындағы өзгеріс түбір сөзді де қамтитын болса, оны “сөз тудыру түрленісі” деп атайды. Флексия термині өзгеріске түскен түбірдің қосымшасына ғана қатысты қолданылады.
Жалғау (Флексия)
Қазақ, орыс тілдеріндегі флексияға байланысты айыр-машылықтар төмендегідей:
Орыс тілінде бір жалғау бірнеше мағына білдіре алады (слово - слова - слов - жекеше тұлға (ед. ч. ), ортак тек (ср. р. ) (о) ; жекеше түлға (ед. ч), ортақ тек (ср. р. ), І. с. (Р. п. ) (а) ; І. с., көпт. түлға (мнч. ), І. с. (Р. п. ), нөлд. жалғау.
Орыс тілінде бір мағынаны білдіретш жалғаудьщ бірнеше тұрі болады (көнт. жалғау: слов-а, книг-и, сіпол-ы) .
Орыс тілінде кейде кейбір жалғаулар сөз тудыру мен қатар форма тудырушы да қызмет атқарады (суп- руг - супруг+а, Валентин - Валентин+а) .
4. Грамматикалық мағынасы мен қызметіне қарай екі тілде де жалғаулар бірнеше топқа бөлінеді:
а) көптік жалғаулары. Орыс тілінде септік жалғаулары септік мағынамен қатар жекеніе, көпше мағынаны да білдіреді: села, города - сел, городов;
ә) орыс тілінде жақ мағынасы мен жекеше, көпше мағына етістіктің жіктелетін түлғаларының жалғаулары арқылы беріледі (сиж-у, сид-іш, сид-ишь, сид-ите, сид-ит, сид-ят) ;
б) тәуелдік жалғау (орыс тілінде жоқ) ;
в) септік жалғау екі тілде де бар.
Орыс тілінде барлық есім сөз таптарына септік жалғауы жалғанады. Қазақ тілінде де есім сөздер септік жалғауларын қабылдайды. Орыс тілінде әр септік жалғауы бірнеше мағына білдіреді (тек (род), жекеше (ед. ч. ), көпше (мн. ч. ), септік мағына) .
г) жіктік жалғау.
Орыс тілінде есім сез таптары жіктелмейді. Тек етістіктер ғана жіктеледі. Қазақ тілінде етістіктермен қатар кейбір есім сөздер де баян-дауыштың қызметін атқарады.
Қазақ тілінде де, орыс тілінде де сөздің тұлға-тұрпаты (құрылымы) оныц лексикалық және грамматикалық сипаттары-мен байланысты. Осы себептен сөз
2.
Екі тілдегі сөздердің морфологиялық құрамы жағындағы флексиялық өзгерістер.
Сөдер морфологиялык кұрылысы жағынан әрқилы болып келеді. Сол әр түрлілік сөздердің кұрамдарының әр түрлі болуына байланысты да, сөздің құрамының түрлі-түрлі болуы оның бөлшектеріне байла-, нысты. Осындай сөздің лексикалық, грамматикалық мағыналарын білдіретін бөлшектер морфемалар деп аталады. Морфемалар түбір морфема, яғни сөздің әрі қарай бөлшектеуге келмейтін ең түпкі негізі, қосымша морфемалар, яғни түбірге қосылып, оған қосымша магыналар үстейтін морфемалар деп бөлінеді.
Қазақ тілінде де, орыс тілінде де сөздің тұлға-тұрпаты (құрылымы) оныц лексикалық және грамматикалық сипаттары-мен байланысты. Осы себептен сөздер морфологиялык кұрылысы жағынан әрқилы болып келеді. Сол әр түрлілік сөздердің кұрамдарының әр түрлі болуына байланысты да, сөздің құрамының түрлі-түрлі болуы оның бөлшектеріне байла-, нысты. Осындай сөздің лексикалық, грамматикалық мағыналарын білдіретін бөлшектер морфемалар деп аталады. Морфемалар түбір морфема, яғни сөздің әрі қарай бөлшектеуге келмейтін ең түпкі негізі, қосымша морфемалар, яғни түбірге қосылып, оған қосымша магыналар үстейтін морфемалар деп бөлінеді.
Қазақ тілінде түбір морфема ездігінен жеке тұрып се-мантикалық жағынан да, қызметі жағынан да дербес сөз бола алады.
Қазақ тілінде түбір морфема ездігінен жеке тұрып се-мантикалық жағынан да, қызметі жағынан да дербес сөз бола алады.
Ал орыс тілінде сөз түбірі көбінесе дербес мағына білдіре алмайды іуч-и - ть, об -уч - е - ни - е) . Қазақ тілі агглютинативті тілдер тобына жататындыктан. бірнеше косымша бірінен соң бірі жалғана береді. А; орыс тілі флективті тілдер тобына жатады. Флективті тіл де геніміз сөз түлғаларының жалғау арқылы әзгеруі. Осыған бап ланысты екі тілдің грамматикалық қүрылымында төмендегідег айырмаіиылыктар бар:
1, Қазақ тілінде аффикстер бір мағынаны ғана білдір-алады:усигел + дер + дің. Орыс тілінде аффикстер көп магыналы, яғни бір аффикс бірнеше граммати-калық мағына білдіре алады: стол - ов, -ов жалғауы 3 мағынаны білдіреді: көпт. мағына (мн. ч. ), І. с (Р. п. ), ер тегін (муж. р. ) . Қазақ тілінде де кейбір қосымшалар көп мағыналы болып келеді: барайық, аталгыз. Мұнда -йың - 1-жак, көпше, -мыз - 1-жақ, көпше. Бірақ бұл қазақ тілінде сирек кездесстін құбылыс.
2. Қазақ тілінде бір грамматикалык мағына бірнеше вариантты бір аффикспен ғана беріледі. Ал орыс тілінде бір грамматикалық мағынаны бірнеше
жалғаумен беруге болады:
а) мәселен, стол+ы^ тетрад+и, пол+я, девчат+а.
Бүл сөздерде көптік мағына -ы, -и, -я, -а жалғауларымен берілген.
Қазақ тілінде көптік мағына тек -лар қосымшасы
арқылы ғана ( фонетикалық варианттары -лер, -
тар, -тер, -дар, -дер ) беріледі;
ә) стол+у, кон+ю, парт+е, географи+и. Б. с.
мағынасы -у, -ю, -е, -и жалғауларымен берілген.
Қазақ тілінде жалғаулар дербес мағыналы түбірге жалғанады. Орыс тілінде жалғау көбінесе дербес мағынасы жоқ түбірге жалғанады (окн+о, окн+а, окн+у т. б. ) .
Қазақ тілінде жалғаулардың түсіп қалуы деген жоқ (устел+дер+дің) . Орыс тілінде көп мағыналы жалғаулар жалғанған жағдайда, басқа жалғаулар түсіп қалады (стол+ов, -ов - коит. мағ., І. с; стол+а, стол+ы (-а, -ы түсіп қалған) .
Қазақ тілінде түбір морфема өзгермейді. Ассими-ляцияға байланысты түбір морфема өзгерген жағдайда да грамматикалык мағынасы өзгермейді. Орыс тілінде түбір морфема өзгерсе, грамматика-лық мағына да езгереді (избегать - избежать; цашу - қутылу) .
Бұл қүбылыс орыс тілінде ішкі флексия немесе фузия деп аталады. Ал қазақ тілінде өзгеріске үшырамайтын түбір морфемаға аффикстерді жалғау тіл білімінде агглютинация деи аталады.
Жоғарыда келтірілген жағдайларды төмендегідей түйіндеуге болады: Аффиксация екі тілде де бар. Бірақ бір-бірінен айтарлықтай айырмашылықтары бар. Бүл ең алдымен аффикстердің жалғану тәсіліне және ретіне байланысты. Мәселен, орыс тілінде жүрнақ түбірге кіріге жалғанады және оң жағынан жалғанады. Түбірдің сол жағынан сөз алды қосьшшасы (приставка) қосылады. Осының салдарынан түбірдің дыбыстық құрамы айтарлықтай өзгерістерге ұшырайды (выпадение, чередование звуков) . Мұны былайша көрсетуге болады:
Орыс тілінде бір түбірге бір ғана жұрнақ қосылатыны содан (бір түбірге екі немесе үш жүрнактың қосылуы сирек кездеседі) . Жалпы, орыс тілінде қосымшаның көп мағыналы болуы да осы-дан. Ал қазақ тілінде қосымша түбірге орыс тіліндегідей кірікпейді, тіркесе жалғанады және тек оң жағынан ғана 3 жалғанады. Тіркесе жалғанғандықтан бір түбірге бірнеше жүрнақ және бірнеше жалғау бірінің үстіне бірі қабаттасып жалғана береді. Бұны былайша көрсетуге болады:
Мысалы: егіншілерімізді, басқармадагыларга.
Сонымен, орыс тілінің грамматикалық қүрылымында айтарлықтай морфологиялық ерекшеліктер бар екендігі байқалды.
Осыган байланысты морфемаларды жеке-жеке қарастырған жөн сияқты.
Түбір (корень) . Қазақ тілінде түбір морфеманың дербес мағынасы болады, негізінен түбір езгеріске ұшырамайды дедік. Кейбір дыбыстардың позициялық өзгерісі де сөз мағынасын өзгертпейді (тарақ - тарагъш) .
Ал орыс тілінде түбір морфеманың дербес мағынасы жоқ (улица, улочка, проулок, переулок, закоулок) . Екі тілде де сөздің негізі тек түбір морфемадан тұруы мүмкін және бүл бөлшек негізгі түбір деп аталады, Жалғау мен форма тудырушы жұрнақты алып тастаса, сөздін негізі деп ата латын белшек шығады. Бірақ орыс тіліпде сәздің негізі ме түбір морфема айқын біліне бермейді. Мысалы: орыс тілінде етістіктің 2 түрлі түбірі болады:
Тұйық етістік формасы.
Осы шақтың түбір формасы. Мысалы: бра-ть, бра-л, бра-ші-ш, вы-бря-нн-ый;
Бер-у, бер-еиіь, бер-ет, бер-и, бер-те, бер-ущ -ий, бер-я. Ал кейде негізгі түбір мен түбір морфема бір болады: н^с-ти, нес-у.
Қазақ тілінде де, орыс тілінде де түбір морфема мен сөз тудырушы қосымша морфемадан тұратын сөздің негізі туынды түбілдеп аталады.
Орыс тілінде кейде туынды түбірдің құрылымы күрделі болады (да+ть, да+ва+ть, по+<) а+ва+ть, пре+по+оа+ва+ть, пре+по+да+ва+тель, пре+по+йа+ва+тель+ск+ая) .
Жұрнақ (Суффиксы) . Салыстырып отырған тілдерде туынды түбірдің қүрамына түбірден басқа сөз тудырушы аффикстер кіреді. Екі тілде де негізгі сөз тудырушы аффикстерге жұрнақтар жатады (сез+гіш, сез+ік; цуб+ок, дуб+нн+а, дуб+о«+ый) . Қазақ тілінде де, орыс тілінде де онімді, өнімсіз жүрнақтар бо-лады. Жаңа соз тудырушы жүрнақтар өнімді жүрнақтар деп аталады.
Мысалы:
-ость (грандиозн+ость, многолюдн+ость) ;
ец (бор+ец, продав+ец) ;
шы-ші (колхоз+шы, кой+шы) ;
лас-лес; дас-дес; тас-тес (ел+дес, ат+тас) ;
Жаңа сөз жасау барысында сирек қолданылатын жұрнақтар өнімсіз жүрнақтар деп аталады:
ыръ (пуст+ыръ) ;
нъ (руга+нъ) ;
ім (біл+ім) ;
ын (жау+ын) .
Екі тілдегі жұрнақтарды былай топтастыруға болады: Аталған тілдерде жұрнақтар сөз тудырушы және форма тудырушы кызмет атқарады. Мысалы: ауыл+дық, аул - аулъный.
Мағынасына карай жұрнақтардың бір тобы бір ғана мағьшаны білдіріп, тар мағыналы болып келеді, ал енді бір тобы көп мағыналы болады, яғни екі тілде де моносемантикалық және полисемантикалық жұрнақтар бар:
&) су-лы - водян-ист-ый; май-лы - маслян-ист-ый; ә) дос-тъщ, жақсы-лық, орын-дьщ, үш-тік, аудан-дъщ; уче-ник, чай-иик.
Екі тілде де контекске байланысты колданылатын функционалды жұрнақтар бар. Бірақ олар лексема ретінде дербес қолданылмайды. Мысалы: бір қайнат-ым шай, таяқ тастам жер, молот-кас-тый, сер-пас-тый; Екі тілде де синонимдік, омонимдік мағынада колданылатын жұрнақтар бар. Мысалы:
... жалғасы- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.

Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz