Қазақ және орыс тілдеріндегі флексия

1. Флексия. Қазақ, орыс тілдеріндегі флексияға байланысты айыр.машылықтар.
2. Екі тілдегі сөздердің морфологиялық құрамы жағындағы флексиялық өзгерістер.

Флексия (лат. flexіo — майыстыру) — флективті тілдердің типологиялық белгілеріне сәйкес грамматикалық құрылымы мен сөздердің атқаратын қызметін анықтайтын көп мағыналы термин. 1808 ж. Ф.Шлегель құрған Флексия бастапқы кезде грамматика алмасуға байланысты қолданылған. Кейін үндіеуропа мен семит-хамит тілдеріндегі түбір сөздегі өзгерісті қамтитын ішкі Флексия терминімен ауыстырылды. Флексия сөздің морфемалық құрылымының формалды сыңарының сыртқы Флексияға қарама-қарсы ұғымын білдіреді.
Флексия — сөз түрлендіретінаффикс, формант, форматив. Демек, грамматика мағына мен синтаксистік байланысты білдіретін сөз формасының бөлігі. Граммат. мағынаны білдіретіндіктен, Флекия түбірге қарама-қарсы. Үндіеуропа тілдерінде әрбір туынды сөз тұлғасы түбір мен Флексияға бөлінеді. Релятифті формант (жалғау) ретінде дериватифті (жұрнақ) форматқа қарама-қарсы қойылады. “Флексия” термині “сөз түрлену” сөзімен синонимдік қатар құрауда екі түрлі кең мағынаға ие болады: 1) бір сөздің әр түрлі грамматика формада түрленуі. Мыс., зат есімнің жекеше және көпше формасын, етістіктің шақ және вид (түр) категориясын білдіретін қосымшамен түрленуі; 2) нақтылы Флексия сын есімнің тек (род), септеу, жекеше, көсемше жалғаулары, етістіктің тек, жақ категориясын білдіретін қосымшалар арқылы түрленуі. Егер сөз тұлғасындағы өзгеріс түбір сөзді де қамтитын болса, оны “сөз тудыру түрленісі” деп атайды. Флексия термині өзгеріске түскен түбірдің қосымшасына ғана қатысты қолданылады.

1. Байтұрсынов А. Тіл тағлымы. - Алматы: «Ана тілі», 1992.
2. Барлыбаев Р. «Қазақ тіліндегі сөз маѓынасыныњ кеңейуі мен тарылуы». – Алматы; «Мектеп», 1968
3. Болғанбаев Ә., Қалиұлы Ғ. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. – Алматы: «Санат», 1997. - 140 б.
4. Әбілқасымов Б. « Алғашқы қазақ газеттерінің тілі». – Алматы: «Ғылым», 1971ж.

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 6 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Ғылым және Білім министірлігі Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті

СӨЖ
Тақырыбы: Қазақ және орыс тілдеріндегі флексия

Тексерген: Ахметова Г.С

Орындаған: Ербол М

Семей 2015ж.
Қазақ және орыс тілдеріндегі флексия

Жоспар:
1. Флексия. Қазақ, орыс тілдеріндегі флексияға байланысты айыр-машылықтар.
2. Екі тілдегі сөздердің морфологиялық құрамы жағындағы флексиялық өзгерістер.

Флексия (лат. flexіo -- майыстыру) -- флективті тілдердің типологиялық белгілеріне сәйкес грамматикалық құрылымы мен сөздердің атқаратын қызметін анықтайтын көп мағыналы термин. 1808 ж. Ф.Шлегель құрған Флексия бастапқы кезде грамматика алмасуға байланысты қолданылған. Кейін үндіеуропа мен семит-хамит тілдеріндегі түбір сөздегі өзгерісті қамтитын ішкі Флексия терминімен ауыстырылды. Флексия сөздің морфемалық құрылымының формалды сыңарының сыртқы Флексияға қарама-қарсы ұғымын білдіреді.
Флексия -- сөз түрлендіретінаффикс, формант, форматив. Демек, грамматика мағына мен синтаксистік байланысты білдіретін сөз формасының бөлігі. Граммат. мағынаны білдіретіндіктен, Флекия түбірге қарама-қарсы. Үндіеуропа тілдерінде әрбір туынды сөз тұлғасы түбір мен Флексияға бөлінеді. Релятифті формант (жалғау) ретінде дериватифті (жұрнақ) форматқа қарама-қарсы қойылады. "Флексия" термині "сөз түрлену" сөзімен синонимдік қатар құрауда екі түрлі кең мағынаға ие болады: 1) бір сөздің әр түрлі грамматика формада түрленуі. Мыс., зат есімнің жекеше және көпше формасын, етістіктің шақ және вид (түр) категориясын білдіретін қосымшамен түрленуі; 2) нақтылы Флексия сын есімнің тек (род), септеу, жекеше, көсемше жалғаулары, етістіктің тек, жақ категориясын білдіретін қосымшалар арқылы түрленуі. Егер сөз тұлғасындағы өзгеріс түбір сөзді де қамтитын болса, оны "сөз тудыру түрленісі" деп атайды. Флексия термині өзгеріске түскен түбірдің қосымшасына ғана қатысты қолданылады.
Жалғау (Флексия)
Қазақ, орыс тілдеріндегі флексияға байланысты айыр-машылықтар төмендегідей:
Орыс тілінде бір жалғау бірнеше мағына білдіре алады (слово - слова - слов - жекеше тұлға (ед.ч.), ортак тек (ср.р.) (о); жекеше түлға (ед.ч), ортақ тек (ср.р.), І.с. (Р.п.) (а); І.с., көпт. түлға (мнч.), І.с. (Р.п.), нөлд. жалғау.
Орыс тілінде бір мағынаны білдіретш жалғаудьщ бірнеше тұрі болады (көнт. жалғау: слов-а, книг-и, сіпол-ы).
Орыс тілінде кейде кейбір жалғаулар сөз тудыру мен қатар форма тудырушы да қызмет атқарады (суп- руг - супруг+а, Валентин - Валентин+а).
4.Грамматикалық мағынасы мен қызметіне қарай екі тілде де жалғаулар бірнеше топқа бөлінеді:
а) көптік жалғаулары. Орыс тілінде септік жалғаулары септік мағынамен қатар жекеніе, көпше мағынаны да білдіреді: села, города - сел, городов;
ә) орыс тілінде жақ мағынасы мен жекеше, көпше мағына етістіктің жіктелетін түлғаларының жалғаулары арқылы беріледі (сиж-у, сид-іш, сид-ишь, сид-ите, сид-ит, сид-ят);
б) тәуелдік жалғау (орыс тілінде жоқ);
в) септік жалғау екі тілде де бар.
Орыс тілінде барлық есім сөз таптарына септік жалғауы жалғанады. Қазақ тілінде де есім сөздер септік жалғауларын қабылдайды. Орыс тілінде әр септік жалғауы бірнеше мағына білдіреді (тек (род), жекеше (ед.ч.), көпше (мн.ч.), септік мағына).
г) жіктік жалғау.
Орыс тілінде есім сез таптары жіктелмейді. Тек етістіктер ғана жіктеледі. Қазақ тілінде етістіктермен қатар кейбір есім сөздер де баян-дауыштың қызметін атқарады.
Қазақ тілінде де, орыс тілінде де сөздің тұлға-тұрпаты (құрылымы) оныц лексикалық және грамматикалық сипаттары-мен байланысты. Осы себептен сөз
2. Екі тілдегі сөздердің морфологиялық құрамы жағындағы флексиялық өзгерістер.
Сөдер морфологиялык кұрылысы жағынан әрқилы болып келеді. Сол әр түрлілік сөздердің кұрамдарының әр түрлі болуына байланысты да, сөздің құрамының түрлі-түрлі болуы оның бөлшектеріне байла-, нысты. Осындай сөздің лексикалық, грамматикалық мағыналарын білдіретін бөлшектер морфемалар деп аталады. Морфемалар түбір морфема, яғни сөздің әрі қарай бөлшектеуге келмейтін ең түпкі негізі, қосымша морфемалар, яғни түбірге қосылып, оған қосымша магыналар үстейтін морфемалар деп бөлінеді.
Қазақ тілінде де, орыс тілінде де сөздің тұлға-тұрпаты (құрылымы) оныц лексикалық және грамматикалық сипаттары-мен байланысты. Осы себептен сөздер морфологиялык кұрылысы жағынан әрқилы болып келеді. Сол әр түрлілік сөздердің кұрамдарының әр түрлі болуына байланысты да, сөздің құрамының түрлі-түрлі болуы оның бөлшектеріне байла-, нысты. Осындай сөздің лексикалық, грамматикалық мағыналарын білдіретін бөлшектер морфемалар деп аталады. Морфемалар түбір морфема, яғни сөздің әрі қарай бөлшектеуге келмейтін ең түпкі негізі, қосымша морфемалар, яғни түбірге қосылып, оған қосымша магыналар үстейтін морфемалар деп бөлінеді.
Қазақ тілінде түбір морфема ездігінен жеке тұрып се-мантикалық жағынан да, қызметі жағынан да дербес сөз бола алады.
Қазақ тілінде түбір морфема ездігінен жеке тұрып се-мантикалық жағынан да, қызметі жағынан да дербес сөз бола алады.
Ал орыс тілінде сөз түбірі көбінесе дербес мағына білдіре алмайды іуч-и - ть, об -уч - е - ни - е). Қазақ тілі агглютинативті тілдер тобына жататындыктан. бірнеше косымша бірінен соң бірі жалғана береді. А; орыс тілі флективті тілдер тобына жатады. Флективті тіл де геніміз сөз түлғаларының жалғау арқылы әзгеруі. Осыған бап ланысты екі тілдің грамматикалық қүрылымында төмендегідег айырмаіиылыктар бар:
1, Қазақ тілінде аффикстер бір мағынаны ғана білдір-алады:усигел + дер + дің. Орыс тілінде аффикстер көп магыналы, яғни бір аффикс бірнеше граммати-калық мағына білдіре алады: стол - ов, -ов жалғауы 3 мағынаны білдіреді: көпт. мағына (мн.ч.), І.с (Р.п.), ер тегін (муж.р.). Қазақ тілінде де кейбір қосымшалар көп мағыналы болып келеді: барайық, аталгыз. Мұнда -йың - 1-жак, көпше, -мыз - 1-жақ, көпше. Бірақ бұл қазақ тілінде сирек кездесстін құбылыс.
2. Қазақ тілінде бір грамматикалык мағына бірнеше вариантты бір аффикспен ғана беріледі. Ал орыс тілінде бір грамматикалық мағынаны бірнеше
жалғаумен беруге болады:
а) мәселен, стол+ы^ тетрад+и, пол+я, девчат+а.
Бүл сөздерде көптік мағына -ы, -и, -я, -а жалғауларымен берілген.
Қазақ тілінде көптік мағына тек -лар қосымшасы
арқылы ғана ( фонетикалық варианттары -лер, -
тар, -тер, -дар, -дер ) беріледі;
ә) стол+у, кон+ю, парт+е, географи+и. Б.с.
мағынасы -у, -ю, -е, -и жалғауларымен берілген.
Қазақ тілінде жалғаулар дербес мағыналы түбірге жалғанады. Орыс тілінде жалғау көбінесе дербес мағынасы жоқ түбірге жалғанады (окн+о, окн+а, окн+у т.б.).
Қазақ тілінде жалғаулардың түсіп қалуы деген жоқ (устел+дер+дің). Орыс тілінде көп мағыналы жалғаулар жалғанған ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.