Балалардың жас және дара ерекшеліктерін оларды тәрбиелеу үрдісінде есепке алу
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ТӘРБИЕНІҢ ТЕОРИЯСЫ ЖӘНЕ ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 7
1.1 Тәрбие мен дамытудың теориялық және әдіснамалық негіздері 7
1.2 Тәрбие процесінде оқушылардың жас және дара ерекшеліктерін есепке алу мүмкіндіктері 17
2 ОҚУШЫЛАРДЫҢ ЖАС ЖӘНЕ ЖЕКЕ ЕРЕКШЕЛІГІН ЕСКЕРУ АРҚЫЛЫ БІЛІМІН, ДАҒДЫСЫН БАҒАЛАУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ 25
2.1 Оқушылардың жас және жеке ерекшелігін ескеру арқылы білімін анықтаудағы педагогикалық бағалау түрлері 25
2.2 Оқушылардың жас және жеке ерекшелігін ескере отырып оқушылардың білімін тексеру мен бағалаудың маңызы 30
2.3 Оқушылардың жас және жеке ерекшелігін ескеру арқылы білімін бағалау әдістері мен тәсілдері 37
ҚОРЫТЫНДЫ 43
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 46
1 ТӘРБИЕНІҢ ТЕОРИЯСЫ ЖӘНЕ ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 7
1.1 Тәрбие мен дамытудың теориялық және әдіснамалық негіздері 7
1.2 Тәрбие процесінде оқушылардың жас және дара ерекшеліктерін есепке алу мүмкіндіктері 17
2 ОҚУШЫЛАРДЫҢ ЖАС ЖӘНЕ ЖЕКЕ ЕРЕКШЕЛІГІН ЕСКЕРУ АРҚЫЛЫ БІЛІМІН, ДАҒДЫСЫН БАҒАЛАУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ 25
2.1 Оқушылардың жас және жеке ерекшелігін ескеру арқылы білімін анықтаудағы педагогикалық бағалау түрлері 25
2.2 Оқушылардың жас және жеке ерекшелігін ескере отырып оқушылардың білімін тексеру мен бағалаудың маңызы 30
2.3 Оқушылардың жас және жеке ерекшелігін ескеру арқылы білімін бағалау әдістері мен тәсілдері 37
ҚОРЫТЫНДЫ 43
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 46
Тақырыптың өзектілігі: Елбасы Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан халқына жолдауында болашақ, келесі ғасырда, жаңа мыңжылдыққа өткен құндылықтар туралы айтты: «Біз өзіміздің болашағымызды және жастарымызды қандай күйде көргіміз келеді, осыны айқындап алатын уақыт жетті. Біз ненің іргесін тұрғызғымыз келетінін, таңдап алған мақсатымызға алып келетін өз дамуымыздың траекториясы, даңғылы қандай болуға тиіс екенін анық білуге және ұғынуға тиіспіз». Міне сондықтан еліміздің даму бағыты айқындалған уақытта білім берудің маңыздылығы мен оның мәнділігіне көңіл бөлініп, сапалы білімге қол жеткізуде нақты міндеттер қойылып, болашақтағы атқарылар іс-шаралар айшықталуы қажет. Білім беруді қоғамның әлеуметтік-экономикалық құрылымынан, мәдени құндылықтарынан, ұлттық дәстүр, рухани негізден бөле-жара қарауға болмайды»-деген болатын.
Еліміздің Президенті Н.Ә.Назарбаев «Қазақстан-2030» бағдарламасында «Білім беру жүйесінің басты міндеті-тұлғаның ұлттық және жалпы азаматтық, құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде қалыптасуы, дамуы және кәсіптік тұрғыда жетілуі үшін қажетті жағдайлар жасау»- деп көрсетті. Бұл мақсатқа жету үшін біздің оқу үрдісіміз алдына жаңа маңызды талаптар қояды. Жеткіншек ұрпақтың саналы азамат болып қалыптасуы бүгінгі күнде аса зор үміт күттірер жол болып отыр. Білім жүйесін жетілдіру және сапалы деңгейге көтеруді алға тартып отыр. Өз жауапкершілігін сезіне алатын, өздігінен әрекет етуге және қабілетті қайшылықтарды ашуға мейлінше жетілген, оны түрлі өзгерістерге дамытуға қабілетті, шығармашыл, барлық істі сауатты шеше білетін тұлғаны тәрбиелеу - мақсаттың бірі болып отыр. [1]
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңына сәйкес «әр баланың жеке бас ерекшелігіне қарай интеллектуалды дамуы жеке тұлғаның дарындылығын, талантын, қабілетін дамыту» сияқты өзекті мәселелер қарастырылып отыр. Әр оқушының болашағы оның қазіргі алған білімінің сапасына, көлеміне, дәрежесіне тікелей байланысты. Сондықтан, мұғалімдер қауымына зор жауапкершілік, үлкен міндет жүктелді.
Еліміздің Президенті Н.Ә.Назарбаев «Қазақстан-2030» бағдарламасында «Білім беру жүйесінің басты міндеті-тұлғаның ұлттық және жалпы азаматтық, құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде қалыптасуы, дамуы және кәсіптік тұрғыда жетілуі үшін қажетті жағдайлар жасау»- деп көрсетті. Бұл мақсатқа жету үшін біздің оқу үрдісіміз алдына жаңа маңызды талаптар қояды. Жеткіншек ұрпақтың саналы азамат болып қалыптасуы бүгінгі күнде аса зор үміт күттірер жол болып отыр. Білім жүйесін жетілдіру және сапалы деңгейге көтеруді алға тартып отыр. Өз жауапкершілігін сезіне алатын, өздігінен әрекет етуге және қабілетті қайшылықтарды ашуға мейлінше жетілген, оны түрлі өзгерістерге дамытуға қабілетті, шығармашыл, барлық істі сауатты шеше білетін тұлғаны тәрбиелеу - мақсаттың бірі болып отыр. [1]
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңына сәйкес «әр баланың жеке бас ерекшелігіне қарай интеллектуалды дамуы жеке тұлғаның дарындылығын, талантын, қабілетін дамыту» сияқты өзекті мәселелер қарастырылып отыр. Әр оқушының болашағы оның қазіргі алған білімінің сапасына, көлеміне, дәрежесіне тікелей байланысты. Сондықтан, мұғалімдер қауымына зор жауапкершілік, үлкен міндет жүктелді.
1. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың халыққа жолдаған «Қазақстан -2030» үндеуі,1997.
2. ҚР этномәдениеттік білім беру концепциясы, 1996.
3. ҚР 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы, 2004.
4. Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика. Алматы, 2000.
5. Педагогика. Дәріс курсы./ Құраст. Хмель Н.Д., Жампеисова Қ.К және т.б. Алматы: Нұрлы әлем,2003.
6. Қалиұлы С. Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері мен тарихы. Алматы, Білім, 2003.
7. Табылдиев Ә. Қазақ этнопедагогикасы. Алматы, Санат,2001.
8. Мектептегі тәрбие жұмысының теориясы мен әдістемесі./ред.басқар. С.Қалиев, т.б. Алматы,1999.
9. Методика воспитателной работы. / Под ред. Л.И. Рувинского. М,1989.
10. С. Әбенбаев. Тәрбие теориясы мен әдістемесі. Алматы, Дарын, 2004.
11. Ә. Құтпанбаев, Е. Райымжанов. Еңбекке баулу және ұлттық тәрбие. Алматы,2001.
12. Қожахметова К. Сынып жетекшісі. – Алматы,Әлем,2000.
13. Рожков М.И., Байбородова Л.В. Теория и методика воспитания. М, 2004.
2. ҚР этномәдениеттік білім беру концепциясы, 1996.
3. ҚР 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы, 2004.
4. Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика. Алматы, 2000.
5. Педагогика. Дәріс курсы./ Құраст. Хмель Н.Д., Жампеисова Қ.К және т.б. Алматы: Нұрлы әлем,2003.
6. Қалиұлы С. Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері мен тарихы. Алматы, Білім, 2003.
7. Табылдиев Ә. Қазақ этнопедагогикасы. Алматы, Санат,2001.
8. Мектептегі тәрбие жұмысының теориясы мен әдістемесі./ред.басқар. С.Қалиев, т.б. Алматы,1999.
9. Методика воспитателной работы. / Под ред. Л.И. Рувинского. М,1989.
10. С. Әбенбаев. Тәрбие теориясы мен әдістемесі. Алматы, Дарын, 2004.
11. Ә. Құтпанбаев, Е. Райымжанов. Еңбекке баулу және ұлттық тәрбие. Алматы,2001.
12. Қожахметова К. Сынып жетекшісі. – Алматы,Әлем,2000.
13. Рожков М.И., Байбородова Л.В. Теория и методика воспитания. М, 2004.
Балалардың жас және дара ерекшеліктерін оларды тәрбиелеу үрдісінде есепке
алу
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 ТӘРБИЕНІҢ ТЕОРИЯСЫ ЖӘНЕ ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 7
1.1 Тәрбие мен дамытудың теориялық және әдіснамалық негіздері 7
1.2 Тәрбие процесінде оқушылардың жас және дара ерекшеліктерін есепке
алу мүмкіндіктері 17
2 ОҚУШЫЛАРДЫҢ ЖАС ЖӘНЕ ЖЕКЕ ЕРЕКШЕЛІГІН ЕСКЕРУ АРҚЫЛЫ БІЛІМІН,
ДАҒДЫСЫН БАҒАЛАУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ 25
2.1 Оқушылардың жас және жеке ерекшелігін ескеру арқылы білімін
анықтаудағы педагогикалық бағалау түрлері 25
2.2 Оқушылардың жас және жеке ерекшелігін ескере отырып оқушылардың
білімін тексеру мен бағалаудың маңызы 30
2.3 Оқушылардың жас және жеке ерекшелігін ескеру арқылы білімін
бағалау әдістері мен тәсілдері 37
Қорытынды 43
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 46
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Елбасы Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан халқына
жолдауында болашақ, келесі ғасырда, жаңа мыңжылдыққа өткен құндылықтар
туралы айтты: Біз өзіміздің болашағымызды және жастарымызды қандай күйде
көргіміз келеді, осыны айқындап алатын уақыт жетті. Біз ненің іргесін
тұрғызғымыз келетінін, таңдап алған мақсатымызға алып келетін өз
дамуымыздың траекториясы, даңғылы қандай болуға тиіс екенін анық білуге
және ұғынуға тиіспіз. Міне сондықтан еліміздің даму бағыты айқындалған
уақытта білім берудің маңыздылығы мен оның мәнділігіне көңіл бөлініп,
сапалы білімге қол жеткізуде нақты міндеттер қойылып, болашақтағы атқарылар
іс-шаралар айшықталуы қажет. Білім беруді қоғамның әлеуметтік-экономикалық
құрылымынан, мәдени құндылықтарынан, ұлттық дәстүр, рухани негізден бөле-
жара қарауға болмайды-деген болатын.
Еліміздің Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстан-2030 бағдарламасында
Білім беру жүйесінің басты міндеті-тұлғаның ұлттық және жалпы азаматтық,
құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде қалыптасуы, дамуы
және кәсіптік тұрғыда жетілуі үшін қажетті жағдайлар жасау- деп көрсетті.
Бұл мақсатқа жету үшін біздің оқу үрдісіміз алдына жаңа маңызды талаптар
қояды. Жеткіншек ұрпақтың саналы азамат болып қалыптасуы бүгінгі күнде аса
зор үміт күттірер жол болып отыр. Білім жүйесін жетілдіру және сапалы
деңгейге көтеруді алға тартып отыр. Өз жауапкершілігін сезіне алатын,
өздігінен әрекет етуге және қабілетті қайшылықтарды ашуға мейлінше
жетілген, оны түрлі өзгерістерге дамытуға қабілетті, шығармашыл, барлық
істі сауатты шеше білетін тұлғаны тәрбиелеу - мақсаттың бірі болып отыр.
[1]
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңына сәйкес әр баланың жеке
бас ерекшелігіне қарай интеллектуалды дамуы жеке тұлғаның дарындылығын,
талантын, қабілетін дамыту сияқты өзекті мәселелер қарастырылып отыр. Әр
оқушының болашағы оның қазіргі алған білімінің сапасына, көлеміне,
дәрежесіне тікелей байланысты. Сондықтан, мұғалімдер қауымына зор
жауапкершілік, үлкен міндет жүктелді.
Мұндай міндеттерді шешу үшін мектептерде :
1. Оқушыға берілетін білім негіздерін олардың болашақ іс-әрекетінің берік
негізі әрі тірегі болатындай етіп оқыту.
2. Оқу-тәрбие үрдісін , білім мазмұнын түбірімен жаңарту
3. Оқытудың әдіс-тәсілдері мен әр алуан құралдарын қолданудың тиімділігін
арттыру
4. Педагогикалық жаңалықтарды тәжірибеге енгізуді жүзеге асыру қажет.
Сабақ-оқу процесін ұйымдастырудың ең тиімді формасы - бұл оқу
барысында педагог дәл белгіленген уақыт аралығында оқушылардың тұрақты
тобымен (сыныбымен) шәкірттерге игерілуі тиіс пән негіздерін қабылдауына
тиімді жағдайлар жасап, қажетті жұмыс түрлерін, құрал-жабдықтары мен
әдістерін қолданып, танымдық және басқа да іс-әрекеттерді ұиымдастырады,
онымен бірге оқушыларды тәрбиелеп, олардың шығармашыл қабілеттері мен
рухани күштерінің көзін ашып, жетілдіріп, дамыта түседі.
Әр сабақ негізгі бірліктерден құралады. Олар-жаңа материалды
түсіндіру, бекіту, қайталау, білім, ептілік, дағдыларды тексеру. Бұлардың
әрбірі мұғалім мен оқушының қандай да өзіндік сипатына ие іс-әрекетімен
ұштасады. Аталған бірліктер сан қилы байланысқа түсіп, сабақ құрылымының,
оның кезеңдері арасындағы көптеген сан және сападағы көрініс береді.
Қазіргі кезде мектеп тәжірибесінде сабақтың қалыптасқан дәстүрлі
түрлерінен басқа, дәстүрсіз түрлері де пайда болуда. Ол, әрине қоғамның
жаңару, жетілдіру жағдайыңда білім беру сапасын реформалаумен тығыз
байланыста іске асуда.
Оқыту жұмысын ұйымдастырудың мұңдай дәстүрсіз түрлсрі көбінесе оның
жеке әдістеріне негізделіп құрылуда. Ондағы мақсат - әрбір сабақтың оқу-
тәрбиелік мүмкіндіктерінің мол екенін көрсете отыра, оны жаңа сапалық
сатыға көтеру. Олардың қатарына лекция, конференция, пікір-талас, панорама,
компыотерлік сабақтарын жатқызуға болады.[2]
Бірақ, жоғарыда аталғап сабақтың дәстүрлі емес түрлсрі - оның жаңа
немесе жеке түрлеріне жатпайды. Себебі, ондай сабақтардың дидактикалық
құрылымы анықталмаған, ешбір дидактикалық қағидаларға негізделмеген.
Сабақта қолданалатын дәстүрлі емес жеке тәсіл-амалдарға жататын (конкурс,
сайыс, көкпар, жарыс, бәйге, аукцион, ойын, экспедиция)-сабақтың
элементтерінен қарау керек.
Оқушылардың өздігінен білім алу әрекетін арттыру мақсатында қазіргі
озат мектептер арнайы жұмыстар жүргізуде. Жоғары сынып оқушыларына арналған
еңбекті ғылыми жолмен ұйымдастыру (НОТ) сабақтары, кітапхана сабақтары,
библиографиялық конкурстар, саяси тақырыптарға арналған факультативтер,
саяси клубтар, оқушылардың қызығулары бойынша ұйымдас-тырылған үйірмелер,
арнайы семинарлар мен лекторийлер, ой еңбегінің мәдениетін жетілдіру
университеті, консультациялық бюролар, жас мұғалімдер үшін "Өздігінен білім
алу мектебі" т.б. жұмыстар. Мұндағы көзделген мақсат - оқушылардың
өздігінен білім алуға қызықтыру және бұл жұмысқа қажетті нақты қарапайым
дағдыларды қалыптастырып, дербес білім алу мәдениетін арттыру.
Соңғы жылдары, әсіресе 1990 жылдан бастап қазақ мектептерінде көптеген
сабақтың жаңа түрлерін тәжірибелі мұғалімдер қолданып келеді. Қазіргі сабақ
түрлері сан алуан. Олар: интегралдық және ойын сабақтары, конференция және
лекция сабақтары, сайыс және семинар сабақтары, индекс және жарыс
сабақтары, лабораториялық зерттеу сабағы, жарнама сабағы және т.б. осы
аталған сабақтардың әрқайсысын тиімді пайдалану арқылы оқушыларға тәрбие
беруге болады.
Әрине, әр түрлі сабақты ғылыми-әдістемелік негізде қазақ халқының
ұлттық ерекшеліктерін, мәдениеті мен тарихын және шаруашылық салаларын еске
алып, тиімді өткізудің танымдық және тәрбиелік маңызы өте зор.
Тәжірибешіл мұғалімдердің осы талаптарға сай әр-түрлі сабақ түрлерін
өткізудегі жаңалыктарын іс-тәжірибесінен байқауға болады. Өйткені, олардың
оқыту жұмысының нәтижесі, асқан педагогикалық шеберлігі көзге түсіп бүкіл
мұғалім жұртшылығына болымды әсер етуде. [4]
Тәжірибелі ұстаздардың сабақ беру әдістері көптеген баспа беттерінде,
әсіресе Қазақстан мектебі журналында жазылып жүр. Солардың ішінде кейбір
шебер мұғалімдердің дәстүрлі емес сабақ түрлерін жоғары ғылыми әдістемелік
деңгейде өткізетіндігін көруге болады.
Сабақты оқушылар үшін тиімді және қызықты өткізе отырып, тәрбие
мақсаттарын жүзеге асыру үшін кейбір ғалымдар, жаңашыл мұғалімдер (М.Н.
Скаткин, М.И. Махмутов, В.Ф. Шаталов, Е.И. Ильин т.б.) белгілі жағдайлар
керек. Біріншіден, әлеуметтік-педагогикалық жағдай, бұл мұғалімнің
шығармашылық жұмысы, білімнің белгілі көлемімен сапасының шындығы,
ынтымақтастық, яғни мұғалім мен оқушылардың бірлескен шығармашылық жұмысы,
білімнің белгілі көлемі мен сапасының шындығы, ынтымақтастық, яғни мұғалім
мен оқушылардың бірлескен шығармашылық еңбегі, лабораториялар мен
кабинеттердің қазіргі заманға лайық жабдықталуы. Екіншіден, дидактикалық
жағдай-бұл оқыту процесінің принциптерінің және әдістерінің заңдылықтарын
сақтау және тиімді етіп пайдалануды қамтамасыз ету, сонымен бірге жаңашыл
мұғалімдердің іс-тәжірибесін терең зерттеп, пайдалана білу, өйткені, олар
оқыту әдісіне бірсыпыра жаңалықтар енгізілді.
Барлық мұғалімдердің барынша күшті, қабілетті барлығын жұмысқа тарата
және қызықтыра білетін педагогикалық құралы-балалар ұжымы. Ол балаларды
зорламайды, мәжбүр етпейді, оларды атап айтқанда, оқу іс-әрекетіне
қатыстырады. Сондықтан, сабақ мұғалім мен балалардың ұжымдық еңбегі.
Оқытудың ұжымдық мәні әрбір баланы оқытады, тәрбие ісіне мұғалімнің тікелей
басшылығымен белсене қатысады. Әрбір бала сабақта кезек бойынша әр баламен
жұмыс істей отырып, кейде үйретуші, кейде үйренуші болып барлық балаларды,
ал олар әрбір баланы оқытады және тәрбиелейді. [2]
Зерттеудің мақсаты: Тәрбиелеуде оқушылардың жас және жеке
ерекшеліктерін ескере отырып оқытуды ұйымдастырудың формаларын пайдалану
әдістемесіне талдама жасау;
Зерттеу міндеттері:
• оқытуды ұйымдастырудың формаларының мәні, мазмұны және түрлері;
• Тәрбие процесінде оқушылардың жас және дара ерекшеліктерін есепке алу
мүмкіндіктерін анықтау;
• оқушылардың жас және жеке ерекшелігін ескеру арқылы білімін
анықтаудағы педагогикалық бағалау түрлері;
• оқушылардың жас және жеке ерекшелігін ескере отырып оқушылардың
білімін тексеру мен бағалау;
• оқушылардың жас және жеке ерекшелігін ескеру арқылы білімін бағалау
әдістері мен тәсілдерін зерттеу;
Зерттеу нысаны: Тәрбиелеуде оқушылардың жас және жеке ерекшеліктерін
ескере отырып тәрбие үрдісі;
Зерттеу әдістері:
- педагогикалық зерделеу;
- педагогикалық бақылау;
- педагогикалық талдау, салыстыру;
- мұғалімдермен әңгімелесу;
- оқушылармен пікірлесу;
- ата-аналармен кеңесу;
- озық педагогикалық тәжірибені зерделеу және қорытындылау;
- педагогикалық эксперимент.
1 ТӘРБИЕНІҢ ТЕОРИЯСЫ ЖӘНЕ ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Тәрбие мен дамытудың теориялық және әдіснамалық негіздері
Тәрбие - қоғамның негізгі қызметтерінің бірі, жеке адамды мақсатты,
жүйелі қалыптастыру процесі, аға ұрпақтың тәжірибесін кейінгі буынға
меңгертіп, олардың сана-сезімін, жағымды мінез-құлқын дамытушы. Ересек буын
қоғамды тарихи өмірде жинақталған тәжірибені, білімді жас буынға тәрбие
процесі арқылы береді.
Тәрбие материалдық игіліктерді өндіруге қабілетті, іскер адамдарды
дайындауға бағытталуы қажет. Басты өндіруші күш - жеке тұлға. Адам жүйелі
түрде күрделі қатынастарға араласып, қоғамдағы қалыптасқан идеяны, саяси
және моральдық көзқарастарды, сенімдерді қоғамдағы адамдардық өмір сүру
тәртібін меңгереді.
Педагогика баланы оқыту, тәрбиелеу тәжірибелерін қорытып, тәрбие және
даму үшін қажетті жағдайларды анықтайды.
Қорыта айтқанда, тәрбие - қоғамның тарихи әлеуметтік-экономикалық
жағдайларынан туатын объективтік процесс.
Тәрбие процесінде бала өзінің дамуына қажетті жағдайларды пайдалануға
тиіс. Табиғи және әлеуметтік орта оның көзқарасын дамытады.
Мақсат дегеніміз - бір нерсеге ұмтылу, іске асыру. Бұл тұрғыдан
алғанда тәрбие мақсаты — жастарды өмірге әзірлеу мақсатымен жүргізілетін
тәрбие жұмыстарының нәтижесін ерте болжау.
Тәрбиенің мақсаты мен жүйесі мемлекеттің саясаты мен экономикасына тәуелді.
Тәрбие мен қоғам бір мезгілде пайда болды. Тәрбие қоғамдық құбылыс, онсыз
қоғам өмірі ілгері дамымайды. Алғашңы қауымдық құрылыста ересектер
балаларды еңбекке дағдыландыру үшін қауымның әдет-ғұрпын, салтын үйретті.
Таптық қоғамда тәрбие мақсатын анықтау қоғамның ең негізгі мақсатына
айналды. Құл иеленуші қоғамдық құрылыста құлдар, өндіріс құралдары (жер,
еңбек құралдары) - құл иеленушілерінің жеке меншігі болды. Тәрбиенің
мақсаты құл иеленушінің мүддесіне бағындырылып, балаларды басқыншылық соғыс
өнеріне тәрбиеледі.
Әрбір мемлекетте балаларға білім беру мен тәрбиені ұйымдастырудық
нақтылы мәселелері мен әдістері қарастырылады. Мұғалім қандай адамды
қалыптастыратынын дәл білуі керек. К.Д.Ушинский өз қызметінің айқын
мақсатын көрмейтін тәрбиешіні құрылыс материалдарын бір жерге үйіп тастап,
одан не алғысы келетінін білмейтін архитектормен салыстырады. Тәрбиеші жас
ұрпаққа берілетін білім, іскерлік, дағдыны, тәрбиелейтін сезімді біліп,
жоспарлы, мақсатты тәрбие жұмысын жүргізеді.
Я.А. Коменский "Тәрбие мақсаты және міндеттері, маңызы, жүзеге асыру
жолдары адамның қоғамда алатын орнымен анықталу керек", "Келесі ғасырдық
қандай болатындығы сол ғасыр үшін тәрбиеленген азаматтарға байланысты.
Дүние - даналар-дық көптігімен баңытты" - деген ойлар айтты. Осы ойларын
"Ана мектебінің" кіріспесінде өрбітеді.
"Тәрбие - адамды қалыптастыратын және жетілдіретін үйлесімді процесс"
- деп Коменский тәрбие мақсатын төмендегі-дей негізгі элементтерге бөлді:
• адамға барлық заттарды білгізу - "ғылыми білім";
• заттардың және өзінің қожасы ету - "адамгершілік";
• құдайға, заттарға құлшылық ету - "діни тәрбие";
• тән саулығы - "дене тәрбиесі".
И.Г. Песталоцци тәрбиенің мақсаты балаға бастауыш білім, еңбек, ақыл-
ой, дене тәрбиесін беріп, жан-жақты және үйлесімді дамыту деген.
Неміс педагогы А. Дистервег педагогикалық мәселелерді шешудегі сословиелік
және шовинистік саясатқа қарсы күресіп, "Мектептің міндеті - адамзатты және
өз халқын сүйетін саналы азаматтарды тәрбиелеу" - деген.
К.Д. Ушинский тәрбиенің мақсаты қоғамға пайдалы, адамшылығы бар адамды
тәрбиелеу деген. Ол адамгершілік тәрбиесін ақыл-ой, еңбек тәрбиесімен тығыз
байланысты қарастырады.
П.П.Блонский тәрбие мақсаты балаға жалпы адамзаттың және ұлттың
мәдениетті меңгеруге көмектесу, жеке тұлғаның жалпы адамзаттық идеалдарын
қалыптастыру деген.
1941-1990 жылдардағы педагогикалық әдебиеттерде "жан-жақты даму"
ұғымына ақыл-ой, политехникалық оқу және өндірістік еңбек, адамгершілік
тәрбиесі, дене және эстетикалық тәрбие салалары енгізілді.
А.С.Макаренко тәрбиенің мемлекеттік міндеті негізінде педагогикалық міндет
қойып, педагогтардың жұмысын бақылауға алуға болатындығын атап көрсетті. Ол
"Тәрбиенің негізгі мақсаты баланы жан-жақты дамыту" - деген ұсынысты
қолдады, В.А.Сухомлинский оны жүзеге асырды.
Тәрбие мақсаты қазақ тәлім-тәрбие тағылымына да қойылды. Ұлы ұстаз Әбу
Насыр әл-Фараби "Адамға ең әуелі білім емес, тәрбие берілуі керек. Онсыз
берілген білім - адамзаттың қас жауы. Ол келешекте оның барлық өміріне апат
әкеледі" - деді.
Ы.Алтынсарин "өмірдің негізгі мәні — еңбек, ол адамның адамгершілік
қасиетін мәртебелендіреді, өмірдің шын қадірін тек еңбексүйгіш адам ғана
түсіне алады. Мәнсіз еңбек, мағынасыз бейнетқорлық адамның жігерін
мұқалтады, өз еңбегінің қызығын, рақат-ләззатын көре білу - кісіліктің
басты белгісі" - деген.
Абай Құнанбаев талап, еңбек, терең ой, қанағат, рақым сынды жеке
тұлғалық жақсы сапаларды қалыптастыру мақсатын қойып, өсек, өтірік,
маңтаншақтың, еріншектік, бекер мал шашпақ сияқты зиянды әдеттерді жоюға
шақырады.
М.Жұмабаев "Көркем денелі, түзу ойлайтын, дәл пішетін, дәл табатын
ақылды болса, сұлу сөз, сиқырлы үн, әдемі түрден .ляззат алып, жаны
толқынарлық болса, баланың дұрыс тәрбие алып шын адам болғандығы" - деп
жазды.
Мәтжан Мақсымұлы Тілеужанов өзінің "Қазақ тағылымы" атты
монографиясында (1994) қазақ тағылымының негізгі бағыттарын атап көрсетті.
Олар: ар-ождан тазалығын сақтау; ақыл-ойлы, парасатты болу; барлық
әрекетінен, сөйлеген сөзінен, қарым-қатысынан, көзқарасынан ғибрат иісі
аңқып тұру; ерте тұрып, кеш жату; аз сөйлеп, көп тыңдау; иманды, инабатты,
қайырымды болу; жас ұрпаққа тәрбие беруден жалықпау; халық дәстүріне
берікболу; оны жаңарту; әдет-ғұрыпта жоқ нерселерден алулақ болу; сегіз
қырлы, бір сырлы болу; халқының рухына кір салмау; ел берекесін сақтап,
оның баюына үлес қосу.
Сонымен дәстүрлі педагогикада жас ұрпақты тәрбиелеудің негізгі мақсаты
"жан-жақты үйлесімді дамыған жеке тұлғаны қалыптастыру" - деп жазылды.
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы "Мектеп жасына дейінгі және
мектеп жасындағы балалардың тәрбие тұжырымдамасы" халықаралық адам құқығы
туралы нормаларға сәйкес жазылған.
Қазақстан Республикасында халыққа білім, тәрбие берудің Негізгі
мақсаты-Қазақстанның егемендігін қамтамасы ететін, оны бүкіл дүние жүзіне
мойындататын, онымен тең қарым-қатынас жасап, Қазақстандық патриотизмді,
саяси бостандықты қамтамасызыз ететін нарықтың іргетасын қалап,
экономикалық бостандыққа қол жеткізетін, жан-жақты дамыған адамдарды
тәрбиелеу. Тәрбиенің мақсатынан міндеттер туындайды.
Дүниетаным - тәрбиенің маңызды міндеттерінің бірі.
Дүниетаным - адамның табиғат пен әлеуметтік орта, қарым-қатынас, іс-
әрекетінің бағыты туралы көзқарастары. Дүниеге көзқарас ғылым негізінде
дүниенің даму заңдылықтарын танып білу.
Ақыл-ой тәрбиесі - оқушылардың ойлау қабілетін, дүниеге ғылыми
көзқарасын қалыптастыру, ғылыми білім жүйесін меңгерту. Ақыл-ой тәрбиесінің
басты міндеттері: оқушыларды табиғат және қоғам жайындағы ғылыми
білімдермен қаруландыру; ойлау қабілеттерін жетілдіру арқылы (абстракттілі,
ой операциялары талдау, синтез, салыстыру, жинақтау, саралау, т.б.) таным
іс-әрекетін (іскерлік, дағды, бақылау, жазып алу, өзін-өзі бақылау, т.б.)
дамытып, ғылыми көзқарасын қалыптастыру.
Адамгершілік тәрбиесінің міндеттері: гуманизм, адалдық, батылдық,
төзімділікті қалыптастыру; адамға сүйіспеншілік, құрмет, қайырымдылық
сезімін дамыту; оқушыларды өз міндетіне, өзгенің мүддесіне байыпты қарауға
үйрету; өз Отанын сүюге, ұлттар достығын құрметтеуге тәрбиелеу;
Еңбек тәрбиесінің негізгі міндеттері:
а) оқушыларды іскерлікке, еңбек дағдысына үйрету;
ө) оқушыларды халық шаруашылығының басты салаларымен, еңбек түрлерімен
таныстырып, мамандық таңдауға тәрбиелеу;
б) озық еңбек дәстүріне тәрбиелеу.
Эстетикалық тәрбие міндеттері:
• бейнелеу өнері (кескіндеме, графика, мүсін) көркемөнер шығармашылығы
(көркем өдебиет, музыка, театр, кино) арқылы баланың сезімдері мен
талғамдарын дамытып, сұлулық туралы ұғымдарын қалыптастыру
• эстетикалық құралдарды пайдалануға дағдыландыру.
• әсемдікке үлесін қосуға тәрбиелеу.
Дене тәрбиесі міндеттері: оқушылар ағзасын дамыту; жастарды еңбекке,
Отанды қорғауға даярлау, төзімділікке, батылдыққа, ептілікке, іскерлікке,
тәрбиелеу.
Тәрбие процесінің мәні - баланың ұжым және қоғаммен қатынастарының
жүйесін құру, педагогикалық жағдайлардың, тәрбиелік әсерлердің нәтижесін
талдау, жоспарлау жұмысын реттеу; Тәрбие процесінің жобасын құру және
жүзеге асыру; тәрбиелік ықпалдарды реттеу және оларға түзетулер енгізу;
қорытынды, есепке алу және бақылау.
Тәрбие диалектикасы сыртқы ықпалдық (объективті) адам санасына
(субъективті) өтіп, іс-әрекет барысында көрінетін құбылыс. Адамның қоғамдық
мәнінің қалыптасуында әлеуметік іс жағдай маңызды рөл атқарады.
Тәрбие процесінде адамның қоғамдық мәнінің қалыптасуына сыртқы және
ішкі қарама-қайшылықтар ықпал етеді.
Сыртқы қарама-қайшылықтар:
• Қоғамдық ережелер мен адамдардық тәртібі арасындағы сәйкессіздік.
• Мұғалімнің талабымен оқушының тәртібінің арақатынасы.
Ішкі қарама-қайшылықтар:
• Тәрбиешінің талабы мен тәрбиеленушінің мүмкіндігінің ара- қатынасы.
• Тәрбиеленушінің қажеттіліктері мен қанағаттандыру тәсілдерінің ара
қатынасы.
Тәрбиенің негізгі зандылықтары. Педагогикалық құбылыс пен үрдіс
арасындағы байланысты заңдылықтар деп атайды.
1. 'Тәрбиенің қоғамның әлеуметтік-экономикалық жағдайына, демократиялық
принципті іске асыруына, адам құқығын қорғау мәселелеріне тығыз
байланыстылығы.
Осы заманғы тарихи жағдайларға байланысты халықаралық қауымдастық
дүниежүзі тарихында халықаралық стандарт болып табылатын жалпы адамзаттың
құндылықтар мен адамның негізгі құқығы, бостандығы ашылып көрсетілген ("БҰҰ
адам құқығының жалпыға бірдей декларациясы" "Бала құқығының Конвенциясы")
құжаттарын жасады. Олар осы заманғы тәрбие теориясы мен әдістемесіне,
тәрбие мұраттары мен рухани құндылықтарға жаңаша бағыт береді. Қазақстан
Республикасының "Білім туралы" (1999) Зақына сәйкес бұл құжаттар еліміздің
білім саласындағы мемлекеттік саясатының негізі болды.
2. Тәрбиенің оқыту мен білім берудің сапасына байланыстылығы. Оқыту -
тұлғаны қалыптастырудық құралы. Тәрбиенің мазмұны, түрі және әдісі
тәрбиеленушілердің даму дөрежесіне байланысты іріктеледі.
3. Тәрбие мен өзін-өзі тәрбиелеу бірлігі. Жеке адамның дамуы мен
қалыптасуында белсенділіктің рөлі зор. Іс-әрекет барысындағы белсенділіктің
түрлері: қарым-қатынас белсенділігі, таным белсенділігі, өзін-өзі тәрбиелеу
белсенділігі.
Қарым-қатынас белсенділігі тұлғаның мінез-құлқын, жүріс-тұрысын
қалыптастырады.Таным белсенділігі - заттар мен құбылыстардың мәнін, ғылыми
ұғымдар мен заңдылықтарды терең түсінуге, оны тәжірибеде қолдана білуге
үйретеді. Егер ересек адамдар балалардың сұрақтарын қостап, таным
белсенділігінің дамуына бағыт беріп отырса, онда олардың талпынғыштық және
бақылағыштық қасиеттері қалыптасады.
Өзін-өзі тәрбиелеу белсенділігі - тәрбиеші өзін-өзі тәрбиелеуге баланың
ынтасын оята алғанда тәрбие жұмысы нәтижелі жүреді.
4. Педагогикалық процестегі ұжым мен жеке адамның өзара байланысы.
Ұжымның басты борышы - әрбір адамның шығармашылық өсуіне қамқоршы болу.
Тәрбиенің принциптпері
Принцип дегеніміз - адамның іс-әрекетінде басшылыққа алатын алғы
шарты, негізгі ережесі.
Бүгінгі күннің талабына сай ұрпақ тәрбиесінің мазмұнын, әдіс
тәсілдерін және ұйымдастыру жүйесінің іргетасын қалайтын негізгі
қағидалар:
1.Тәрбиенің идеялылығы мен мақсаттылығы.
тәрбиенің негізгі мақсаты - дені сау, ұлттық сана-сезімі оянған, рухани
ойлау дәрежесі биік, мәдениетті, парасатты, ар-ождан мол, еңбекқор, іскер,
бойында басқа да игі қасиеттері қалыптасқан адамды тәрбиелеу.
Мектептің бүкіл іс-әрекеті, қоғамдық өмірі осыған қызмет етуі керек.
2. Жас ұрпақты іс-әрекет пен қарым-қатынас арқылы тәрбиелеу - балаларды
ақыл-ой әрекетімен қатар іскерлік пен пысықтыққа машықтандыру, өнімді еңбек
етуге бейімдеу, ата-ана мен бала, Тәрбиеші мен тәрбиеленуші, үлкен мен кіші
арасынғы қарым-қатынасты өзара сенімге, қайырымдылыққа, имандылыкқа, бір-
біріне сый-құрметпен қарауға негіздеу, тәрбие барысында психологиялық
жайдарылық, үйлесімділік ахуал туғызу, жас азаматтың өзіне сенімін арттыру,
қамқоршылық сезімін дамыту.
3. Тәрбие барысында жеке тұлғаға қойылатын талап пен көрсетілетін
құрметтің бірлігі.
Жаңашыл ұстаз Құмаш Нүрғалиев "Мұғалім мен оқушы арасында үзілмейтін алтын
желі болуы тиіс. Ол баланың ұстазына деген сенімі, мұғалімнің баланы сүюі"
- деген болатын.
Тәрбиеленушіні құрметтеу және оған талаптар қою - баланың мықты және нашар
жақтарын біліп, оның өсуіне қажетті жағдайлар жасау. Талап қоюдан оқушыға
құрмет, күші мен қабілетіне сенім көрінеді. Мұғалім оқушы бойынан рухани
қасиетті жобалап, оған сүйеніп, оқушының өз тәжірибесін дамытуына көмектесу
керек.
4. Тәрбиелік ықпалдардық тізбектестігі, жүйелілігі, үздіксіздігі.
Тәрбие тәжірибесі балаларға қойылатын талап пен педагогикалық ықпал бірлігі
қажет екенін дәлелдеді. Ұрпақ тәрбиесінің нәтижелілігі - тәрбие
мекемелеріндегі талаптың бірлігі, іс-әрекеттің сабақтастығы.
5. Оқушылардың жас және жеке ерекшелігін есепке алу.
Оқушылардың жеке ерекшелігі - денсаулығы, ақыл-ойы, адамгершілік
қалыптасуы, сыртқы әсерлерге жауабы, қабылдауы, т.б. Біреулері өзінің
байсалдылығымен ескертулерді дұрыс қабылдаса, кейбіреулеріне керісінше әсер
етуі мүмкін, сондықтан оқушылардың тәрбиелік дәрежесін дер кезінде анықтап
отыру қажет. Тәрбие жұмысының барлығы білім мен сенімнің, сөз бен істің
үздіксіздігі негізінде құрылады.
Бала - педагогикалық қамқорлықтың ең жоғары мақсаты. Баланың ішкі
мүмкіндіктерінің ашылуы адамдардық сүйіспеншілік сезімі мен қарым-
қатынасына байланысты. Баланы тең адам санап, оған еркіндік бергенде ғана
ол өз пікірін ашық айта алады, үлкендердің балаға деген құрметі олардың
сенімін арттырады.
Бастауыш сынып оқушыларының өзіндік санасы жаңа қалыптасып келе
жатқандықтан, олар негізінен мұғалімнің ықпалында болады. Жасөспірімдер
жедел дамып келе жатқандықтан тәрбиесі бірқалыпты жағдайға ауысып, өзін-өзі
тәрбиелеуге қажеттілігі артады.
6. Баланы ұжымда, ұжым арқылы тәрбиелеу - тәрбие жұмысындағы жетекші
принциптердің бірі. Мұны екі түрлі көзқарас тұрғысынан қарау керек. Бірі -
ұжымдық тәрбие қоғамның негізгі қаруы. Бала берік ұйымдасқан, ынтымақты,
өлеуметті, рухани таза ұжымда болуы қажет. Екіншісі - тәрбиеленушінің
педагогтың ықпалымен, көзқарасымен шектеліп қалмауы.
Педагог - тәрбиеші қосарланған ұғымына А.С.Макаренко қарсы болып, оны
ұжымның жан-жақты тәрбиелік әсерімен бекітуді ұсынған.
Бірлескен іс-әрекетте, орынды ұйымдастырылған ұжымдық жұмыстарда өзара
тәуелді, жауапкершілікті қатынастар туындайды, баланың тәжірибе және
ұжымдық өмір дағдыларын жинау процесі жүреді.
7. Тәрбие процесінде мұғалім, мектеп, отбасы және қоғамдық ұйымдардық күш-
қуатын үйлесімді педагогикалық бірізділікке бағыттау.
Тұлға өзін өмірде сирек кездесетін ерекше феномен деп қарайды. Бұл принцип
мектеп мұғалімдерінің, отбасының және қоғамның педагогикалық күш-жігерінің
бірлігі мен қызмет етуін қажет етеді.
Бала тәрбиесінде отбасының рөлі көп жағдайда жаңа әлеуметтік қатынастарға
байланысты. Ол ата-аналар мен мектептің және қоғамның арасындағы нарықтық
еңбек жағдайында қатасады. Отбасындағы тәрбиеге көмек ретінде елімізде
демеушілер мен қайырымдылық жасаушылар, әлеуметтік құқық қорғау бөлімдері
мен қамқорлық қорғау кеңестерінің жұмысы да ұмытылуда.
Тұлғаның сапаларын қалыптастыру бір мезгілде, кешенді түрде
жүргізілетіндіктен, педагогикалық ықпал да кешенді сипатқа ие болуы тиіс.
Жасөспірімдердің өздеріне сын көзбен қарамауы, жауапкершілік сезінбеуі ата-
аналары мен мұғалімдерді босқа мазасыздандырып отырған жоқ.
Мектеп пен отбасындағы балалар тәрбиесінің ең маңызды міндеті - оларды
қажетті өмір сүру процесіне дайындау.
8.Өзін-өзі тәрбиелеуді көбіне ұнамсыз жайды сезініп, сонымен күресуден
бастайды. Біреуі - бойындағы берекесіздіктен, екіншісі - дөрекіліктен,
үшіншілері - тұйықтықтан, ұялшақтықтан арылғысы келеді.
Мақсат қою, күш-жігер жұмсау, өзін-өзі бақылау мен өз ісіне талдау жасап
отыру - өзін-өзі тәрбиелеудің міндетті элементтері.
Оқушылар өзін-өзі тәрбиелеу бағдарламасын қалай жасауды жақсы елестете
алмайтындықтан, оларға жиі-жиі көмек көрсетуге тура келеді. Олар өзінің
ойлау ерекшелігі мен мінез-құлңына талдау жасауға қиналады. Тәрбиешілер
оқушыларға өзін-өзі тәрбиелеудің маңыздылығын түсіндіретін арнаулы
әңгімелер немесе пікіртапастар өткізеді.
Өзін-өзі тәрбиелеу әдістері:
• Жеке міндеттеме - бел гілі мерзім аралығында өзі атқаратын міндеттерді
таңдап алып, есеп жүргізу, өзіне-өзі қызмет көрсету. Иландыруға ұқсас өзін-
өзі міндеттеу әдісі. Оны бала өз кемшілігін жою үшін қолданады. Үй
тапсырмасын әркез орындауға, таза жазуға, оларды байсалдылықпен ойланып
істеуге жаттығып, оны әр уақытта қайталап, орындауға күш-жігерін
жұмылдырады. Оқушы белгілі бір міндетін орындауда енжарлық көрсеткенде өзін-
өзі міндеттеу, өзіне-өзі бұйыру әдісін қолданады.
• Өзіндік есеп беру - қоғамдық жұмысты атқару, баланың өз іс-қылығына
жауаптылығы, жолдастарымен тәжірибе алмасуы.
• Өз іс-қылығына талдау жасау - өзінің кейбір қылықтарына сын көзбен
қарап, себебін білгісі келуі, оны жоюға тырысуы.
• Өзін-өзі бақылау - кемшіліктерін болдырмау үшін жағымды мінез-құлықтарын
дамыту мақсатында күнделік жүргізу.
Өзіне баға беру - мінез-құлықтарының кемшіліктерін жою үшін баланың өзін-
өзітәрбиелеуі. К.Д.Ушинский жасаған өзін-өзі тәрбиелеу ережелері:
• Өте сабырлылық, тіпті болмағанда, сыртқы сабырлықты сақтау.
• Турашылдық.
• Ойлы әрекет.
• Шешімділік.
• Өзің туралы қажет болмаса, бір сөз айтпау. Санасыз бос уақыт
өткізбеу.
• Не істесең де еріктісің, бірақ, кездейсоқ істен сақ бол.
• Қажетті немесе керекті іспен ғана айналыс, көрсеқызар болма.
• Бітірген ісіңе еш уақытта мақтанба.
• Әркез ағыңнан жарылма, өз ісің туралы өзіңе жауап беріп отыр.
• Бұл журналды ешкімге көрсетуші болма.
Бұл ережелерді байытуға болады. Көп ретте адам өз алдына ислгілі бір
биік мақсат өойып, өз бетімен ізденіп, өзін-өзі тәрбиелеп жетілдірудің
жолдарын өзі қарастырады. Содан әсерленіп қанатталған ішкі сезімдері арқылы
білімді қажетсініп, нәтижесінде мақсатына жету үшін табандылықпен ізденеді.
Адам баласының тарихында ондай мысалдар баршылық. Демосфен жас кезінен
шешендік өнер меңгеруді армандайды. Аляйда, көпшілік алдындағы алғашқы
сөзінде-аң сәтсіздікке ұшырайды. Оның дауысы тым бәсең, сөздері үйқаспай,
тілі күрмеліп, шәлкем-шалыс келе береді. Соны сезген қауым оны '
тыңдамай, ысқырып, тыжырынады. Оның орнында басқа біреу болса, бұл
масқарадан кейін тауы шағылып, қолын бір-ақ сермеп ' жайына кете барар еді.
Демосфен өйтпеді. Ол елден оқшауланып, теңіз жағасынан үй салып, дауылды
күндері, бүрқ-сарық, болып жағаны ұрып жатқан толқынға қарап,
сағаттап,сұырып салма сөздерін қарша боратып, бар дауысымен сөйлейтін.
Тіліндегі кемістігін жою үшін, тілінің астына малта тастарсалатын болған.
Сондай жан қиярлық табандылық пен ерік-қайрат Демосфенді дегеніне жеткізді.
Ол әлемнің айтулы ұлы шешеніне айналады.
Талай ұлы адамдар өз мінездерін жаман әдеттерден арылтып, жақсы
қасиеттерді дарыту мақсатымен жұмыс істеген. Соқтықпалы соқпақсыз жерде
өсіп, мыңмен жалғыз алысқан ұлы Абай өзін-өзі тәрбиелеп,өзін-өзі білімдар
еткен адам.С.М.Торайғыров " Жұлдыз болып көрмеймін елдің бетін, болмасам
толып тұған толық айдай" немесе "Қараңғы қазақ көгіне күн болмағанда кім
болам", - деген романтикаға толы батыл жолдарды өзіне және болашақ
жастарға арнап айтқан .
Профессор С.Я.Долецкий айтқандай, біз өз қателігімізді ойша айтамыз да
өзімізге өзіміз кешірім жасап, кейін оны ұмытып кетміз Егер біз оны
дауыстап айтатын болсақ, онда өзіне-өзі кешірім жасау қиынырақ болады, -
дейді.
Өзін-өзі тәрбиелеу әдістері:
Өзін-өзі сендіру. Оқушы өзін жақсы ұстап, жаман қылық жасамауға
сендіреді. Темекі тартуды қойғысы келетін адам "Мен енді темекі тартпаймын"
- деп, өзіне-өзі сенімді түрде әркез айтуы тиіс.
Өзін-өзі сынау әдісі - дөрекілігі үшін өзін қатты сөгіп, сынға алу. Өз
тарапынан мұның мәдениетсіздік, жексұрындық екенін, тәрбиелі адамның ондай
іс істемейтінін, әбден өзі арылғанша қайталап айтумен болады.
Өзін-өзі тәрбиелеуде - өзін ойша өзгенің орньша қою арқылы өзгемен санаса
білудің (эмпатия) үлкен тәрбиелік мәні бар.
Өзін-өзі жазалау әдісі - алдына қойған міндетті орындау, ауытқымау. Мысалы,
9-сынып оқушысы қызықты киноға баруға билет алады. Алдында сабағына шала
әзірленіп, екі алып қала жаздағаны ойына оралып, келесі сабаққа жөнді
әзірленбегені есіне түсіп кинодан бас тартады.
Өзін-өзі тәрбиелеудің құрамды бөлімдері:
• өз кемшілігіне сын көзбен қарау, мақсат қою.
• өзін-өзі тәрбиелеудің бағдарламасын жасау.
• әдістерін анықтау.
• аутотренинг - жеке тұлғаның өзіне жаттығу жүйесін әзірлеуі.
• өзін-өзі бақылау.
Тәжірибеде оқушы тәртібінде және мінез-құлқында ауытқулар кездесіп
отырады. Сондықтан тәрбиелеу жұмысында қайта тәрбиелеу де үлкен орын алып,
оқушы ауытқулардың алдын алуға және жеңуге бағытталады. Қайта тәрбиелеу
тұлға құрылымын қайта құру, адамның барлық психологиялық сапаларын қайта
жасау. Түзету - оқушы санасындағы және іс-әрекетіндегі жеке кемшіліктерді
жеңу.
Қайта тәрбиелеу - тәрбиелік ықпалдар жүйесі барысында құлықтық даму
мен іс-әрекеттегі ауытқуларды түзетіп, қоғамның моральдық талаптарына сай
тұлға сапаларын қалыптастыру.
Қайта тәрбиелеу тұлғаның мотивтері мен қажеттіліктерінің, сезімдері
мен еркінің, түйсіктерінің, іс-әрекеті мен мінез-құлқының әлеуметтік-
психологиялық өзгеру процесі, қиын балалардың орынды сапаларын қалпына
келтіру, педагогикалық тұрғыда қараусыз қалған балалардың жүріс-тұрысындағы
кемшіліктердің орнын еңбектегі, спорттағы және басқа іс-әрекеттегі
нәтижелермен толтыру.
Қайта тәрбиелеуде қайта ұғындыру, қайта оқыту, басқа іс-әрекетке
көндіктіру, күрт өзгерту, еріксіз көндіру сияқты әдіс-ер қолданылады.
Қайта ұғындыру - бұл тәрбиесі қиын балалар және педагогикалық тұрғыда
қараусыз қалған оқушылар бойындағы қате көз-қарастарын өзгерту әдісі.
Қайта оқыту - бұл теріс қажеттіліктер мен дағдыларды түзету әдісі.
Мұғалім үшін жас ерекшеліктеріне байланысты көзқарасты екі түрлі
мағынада қарастыруға тура келеді. Ол, біріншіден, әр балаға тән жас
ерекшелігі ғана емес, сонымен бірге топ немесе ұжымға тән жас ерекшелігін
де ескеруге тура келеді. Сондықтан мұғалімге жекелеген оқушының жас
ерекшелігін біліп қою жеткіліксіз, сонымен бірге, сынып оқушыларының жас
ерекшеліктері туралы мағлұматының да мол болуы қажет. Оны тәрбиелеу
мақсатында оқушының жеке басын зерттеп білу көзінде мұғалім, ең алдымен,
нені білу керектігін айқындап алуы керек.
Бірқатар себептер бойынша I-IV сынып (7-10 жас) оқушылары педагогикалық
тұрғыдан ерекше көңіл бөлуді талап етеді. Біріншіден, педагогтың бұл
жастағы баланың тұңғыш рет мектеп табалдырығын аттап, әлеуметтік ортамен
жаңа қатынастарға түсіп отырғанын есінде ұстауы тиіс. Бұл төменгі сынып
оқушыларының өмірін жаңа жағдаймен толықтырады. Сөйтіп, жаңа ортамен өзара
қарым-қатынас жасау үрдісінде оның мінез-құлқы, еркі, оқуға деген
қызығушылығы мен танымдық қабілеті дамиды. Екіншіден, тәрбиешіге бұл
жастағы баланың анатомиялық-физиологиялық ерекшеліктерін білу аса қажет
Төменгі сынып оқушылары көп өсерленгіштігімен, басқаға назар аудара
білушілігімен біршама ерекшеленеді. Сондықтан оларды тәрбие үрдісімен және
сабақтан тыс кездегі бірлестікте өткізілетін тартымды жұмыстармен қызықтыра
білудің маңызы зор. Жеті жастағы бала әдетте тәрбиелік ықпалға тез
кендігеді. Оның жақсы оқушы болғысы келеді. Бұл жастағы баланың бойында
қазірдің өзінде белгілі бір дәрежеде адамгершілік тәжірибесі бар екенін
есте ұстау керек. [5]
Мамандар дәлелдегендей, балалардың адамгершілік жайындағы түсінігі
бастауыш сыныптарда қалыптаса бастайды. Оқушының іс-әрекетінде белгілі бір
ортаға бейімділік байқалады. Қоғамдық ортада болғанда төменгі сынып
оқушыларында моральдық түсінік тез дамиды және бастауыш мектептің соңына
қарай оларда адамгершілік туралы- белгілі бір түсінік пайда болады.
Мәселен, егер I-II сыныпта оқушының мораль жөніндегі түсінігі тек ата-
аналар мен мұғалімдердің пікірлеріне негізделетін болса, III-IV сыныпта ол
басқа адамдардың іс-әрекетіне талдау жасауға және қорытындылауға тырысады.
Сонымен бірге, олардың бойында өздерінің оқығандары мен көргендерінен
тәжірибе жинақталады және ол жеке басының әрекеттерін саналы түрде бағалай
білу деңгейіне көтеріледі.
Адамның дамуы - бұл оның денесінін физиологиялық және психологиялық
сипаттамаларының олардың ішіндегі ең бірінші ақыл-ойының сапалы дамуын
білдіреді. Сонымен қатар, оқытудың профориентациялау қызметінің де мәні
зор.
Үздіксіз білім беруде дайындау қызметі, адамды өндіріске және қоғамдық
қарым-катынастарға белсенді араласуға бағыттайды, практикалык іс-әрекетке
дайындайды, өзінің политехникалық, кәсіби, жалпы білімі, толық дайындығын
үнемі жетілдіріп отыруға бағыттайды. Креактивтілік қызметі тұлғаның жан-
жактылығын үздіксіз дамытуды көздейді. Өзінің мәні жағынан оқыту процесі —
түрлі реттегі және деңгейдегі зандар мен заңдылықтар арнайы айқындалатын
заңдылықты түрде дамитын процесс. Заңдылықтар объективті, мәнді қажетті,
жалпы, тұрақты және белгілі бір жағдайларда қайталанып отыратын өзара
байланыстарды бейнелейді. Феноменнің мәнінің қатаң түрде айқындалған
ерекшеліктері -заңдарды құрайды. [8]
Ұстанымы тәжірбиелік педагогикалық іс-әрекетінің негізінде жатқан,
қазіргі таңдағы дидактиканы төмендегі ерекшеліктері сипаттайды:
1.Оның әдіснамалық негізін таным философиясының объективті
заңдылықтары құрайды.
2.Материалистік диалектика негізінде жасалған, қазіргі таңдағы
дидактикалық жүйедегі оқытудың мәні мен оқушыларға дайын білімді беруді. не
қыйыншылықтарды өз бетінше жеңулеріне, не болмаса оқушылардың өзбеттерінше
жеке жаңалық апта оқуларына сәйкес келмейді. Оның айырмашылығы оқушылардың
жеке пікірлері мен тәуелсіздігі, белсенділіктерінің, педагогикалық
басқарымның саналы үйлесімділігінде.
Ғылым объективті жананы, ал оқушы — субъективті жаңаны таниды, бірақ
қандайда бір ғылыми жаңалықты ашпайды, тек ғана ғылым жинақтаған ғылыми
түсініктерді, ұғымдарды, зандарды, теорияларды, ғылыми дәйектерді
меңгереді.
Ғалымның танымын эксперемент, ғылыми ойлау, сараптау, қателіктер,
теориялық пікірлер құрайды, ал оқушының танымы мұғалім шеберлігінін
көмегімен біршама жылдам және жеңіл түрде өтеді. Оқу танымы тікелей және
жанама түрдегі оқушының көмегін міндетті түрде пайдаланады, ал ғылым тұлға
аралық өзара әрекеттің көмегінсіз таниды. ғалым мен оқушы танымының
арасындағы осы зор айырмашылыққа қарамастан бұл процестер негізін ұқсас
яғни, әдіснамалық негіздері бірдей. [12]
1.2 Тәрбие процесінде оқушылардың жас және дара ерекшеліктерін есепке алу
мүмкіндіктері
Қазақстан Республикасының білім беру туралы заңында: білім беру
жүйесінің басым міндеттері – жеке адамның шығармашылық, рухани және дене
мүмкіндіктерін дамыту, адамгершілік пен салауатты өмір салтының берік
негіздерін қалыптастыру, жеке басының дамуы үшін жағдай жасау арқылы
интеллектін байыту - деп көрсетілген. Мұнда бүгінгі таңда бастауыш сынып
оқушыларының жас және дара ерекшеліктерін есепке алу – мұғалімнің оқу-
тәрбие процесінде ұстанатын ең басты қағидасы болу керек екендігін
көздейді. Осыған орай, біз мұғалім өзінің кәсіби педагогикалық міндетін
атқаруда оқушылардың жас ерекшеліктері мен олардың бойындағы дара қажет,
қабілеттерін дамыту мақсатында жүргізілетін оқу-тәрбие жұмысында ескерілуі
тиісті кейбір ерекшеліктерге тоқталамыз. [6]
Жалпы алғанда, оқу- оқушының өзіндік қызметі, қызметтің осы түрі
арқылы оқушы білім алады, білік және дағдылар жүйесімен қаруланады. Оқу жас
ұрпақтың бойына ес, зейін, қиял, логикалық ойлау және тағы сол сияқты
қасиеттерді тәрбиелейді, оқу-ойлау қабілеттерін жетілдіреді, жеке бастың
жан-жақты дамуын қамтамасыз етеді.
Бастауыш мектептегі тың өзгерістер әлемдік білім беру
тәжірибелерін зерделей отырып, жеке тұлғаның ерекшеліктерін ескере оқыту,
тұлғаның өзіндік ерекшеліктерін ескеру арқылы оның жан-жақты дамуын
қамтамасыз ететін жаңа педагогикалық технологияларды оқу, жүзеге асырудың
нәтижесінде көрініп отыр. Жаңа педагогикалық технологияларды қолданып
оқытуды бастауыш білім беруді дамыту мен жетілдірудің негізгі құралы
ретінде қарастыру керек.Әр баланың кейінгі және болашақтағы білімі бастауыш
буындағы білімнің сапалылығына тікелей байланысты. Кіші мектеп жасындағы
оқушының негізгі ерекшелігі –білімді қызығушылықпен алуы. Ол үшін оқу
үрдісін әр оқушының жеке бас ерекшелігін ескере отырып, бала талпынатындай
және қызығатындай етіп ұйымдастыру керек. Білім беруде тиімді нәтижеге жету
үшін, оқыту әдістері мен құралдарын іріктеу, оқу үрдісін құру – мұғалім
құзырындағы іс. [8]
Бастауыш сынып оқушыларын өмірге және ұжымдық еңбекке тәрбиелеудің,
әрбір жас адамның жеке тұлғасының өмірлік бағыт-бағдарын анықтайтын
дүниетанымын қалыптастырудың қоғам алдындағы зор міндеттері мектепке
жүктелген. Тәрбие шын мәнінде, жеке тұлғаның дамуы мен жалпы қоғамның
негізгі мақсаты болып табылады және ол қоғамның әрбір мүшесінің жан-жақты
дамуына жағдай жасауға бағытталған.
Белгілі бір жастағы балалардың жас мөлшері дегенде олардың көпшілігі
тән ерекшеліктер мен сипаттарды айтамыз. Бұл ерекшеліктерді педагогикалық
процесте ескеру қажет және соған сәйкес оқыту, тәрбие берудің тиісті түрін,
әдістемелік және тәсілін пайдалану керек.
Бастауыш сынып жасындағы баланың салмағы бір жылда 2-2,7 кг өседі. 6
жастан 12 жасқа дейінгі аралықта бала денесінің салмағы екі есе артып, 18
килограммнан 36 килограмға дейін артады. Осы жаста үлкен адам миының 90
пайызындай болса, 10 жаста 95 пайызына тең болады.
Оқушылардың жас және жеке ерекшелігін ескеру арқылы білім алудағы іс-
әрекеті де, бұған дейінгі барлық іс-әрекеттен (манипуляциялық, пәндік, ойын
арқылы) сияқты, оған ену тәжірибесі арқылы бірте-бірте дамиды.
Білім алу іс-әрекеті оқушы баланың өзіне бағытталған іс-әрекеттен
тұрады. Бала тек білім алуды ғана емес, сонымен бірге оны қалай меңгеруді
де үйренеді. Жазу, есептеу, оқу және тағы басқаларын үйрену арқылы бала
өзін-өзі өзгертуге қарай бағыттай алады, яғни, ол іс-әрекеттік және ақыл-
ойлық қажетті әдістерді (оны қоршап тұрған мәдениетке тән) меңгереді.
Рефлексиялы түрде, яғни, өз санасы арқылы өзінің психологиялық күйіне ой
жүгіртіп, ол өзін бұрынғы және бүгінгі қалпымен салыстыра алады. Өзіндік
өзгерістері өз бойындағы жетістіктері арқылы қадағаланады және айқындалады.
Оқушылардың жас және жеке ерекшелігін ескеру арқылы білім алу іс-
әрекетіндегі маңызды әрекеті – бұл оның өз-өзіне деген рефлекциясы, жаңа
жетістіктерін және болған өзгерістерді қадағалай алуы. Бұған дейін
қолымнан келмеді – енді келеді, Бұған дейін жасай алмадым-енді жасаймын,
Бұрын қандай болдым – қазір қандаймын, міне, бұлар қол жеткізілгендер мен
өзгерістердің терең рефлекциясы қорытындысына берілген негізгі бағалар.
Баланың өзін-өзі үшін өзгеріс мәні және осы өзгерістерді өзі үшін жүзеге
асыратын субьекті бола алуы өте маңызды. Егер бала өзінің өрлеуіндегі оқу
іс-әрекетінің, өзін-өзі дамытудың жетілген түрінің рефлекциясына қанағат
алса, демек, бала оқу іс-әрекетіне психологиялық жағынан толықтай кірісті
деген сөз.
Оқушылардың жас және жеке ерекшелігін ескеру арқылы мектеп
табалдырығын аттағаннан кейін, оның әлеуметтік жағдайы өзгереді, бірақ ішкі
әлемі, психологиясы әлі мектепке дейінгі қалыпта болады. Баланың ең негізгі
іс-әрекеті әлі де ойын, сурет салу, ойыншықтарды құрастыру болып қала
береді. Оқу іс-әрекеті әлі де дамуды қажет ететін деңгейде болады. Оқу іс-
әрекетіндегі, тәртіп сақтаудағы қажетті іс-әрекетке еріктілік беру алғашқы
кездерде ғана мүмкін болады, бұл кезде балаға жақын арада істелінуі тиіс
мақсаттар және оның күш салуын қажет ететін тапсырмалардың мөлшерінің
аздығы түсінікті болады. Оқу іс-әрекетіне ерікті түрде назар аударту ол
балаға жеңіл тиеді. [14]
Мектеп табалдырығын аттаған сәттен бастап, баланың алдына оқу іс-
әрекетінің шарттарын қойса, бұл баланың шын мәнінде оқу іс-әрекетіне тез
араласып кетуіне себеп болады немесе өзінің шамасы келмейтін оқу
тапсырмаларының алдында сасқалақтап, бірте-бірте өзіне деген сенімін
жоғалтады, мектепті және оқуды ұнатпаушылық сезімін оятып, бұл тіпті
баланың бойындағы әдетке айналады. Тәжірибеде бұл екі вариант та типтік
болып табылады: білім алуға дайын тұрған балалардың саны да, бұл жағдаймен
оқуға шамасы жетпейтін балалардың саны да өте жоғары.
Оқушылардың үйде өз беттерінше орындайтын оқу жұмыстары сыныпта өткен
сабақтардың жалғасы ретінде саналады. Сондықтан да оны кей жағдайда оқыту
процесінің бір компоненті ретінде қарастырылады.
Оқушының үйдегі оқу жұмысын сыныптағы оқу жұмысымен жалғастырып,
толықтырып отырса, онда олардың алған білімдері терең және берік болады.
Оның маңызы оқыту жұмысын ұйымдастырудың сабақтың басқа түрлеріне қарағанда
ерекше. Бұл жұмыстың танымдық қызметімен бірге оның тәрбиелік мәні де зор.
Себебі, үй жұмысын күнделікті орындау барысында оқушылардың
дербестігі, ойлау қабілеті артып, өздігінен білім алуға жүйелі түрде
дағдыланады. Олар өзінің оқу жұмысын жоспарлауға, қажетті оқу материалын
жинақтауға дағдыланады, сабақта алған білімдері мен біліктерін өзіндік
еңбекте қолдана білуге жаттығады, өзін-өзі бақылау және кітаппен жұмыс
істей білу тәсілдерін меңгереді, оқытудың әртүрлі амал-тәсілдерін қолдана
отырып, өз бетінше баяндама жасауға дайындалады. Соның негізінде білім мен
біліктілік өте берік меңгеріледі, оқушының ақыл-ой әрекетінің жеке дара
дәстүрі қалыптасады.
Дидактикалық мақсаттарына және оқу процесіндегі орнына байланысты
дәрісбаян: кіріспе, айқындау ағымдық қорытындылау және шолу түрлерімен
ажыралады.
Оқу дәрістерін өткізу әдіс-тәсілдеріне орай дәрісбаян түрлері
төмендегідей:
ақпараттық дәрісбаян - түсіндірме-көрнекілік әдіспен өткізілетін дәстүрлі,
ежелден келе жатқан оқу түрі:
проблемді дәрісбаян- оқу материалының ұсынылуы шешімі қажет болған
сұрақтар, мәселе-міндеттер, жағдай-ситуациялар қолданумен өтілетін оқу
формасы. Таным процессі-ғылыми ізденіс, диалог, талдау, әрқилы
көзқарастарды салыстыру және т.б. жолдармен орындалатын оқу шарты;
көрнекілі (визуалды) дәрісбаян оқу материалын техникалық оқу құралдарын,
аудио, теледидар қолдану арқылы түсіндірме бере отырып, оқыту жүйесі;
бинарлы дәрісбаян (диалогты дәрісбаян) оқу материалын екі оқытушының - бірі
ғалым, екіншісі - практик немесе екі ғылыми бағыт өкілдерінің сұхбаты
негізінде жеткізу формасы;
-шатастыру дәрісбаяны (лекция провокация)-мұндай дәрістер алдын ала
жоспарланған қателіктермен беріледі. Мұндағы мақсаты оқушылар ынтасына дем
беріп, ұсынылып жатқан материалға бақылау қоюға және көзделген олқылықтарды
байқауға үйрету. Дәрісбаян соңында тыңдаушылар білімі сарапқа салынып,
жіберілген қателіктерге талдау беріледі;
дәрісбаян-конференция-ғылыми-практи калық сабақ түрінде күн ілгері
белгіленген, оқу бағдарламасына сәйкес проблемалар төңірегінде баяндамалар
тыңдау жолымен өткізіледі. Сабақ аяғында оқытушы қорытынды жасайды,
ақпаратты толықтырады әрі нақтылайды, негізгі тұжырымдар жасайды;
кеңес дәрісбаяндар сұрақ-жауап не сұрақ-жауап-сөз-жарыс күйінде
материалды оқушыға жеткізу формасы;
екеу дәрісбаяны (лекции вдвоем)-бір пән не тақырып бойынша екі маман бір
уақытта дәріс жүргізеді. Оқушылар қатысына орай оқытушы рейтингі
анықталады.
дәрісбаян түрлері басқа да негіздемелер бойынша:
жалпы мақсаттарына байланысты оқыту-ағарту, үгіттік, насихаттық, тәрбиелік,
дамытушылық дәрісбаяндары ажыралады;
ықпал-әсеріне орай: көңіл-күй, түсінім, иландыру деңгейіндегі дәрісбаяндар
қолданылуда. [12]
Мұғалім оқушылардың жас және жеке ерекшелігіне қарай үй тапсырмасын
беруі тиіс.
Оқушының үйдегі оқу жұмысын дұрыс ұйымдастырудың мынадай шарттары бар:
1. Үй тапсырмаларын бергенде мұғалім оларды орындаудың қандай тиімді
әдіс – тәсілдерін қолдануға болатыны туралы жақсылап нұсқау беруі қажет.
2. Үйге берілетін тапсырмалар оқушыларды қызықтыратындай болуы және
өмірмен, олардың іс – тәжірибелерімен байланысты болғаны жөн.
3. Үй тапсырмасы бәріне бірдей бірыңғай мазмұнда емес, мүмкін болған
жағдайда бірнеше нұсқада болғаны пайдалы.
4. Үй тапсырмасының мазмұны шығармашылық сипатта болғаны жөн.
5. Үйдегі оқу жұмысының табысты болуы, көбінесе сабақта мұғалімнің үй
тапсырмасын орындау тәсілін оқушылараға тыңғылықты етіп түсіндіруіне
байланысты.
6. Үй тапсырмасының көлемін белгілеуде мұғалім оқушылардың жас
ерекшеліктері мен таным қабілеттерін ескергені жөн.
7. Үй тапсырмасын тексеру және бағалау барысында мұғалім, оның
орындалу сипатына айрықша мән беріп, жетістігі мен кемшілігіне оқушылардың
назарын аударып отырғаны жөн.
2 Тарау. Оқушылардың ЖАС ЖӘНЕ ЖЕКЕ ЕРЕКШЕЛІГІН ЕСКЕРУ АРҚЫЛЫ білімін,
дағдысын бағалаудың ПЕДАГОГИкАЛЫҚ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ
2.1.Оқушылардың жас және жеке ерекшелігін ескеру арқылы білімін анықтаудағы
педагогикалық бағалау түрлері
Оқушыларды оқытуда жас және жеке ерекшелігін ескере отырып, сабақта
оқыту әдістерін тақырыптың мазмұнына, оқушылардың мүмкіншіліктерінесәйкес
таңдап ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
алу
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 ТӘРБИЕНІҢ ТЕОРИЯСЫ ЖӘНЕ ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 7
1.1 Тәрбие мен дамытудың теориялық және әдіснамалық негіздері 7
1.2 Тәрбие процесінде оқушылардың жас және дара ерекшеліктерін есепке
алу мүмкіндіктері 17
2 ОҚУШЫЛАРДЫҢ ЖАС ЖӘНЕ ЖЕКЕ ЕРЕКШЕЛІГІН ЕСКЕРУ АРҚЫЛЫ БІЛІМІН,
ДАҒДЫСЫН БАҒАЛАУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ 25
2.1 Оқушылардың жас және жеке ерекшелігін ескеру арқылы білімін
анықтаудағы педагогикалық бағалау түрлері 25
2.2 Оқушылардың жас және жеке ерекшелігін ескере отырып оқушылардың
білімін тексеру мен бағалаудың маңызы 30
2.3 Оқушылардың жас және жеке ерекшелігін ескеру арқылы білімін
бағалау әдістері мен тәсілдері 37
Қорытынды 43
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 46
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Елбасы Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан халқына
жолдауында болашақ, келесі ғасырда, жаңа мыңжылдыққа өткен құндылықтар
туралы айтты: Біз өзіміздің болашағымызды және жастарымызды қандай күйде
көргіміз келеді, осыны айқындап алатын уақыт жетті. Біз ненің іргесін
тұрғызғымыз келетінін, таңдап алған мақсатымызға алып келетін өз
дамуымыздың траекториясы, даңғылы қандай болуға тиіс екенін анық білуге
және ұғынуға тиіспіз. Міне сондықтан еліміздің даму бағыты айқындалған
уақытта білім берудің маңыздылығы мен оның мәнділігіне көңіл бөлініп,
сапалы білімге қол жеткізуде нақты міндеттер қойылып, болашақтағы атқарылар
іс-шаралар айшықталуы қажет. Білім беруді қоғамның әлеуметтік-экономикалық
құрылымынан, мәдени құндылықтарынан, ұлттық дәстүр, рухани негізден бөле-
жара қарауға болмайды-деген болатын.
Еліміздің Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстан-2030 бағдарламасында
Білім беру жүйесінің басты міндеті-тұлғаның ұлттық және жалпы азаматтық,
құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде қалыптасуы, дамуы
және кәсіптік тұрғыда жетілуі үшін қажетті жағдайлар жасау- деп көрсетті.
Бұл мақсатқа жету үшін біздің оқу үрдісіміз алдына жаңа маңызды талаптар
қояды. Жеткіншек ұрпақтың саналы азамат болып қалыптасуы бүгінгі күнде аса
зор үміт күттірер жол болып отыр. Білім жүйесін жетілдіру және сапалы
деңгейге көтеруді алға тартып отыр. Өз жауапкершілігін сезіне алатын,
өздігінен әрекет етуге және қабілетті қайшылықтарды ашуға мейлінше
жетілген, оны түрлі өзгерістерге дамытуға қабілетті, шығармашыл, барлық
істі сауатты шеше білетін тұлғаны тәрбиелеу - мақсаттың бірі болып отыр.
[1]
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңына сәйкес әр баланың жеке
бас ерекшелігіне қарай интеллектуалды дамуы жеке тұлғаның дарындылығын,
талантын, қабілетін дамыту сияқты өзекті мәселелер қарастырылып отыр. Әр
оқушының болашағы оның қазіргі алған білімінің сапасына, көлеміне,
дәрежесіне тікелей байланысты. Сондықтан, мұғалімдер қауымына зор
жауапкершілік, үлкен міндет жүктелді.
Мұндай міндеттерді шешу үшін мектептерде :
1. Оқушыға берілетін білім негіздерін олардың болашақ іс-әрекетінің берік
негізі әрі тірегі болатындай етіп оқыту.
2. Оқу-тәрбие үрдісін , білім мазмұнын түбірімен жаңарту
3. Оқытудың әдіс-тәсілдері мен әр алуан құралдарын қолданудың тиімділігін
арттыру
4. Педагогикалық жаңалықтарды тәжірибеге енгізуді жүзеге асыру қажет.
Сабақ-оқу процесін ұйымдастырудың ең тиімді формасы - бұл оқу
барысында педагог дәл белгіленген уақыт аралығында оқушылардың тұрақты
тобымен (сыныбымен) шәкірттерге игерілуі тиіс пән негіздерін қабылдауына
тиімді жағдайлар жасап, қажетті жұмыс түрлерін, құрал-жабдықтары мен
әдістерін қолданып, танымдық және басқа да іс-әрекеттерді ұиымдастырады,
онымен бірге оқушыларды тәрбиелеп, олардың шығармашыл қабілеттері мен
рухани күштерінің көзін ашып, жетілдіріп, дамыта түседі.
Әр сабақ негізгі бірліктерден құралады. Олар-жаңа материалды
түсіндіру, бекіту, қайталау, білім, ептілік, дағдыларды тексеру. Бұлардың
әрбірі мұғалім мен оқушының қандай да өзіндік сипатына ие іс-әрекетімен
ұштасады. Аталған бірліктер сан қилы байланысқа түсіп, сабақ құрылымының,
оның кезеңдері арасындағы көптеген сан және сападағы көрініс береді.
Қазіргі кезде мектеп тәжірибесінде сабақтың қалыптасқан дәстүрлі
түрлерінен басқа, дәстүрсіз түрлері де пайда болуда. Ол, әрине қоғамның
жаңару, жетілдіру жағдайыңда білім беру сапасын реформалаумен тығыз
байланыста іске асуда.
Оқыту жұмысын ұйымдастырудың мұңдай дәстүрсіз түрлсрі көбінесе оның
жеке әдістеріне негізделіп құрылуда. Ондағы мақсат - әрбір сабақтың оқу-
тәрбиелік мүмкіндіктерінің мол екенін көрсете отыра, оны жаңа сапалық
сатыға көтеру. Олардың қатарына лекция, конференция, пікір-талас, панорама,
компыотерлік сабақтарын жатқызуға болады.[2]
Бірақ, жоғарыда аталғап сабақтың дәстүрлі емес түрлсрі - оның жаңа
немесе жеке түрлеріне жатпайды. Себебі, ондай сабақтардың дидактикалық
құрылымы анықталмаған, ешбір дидактикалық қағидаларға негізделмеген.
Сабақта қолданалатын дәстүрлі емес жеке тәсіл-амалдарға жататын (конкурс,
сайыс, көкпар, жарыс, бәйге, аукцион, ойын, экспедиция)-сабақтың
элементтерінен қарау керек.
Оқушылардың өздігінен білім алу әрекетін арттыру мақсатында қазіргі
озат мектептер арнайы жұмыстар жүргізуде. Жоғары сынып оқушыларына арналған
еңбекті ғылыми жолмен ұйымдастыру (НОТ) сабақтары, кітапхана сабақтары,
библиографиялық конкурстар, саяси тақырыптарға арналған факультативтер,
саяси клубтар, оқушылардың қызығулары бойынша ұйымдас-тырылған үйірмелер,
арнайы семинарлар мен лекторийлер, ой еңбегінің мәдениетін жетілдіру
университеті, консультациялық бюролар, жас мұғалімдер үшін "Өздігінен білім
алу мектебі" т.б. жұмыстар. Мұндағы көзделген мақсат - оқушылардың
өздігінен білім алуға қызықтыру және бұл жұмысқа қажетті нақты қарапайым
дағдыларды қалыптастырып, дербес білім алу мәдениетін арттыру.
Соңғы жылдары, әсіресе 1990 жылдан бастап қазақ мектептерінде көптеген
сабақтың жаңа түрлерін тәжірибелі мұғалімдер қолданып келеді. Қазіргі сабақ
түрлері сан алуан. Олар: интегралдық және ойын сабақтары, конференция және
лекция сабақтары, сайыс және семинар сабақтары, индекс және жарыс
сабақтары, лабораториялық зерттеу сабағы, жарнама сабағы және т.б. осы
аталған сабақтардың әрқайсысын тиімді пайдалану арқылы оқушыларға тәрбие
беруге болады.
Әрине, әр түрлі сабақты ғылыми-әдістемелік негізде қазақ халқының
ұлттық ерекшеліктерін, мәдениеті мен тарихын және шаруашылық салаларын еске
алып, тиімді өткізудің танымдық және тәрбиелік маңызы өте зор.
Тәжірибешіл мұғалімдердің осы талаптарға сай әр-түрлі сабақ түрлерін
өткізудегі жаңалыктарын іс-тәжірибесінен байқауға болады. Өйткені, олардың
оқыту жұмысының нәтижесі, асқан педагогикалық шеберлігі көзге түсіп бүкіл
мұғалім жұртшылығына болымды әсер етуде. [4]
Тәжірибелі ұстаздардың сабақ беру әдістері көптеген баспа беттерінде,
әсіресе Қазақстан мектебі журналында жазылып жүр. Солардың ішінде кейбір
шебер мұғалімдердің дәстүрлі емес сабақ түрлерін жоғары ғылыми әдістемелік
деңгейде өткізетіндігін көруге болады.
Сабақты оқушылар үшін тиімді және қызықты өткізе отырып, тәрбие
мақсаттарын жүзеге асыру үшін кейбір ғалымдар, жаңашыл мұғалімдер (М.Н.
Скаткин, М.И. Махмутов, В.Ф. Шаталов, Е.И. Ильин т.б.) белгілі жағдайлар
керек. Біріншіден, әлеуметтік-педагогикалық жағдай, бұл мұғалімнің
шығармашылық жұмысы, білімнің белгілі көлемімен сапасының шындығы,
ынтымақтастық, яғни мұғалім мен оқушылардың бірлескен шығармашылық жұмысы,
білімнің белгілі көлемі мен сапасының шындығы, ынтымақтастық, яғни мұғалім
мен оқушылардың бірлескен шығармашылық еңбегі, лабораториялар мен
кабинеттердің қазіргі заманға лайық жабдықталуы. Екіншіден, дидактикалық
жағдай-бұл оқыту процесінің принциптерінің және әдістерінің заңдылықтарын
сақтау және тиімді етіп пайдалануды қамтамасыз ету, сонымен бірге жаңашыл
мұғалімдердің іс-тәжірибесін терең зерттеп, пайдалана білу, өйткені, олар
оқыту әдісіне бірсыпыра жаңалықтар енгізілді.
Барлық мұғалімдердің барынша күшті, қабілетті барлығын жұмысқа тарата
және қызықтыра білетін педагогикалық құралы-балалар ұжымы. Ол балаларды
зорламайды, мәжбүр етпейді, оларды атап айтқанда, оқу іс-әрекетіне
қатыстырады. Сондықтан, сабақ мұғалім мен балалардың ұжымдық еңбегі.
Оқытудың ұжымдық мәні әрбір баланы оқытады, тәрбие ісіне мұғалімнің тікелей
басшылығымен белсене қатысады. Әрбір бала сабақта кезек бойынша әр баламен
жұмыс істей отырып, кейде үйретуші, кейде үйренуші болып барлық балаларды,
ал олар әрбір баланы оқытады және тәрбиелейді. [2]
Зерттеудің мақсаты: Тәрбиелеуде оқушылардың жас және жеке
ерекшеліктерін ескере отырып оқытуды ұйымдастырудың формаларын пайдалану
әдістемесіне талдама жасау;
Зерттеу міндеттері:
• оқытуды ұйымдастырудың формаларының мәні, мазмұны және түрлері;
• Тәрбие процесінде оқушылардың жас және дара ерекшеліктерін есепке алу
мүмкіндіктерін анықтау;
• оқушылардың жас және жеке ерекшелігін ескеру арқылы білімін
анықтаудағы педагогикалық бағалау түрлері;
• оқушылардың жас және жеке ерекшелігін ескере отырып оқушылардың
білімін тексеру мен бағалау;
• оқушылардың жас және жеке ерекшелігін ескеру арқылы білімін бағалау
әдістері мен тәсілдерін зерттеу;
Зерттеу нысаны: Тәрбиелеуде оқушылардың жас және жеке ерекшеліктерін
ескере отырып тәрбие үрдісі;
Зерттеу әдістері:
- педагогикалық зерделеу;
- педагогикалық бақылау;
- педагогикалық талдау, салыстыру;
- мұғалімдермен әңгімелесу;
- оқушылармен пікірлесу;
- ата-аналармен кеңесу;
- озық педагогикалық тәжірибені зерделеу және қорытындылау;
- педагогикалық эксперимент.
1 ТӘРБИЕНІҢ ТЕОРИЯСЫ ЖӘНЕ ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Тәрбие мен дамытудың теориялық және әдіснамалық негіздері
Тәрбие - қоғамның негізгі қызметтерінің бірі, жеке адамды мақсатты,
жүйелі қалыптастыру процесі, аға ұрпақтың тәжірибесін кейінгі буынға
меңгертіп, олардың сана-сезімін, жағымды мінез-құлқын дамытушы. Ересек буын
қоғамды тарихи өмірде жинақталған тәжірибені, білімді жас буынға тәрбие
процесі арқылы береді.
Тәрбие материалдық игіліктерді өндіруге қабілетті, іскер адамдарды
дайындауға бағытталуы қажет. Басты өндіруші күш - жеке тұлға. Адам жүйелі
түрде күрделі қатынастарға араласып, қоғамдағы қалыптасқан идеяны, саяси
және моральдық көзқарастарды, сенімдерді қоғамдағы адамдардық өмір сүру
тәртібін меңгереді.
Педагогика баланы оқыту, тәрбиелеу тәжірибелерін қорытып, тәрбие және
даму үшін қажетті жағдайларды анықтайды.
Қорыта айтқанда, тәрбие - қоғамның тарихи әлеуметтік-экономикалық
жағдайларынан туатын объективтік процесс.
Тәрбие процесінде бала өзінің дамуына қажетті жағдайларды пайдалануға
тиіс. Табиғи және әлеуметтік орта оның көзқарасын дамытады.
Мақсат дегеніміз - бір нерсеге ұмтылу, іске асыру. Бұл тұрғыдан
алғанда тәрбие мақсаты — жастарды өмірге әзірлеу мақсатымен жүргізілетін
тәрбие жұмыстарының нәтижесін ерте болжау.
Тәрбиенің мақсаты мен жүйесі мемлекеттің саясаты мен экономикасына тәуелді.
Тәрбие мен қоғам бір мезгілде пайда болды. Тәрбие қоғамдық құбылыс, онсыз
қоғам өмірі ілгері дамымайды. Алғашңы қауымдық құрылыста ересектер
балаларды еңбекке дағдыландыру үшін қауымның әдет-ғұрпын, салтын үйретті.
Таптық қоғамда тәрбие мақсатын анықтау қоғамның ең негізгі мақсатына
айналды. Құл иеленуші қоғамдық құрылыста құлдар, өндіріс құралдары (жер,
еңбек құралдары) - құл иеленушілерінің жеке меншігі болды. Тәрбиенің
мақсаты құл иеленушінің мүддесіне бағындырылып, балаларды басқыншылық соғыс
өнеріне тәрбиеледі.
Әрбір мемлекетте балаларға білім беру мен тәрбиені ұйымдастырудық
нақтылы мәселелері мен әдістері қарастырылады. Мұғалім қандай адамды
қалыптастыратынын дәл білуі керек. К.Д.Ушинский өз қызметінің айқын
мақсатын көрмейтін тәрбиешіні құрылыс материалдарын бір жерге үйіп тастап,
одан не алғысы келетінін білмейтін архитектормен салыстырады. Тәрбиеші жас
ұрпаққа берілетін білім, іскерлік, дағдыны, тәрбиелейтін сезімді біліп,
жоспарлы, мақсатты тәрбие жұмысын жүргізеді.
Я.А. Коменский "Тәрбие мақсаты және міндеттері, маңызы, жүзеге асыру
жолдары адамның қоғамда алатын орнымен анықталу керек", "Келесі ғасырдық
қандай болатындығы сол ғасыр үшін тәрбиеленген азаматтарға байланысты.
Дүние - даналар-дық көптігімен баңытты" - деген ойлар айтты. Осы ойларын
"Ана мектебінің" кіріспесінде өрбітеді.
"Тәрбие - адамды қалыптастыратын және жетілдіретін үйлесімді процесс"
- деп Коменский тәрбие мақсатын төмендегі-дей негізгі элементтерге бөлді:
• адамға барлық заттарды білгізу - "ғылыми білім";
• заттардың және өзінің қожасы ету - "адамгершілік";
• құдайға, заттарға құлшылық ету - "діни тәрбие";
• тән саулығы - "дене тәрбиесі".
И.Г. Песталоцци тәрбиенің мақсаты балаға бастауыш білім, еңбек, ақыл-
ой, дене тәрбиесін беріп, жан-жақты және үйлесімді дамыту деген.
Неміс педагогы А. Дистервег педагогикалық мәселелерді шешудегі сословиелік
және шовинистік саясатқа қарсы күресіп, "Мектептің міндеті - адамзатты және
өз халқын сүйетін саналы азаматтарды тәрбиелеу" - деген.
К.Д. Ушинский тәрбиенің мақсаты қоғамға пайдалы, адамшылығы бар адамды
тәрбиелеу деген. Ол адамгершілік тәрбиесін ақыл-ой, еңбек тәрбиесімен тығыз
байланысты қарастырады.
П.П.Блонский тәрбие мақсаты балаға жалпы адамзаттың және ұлттың
мәдениетті меңгеруге көмектесу, жеке тұлғаның жалпы адамзаттық идеалдарын
қалыптастыру деген.
1941-1990 жылдардағы педагогикалық әдебиеттерде "жан-жақты даму"
ұғымына ақыл-ой, политехникалық оқу және өндірістік еңбек, адамгершілік
тәрбиесі, дене және эстетикалық тәрбие салалары енгізілді.
А.С.Макаренко тәрбиенің мемлекеттік міндеті негізінде педагогикалық міндет
қойып, педагогтардың жұмысын бақылауға алуға болатындығын атап көрсетті. Ол
"Тәрбиенің негізгі мақсаты баланы жан-жақты дамыту" - деген ұсынысты
қолдады, В.А.Сухомлинский оны жүзеге асырды.
Тәрбие мақсаты қазақ тәлім-тәрбие тағылымына да қойылды. Ұлы ұстаз Әбу
Насыр әл-Фараби "Адамға ең әуелі білім емес, тәрбие берілуі керек. Онсыз
берілген білім - адамзаттың қас жауы. Ол келешекте оның барлық өміріне апат
әкеледі" - деді.
Ы.Алтынсарин "өмірдің негізгі мәні — еңбек, ол адамның адамгершілік
қасиетін мәртебелендіреді, өмірдің шын қадірін тек еңбексүйгіш адам ғана
түсіне алады. Мәнсіз еңбек, мағынасыз бейнетқорлық адамның жігерін
мұқалтады, өз еңбегінің қызығын, рақат-ләззатын көре білу - кісіліктің
басты белгісі" - деген.
Абай Құнанбаев талап, еңбек, терең ой, қанағат, рақым сынды жеке
тұлғалық жақсы сапаларды қалыптастыру мақсатын қойып, өсек, өтірік,
маңтаншақтың, еріншектік, бекер мал шашпақ сияқты зиянды әдеттерді жоюға
шақырады.
М.Жұмабаев "Көркем денелі, түзу ойлайтын, дәл пішетін, дәл табатын
ақылды болса, сұлу сөз, сиқырлы үн, әдемі түрден .ляззат алып, жаны
толқынарлық болса, баланың дұрыс тәрбие алып шын адам болғандығы" - деп
жазды.
Мәтжан Мақсымұлы Тілеужанов өзінің "Қазақ тағылымы" атты
монографиясында (1994) қазақ тағылымының негізгі бағыттарын атап көрсетті.
Олар: ар-ождан тазалығын сақтау; ақыл-ойлы, парасатты болу; барлық
әрекетінен, сөйлеген сөзінен, қарым-қатысынан, көзқарасынан ғибрат иісі
аңқып тұру; ерте тұрып, кеш жату; аз сөйлеп, көп тыңдау; иманды, инабатты,
қайырымды болу; жас ұрпаққа тәрбие беруден жалықпау; халық дәстүріне
берікболу; оны жаңарту; әдет-ғұрыпта жоқ нерселерден алулақ болу; сегіз
қырлы, бір сырлы болу; халқының рухына кір салмау; ел берекесін сақтап,
оның баюына үлес қосу.
Сонымен дәстүрлі педагогикада жас ұрпақты тәрбиелеудің негізгі мақсаты
"жан-жақты үйлесімді дамыған жеке тұлғаны қалыптастыру" - деп жазылды.
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы "Мектеп жасына дейінгі және
мектеп жасындағы балалардың тәрбие тұжырымдамасы" халықаралық адам құқығы
туралы нормаларға сәйкес жазылған.
Қазақстан Республикасында халыққа білім, тәрбие берудің Негізгі
мақсаты-Қазақстанның егемендігін қамтамасы ететін, оны бүкіл дүние жүзіне
мойындататын, онымен тең қарым-қатынас жасап, Қазақстандық патриотизмді,
саяси бостандықты қамтамасызыз ететін нарықтың іргетасын қалап,
экономикалық бостандыққа қол жеткізетін, жан-жақты дамыған адамдарды
тәрбиелеу. Тәрбиенің мақсатынан міндеттер туындайды.
Дүниетаным - тәрбиенің маңызды міндеттерінің бірі.
Дүниетаным - адамның табиғат пен әлеуметтік орта, қарым-қатынас, іс-
әрекетінің бағыты туралы көзқарастары. Дүниеге көзқарас ғылым негізінде
дүниенің даму заңдылықтарын танып білу.
Ақыл-ой тәрбиесі - оқушылардың ойлау қабілетін, дүниеге ғылыми
көзқарасын қалыптастыру, ғылыми білім жүйесін меңгерту. Ақыл-ой тәрбиесінің
басты міндеттері: оқушыларды табиғат және қоғам жайындағы ғылыми
білімдермен қаруландыру; ойлау қабілеттерін жетілдіру арқылы (абстракттілі,
ой операциялары талдау, синтез, салыстыру, жинақтау, саралау, т.б.) таным
іс-әрекетін (іскерлік, дағды, бақылау, жазып алу, өзін-өзі бақылау, т.б.)
дамытып, ғылыми көзқарасын қалыптастыру.
Адамгершілік тәрбиесінің міндеттері: гуманизм, адалдық, батылдық,
төзімділікті қалыптастыру; адамға сүйіспеншілік, құрмет, қайырымдылық
сезімін дамыту; оқушыларды өз міндетіне, өзгенің мүддесіне байыпты қарауға
үйрету; өз Отанын сүюге, ұлттар достығын құрметтеуге тәрбиелеу;
Еңбек тәрбиесінің негізгі міндеттері:
а) оқушыларды іскерлікке, еңбек дағдысына үйрету;
ө) оқушыларды халық шаруашылығының басты салаларымен, еңбек түрлерімен
таныстырып, мамандық таңдауға тәрбиелеу;
б) озық еңбек дәстүріне тәрбиелеу.
Эстетикалық тәрбие міндеттері:
• бейнелеу өнері (кескіндеме, графика, мүсін) көркемөнер шығармашылығы
(көркем өдебиет, музыка, театр, кино) арқылы баланың сезімдері мен
талғамдарын дамытып, сұлулық туралы ұғымдарын қалыптастыру
• эстетикалық құралдарды пайдалануға дағдыландыру.
• әсемдікке үлесін қосуға тәрбиелеу.
Дене тәрбиесі міндеттері: оқушылар ағзасын дамыту; жастарды еңбекке,
Отанды қорғауға даярлау, төзімділікке, батылдыққа, ептілікке, іскерлікке,
тәрбиелеу.
Тәрбие процесінің мәні - баланың ұжым және қоғаммен қатынастарының
жүйесін құру, педагогикалық жағдайлардың, тәрбиелік әсерлердің нәтижесін
талдау, жоспарлау жұмысын реттеу; Тәрбие процесінің жобасын құру және
жүзеге асыру; тәрбиелік ықпалдарды реттеу және оларға түзетулер енгізу;
қорытынды, есепке алу және бақылау.
Тәрбие диалектикасы сыртқы ықпалдық (объективті) адам санасына
(субъективті) өтіп, іс-әрекет барысында көрінетін құбылыс. Адамның қоғамдық
мәнінің қалыптасуында әлеуметік іс жағдай маңызды рөл атқарады.
Тәрбие процесінде адамның қоғамдық мәнінің қалыптасуына сыртқы және
ішкі қарама-қайшылықтар ықпал етеді.
Сыртқы қарама-қайшылықтар:
• Қоғамдық ережелер мен адамдардық тәртібі арасындағы сәйкессіздік.
• Мұғалімнің талабымен оқушының тәртібінің арақатынасы.
Ішкі қарама-қайшылықтар:
• Тәрбиешінің талабы мен тәрбиеленушінің мүмкіндігінің ара- қатынасы.
• Тәрбиеленушінің қажеттіліктері мен қанағаттандыру тәсілдерінің ара
қатынасы.
Тәрбиенің негізгі зандылықтары. Педагогикалық құбылыс пен үрдіс
арасындағы байланысты заңдылықтар деп атайды.
1. 'Тәрбиенің қоғамның әлеуметтік-экономикалық жағдайына, демократиялық
принципті іске асыруына, адам құқығын қорғау мәселелеріне тығыз
байланыстылығы.
Осы заманғы тарихи жағдайларға байланысты халықаралық қауымдастық
дүниежүзі тарихында халықаралық стандарт болып табылатын жалпы адамзаттың
құндылықтар мен адамның негізгі құқығы, бостандығы ашылып көрсетілген ("БҰҰ
адам құқығының жалпыға бірдей декларациясы" "Бала құқығының Конвенциясы")
құжаттарын жасады. Олар осы заманғы тәрбие теориясы мен әдістемесіне,
тәрбие мұраттары мен рухани құндылықтарға жаңаша бағыт береді. Қазақстан
Республикасының "Білім туралы" (1999) Зақына сәйкес бұл құжаттар еліміздің
білім саласындағы мемлекеттік саясатының негізі болды.
2. Тәрбиенің оқыту мен білім берудің сапасына байланыстылығы. Оқыту -
тұлғаны қалыптастырудық құралы. Тәрбиенің мазмұны, түрі және әдісі
тәрбиеленушілердің даму дөрежесіне байланысты іріктеледі.
3. Тәрбие мен өзін-өзі тәрбиелеу бірлігі. Жеке адамның дамуы мен
қалыптасуында белсенділіктің рөлі зор. Іс-әрекет барысындағы белсенділіктің
түрлері: қарым-қатынас белсенділігі, таным белсенділігі, өзін-өзі тәрбиелеу
белсенділігі.
Қарым-қатынас белсенділігі тұлғаның мінез-құлқын, жүріс-тұрысын
қалыптастырады.Таным белсенділігі - заттар мен құбылыстардың мәнін, ғылыми
ұғымдар мен заңдылықтарды терең түсінуге, оны тәжірибеде қолдана білуге
үйретеді. Егер ересек адамдар балалардың сұрақтарын қостап, таным
белсенділігінің дамуына бағыт беріп отырса, онда олардың талпынғыштық және
бақылағыштық қасиеттері қалыптасады.
Өзін-өзі тәрбиелеу белсенділігі - тәрбиеші өзін-өзі тәрбиелеуге баланың
ынтасын оята алғанда тәрбие жұмысы нәтижелі жүреді.
4. Педагогикалық процестегі ұжым мен жеке адамның өзара байланысы.
Ұжымның басты борышы - әрбір адамның шығармашылық өсуіне қамқоршы болу.
Тәрбиенің принциптпері
Принцип дегеніміз - адамның іс-әрекетінде басшылыққа алатын алғы
шарты, негізгі ережесі.
Бүгінгі күннің талабына сай ұрпақ тәрбиесінің мазмұнын, әдіс
тәсілдерін және ұйымдастыру жүйесінің іргетасын қалайтын негізгі
қағидалар:
1.Тәрбиенің идеялылығы мен мақсаттылығы.
тәрбиенің негізгі мақсаты - дені сау, ұлттық сана-сезімі оянған, рухани
ойлау дәрежесі биік, мәдениетті, парасатты, ар-ождан мол, еңбекқор, іскер,
бойында басқа да игі қасиеттері қалыптасқан адамды тәрбиелеу.
Мектептің бүкіл іс-әрекеті, қоғамдық өмірі осыған қызмет етуі керек.
2. Жас ұрпақты іс-әрекет пен қарым-қатынас арқылы тәрбиелеу - балаларды
ақыл-ой әрекетімен қатар іскерлік пен пысықтыққа машықтандыру, өнімді еңбек
етуге бейімдеу, ата-ана мен бала, Тәрбиеші мен тәрбиеленуші, үлкен мен кіші
арасынғы қарым-қатынасты өзара сенімге, қайырымдылыққа, имандылыкқа, бір-
біріне сый-құрметпен қарауға негіздеу, тәрбие барысында психологиялық
жайдарылық, үйлесімділік ахуал туғызу, жас азаматтың өзіне сенімін арттыру,
қамқоршылық сезімін дамыту.
3. Тәрбие барысында жеке тұлғаға қойылатын талап пен көрсетілетін
құрметтің бірлігі.
Жаңашыл ұстаз Құмаш Нүрғалиев "Мұғалім мен оқушы арасында үзілмейтін алтын
желі болуы тиіс. Ол баланың ұстазына деген сенімі, мұғалімнің баланы сүюі"
- деген болатын.
Тәрбиеленушіні құрметтеу және оған талаптар қою - баланың мықты және нашар
жақтарын біліп, оның өсуіне қажетті жағдайлар жасау. Талап қоюдан оқушыға
құрмет, күші мен қабілетіне сенім көрінеді. Мұғалім оқушы бойынан рухани
қасиетті жобалап, оған сүйеніп, оқушының өз тәжірибесін дамытуына көмектесу
керек.
4. Тәрбиелік ықпалдардық тізбектестігі, жүйелілігі, үздіксіздігі.
Тәрбие тәжірибесі балаларға қойылатын талап пен педагогикалық ықпал бірлігі
қажет екенін дәлелдеді. Ұрпақ тәрбиесінің нәтижелілігі - тәрбие
мекемелеріндегі талаптың бірлігі, іс-әрекеттің сабақтастығы.
5. Оқушылардың жас және жеке ерекшелігін есепке алу.
Оқушылардың жеке ерекшелігі - денсаулығы, ақыл-ойы, адамгершілік
қалыптасуы, сыртқы әсерлерге жауабы, қабылдауы, т.б. Біреулері өзінің
байсалдылығымен ескертулерді дұрыс қабылдаса, кейбіреулеріне керісінше әсер
етуі мүмкін, сондықтан оқушылардың тәрбиелік дәрежесін дер кезінде анықтап
отыру қажет. Тәрбие жұмысының барлығы білім мен сенімнің, сөз бен істің
үздіксіздігі негізінде құрылады.
Бала - педагогикалық қамқорлықтың ең жоғары мақсаты. Баланың ішкі
мүмкіндіктерінің ашылуы адамдардық сүйіспеншілік сезімі мен қарым-
қатынасына байланысты. Баланы тең адам санап, оған еркіндік бергенде ғана
ол өз пікірін ашық айта алады, үлкендердің балаға деген құрметі олардың
сенімін арттырады.
Бастауыш сынып оқушыларының өзіндік санасы жаңа қалыптасып келе
жатқандықтан, олар негізінен мұғалімнің ықпалында болады. Жасөспірімдер
жедел дамып келе жатқандықтан тәрбиесі бірқалыпты жағдайға ауысып, өзін-өзі
тәрбиелеуге қажеттілігі артады.
6. Баланы ұжымда, ұжым арқылы тәрбиелеу - тәрбие жұмысындағы жетекші
принциптердің бірі. Мұны екі түрлі көзқарас тұрғысынан қарау керек. Бірі -
ұжымдық тәрбие қоғамның негізгі қаруы. Бала берік ұйымдасқан, ынтымақты,
өлеуметті, рухани таза ұжымда болуы қажет. Екіншісі - тәрбиеленушінің
педагогтың ықпалымен, көзқарасымен шектеліп қалмауы.
Педагог - тәрбиеші қосарланған ұғымына А.С.Макаренко қарсы болып, оны
ұжымның жан-жақты тәрбиелік әсерімен бекітуді ұсынған.
Бірлескен іс-әрекетте, орынды ұйымдастырылған ұжымдық жұмыстарда өзара
тәуелді, жауапкершілікті қатынастар туындайды, баланың тәжірибе және
ұжымдық өмір дағдыларын жинау процесі жүреді.
7. Тәрбие процесінде мұғалім, мектеп, отбасы және қоғамдық ұйымдардық күш-
қуатын үйлесімді педагогикалық бірізділікке бағыттау.
Тұлға өзін өмірде сирек кездесетін ерекше феномен деп қарайды. Бұл принцип
мектеп мұғалімдерінің, отбасының және қоғамның педагогикалық күш-жігерінің
бірлігі мен қызмет етуін қажет етеді.
Бала тәрбиесінде отбасының рөлі көп жағдайда жаңа әлеуметтік қатынастарға
байланысты. Ол ата-аналар мен мектептің және қоғамның арасындағы нарықтық
еңбек жағдайында қатасады. Отбасындағы тәрбиеге көмек ретінде елімізде
демеушілер мен қайырымдылық жасаушылар, әлеуметтік құқық қорғау бөлімдері
мен қамқорлық қорғау кеңестерінің жұмысы да ұмытылуда.
Тұлғаның сапаларын қалыптастыру бір мезгілде, кешенді түрде
жүргізілетіндіктен, педагогикалық ықпал да кешенді сипатқа ие болуы тиіс.
Жасөспірімдердің өздеріне сын көзбен қарамауы, жауапкершілік сезінбеуі ата-
аналары мен мұғалімдерді босқа мазасыздандырып отырған жоқ.
Мектеп пен отбасындағы балалар тәрбиесінің ең маңызды міндеті - оларды
қажетті өмір сүру процесіне дайындау.
8.Өзін-өзі тәрбиелеуді көбіне ұнамсыз жайды сезініп, сонымен күресуден
бастайды. Біреуі - бойындағы берекесіздіктен, екіншісі - дөрекіліктен,
үшіншілері - тұйықтықтан, ұялшақтықтан арылғысы келеді.
Мақсат қою, күш-жігер жұмсау, өзін-өзі бақылау мен өз ісіне талдау жасап
отыру - өзін-өзі тәрбиелеудің міндетті элементтері.
Оқушылар өзін-өзі тәрбиелеу бағдарламасын қалай жасауды жақсы елестете
алмайтындықтан, оларға жиі-жиі көмек көрсетуге тура келеді. Олар өзінің
ойлау ерекшелігі мен мінез-құлңына талдау жасауға қиналады. Тәрбиешілер
оқушыларға өзін-өзі тәрбиелеудің маңыздылығын түсіндіретін арнаулы
әңгімелер немесе пікіртапастар өткізеді.
Өзін-өзі тәрбиелеу әдістері:
• Жеке міндеттеме - бел гілі мерзім аралығында өзі атқаратын міндеттерді
таңдап алып, есеп жүргізу, өзіне-өзі қызмет көрсету. Иландыруға ұқсас өзін-
өзі міндеттеу әдісі. Оны бала өз кемшілігін жою үшін қолданады. Үй
тапсырмасын әркез орындауға, таза жазуға, оларды байсалдылықпен ойланып
істеуге жаттығып, оны әр уақытта қайталап, орындауға күш-жігерін
жұмылдырады. Оқушы белгілі бір міндетін орындауда енжарлық көрсеткенде өзін-
өзі міндеттеу, өзіне-өзі бұйыру әдісін қолданады.
• Өзіндік есеп беру - қоғамдық жұмысты атқару, баланың өз іс-қылығына
жауаптылығы, жолдастарымен тәжірибе алмасуы.
• Өз іс-қылығына талдау жасау - өзінің кейбір қылықтарына сын көзбен
қарап, себебін білгісі келуі, оны жоюға тырысуы.
• Өзін-өзі бақылау - кемшіліктерін болдырмау үшін жағымды мінез-құлықтарын
дамыту мақсатында күнделік жүргізу.
Өзіне баға беру - мінез-құлықтарының кемшіліктерін жою үшін баланың өзін-
өзітәрбиелеуі. К.Д.Ушинский жасаған өзін-өзі тәрбиелеу ережелері:
• Өте сабырлылық, тіпті болмағанда, сыртқы сабырлықты сақтау.
• Турашылдық.
• Ойлы әрекет.
• Шешімділік.
• Өзің туралы қажет болмаса, бір сөз айтпау. Санасыз бос уақыт
өткізбеу.
• Не істесең де еріктісің, бірақ, кездейсоқ істен сақ бол.
• Қажетті немесе керекті іспен ғана айналыс, көрсеқызар болма.
• Бітірген ісіңе еш уақытта мақтанба.
• Әркез ағыңнан жарылма, өз ісің туралы өзіңе жауап беріп отыр.
• Бұл журналды ешкімге көрсетуші болма.
Бұл ережелерді байытуға болады. Көп ретте адам өз алдына ислгілі бір
биік мақсат өойып, өз бетімен ізденіп, өзін-өзі тәрбиелеп жетілдірудің
жолдарын өзі қарастырады. Содан әсерленіп қанатталған ішкі сезімдері арқылы
білімді қажетсініп, нәтижесінде мақсатына жету үшін табандылықпен ізденеді.
Адам баласының тарихында ондай мысалдар баршылық. Демосфен жас кезінен
шешендік өнер меңгеруді армандайды. Аляйда, көпшілік алдындағы алғашқы
сөзінде-аң сәтсіздікке ұшырайды. Оның дауысы тым бәсең, сөздері үйқаспай,
тілі күрмеліп, шәлкем-шалыс келе береді. Соны сезген қауым оны '
тыңдамай, ысқырып, тыжырынады. Оның орнында басқа біреу болса, бұл
масқарадан кейін тауы шағылып, қолын бір-ақ сермеп ' жайына кете барар еді.
Демосфен өйтпеді. Ол елден оқшауланып, теңіз жағасынан үй салып, дауылды
күндері, бүрқ-сарық, болып жағаны ұрып жатқан толқынға қарап,
сағаттап,сұырып салма сөздерін қарша боратып, бар дауысымен сөйлейтін.
Тіліндегі кемістігін жою үшін, тілінің астына малта тастарсалатын болған.
Сондай жан қиярлық табандылық пен ерік-қайрат Демосфенді дегеніне жеткізді.
Ол әлемнің айтулы ұлы шешеніне айналады.
Талай ұлы адамдар өз мінездерін жаман әдеттерден арылтып, жақсы
қасиеттерді дарыту мақсатымен жұмыс істеген. Соқтықпалы соқпақсыз жерде
өсіп, мыңмен жалғыз алысқан ұлы Абай өзін-өзі тәрбиелеп,өзін-өзі білімдар
еткен адам.С.М.Торайғыров " Жұлдыз болып көрмеймін елдің бетін, болмасам
толып тұған толық айдай" немесе "Қараңғы қазақ көгіне күн болмағанда кім
болам", - деген романтикаға толы батыл жолдарды өзіне және болашақ
жастарға арнап айтқан .
Профессор С.Я.Долецкий айтқандай, біз өз қателігімізді ойша айтамыз да
өзімізге өзіміз кешірім жасап, кейін оны ұмытып кетміз Егер біз оны
дауыстап айтатын болсақ, онда өзіне-өзі кешірім жасау қиынырақ болады, -
дейді.
Өзін-өзі тәрбиелеу әдістері:
Өзін-өзі сендіру. Оқушы өзін жақсы ұстап, жаман қылық жасамауға
сендіреді. Темекі тартуды қойғысы келетін адам "Мен енді темекі тартпаймын"
- деп, өзіне-өзі сенімді түрде әркез айтуы тиіс.
Өзін-өзі сынау әдісі - дөрекілігі үшін өзін қатты сөгіп, сынға алу. Өз
тарапынан мұның мәдениетсіздік, жексұрындық екенін, тәрбиелі адамның ондай
іс істемейтінін, әбден өзі арылғанша қайталап айтумен болады.
Өзін-өзі тәрбиелеуде - өзін ойша өзгенің орньша қою арқылы өзгемен санаса
білудің (эмпатия) үлкен тәрбиелік мәні бар.
Өзін-өзі жазалау әдісі - алдына қойған міндетті орындау, ауытқымау. Мысалы,
9-сынып оқушысы қызықты киноға баруға билет алады. Алдында сабағына шала
әзірленіп, екі алып қала жаздағаны ойына оралып, келесі сабаққа жөнді
әзірленбегені есіне түсіп кинодан бас тартады.
Өзін-өзі тәрбиелеудің құрамды бөлімдері:
• өз кемшілігіне сын көзбен қарау, мақсат қою.
• өзін-өзі тәрбиелеудің бағдарламасын жасау.
• әдістерін анықтау.
• аутотренинг - жеке тұлғаның өзіне жаттығу жүйесін әзірлеуі.
• өзін-өзі бақылау.
Тәжірибеде оқушы тәртібінде және мінез-құлқында ауытқулар кездесіп
отырады. Сондықтан тәрбиелеу жұмысында қайта тәрбиелеу де үлкен орын алып,
оқушы ауытқулардың алдын алуға және жеңуге бағытталады. Қайта тәрбиелеу
тұлға құрылымын қайта құру, адамның барлық психологиялық сапаларын қайта
жасау. Түзету - оқушы санасындағы және іс-әрекетіндегі жеке кемшіліктерді
жеңу.
Қайта тәрбиелеу - тәрбиелік ықпалдар жүйесі барысында құлықтық даму
мен іс-әрекеттегі ауытқуларды түзетіп, қоғамның моральдық талаптарына сай
тұлға сапаларын қалыптастыру.
Қайта тәрбиелеу тұлғаның мотивтері мен қажеттіліктерінің, сезімдері
мен еркінің, түйсіктерінің, іс-әрекеті мен мінез-құлқының әлеуметтік-
психологиялық өзгеру процесі, қиын балалардың орынды сапаларын қалпына
келтіру, педагогикалық тұрғыда қараусыз қалған балалардың жүріс-тұрысындағы
кемшіліктердің орнын еңбектегі, спорттағы және басқа іс-әрекеттегі
нәтижелермен толтыру.
Қайта тәрбиелеуде қайта ұғындыру, қайта оқыту, басқа іс-әрекетке
көндіктіру, күрт өзгерту, еріксіз көндіру сияқты әдіс-ер қолданылады.
Қайта ұғындыру - бұл тәрбиесі қиын балалар және педагогикалық тұрғыда
қараусыз қалған оқушылар бойындағы қате көз-қарастарын өзгерту әдісі.
Қайта оқыту - бұл теріс қажеттіліктер мен дағдыларды түзету әдісі.
Мұғалім үшін жас ерекшеліктеріне байланысты көзқарасты екі түрлі
мағынада қарастыруға тура келеді. Ол, біріншіден, әр балаға тән жас
ерекшелігі ғана емес, сонымен бірге топ немесе ұжымға тән жас ерекшелігін
де ескеруге тура келеді. Сондықтан мұғалімге жекелеген оқушының жас
ерекшелігін біліп қою жеткіліксіз, сонымен бірге, сынып оқушыларының жас
ерекшеліктері туралы мағлұматының да мол болуы қажет. Оны тәрбиелеу
мақсатында оқушының жеке басын зерттеп білу көзінде мұғалім, ең алдымен,
нені білу керектігін айқындап алуы керек.
Бірқатар себептер бойынша I-IV сынып (7-10 жас) оқушылары педагогикалық
тұрғыдан ерекше көңіл бөлуді талап етеді. Біріншіден, педагогтың бұл
жастағы баланың тұңғыш рет мектеп табалдырығын аттап, әлеуметтік ортамен
жаңа қатынастарға түсіп отырғанын есінде ұстауы тиіс. Бұл төменгі сынып
оқушыларының өмірін жаңа жағдаймен толықтырады. Сөйтіп, жаңа ортамен өзара
қарым-қатынас жасау үрдісінде оның мінез-құлқы, еркі, оқуға деген
қызығушылығы мен танымдық қабілеті дамиды. Екіншіден, тәрбиешіге бұл
жастағы баланың анатомиялық-физиологиялық ерекшеліктерін білу аса қажет
Төменгі сынып оқушылары көп өсерленгіштігімен, басқаға назар аудара
білушілігімен біршама ерекшеленеді. Сондықтан оларды тәрбие үрдісімен және
сабақтан тыс кездегі бірлестікте өткізілетін тартымды жұмыстармен қызықтыра
білудің маңызы зор. Жеті жастағы бала әдетте тәрбиелік ықпалға тез
кендігеді. Оның жақсы оқушы болғысы келеді. Бұл жастағы баланың бойында
қазірдің өзінде белгілі бір дәрежеде адамгершілік тәжірибесі бар екенін
есте ұстау керек. [5]
Мамандар дәлелдегендей, балалардың адамгершілік жайындағы түсінігі
бастауыш сыныптарда қалыптаса бастайды. Оқушының іс-әрекетінде белгілі бір
ортаға бейімділік байқалады. Қоғамдық ортада болғанда төменгі сынып
оқушыларында моральдық түсінік тез дамиды және бастауыш мектептің соңына
қарай оларда адамгершілік туралы- белгілі бір түсінік пайда болады.
Мәселен, егер I-II сыныпта оқушының мораль жөніндегі түсінігі тек ата-
аналар мен мұғалімдердің пікірлеріне негізделетін болса, III-IV сыныпта ол
басқа адамдардың іс-әрекетіне талдау жасауға және қорытындылауға тырысады.
Сонымен бірге, олардың бойында өздерінің оқығандары мен көргендерінен
тәжірибе жинақталады және ол жеке басының әрекеттерін саналы түрде бағалай
білу деңгейіне көтеріледі.
Адамның дамуы - бұл оның денесінін физиологиялық және психологиялық
сипаттамаларының олардың ішіндегі ең бірінші ақыл-ойының сапалы дамуын
білдіреді. Сонымен қатар, оқытудың профориентациялау қызметінің де мәні
зор.
Үздіксіз білім беруде дайындау қызметі, адамды өндіріске және қоғамдық
қарым-катынастарға белсенді араласуға бағыттайды, практикалык іс-әрекетке
дайындайды, өзінің политехникалық, кәсіби, жалпы білімі, толық дайындығын
үнемі жетілдіріп отыруға бағыттайды. Креактивтілік қызметі тұлғаның жан-
жактылығын үздіксіз дамытуды көздейді. Өзінің мәні жағынан оқыту процесі —
түрлі реттегі және деңгейдегі зандар мен заңдылықтар арнайы айқындалатын
заңдылықты түрде дамитын процесс. Заңдылықтар объективті, мәнді қажетті,
жалпы, тұрақты және белгілі бір жағдайларда қайталанып отыратын өзара
байланыстарды бейнелейді. Феноменнің мәнінің қатаң түрде айқындалған
ерекшеліктері -заңдарды құрайды. [8]
Ұстанымы тәжірбиелік педагогикалық іс-әрекетінің негізінде жатқан,
қазіргі таңдағы дидактиканы төмендегі ерекшеліктері сипаттайды:
1.Оның әдіснамалық негізін таным философиясының объективті
заңдылықтары құрайды.
2.Материалистік диалектика негізінде жасалған, қазіргі таңдағы
дидактикалық жүйедегі оқытудың мәні мен оқушыларға дайын білімді беруді. не
қыйыншылықтарды өз бетінше жеңулеріне, не болмаса оқушылардың өзбеттерінше
жеке жаңалық апта оқуларына сәйкес келмейді. Оның айырмашылығы оқушылардың
жеке пікірлері мен тәуелсіздігі, белсенділіктерінің, педагогикалық
басқарымның саналы үйлесімділігінде.
Ғылым объективті жананы, ал оқушы — субъективті жаңаны таниды, бірақ
қандайда бір ғылыми жаңалықты ашпайды, тек ғана ғылым жинақтаған ғылыми
түсініктерді, ұғымдарды, зандарды, теорияларды, ғылыми дәйектерді
меңгереді.
Ғалымның танымын эксперемент, ғылыми ойлау, сараптау, қателіктер,
теориялық пікірлер құрайды, ал оқушының танымы мұғалім шеберлігінін
көмегімен біршама жылдам және жеңіл түрде өтеді. Оқу танымы тікелей және
жанама түрдегі оқушының көмегін міндетті түрде пайдаланады, ал ғылым тұлға
аралық өзара әрекеттің көмегінсіз таниды. ғалым мен оқушы танымының
арасындағы осы зор айырмашылыққа қарамастан бұл процестер негізін ұқсас
яғни, әдіснамалық негіздері бірдей. [12]
1.2 Тәрбие процесінде оқушылардың жас және дара ерекшеліктерін есепке алу
мүмкіндіктері
Қазақстан Республикасының білім беру туралы заңында: білім беру
жүйесінің басым міндеттері – жеке адамның шығармашылық, рухани және дене
мүмкіндіктерін дамыту, адамгершілік пен салауатты өмір салтының берік
негіздерін қалыптастыру, жеке басының дамуы үшін жағдай жасау арқылы
интеллектін байыту - деп көрсетілген. Мұнда бүгінгі таңда бастауыш сынып
оқушыларының жас және дара ерекшеліктерін есепке алу – мұғалімнің оқу-
тәрбие процесінде ұстанатын ең басты қағидасы болу керек екендігін
көздейді. Осыған орай, біз мұғалім өзінің кәсіби педагогикалық міндетін
атқаруда оқушылардың жас ерекшеліктері мен олардың бойындағы дара қажет,
қабілеттерін дамыту мақсатында жүргізілетін оқу-тәрбие жұмысында ескерілуі
тиісті кейбір ерекшеліктерге тоқталамыз. [6]
Жалпы алғанда, оқу- оқушының өзіндік қызметі, қызметтің осы түрі
арқылы оқушы білім алады, білік және дағдылар жүйесімен қаруланады. Оқу жас
ұрпақтың бойына ес, зейін, қиял, логикалық ойлау және тағы сол сияқты
қасиеттерді тәрбиелейді, оқу-ойлау қабілеттерін жетілдіреді, жеке бастың
жан-жақты дамуын қамтамасыз етеді.
Бастауыш мектептегі тың өзгерістер әлемдік білім беру
тәжірибелерін зерделей отырып, жеке тұлғаның ерекшеліктерін ескере оқыту,
тұлғаның өзіндік ерекшеліктерін ескеру арқылы оның жан-жақты дамуын
қамтамасыз ететін жаңа педагогикалық технологияларды оқу, жүзеге асырудың
нәтижесінде көрініп отыр. Жаңа педагогикалық технологияларды қолданып
оқытуды бастауыш білім беруді дамыту мен жетілдірудің негізгі құралы
ретінде қарастыру керек.Әр баланың кейінгі және болашақтағы білімі бастауыш
буындағы білімнің сапалылығына тікелей байланысты. Кіші мектеп жасындағы
оқушының негізгі ерекшелігі –білімді қызығушылықпен алуы. Ол үшін оқу
үрдісін әр оқушының жеке бас ерекшелігін ескере отырып, бала талпынатындай
және қызығатындай етіп ұйымдастыру керек. Білім беруде тиімді нәтижеге жету
үшін, оқыту әдістері мен құралдарын іріктеу, оқу үрдісін құру – мұғалім
құзырындағы іс. [8]
Бастауыш сынып оқушыларын өмірге және ұжымдық еңбекке тәрбиелеудің,
әрбір жас адамның жеке тұлғасының өмірлік бағыт-бағдарын анықтайтын
дүниетанымын қалыптастырудың қоғам алдындағы зор міндеттері мектепке
жүктелген. Тәрбие шын мәнінде, жеке тұлғаның дамуы мен жалпы қоғамның
негізгі мақсаты болып табылады және ол қоғамның әрбір мүшесінің жан-жақты
дамуына жағдай жасауға бағытталған.
Белгілі бір жастағы балалардың жас мөлшері дегенде олардың көпшілігі
тән ерекшеліктер мен сипаттарды айтамыз. Бұл ерекшеліктерді педагогикалық
процесте ескеру қажет және соған сәйкес оқыту, тәрбие берудің тиісті түрін,
әдістемелік және тәсілін пайдалану керек.
Бастауыш сынып жасындағы баланың салмағы бір жылда 2-2,7 кг өседі. 6
жастан 12 жасқа дейінгі аралықта бала денесінің салмағы екі есе артып, 18
килограммнан 36 килограмға дейін артады. Осы жаста үлкен адам миының 90
пайызындай болса, 10 жаста 95 пайызына тең болады.
Оқушылардың жас және жеке ерекшелігін ескеру арқылы білім алудағы іс-
әрекеті де, бұған дейінгі барлық іс-әрекеттен (манипуляциялық, пәндік, ойын
арқылы) сияқты, оған ену тәжірибесі арқылы бірте-бірте дамиды.
Білім алу іс-әрекеті оқушы баланың өзіне бағытталған іс-әрекеттен
тұрады. Бала тек білім алуды ғана емес, сонымен бірге оны қалай меңгеруді
де үйренеді. Жазу, есептеу, оқу және тағы басқаларын үйрену арқылы бала
өзін-өзі өзгертуге қарай бағыттай алады, яғни, ол іс-әрекеттік және ақыл-
ойлық қажетті әдістерді (оны қоршап тұрған мәдениетке тән) меңгереді.
Рефлексиялы түрде, яғни, өз санасы арқылы өзінің психологиялық күйіне ой
жүгіртіп, ол өзін бұрынғы және бүгінгі қалпымен салыстыра алады. Өзіндік
өзгерістері өз бойындағы жетістіктері арқылы қадағаланады және айқындалады.
Оқушылардың жас және жеке ерекшелігін ескеру арқылы білім алу іс-
әрекетіндегі маңызды әрекеті – бұл оның өз-өзіне деген рефлекциясы, жаңа
жетістіктерін және болған өзгерістерді қадағалай алуы. Бұған дейін
қолымнан келмеді – енді келеді, Бұған дейін жасай алмадым-енді жасаймын,
Бұрын қандай болдым – қазір қандаймын, міне, бұлар қол жеткізілгендер мен
өзгерістердің терең рефлекциясы қорытындысына берілген негізгі бағалар.
Баланың өзін-өзі үшін өзгеріс мәні және осы өзгерістерді өзі үшін жүзеге
асыратын субьекті бола алуы өте маңызды. Егер бала өзінің өрлеуіндегі оқу
іс-әрекетінің, өзін-өзі дамытудың жетілген түрінің рефлекциясына қанағат
алса, демек, бала оқу іс-әрекетіне психологиялық жағынан толықтай кірісті
деген сөз.
Оқушылардың жас және жеке ерекшелігін ескеру арқылы мектеп
табалдырығын аттағаннан кейін, оның әлеуметтік жағдайы өзгереді, бірақ ішкі
әлемі, психологиясы әлі мектепке дейінгі қалыпта болады. Баланың ең негізгі
іс-әрекеті әлі де ойын, сурет салу, ойыншықтарды құрастыру болып қала
береді. Оқу іс-әрекеті әлі де дамуды қажет ететін деңгейде болады. Оқу іс-
әрекетіндегі, тәртіп сақтаудағы қажетті іс-әрекетке еріктілік беру алғашқы
кездерде ғана мүмкін болады, бұл кезде балаға жақын арада істелінуі тиіс
мақсаттар және оның күш салуын қажет ететін тапсырмалардың мөлшерінің
аздығы түсінікті болады. Оқу іс-әрекетіне ерікті түрде назар аударту ол
балаға жеңіл тиеді. [14]
Мектеп табалдырығын аттаған сәттен бастап, баланың алдына оқу іс-
әрекетінің шарттарын қойса, бұл баланың шын мәнінде оқу іс-әрекетіне тез
араласып кетуіне себеп болады немесе өзінің шамасы келмейтін оқу
тапсырмаларының алдында сасқалақтап, бірте-бірте өзіне деген сенімін
жоғалтады, мектепті және оқуды ұнатпаушылық сезімін оятып, бұл тіпті
баланың бойындағы әдетке айналады. Тәжірибеде бұл екі вариант та типтік
болып табылады: білім алуға дайын тұрған балалардың саны да, бұл жағдаймен
оқуға шамасы жетпейтін балалардың саны да өте жоғары.
Оқушылардың үйде өз беттерінше орындайтын оқу жұмыстары сыныпта өткен
сабақтардың жалғасы ретінде саналады. Сондықтан да оны кей жағдайда оқыту
процесінің бір компоненті ретінде қарастырылады.
Оқушының үйдегі оқу жұмысын сыныптағы оқу жұмысымен жалғастырып,
толықтырып отырса, онда олардың алған білімдері терең және берік болады.
Оның маңызы оқыту жұмысын ұйымдастырудың сабақтың басқа түрлеріне қарағанда
ерекше. Бұл жұмыстың танымдық қызметімен бірге оның тәрбиелік мәні де зор.
Себебі, үй жұмысын күнделікті орындау барысында оқушылардың
дербестігі, ойлау қабілеті артып, өздігінен білім алуға жүйелі түрде
дағдыланады. Олар өзінің оқу жұмысын жоспарлауға, қажетті оқу материалын
жинақтауға дағдыланады, сабақта алған білімдері мен біліктерін өзіндік
еңбекте қолдана білуге жаттығады, өзін-өзі бақылау және кітаппен жұмыс
істей білу тәсілдерін меңгереді, оқытудың әртүрлі амал-тәсілдерін қолдана
отырып, өз бетінше баяндама жасауға дайындалады. Соның негізінде білім мен
біліктілік өте берік меңгеріледі, оқушының ақыл-ой әрекетінің жеке дара
дәстүрі қалыптасады.
Дидактикалық мақсаттарына және оқу процесіндегі орнына байланысты
дәрісбаян: кіріспе, айқындау ағымдық қорытындылау және шолу түрлерімен
ажыралады.
Оқу дәрістерін өткізу әдіс-тәсілдеріне орай дәрісбаян түрлері
төмендегідей:
ақпараттық дәрісбаян - түсіндірме-көрнекілік әдіспен өткізілетін дәстүрлі,
ежелден келе жатқан оқу түрі:
проблемді дәрісбаян- оқу материалының ұсынылуы шешімі қажет болған
сұрақтар, мәселе-міндеттер, жағдай-ситуациялар қолданумен өтілетін оқу
формасы. Таным процессі-ғылыми ізденіс, диалог, талдау, әрқилы
көзқарастарды салыстыру және т.б. жолдармен орындалатын оқу шарты;
көрнекілі (визуалды) дәрісбаян оқу материалын техникалық оқу құралдарын,
аудио, теледидар қолдану арқылы түсіндірме бере отырып, оқыту жүйесі;
бинарлы дәрісбаян (диалогты дәрісбаян) оқу материалын екі оқытушының - бірі
ғалым, екіншісі - практик немесе екі ғылыми бағыт өкілдерінің сұхбаты
негізінде жеткізу формасы;
-шатастыру дәрісбаяны (лекция провокация)-мұндай дәрістер алдын ала
жоспарланған қателіктермен беріледі. Мұндағы мақсаты оқушылар ынтасына дем
беріп, ұсынылып жатқан материалға бақылау қоюға және көзделген олқылықтарды
байқауға үйрету. Дәрісбаян соңында тыңдаушылар білімі сарапқа салынып,
жіберілген қателіктерге талдау беріледі;
дәрісбаян-конференция-ғылыми-практи калық сабақ түрінде күн ілгері
белгіленген, оқу бағдарламасына сәйкес проблемалар төңірегінде баяндамалар
тыңдау жолымен өткізіледі. Сабақ аяғында оқытушы қорытынды жасайды,
ақпаратты толықтырады әрі нақтылайды, негізгі тұжырымдар жасайды;
кеңес дәрісбаяндар сұрақ-жауап не сұрақ-жауап-сөз-жарыс күйінде
материалды оқушыға жеткізу формасы;
екеу дәрісбаяны (лекции вдвоем)-бір пән не тақырып бойынша екі маман бір
уақытта дәріс жүргізеді. Оқушылар қатысына орай оқытушы рейтингі
анықталады.
дәрісбаян түрлері басқа да негіздемелер бойынша:
жалпы мақсаттарына байланысты оқыту-ағарту, үгіттік, насихаттық, тәрбиелік,
дамытушылық дәрісбаяндары ажыралады;
ықпал-әсеріне орай: көңіл-күй, түсінім, иландыру деңгейіндегі дәрісбаяндар
қолданылуда. [12]
Мұғалім оқушылардың жас және жеке ерекшелігіне қарай үй тапсырмасын
беруі тиіс.
Оқушының үйдегі оқу жұмысын дұрыс ұйымдастырудың мынадай шарттары бар:
1. Үй тапсырмаларын бергенде мұғалім оларды орындаудың қандай тиімді
әдіс – тәсілдерін қолдануға болатыны туралы жақсылап нұсқау беруі қажет.
2. Үйге берілетін тапсырмалар оқушыларды қызықтыратындай болуы және
өмірмен, олардың іс – тәжірибелерімен байланысты болғаны жөн.
3. Үй тапсырмасы бәріне бірдей бірыңғай мазмұнда емес, мүмкін болған
жағдайда бірнеше нұсқада болғаны пайдалы.
4. Үй тапсырмасының мазмұны шығармашылық сипатта болғаны жөн.
5. Үйдегі оқу жұмысының табысты болуы, көбінесе сабақта мұғалімнің үй
тапсырмасын орындау тәсілін оқушылараға тыңғылықты етіп түсіндіруіне
байланысты.
6. Үй тапсырмасының көлемін белгілеуде мұғалім оқушылардың жас
ерекшеліктері мен таным қабілеттерін ескергені жөн.
7. Үй тапсырмасын тексеру және бағалау барысында мұғалім, оның
орындалу сипатына айрықша мән беріп, жетістігі мен кемшілігіне оқушылардың
назарын аударып отырғаны жөн.
2 Тарау. Оқушылардың ЖАС ЖӘНЕ ЖЕКЕ ЕРЕКШЕЛІГІН ЕСКЕРУ АРҚЫЛЫ білімін,
дағдысын бағалаудың ПЕДАГОГИкАЛЫҚ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ
2.1.Оқушылардың жас және жеке ерекшелігін ескеру арқылы білімін анықтаудағы
педагогикалық бағалау түрлері
Оқушыларды оқытуда жас және жеке ерекшелігін ескере отырып, сабақта
оқыту әдістерін тақырыптың мазмұнына, оқушылардың мүмкіншіліктерінесәйкес
таңдап ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz